รแคเลมน กพอทจะพดวา

รจกพระพทธศาสนา

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต)

งานพระราชทานเพลงศพ

คณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ

๑๙ พฤษภาคม ๒๕๖๑

รแคเลมน กพอทจะพดวา รจกพระพทธศาสนา

พมพครงท ๑ – ๑๙ พฤษภาคม ๒๕๖๑ ๓,๐๐๐ เลม

- งานพระราชทานเพลงศพ คณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ

แบบปก:

พมพท

© สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต)

ISBN 978-616-468-316-7

คณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ พ.ศ. ๒๔๕๗ – พ.ศ. ๒๕๖๑

หนาวาง

เรมพธบาเพญกศลอทศ ทวดธาตทอง กทม. วนเสารท ๑๐ กมภาพนธ พ.ศ. ๒๕๖๑

คณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ เมอมอาย ๑๐๓ ป มาเยยมวดญาณเวศกวน ครงสดทาย ณ ๑๒ ม.ค. ๖๐ มองดโบสถ ทโยมเปนประธานในพธตดลกนมต งานผกสมา เมอวนอาทตย ท ๑๔ ม.ค. ๒๕๔๔

ยอนหลงไป พ.ศ. ๒๕๒๘ โยมยคแรก เมอเรองเรมทวดพระพเรนทร (๒๘ ก.ค. ๒๕๒๘) ถง พ.ศ. ๒๕๖๑ ทงพระและโยมในภาพน ลบลวงไปแทบหมดสนแลว

ศาลากลางสระ ณ ลาลกกา ทโยมนมนตใหพกฟนสขภาพ ในชวง พ.ศ. ๒๕๒๙ – ๒๕๓๒

กฏแรกหลงเดยวของวดญาณเวกวน ทพระ ๓ ศษย ๑ อยในป ๒๕๓๒ ตอดวยหลงท ๒ ของวดญาณเวกวน กฏเลกสาหรบเจาอาวาส ทง ๒ หลง สรางดวยไมทรอบานคณหญง กระจางศร รกตะกนษฐ

วดยคแรก เมอพระ ๓ รป ยงมชวตอยครบ

บรรยากาศเกาๆ คราวใกลปดทองพระประธาน

อโบสถ ธ.ค. ๒๕๔๑; หอสมด พ.ย. ๒๕๔๙

คณเชษฐ รกตะกนษฐ บตรชายคนโต ปรารภใหคณแมซอ Mac Plus ถวายพระ ในป ๒๕๒๙ เขาสยคทา

หนงสอในระบบ desktop publishing

หลงจากมอาย ๙๖ ป ใน พ.ศ. ๒๕๕๓ แลว คณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ และคณหมอจรญ ผลนวาส เรมไปวดไมไหว พระจงเปนฝายไปเยยมโยม

ประวต

คณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ

ชอ คณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ (ชอเดม กระจางศร หงสเวส)

วนเกด วนท ๑๒ ตลาคม พ.ศ. ๒๔๕๗

ถนเกด จงหวดสราษฎรธาน

บดา-มารดา เปนบตรของหลวงปราณประชาชน (ลาภ หงสเวส) และคณนายเทศ ปราณประชาชน (เทศ หงสเวส)

คครอง นายชม รกตะกนษฐ

มบตร ๒ คน คอ ๑. นายเชษฐ รกตะกนษฐ ๒. นายกนษฐ รกตะกนษฐ

การศกษา ปฐมวย มธยมศกษาปท ๑-๖ ทโรงเรยนเบญจมราชาลย พ.ศ. ๒๔๗๕ มธยมศกษาปท ๗-๘ ทโรงเรยนสตรฝกหดครเพชรบรวทยาลงกรณ พ.ศ. ๒๔๗๙ อนปรญญาครศาสตรและอกษรศาสตร ป.ม. (จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย) [๒๔๗๘? ในประวตมหาวทยาลยสวนดสต] พ.ศ. ๒๔๘๒ B.S.H.E. (U.P.) ปรญญาตรคหกรรมศาสตร จากมหาวทยาลย

ฟลปปนส พ .ศ . ๒๔๙๖-๒๔๙๗ ดงานการศกษาคหกรรมศาสตรและอนบาลศกษา ท

สหรฐอเมรกา พ.ศ. ๒๔๙๘ เปนผแทนกระทรวงศกษาธการไปรวมประชมสมมนาดานโภชนาการ

และสขศาสตรขององคการอาหารและเกษตร (FAO) และศกษาดงานดานการพฒนาชนบท ทประเทศฟลปปนส

ข

ความชานาญพเศษ • ดานคหเศรษฐศาสตร อาหารและโภชนาการ ตลอดจนการจดและตกแตง

สถานท

งานรเรมสาคญ • จดงาน ชมนมแมบาน รวมกบสมาคมคหเศรษฐศาสตรแหงประเทศไทย รวม

๑๑ ครง (พ.ศ. ๒๕๐๑ – ๒๕๑๑)

• จดงาน วนดอกไม เนองในวโรกาสวนเฉลมพระชนมพรรษาพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ร.๙ และสมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถ รวม ๓ ครง

• จดหาทนการศกษาสาหรบนกศกษาทขาดแคลนทนทรพย โดยจดตงทนการศกษาทนแรกชอ ทนหงสทอง โดย ม.ล.ปน มาลากล ไดประพนธละครเรอง "หงสทอง" มอบใหวทยาลย (สวนดสต จากอดต ถง ปจจบน, หนา ๕๑)

• จดหาทนสงเสรมการศกษา สาหรบอาจารยวทยาลยสวนดสต

• สรางสระวายนา

• จดโครงการอาหารกลางวน แกนกศกษาในชนบท

ประวตการรบราชการ พ.ศ. ๒๔๗๙ เขารบราชการเปนอาจารยโรงเรยนสตรวดระฆง

พ.ศ. ๒๔๘๒ เปนอาจารยโรงเรยนการเรอนจนทรเกษม และโรงเรยนการเรอนพระนคร

พ.ศ. ๒๔๘๒-๒๔๘๘ ครนอยโรงเรยนการเรอนพระนคร

พ.ศ. ๒๔๘๙ อาจารยชนเอก โรงเรยนการเรอนพระนคร

พ.ศ. ๒๔๘๙-๒๔๙๘ ครใหญโรงเรยนการเรอนพระนคร

พ.ศ. ๒๔๙๙-๒๕๐๓ อาจารยใหญโรงเรยนการเรอนพระนคร (สวนสนนทา)

พ.ศ. ๒๕๐๔-๒๕๑๘ ผอานวยการวทยาลยครสวนดสต

ค

เครองราชอสรยาภรณ และเกยรตคณอนๆ พ.ศ. ๒๔๘๕ จตรถาภรณมงกฎไทย พ.ศ. ๒๔๙๑ จตรถาภรณชางเผอก พ.ศ. ๒๕๐๐ ตรตาภรณมงกฎไทย พ.ศ. ๒๕๐๕ เหรยญกาชาดสมนาคณชน ๓ พ.ศ. ๒๕๐๗ เหรยญจกรพรรดมาลา พ.ศ. ๒๕๐๙ ตรตาภรณชางเผอก พ.ศ. ๒๕๑๑ ทวตยาภรณชางเผอก พ.ศ. ๒๕๑๔ จตตถจลจอมเกลา พ.ศ. ๒๕๑๖ ตตยจลจอมเกลา พ.ศ. ๒๕๑๘ ประถมาภรณมงกฎไทย พ.ศ. ๒๕๓๐ เขมเกยรตคณของมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

งานพเศษ • กรรมการสมาคมคหเศรษฐศาสตรแหงประเทศไทยในพระบรมราชนปถมภ

และไดรบเลอกเปนนายกสมาคม รวม ๓ สมย (เปนนายกสมาคมฯ ทานแรก) • กรรมการสมาคมไทย-อเมรกน • กรรมการสมาคมวางแผนครอบครวแหงประเทศไทย

อนจกรรม วนพฤหสบดท ๘ กมภาพนธ พ.ศ. ๒๕๖๑, สรอาย ๑๐๓ ป ๔ เดอน ..........................

หมายเหต: สฟานาทะเล เปนสประจามหาวทยาลยสวนดสต ดวยคณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ ชอบสน (สวนดสต จากอดต ถง ปจจบน, หนา ๑๓๘)

อางอง: ประวตมหาวทยาลยสวนดสต www.dusit.ac.th/history-university สวนดสต จากอดต ถง ปจจบน กองประชาสมพนธ มหาวทยาลยสวนดสต หนงสอบณฑตกตตมศกด สถาบนราชภฏสวนดสต คณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ,

จดพมพเนองในโอกาสรบพระราชทานปรญญา วทยาศาสตรดษฎบณฑตกตตมศกดฯ ประจาป ๒๕๔๓

อทศนา คณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ เปนครเปนอาจารยและเปนผบรหารโรงเรยนการเรอน ได

สงสอนลกศษยมากมายตลอดเวลายาวนาน และไดพฒนาโรงเรยนการเรอนใหเจรญขนมาตามลาดบ ดงทในกาลตอมาไดเปนมหาวทยาลยสวนดสตตามทปรากฏในบดน

ครนโยมเกษยณอายราชการแลว เวลาผานมาหลายป กจทางบานเบาบางลง ครนอายใกล ๗๐ ป ตงแต พ.ศ. ๒๕๒๖ โยมคณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ กเรมอทศเวลาอทศชวตใหแกงานพระศาสนา และการไปวด อปถมภบารงพระสงฆ โดยมโยมหมอจรญ ผลนวาส มตรคใจ เปนคบญ ไปไหนไปดวยกน ทาบญอะไรกทาดวยกน กบทงโยมชม รกตะกนษฐ รวมไปดวย สนบสนนทกอยาง

ประวตการทาบญของโยมคณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ และโยมหมอจรญ ผลนวาส นบแตป ๒๕๒๖ นน รวมอยดวยกนกบประวตการเกดขนและพฒนาการของวดญาณเวศกวน ตอเนองมากบการเกอหนนงานหนงสอธรรม เชน พทธธรรม พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม และพจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท พรอมกบการดแลพระอาพาธไปพลาง ตงแตกอนสรางวด

โยมใชเวลาและเรยวแรงมากมาย นาและรวมกบหมโยมรนแรก ในการเสาะหาถนเหมาะ ทเปนสปปายะแกสขภาพและงานหนงสอธรรมของพระ แลวสรางวดทชอวาญาณเวศกวนนขนมา เมอสรางกฏหลงแรกเสรจ โดยใชไมอยางดของเกาทรอจากบานของโยมเองมาสราง ในป ๒๕๓๒ และพระมาอยจาพรรษาไดแลว โยมกมาวดเปนประจา จดอานวยปจจยส วตถ ยวดยาน อาคาร เสนาสนะ เรมแตตงทนพนฐานสาหรบการเปนอยของพระและการดารงอยของวด โดยมบญชทนภตตาหาร บญชทนไฟฟา ฯลฯ จนถงงานกอสราง ทาใหเกดมเสนาสนะอาคารสถานท กฎ โบสถ จนกระทงหอสมด อยางทปรากฏในปจจบน โดยททางพระอยกบงานดานธรรมอยางเตมเวลา เพยงดแลดานธรรมวนยและอนโมทนา ไมตองใชแรงหรอเวลากบดานวตถเลย

การบญบางอยางทโยมรเรมไว เปนเหมอนกลาไมทผรวมบญมาชวนกนปลกเลยงตอ ดงทวาเมอโยมชรามากเดนไมไหวไปไหนไมไดแลว โยมผศรทธาทรวมทาบญกนมาและนกทาบญรนตอมาไดยกเรองกองทน ป. อ. ปยตโต เพอเชดชธรรม ทโยมคณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ และโยมหมอจรญ ผลนวาส รเรมตงขนโดยเปดบญชธนาคารไวเมอ ๑๒ พ.ค. ๒๕๔๑ ขนมาสานตอ โดยตกลงกนจดตงเปนมลนธ จนไดจดทะเบยนจดตงเสรจสนเมอวนท ๒๒ มนาคม ๒๕๖๐

เวลากาวมาแลวผานไปรวดเรวนก ถงป ๒๕๕๓ โยมคณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ และโยมหมอจรญ ผลนวาส เจรญอาย ๘ รอบ คอ ๙๖ ป มวยชรามาก รางกายออนแอลง เปนเหตใหมาวดไดนอยลงๆ จนในทสด โยมกตองอยกบบาน แตกระนนกยงพยายามมาทาบญในมงคลวารวนเกดประจาป กระทงมาไมไหว ลกหลานจงจดงานทาบญทบาน

จ

แมจะเดนไมไหวนานแลว อยมาวนหนง ในปทมอายได ๑๐๓ ณ วนท ๑๒ มนาคม ๒๕๖๐ โยมคณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ ไดใหลกหลานพาไปเยยมวดญาณเวศกวน ไดนงรถเขนขนไปถงชน ๒ ของหอญาณเวศกธรรมสมจย และนงมองลงมาจากหนาตางหอสมดนน ชมผนนาในสระใหญ บรเวณวด และโบสถทโยมเองไดเรมสรางขนมา แมจะมเรยวแรงเหลออยนอย โยมไดพดออกมาวาวดยงงามเหมอนเดม แลวลกหลานกนาโยมลงมานงบนฝงสระนามองดทศนยภาพบรเวณพนนาและอโบสถบนลานขางฝงสระนานน ในบรรยากาศสบายๆ ทมสายลมสดชน โดยลกหลานพดจาชวนชชวนชม และฟงพระปฏสนถาร นนคอครงสดทายทโยมคณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ ไดไปเยยมดวดญาณเวศกวนดวยสายตาของโยมเอง

เวลาผานมาแสนรวดเรว ขนสป พ.ศ. ๒๕๖๐ ไมทนนาน โยมหมอจรญ ผลนวาส มตรคใจ ซงตามปกตเปนผทแขงแรงกวาวย แตไดออนกาลงลงอยางรวดเรว พอถงวนท ๑๐ มถนายน คอกอนวนคลายวนเกดท ๑๗ มถนายน ทโยมจะมอายเตม ๑๐๓ ป เพยงสปดาหเดยว คณโยมหมอจรญ ผลนวาส กถงแกกรรมจากไป

โยมคณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ เจรญอายเตม ๑๐๓ ป ในวนท ๑๒ ตลาคม ปนน แลว พ.ศ. ๒๕๖๐ กลวงผานเลยไป แตเมอขนสศกใหมในปปจจบน คอ พ.ศ. ๒๕๖๑ ไมทนนาน โยมกออนแอลงตามลาดบ แลวในทสด ณ วนพฤหสบดท ๘ กมภาพนธ พ.ศ. ๒๕๖๑ เวลา ๑๑.๔๐ น. โยมคณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ กไดถงแกอนจกรรมจากไป

มพทธพจนตรสไววา สาวกสาวกาของพระอรยเจา ผประกอบดวยความเจรญ ๕ ประการ คอ ศรทธา ศล สตะ จาคะ และปญญา ชอวาเปนผประกอบดวยความเจรญอนเปนอรยะ เปนผถอเอาสาระ ยดถอเอาสงทประเสรฐของชวตนไวได

บญมากมายเปนอนไดบาเพญแลว เพอสงฆะ เพอวดวาอาราม เพอพระพทธศาสนา เพอประโยชนแกมหาชน เพอความดงามเพอความสขของคนจานวนมาก ชวตทยนยาว หมายถงบญกศลและประโยชนสขทไดบาเพญเพมพนแผขยายไพศาล การจากไปถอวาเปนไปตามธรรมดาของอายขย ชวตสนไป แตคณความดและคณคาสาระยงคงอยและยนยงตอไป

นบแตคณยาคณยายคณทวดจากไป ลกหลานลกศษยบรรดาผทเคารพนบถอไดบาเพญกศลอทศแดทานผเปนบพการมาทกวาระสาคญโดยลาดบ บดน ไดกาหนดจดใหมงานพระราชทานเพลงศพในวาระครบ ๑๐๐ วน ณ วนท ๑๙ พฤษภาคม ๒๕๖๑

ในงานบาเพญกศลครงสาคญน เหนควรเจรญบญกรยาแหงธรรมทาน เพอเปนการอทศกศลดวยอครทาน และเพอใหวาระสาคญอนเนองดวยทานผวายชนมนนเปนโอกาสแหงการเผยแพรธรรมเพอประโยชนสขทแทจรงและยงยนแกประชาชน เปนการบาเพญบญกรยาอนสาคญนนในนามของทาน โดยไดตกลงจดพมพหนงสอธรรม ๓ เลม คอ

๑. รแคเลมน กพอทจะพดวา รจกพระพทธศาสนา ๒. เลาเรองใหโยมฟง ๓. กาลานกรม พระพทธศาสนาในอารยธรรมโลก

ฉ

เลมท ๑. รแคเลมนฯ เปนทรวมเรองหลกธรรมและความรพนฐานของพระพทธศาสนา เลมท ๓. กาลานกรมฯ วาดวยเรองนารนาสนใจเชงประวตศาสตร เพอประกอบความเขาใจในการศกษาพระพทธศาสนาและสภาพของอารยธรรมมนษย

สวนเลมท ๒. เลาเรองใหโยมฟง เปนธรรมกถาหลายเรองทแสดงในโอกาสแหงบญกรยาของโยมคณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ จดแยกเปน ๒ ตอน คอ ตอนแรก วาดวยเรองซงเลาทเมองไทย ไดแกธรรมกถารายวนหลงภตตาหารเพล ทศาลากระจก บานโยมเลก นนทาภวฒน ซงโยมคณหญง และโยมชม นมนตพระหนจากอากาศเสยและฝนธลในงานกอสรางใหญใกลชดกฏทวด โดยเดนทางรายวนไปนงเขยนสวนเพมเตมของหนงสอ พทธธรรมฯ เรมแตเขาพรรษาป ๒๕๒๘ ซงมมากมายหลายเรอง พมพไวเปนตวอยาง ๓ เรอง (ทงหมดม ๖๑ ครง สวนใหญยงไมไดถอดจากเสยงเปนตวหนงสอ) และตอนหลง วาดวยเรองทเลาในอนเดย คอ ตามทางพทธกจ ซงรวมธรรมกถาแกคณะโยมมคณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ เปนผนา คราวเดนทางไปนมสการพทธสงเวชนยสถานในประเทศอนเดย เมอตนป ๒๕๒๘ เรองราวความเปนมาปรากฏในหนงสอเลมนน

อนง หนงสอ กาลานกรมฯ ทพมพครงใหมน พระครวนยธร (ชยยศ พทธวโร) ไดจดปรบรปเลมกลบเปนหนงสอขนาดใหญคลายอยางในการพมพครงแรกๆ และเมอการพมพกระชนเขามา ผเขยนไดขอใหแทรกความเพมเตมเลกนอย คอในตอนตนเลม เพมพทธดารสกอนจะปรนพพานใหถอธรรมวนยเปนพระศาสดา และในตอนกลางเลม บอกพระนามเสนาบดกระทรวงการตางประเทศ ในเรองการแกไขปญหาสทธสภาพนอกราชอาณาเขต ขออนโมทนาทไดทาใหสาเรจเสรจทน สวนในการจดเตรยมหนงสออก ๒ เลมนอกน ไดอาศยพระครสงฆวจารณ (พงศธรณ เกตาโณ) ในการตดตอสอสารทงหลาย และชวยคนหาขอมลมากมายทาง online เชนรวบรวมหนงสอประชมพงศาวดารเลมตางๆ ตลอดจนขอมลประวตของโยมคณหญง ขออนโมทนาไว ณ ทนดวย

มขาววา ทางมลนธ ป.อ.ปยตโต เพอเชดชธรรม ปรารภวาในฐานะทโยมคณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ เปนผกอตงทนอนเปนตนกาเนดของมลนธนน มลนธจงจะขอเปนผอปถมภงานพมพหนงสอ ๒ เลม ซงไดจดทา ณ ทพกสงฆในชนบท ความทตกลงนเปนขอทควรอนโมทนา

ธรรมทานในวาระน เปนเครองแสดงความราลกถงบพการของทานผไดบาเพญบญมากมายมอบไว และเปนการปรารภวาระสาคญอนเนองดวยทานผวายชนมใหเปนโอกาสแหงการเผยแพรธรรมเพอประโยชนสขแกประชาชนดงไดกลาวขางตน หากวาประชาชนไดรเขาใจและนาธรรมไปปฏบตใหเกดผลเปนประโยชนสขแกชวตและสงคม กจะเปนบญกศลอนควรแกการททานจะอนโมทนา และจะนามาซงสขสมบตแกทานอยางแทจรง

ขออานาจธรรมทานบญกรยาทไดบาเพญ เปนปจจยนามาซงสขสมบตแก คณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ สมตามมโนปณธานของลกหลานและบรรดาผเคารพรก ตามคตวสย ทกประการ

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๒๔ เมษายน ๒๕๖๑

สารบญ

อทศนา ก

รแคเลมน กพอทจะพดวา รจกพระพทธศาสนา ............ ๑

ถนรมณย คอทตงตนของพระพทธศาสนา ................................................... ๓ ณ รมฝงแมนาเนรญชรา พระพทธศาสนาเรมตน ๓ วด ชอเดมวาอาราม คองามตาชนใจ เปนทรมณย ๖ แตไหนแตไร กไดดแลรกษาวดกนมา ใหเปนทรมณย ๗ เกณฑตาสดของถนรมณย คอมนาอดม รมรนดวยพฤกษา ๘ คนศกษา มภาวนา กมนใจวายงไดพบรมณย ๙

ทาบญขนพนฐาน คอชาวบานชวยกนทาชมชนใหอยกนด ................................. ๑๓ ในตานาน ในประเพณ มสาระทควรเขาถงและอนรกษไวใหตรงใหด ๑๓ ชาวพทธผนา ทาบญแรก คอทาถนใหเปนรมณย บญใหญอนสาคญ คอชวยกนทาชมชนใหอยกนด ๑๕

ข รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

วฒนธรรมประเพณไทย ทสบจากหลกพระพทธศาสนา ควรเปนเครองรกษาหลกพระพทธศาสนา-รกษาประโยชนของสงคมไทย ๑๙

พระอวยธรรม ชาวบานอวยทาน สองชมชนเชอมประสานกนดวยธรรม เมอคนมธรรม ชวตกงาม สงคมกด ธรรมชาตทรอบลอมกเปนรมณย ๒๑

จะทาชว หรอทาด กเรมทอยาก รจกอยากใหชด จะไดพดใหเตมปาก ทาใหเตมมอ ............. ๒๔ จะบอกวาอยาก ปากกพดออกมา ไมตองวาออมแอม ๒๔

อยากดวยฉนทะ-อยากดวยตณหา รหลกวชากนสกหนอย ๒๖

อารยธรรมจะพฒนาหรอหายนะ อยทใหฉนทะหรอตณหาพาไป ๓๐

อรณรงแลว แสงเงนแสงทองมา ตะวนขนฟา สวางมาแนนอน ๓๔

เมตตากรณา อยาแคคลองปาก ตองชดใหถงอเบกขา ................................................................... ๓๘ แปลกใจไหมวา ฉนทะออกมาอยางไร จงไปเปนอเบกขา ๓๘

พระพทธศาสนามา คนกเปนผสรางสรรคโลก เปนพระพรหมไดทวหนา ๔๑

พอแมมปญญา รจกใชอเบกขา ไดลกทพฒนาเลศลา ๔๖

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ค

เราทกคนทาได ใหสงคมนมความสข และมนคงสามคค ................................. ๔๙ ฝรงวาคนพทธทาดแคนอนแผเมตตา จะวาจะดาเขากดตวเราใหดกอน ๔๙ ความเสมอภาค เสมอสมาน สาคญอยางไร จงเอาไปคมทาย ๕๓ ปฏบตธรรม ทงมในใจ และทาในสงคม ใหทงครบ ทงพอด ๕๗ เสมอภาคคมทายสงคหวตถ ใหสงคหธรรมคมทายวนยของชาวบาน ๖๑

จตใจอยางนด มความสขแน แมแตสมาธกตามมาดวย ............................................................ ๖๗ จะปฏบตธรรม จะพฒนาจตใจ ไมมองขามสภาพจตทดงามสดใส ๖๗ จะแนใจวารจก กมาดหลกสกหนอย ๖๘ ภาวะจตเปดทางพรอม ใหกาวไปในการปฏบตพฒนา ๗๑ เกรดความรในเชงปฏบต หรอใชประโยชน ๗๒

จากสโขทย ผานอยธยา คนไทยกาวหนา หรอวาถอย ..................................................... ๗๖ - ไหนวา ชาวพทธคอคนตนร อยดวยปญญา กเหนๆ กนอยวา รไมถงไหน คด พด ทาอะไร กไมชดเจน ไมจรงจง ๗๖

- บทเรยนทตองร เพราะอยกบความประมาท ความพนาศจงมาหา ๘๑

ง รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

- สญสนยอยยบดบสลาย กชาตได บานเมองกลบมนคง ๘๗

- กพระศาสนาขนมา แตยงตองพากนกาวตอไป ๙๐

- “รใหชดเจน ทาใหจรงจง” จบตงแตศล ๕ เปนตนไป ๙๗

- ถงเวลาสงคมไทยตองกาวไป บนฐานความรเขาใจ ททาไดจรงจง ๑๐๒

รจก สรแจม ............................................... ๑๐๗ ถาสงอายเปน กนาเปนผสงอาย ................................................. ๑๐๙ วฒนธรรมนบถอผสงอาย มาเปน “สงคมผสงอาย” ๑๐๙ ผสงอาย กคอพอแกแมเฒา จะเอาเรยวแรงมาจากไหน ๑๑๐ สงอาย ไมใชงอนแงนงอแง แตเปนหลกใหญแททมนคง ๑๑๑ มทางทาไวใหด ทเขาจะไดเลอกเดนตาม ๑๑๒ ไมแกเกนเรยนไมแกเกนเรยน ไมแกเกนเรยนแถมไดเรยนเรองยอดประโยชน ๑๑๓ สตรพระพรหม สรางโลก ๑๑๔ สตรพระราชา สรางรฐ ๑๑๗ สตรพระมหากษตรย ครองแผนดน ๑๑๘ ทาบญทาทาน จะตกบาตร กตองศกษา จงจะพฒนาในบญ ๑๑๙ ไมวาจะสงอายเทาไร กยงทากาไรใหชวตนไดมากมาย ๑๒๑

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) จ

ไมใชวาระสดทาย แตเปนวาระทไดสงสด ๑๒๓ อยางนอยกไดจตรพธพร: อาย วรรณะ สขะ พละ ๑๒๕ สงอาย คอได ไมใชเสยอาย ๑๒๗ สงคมอยางไร คอรเขาใจคณคาของผสงอาย ๑๓๐ ทกรน ทกวย แตละชวตตางศกษา และ ทกคนมารวมกนพฒนาสรางสรรคสงคม ๑๓๒ สงกรานต เปนมงคลวาร ทผสงอายปฏบตการสมานสงคม ๑๓๔

หลก “อนตตา”มากบปญญา ทรเขาใจและทาการตามเหตปจจย ...................................... ๑๓๘ หลกอนตตา ปฏเสธอตตา ทภาษาพราหมณเรยกวา “อาตมน” ๑๓๘ ลทธอตตา ลงทายพาคนมงไปหาพรหมน ใหอาตมนไปรวมเขาในบรมอตตา ๑๔๐ ปญญารเหนกระแสธารแหงปจจย อตตาหายไป ไมมอาตมน ไมตดตนอยกบอตตา ๑๔๓ อนตตา มากบความรเหตปจจย ทคนจะไดประโยชนจรงแทจากการมปญญา ๑๔๕ สรรพสงขาร ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา นพพานและบญญต เปนอนตตา ๑๔๘

หนงสอทมาของบทตอนเลอกสรร ๑๕๕

รแคเลมน กพอทจะพดวา

รจกพระพทธศาสนา

หนาวาง

ถนรมณย คอทตงตนของพระพทธศาสนา

ณ รมฝงแมนาเนรญชรา พระพทธศาสนาเรมตน เมอเจาชายสทธตถะเสดจออกบรรพชา หลงจากไดทรงเรยนรลทธของฤษดาบส

และทดลองปฏบตจนจบความรของสานกนนๆ แลว ทรงเหนวาไมใชทางทแท จงเสดจออกมา และไดตกลงพระทยทจะดาเนนในวถแหงการคนควาของพระองคเอง แลวเสดจดาเนนไปจนถงตาบลอรเวลา เสนานคม จงทรงพบถนดอนเหมาะทจะทรงบาเพญเพยรในภาวนาทจะพฒนาไปในไตรสกขา ดงทไดตรสเลาไวเองวา

ภมสถานถนน เปนทรมณยหนอ (“รมณโย วต ภมภาโค”) มไพรสณฑรมรน นาชนบาน ทงมแมนาไหลผาน นาใส เยนชนใจ ชายฝงทานากราบเรยบ เปนรมณย ทงโคจรคามกมอยโดยรอบ เปนสถานทเหมาะจรงหนอทจะบาเพญเพยร สาหรบกลบตรผตองการทาความเพยร

ภกษทงหลาย เรานนแล ไดนงลงแลว ณ ทนน โดยตกลงใจวา ‘ทนละ เหมาะทจะบาเพญเพยร’ ทอรเวลา ณ ถนอนเปนรมณยน ในทสด พระพทธเจากไดตรสร ซงถอวาเปนจด

ตงตนของพระพทธศาสนา ดงความทบนทกไวในพระไตรปฎก เลม ๔ (วนย.๔/๑/๑) วา

โดยสมยนน พระผมพระภาคพทธเจา แรกตรสร ประทบอยทอรเวลา ณ โพธรกขมล ใกลฝงแมนาเนรญชรา. ครงนน พระผมพระภาคประทบนงคบลลงกเดยว ณ โพธรกขมล เสวยวมตตสข ตลอดสปดาห นคอเหตการณสาคญทพระโพธสตวประทบในรมโพธพฤกษา ณ รมฝงแมนา

เนรญชรา อนมบรรยากาศเปนรมณย ในถนนคมอรเวลา ไดตรสรเปนพระพทธเจา และหลงเสวยวมตตสข ณ ทนนแลว การประกาศพระพทธศาสนากเรมตน จงไดบอกวาถนรมณยเปนทกาเนดของพระพทธศาสนา

๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

จากวาระแหงการตรสรทเรมตนพระพทธศาสนา ขอผานรวดเดยวไปถงกอนเสดจดบขนธปรนพพานเพยง ๓ เดอน คอคราวททรงปลงพระชนมายสงขาร ทพระพทธเจาแมจะประชวรหนกแลวกไดตรสใหโอกาสแกพระอานนททจะทลอาราธนาใหดารงพระชนมตอไป เมอตรสแลว พระอานนทเงยบอย จงไดตรสวาทรงปลงพระทยแลววาจากนนอก ๓ เดอน จะปรนพพาน

พระดารสประทานโอกาสนน เรมดวยตรสถงเมอง ภเขา ถา เงอมผา ปา วด เจดยสถาน (นบได ๑๘ แหง) วาเปนทรมณย เชน เขาคชฌกฏ วดทบอนารอนตโปทาราม เวฬวน วดอมพวนของหมอชวก แลวตรสวา บคคลผหนงผใดเจรญอทธบาท ๔ เปนอยางดแลว หากประสงค จะอยตลอดกป (อายกป) หรอเกนกวานน กได

การทตรสโดยทรงยกรมณยสถานทงหลายเปนขอปรารภ กแสดงอยในตวถงความสาคญของความเปนรมณย ถงแมพระอานนทจะไมทนนกทจะอาราธนา กเปนการยาเตอนพระโยม บรรดาผดาเนนในวถพทธใหคานงใสใจในสภาพรมณยน

ตอจากพระพทธเจา ขอกลาวถงพระธรรมเสนาบดสารบตร อครสาวก เปนกรณอนใหเหนวา ในชวตของพระสงฆสมยพทธกาล บรรยากาศรมณยมความหมายและความสาคญอยางไร

เรองทจะเลาเปนตวอยางนมวา สมยหนง เมอพระพทธเจาประทบทปาไมสาละชอวาโคสงคะ พรอมดวยพระสาวกผใหญทสาคญ ตงแตพระสารบตรเปนตนไป

วนหนง ยามสายณห พระสาวกผใหญ คอ พระมหาโมคคลลานะ พระมหากสสปะ และพระอนรทธ ออกจากทพกแลวชวนกนไปหาพระสารบตรเพอฟงธรรม ครงนน พระอานนทไดเหนพระสาวกผใหญทงสามไปหาพระสารบตร กชวนพระอกรปหนงชอพระเรวตใหไปหาพระสารบตรเพอฟงธรรมดวย

พระสารบตรเหนพระอานนทมาแตไกล ไดกลาวทกทายวา

มาเถด ทานอานนท...ทานมาดแลว ปาสาละชอวาโคสงคะน เปนรมณย ราตรแจมกระจาง ตนสาละผลดอกบานสะพรงเตมตนทวทงปา สงกลนหอมฟงไปทว ดจดงกลนทพยกปานฉะนน ทานอานนทเอย ปาโคสงคสาลวนจะพงงามดวยภกษเหนปานไร?...

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๕

ไดเปนธรรมเนยมอยางหนงสบมาแตพทธกาล ในหมพระสงฆเมอเดนทางไปมาหาสกน พระเจาถนจะปฏสนถาร โดยถามถงความเปนอย และกลาวตอนรบโดยบอกวาถนทนนเปนรมณย เหมาะททานผมาเยอนจะเขาพกอาศย

คาตอนรบน นอกจากแสดงถงความสาคญของสภาพรมณยตอชวตแหงการศกษาภาวนาของพระแลว กเหมอนเปนการเตอนตวเองใหพระตองเอาใจใสดแลรกษาวดและถนอาศยใหเปนรมณยทจะกลาวตอนรบอาคนตกะได

ตอจากพระสารบตร ขอยกเรองราวถอยคาของพระมหากสสปะมาบอกเลาเปนอกตวอยางหนง

พระมหากสสปะนกเปนทรกนดวาสาคญแคไหน นอกจากเปนประธานการสงคายนาครงท ๑ แลว ทานเปนแบบอยางของพระผเครงครดถอธดงคอยปาเปนตน ตลอดชวต

พระมหากสสปะอยในปา บนภเขา ยามเชาเดนลงไปบณฑบาต ครนกลบมา เดนขนเขา กชนชมรมณยทงบนทงขางรมทางไปตลอด ดงมบนทกคาถาของทานไวในพระไตรปฎก เชนวา

พระมหากสสปะ ผบาราศอปาทาน ไรอาสวกเลส ทากจเสรจแลว กลบจากบณฑบาต ขนสภเขา เอาจตพนจธรรม

ภาคพนภผา เปนทราเรงใจ ตนกมมากมายเรยงรายเปนทวแถว มเสยงชางรองกองกงวาน เปนรมยสถาน ถนขนเขาทาใจเราใหรนรมย

ขนเขาสทะมนดจเมฆ งามเดน มธารนาเยนใสสะอาด ดารดาษดวยผนหญาแผคลม มสเหมอนแมลงคอมทอง ถนขนเขาทาใจเราใหรนรมย

ยอดภผาสงตระหงานเทยมเมฆ เขยวทะมน มองเหนเหมอนเปนปราสาท กมปนาทดวยเสยงชางคารนรอง เปนทราเรง ถนขนเขาทาใจเราใหรนรมย…

แดนดอยถนไพร ไมพลกพลานดวยผคน มแตหมเนอเสพอาศย ดนดาไปดวยหมนกนานาหลากหลาย ถนขนเขาทาใจเราใหรนรมย… คาวา “รมณย” (รนรมย) “รมม” (นยมใชในคาถา, =รมย) และ “อาราม” มทวไป

มากมายในพระไตรปฎก และคมภรทงหลาย

คดวายกมาบอกเลาเปนตวอยางเทาน นาจะพอสมควร

๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

วด ชอเดมวาอาราม คองามตาชนใจ เปนทรมณย หลงตรสรไมนาน พระพทธเจาไดเสดจไปประกาศพระศาสนาทเมองราชคฤห

นครหลวงของแควนมคธ ซงถอกนวาเปนทประดษฐานพระพทธศาสนา ณ ทนน พระเจาพมพสารทรงเลอมใส ไดถวายราชอทยานเวฬวนใหเปนทประทบของพระองค และเปนทอยอาศยบาเพญสมณธรรมของภกษสงฆ

พระพทธเจาตรสวา “อนชานาม ภกขเว อาราม” (ภกษทงหลาย เราอนญาตอาราม, วนย.๔/๖๓/๗๑) พระสงฆจงเรมมวดอย

คาวา “วด” ททรงอนญาตกคอ “อาราม” ตรงกบคาวาสวน (โดยทวไปม บปผาราม –

สวนดอกไม กบ ผลาราม – สวนผลไม) ซงเปนท “รมณย” (อาราม เปนคานาม รมณย เปนคณศพท มาจากรากศพทเดยวกน)

ในคราวนน เวฬวนอทยาน คอสวนไผทพระเจาพมพสารทรงถวาย ไดเปนอาราม คอวดแรกในพระพทธศาสนา ดงทเรยกวา เวฬวนาราม

ตอจากนนกมผสรางวดถวาย หรอถวายวนะ เปนอาราม คอเปนวดเพมขนเรอยๆ มากมาย ทกวดมลกษณะสาคญวาเปนรมณย ทสดชนรนรมย

(“รมณย” เปนคาทใชบอยมาก เมอใชในบทรอยกรอง กลายเปนคาทยาว ไมสะดวก ดงนนในคารอยกรอง จงมกใช “รมม” แทน ลดจาก ๔ เหลอ ๒ พยางค, รมม กคอ รมย เทากบรมณยนนเอง)

พระพทธเจากตรสไวเอง เชนในคราวทอนาถบณฑกเศรษฐถวายเชตวนเปนอาราม วา “วหาเร การเย รมเม” (วนย.๗/๒๗๑/๑๒๑; พงสรางทพระอยอาศย อนเปนรมณย)

ทจรงกถอกนมาแตโบราณ จะวาเปนหลกกไดวา ตองเลอกหา สรรคสราง และจดสรรทอยอาศยใหเปนรมณย เชนพวกฤๅษ พวกดาบส อยางพระเวสสนดร กสรรกสรางอาศรม และแมแตบรรณศาลา ซงเปนทอาศยงายๆ อยกบธรรมชาต ใหเปน รมยสถาน เปนทรมณย

ความเปนทรมณยนขยายความหมายออกไป จนถงขนเทวดา พระราชา มหาเศรษฐ ความเปนรมณยทรนรมยกลายเปนวา มการตกแตงดวยวตถประดบประดา โออาอลงการ

แตแมถงจะเปนวมานทมวตถอลงการมากมาย กตองใหมลกษณะสาคญดานธรรมชาตทเปนแกนของความเปนรมณย

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๗

แตไหนแตไร กไดดแลรกษาวดกนมา ใหเปนทรมณย เมอพระพทธเจาเสดจดบขนธปรนพพานแลวไมนาน วนหนง วสสการพราหมณ

มหาอามาตยแหงมคธ เดนตรวจงานในนครราชคฤห และโดยบงเอญ ไดพบกบพระอานนท เมอสนทนาไถถามกน ตอนหนง วสสการพราหมณถามวา (ม.อ.๑๔/๑๑๕/๙๗)

วสสการ: เวลาน ทานพระอานนทพานกอยทไหน? อานนท: ดกรพราหมณ เวลาน อาตมาอยทเวฬวน วสสการ: ทานพระอานนทผเจรญ กเวฬวน ยงเปนรมณย สงดเสยง ไมอกทก ไมพลกพลาน เปน

ทควรแกคนทจะทาการสวนตว เหมาะแกการหลกเรนอยหรอ? อานนท: ดกรพราหมณ แนละ เวฬวน จะเปนรมณย สงดเสยง ไมอกทก ไมพลกพลาน เปนทควร

แกคนทจะทาการสวนตว เหมาะแกการหลกเรนอย กดวยมผรกษาคมครองเชนทาน. มหาเวสสนดรชาดก ทเรยกสนๆ วา “มหาชาต” ม ๑๓ กณฑ ยกเนอท ๒ กณฑ

ใหเปนคาพรรณนาความงดงามนารนรมยของปาเขาลาเนาไพร คอ จลพน และ มหาพน ในวนยของพระสงฆ มพทธบญญตใหเปนหนาทของพระทจะดแลรกษาทอย

อาศยใหสะอาด เรยบรอย งดงาม คอใหเปนทรมณย เรยกวา “เสนาสนวตร” จงเปนธรรมดาทวา ในวด พระซงมชวตใกลชดธรรมชาต อยกบหมไมรมไม

จะตองหมนกวาดใบไมทรวงหลน โดยถอสาคญ จนกระทงเปนธรรมเนยมในวฒนธรรมประเพณไทย ดงเหนไดในหนงสอสวดมนต ซงระบการ “กวาดลานวด” ไวในรายการกจวตรของพระ (การดแลรกษาความสะอาดในวดกวาดบรเวณวด ถอวาเปนการดแลอปชฌายอาจารยไปดวยในตว)

หนาทหรอกจของพระสงฆทตองดแลรกษาความสะอาดเรยบรอยรมรนใหวดเปนทรมณย ตงแตปดถแผวกวาดลานวดเปนตนไปน นาจะไดเปนประเพณปฏบตทชดเจนจรงจงสบกนมาอยางยงยนในประเพณไทย จนทาใหภาพวดทเปนรมณยนน ประทบตาประทบใจ และไดประทบอยในกวนพนธตามกาลสมย

ดงเชนในนราศนรนทร ทนรนทรธเบศร เขยนโคลงชนชมบรรยากาศอนเปนรมณยของวดวาอาราม ในยคทายของกรงศรอยธยา ตอมายงรตนโกสนทร ดงนวา

โบสถระเบยงมรฑปพน ไพหาร ธรรมาสนศาลาลาน พระแผว หอไตรระฆงขาน ภายคา ไขประทปโคมแกว กาฟาเฟอนจนทร

๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

เกณฑตาสดของถนรมณย คอมนาอดม รมรนดวยพฤกษา เปนอนวา ถนอาศยตองใหมคณลกษณะสาคญเปนรมณย โดยเฉพาะวด ดานหนง

มองคประกอบของธรรมชาต เปนฐานเปนแกน และอกดานหนง อยในขอบเขตพระวนย พระสงฆดแลวดใหสะอาด เรยบรอย รมรน ปลอดภย ไดปสสทธสข (ความสขแบบสงบ

เบาสบายผอนคลาย) มใชอยางชาวบานทมกประดบตกแตง ใหเปนเครองแสดงฐานะแหงยศหรอทรพยดวย และอาจเลยรนรมยไปเปนเรงรมย ไดแคอตสข หรอไมกเอยงไปขางกฬาหรรษาสข

คณลกษณะสาคญของความเปนรมณย ทถอไดวาเปนแกนยนพน ซงทานพดถงกอนอยางอน อาจจะพดวาเปนคณสมบตอยางนอย หรอเปนเกณฑจาเปนตาสดของความเปนรมณย คอ ความพรอมดวยนา และรมเงา (“ฉายา = รมเงา + อทก = นา” คาของทานวา ฉายทกสมบต) พดกนงายๆ วา ตนไม และสายนา

อยางทอรเวลาฯ ทพระพทธเจาตกลงพระทยใชเปนททรงบาเพญเพยร พระองคทรงบรรยายไวเองวา “มไพรสณฑรมรน นาชนบาน ทงมแมนาไหลผาน นาใส เยนชนใจ”

สถานรมณยททานบรรยายไว มความพรงพรอมงดงามดวยนาและรมเงาน ตางกนไปหลากหลาย เชนบางแหงวา “สระโบกขรณ มนาใส นามรสอรอย เยนชน สะอาด สะทอนแสงระยบระยบตา มทานาเรยบงาม นาความรนรมย ดกดนดวยรกขชาตนานาชนดแผคลมใหรมเงา”

แตไมวาจะวจตรงดงามอยางไร กตอง มนาอดม มรมไมใหพกพง ตอจากนา และรมเงาตนไม ทเปนหลกเปนแกน กเพมขนไปอก คอ ภมภาค

สมบต ไดแก ทาเล พนท บรเวณ ผนแผนดน ทสะอาด สดใส ไรขยะ ไมรกรงรง เรยบรอย ราบรน เดนงาย ปลอดภย สบายตา ควรทอดทศนา นาชนชม อยางอรเวลาทวามชายนาราบเรยบ

บางแหงทานบรรยายไววา มหาดหรอผนทรายแผไปเปนลานกวางไกล เหมอนปดวยแผนเงนหรอลาดดวยแผนทอง ขอนขยายโยงตอไปถงสายลม แสงแดด ทองฟา รวมถงวา ยามราตร มดวงจนทรกระจางฟา นภาแจมใส ไรธลและหมอกควน วามาถงนแลว กใหเปนเรองของกวทจะเออนบรรยายกนไป

ตอจากนนอก กควรม คมนาคมนสมบต เชนวา ไมใกลเกนไป ไมไกลเกนไป เดนทางไปถงไดสะดวก

จากนนกโยงตอไปท บคคลสมบต ปลอดคนราย มคนด มคนทพงพาอาศยได ทจะใหความรความเขาใจ เฉพาะอยางยง สาหรบพระสงฆ กตองเปนทสงบสงด ไมแออด ไมพลกพลานจอแจ ควรแกการแสวงวเวก

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๙

เพอใหจบเปนหลกไว และใหจางาย สรปอกทวา ความเปนรมณยมคณสมบต ๔ อยาง คอ ๑. ฉายทกสมบต คอ พรอมดวยรมไม และสายนา เปนคณสมบตขอแกนยนพน

หรอเปนเกณฑจาเปนตาสด รมไม กคอ ตนไม หมไม ไพรสณฑ สายนา กคอ แมนา ลาธาร คลอง สระ บง ทะเลสาบ

๒. ภมภาคสมบต พรอมดวยภมประเทศ คอ พนท พนดน พนถนน บรเวณ สะอาด เรยบรน นาเดน ปลอดภย สบายตา ควรทอดทศนา นาชนชม ชวนเดนชวนด

๓. คมนาคมนสมบต พรอมดวยคมนาคม คอ เหมาะแกการไปมา เชนวา ไมใกลเกนไป ไมไกลเกนไป เดนทางสะดวก ปลอดภย

๔. บคคลสมบต พรอมดานบคคล คอ ไมมบคคลทเปนภยอนตราย ปลอดคนราย คนในถนในทและผเกยวของ เปนคนด มบคคลทสบายใจ ทเกอกลหนนกน พรอมทจะชวยเหลอ ชนจตชใจ เออธรรมเออปญญา สาหรบพระสงฆ กควรเปนทสงบสงด ไมพลกพลานจอแจ ควรแกการแสวงวเวก

ไดแคนกคงไมมปญหาสงแวดลอมใหตองแก และในทสดเรองกมาลงทคน ถงถนจะมคณสมบตอนพรอม แตถามคนราย ความเปนรมณยกเสอมเสย และกเปนงานของการศกษา ทงทจะใหคนรจกสรรคสรางสภาพรมณย และใหคนพฒนาตนจนคนนนเปนสภาพรมณยในตวเอง อยางทวาในคาถาทจะบอกตอไป

คนศกษา มภาวนา กมนใจวายงไดพบรมณย เหตใดการมาอยในทสงบสงดอนเปนรมณยจงเกอหนนการศกษาภาวนาพฒนา

คน ดตามนยททานอธบายไว เมออยในททวๆ ไป สงแวดลอมหรอบรรยากาศ ถาไมพาใหใจฟงซานวนวาย กเลอนราง ไมมกาลงทจะดงความสนใจ คนกคดเรองโนนเรองน ใจวนหรอพราไปกบอารมณตางๆ แตพอมาอยในทสงบสงดท ม สงแวดลอมหรอบรรยากาศเปนรมณย ชวนใจใหชนชมยนด กดงหรอชกพาจตใหละใหผละหรอถอนกลบออกมาจากอารมณโนนนนานา มาอยกบสภาพทปลอดโปรงโลงเบาสบาย ซงเปนอารมณทไมมพษภย แตเกอกลแกจตใจ ทาใหสดชนเบกบานแจมใส มกาลงทจะตงจะอยตวเปนสมาธ เหมาะแกงานเชนการศกษาภาวนา

คนทวไปกชอบบรรยากาศรมณยกนมาแตไหนแตไรนานนกหนา ชาวบานพากนไปเทยวในอทยาน และทหยอนใจตางๆ ใหใจไดพกไดพนไปจากอารมณทสบสนวนวายกวนใจ ดงทแมในพทธกาลกกลาวถงทรมณยของชาวบานชาวเมอง แตสภาพรมณยแบบชาวบานและคนเมองนน มกตางไปจากสภาพรมณยของพระ

๑๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ทสาคญคอ ชาวบานชาวเมอง เมอไดถนรมณยดแลว กมกนาเอาเรองสนกสนานบนเทงทตวชอบ บางทแมแตเรองอกศล ไปแทรกเสรมเตมใสหรอปนเปกบสภาพรมณยทบรสทธของธรรมชาต บางททาให ทรนรมย กลายเปน ทเรงรมย และเมอเขาไปทนนแลว ใจพนไปจากอารมณรบกวนเกากอนจรง แตแทนทใจนนจะไดชนชมยนดกบสภาพรมณยจรงๆ กลบไปหมกมนวนวายกบอารมณอยางอนทเอาไปแทรกไปปนนนเสย

อกอยางหนงทสาคญ ในทรมณยของชาวบาน มกมการจดแตงตางๆ โดยบางทไมระวง กลายเปนการรกรานเบยดเบยนธรรมชาต และบางทผลทไดกลายเปนปฏปกษตอจดหมายของการมรมณย

หนไปดรมณยของพระ ทนบไดวาบรสทธหรอคอนขางบรสทธ ประการแรก ทางพระตองการผลทตรงตามความมงหมายของการมรมณย ทวาจะใหมใจชนชมยนด แลวใจนนกปลอดโปรงโลงเบาสงบสดชนผองใสหางไกลอกศล และเกอหนนกศลเชนสมาธ จงตองระวงทจะไมเอาอะไรๆ ทเปนปฏปกษตอจดหมายนน เขาไปเตมใสแทรกแซงปะปน ถาจะนาเขาไป กตองใหเปนของเปนเรองทกลมกลนเขากนหรอเกอกลหนนกน

แลวในขอสาคญ พระมวนยตามพทธบญญต ททาใหพระอยกบธรรมชาต โดยไมรกรานเบยดเบยนธรรมชาต แตใหเออใหเกอกลกน จะจดสรรดแล กใหเปนไปโดยชอบธรรม ไมใหผดวนย โดยเฉพาะการทาใหสะอาดเรยบรอยรมรน เชนทมการกวาดลานวดเปนกจวตรสบกนมา และรจกพงพาอาศยรวมมอกบชาวบานญาตโยมในการจดการตางๆ ใหไดเรยนรศกษาไปดวยกน

รมณยเปนศพทสาคญมาก แตเราทาไมลมไป วดตองเปนตวอยางของถนรมณย มนาอดม มรมไมงาม แลวกมพนถนบรเวณทสะอาด เรยบรอย ชวนใจใหสดชน แจมใส โนมใจสความสงบ ความเบกบานชนใจ พาใหเกดปตปราโมทยไดงาย

ท เปนรมณยน ไมใช เฉพาะสาหรบทอยพระ แต สาหรบประชาชนดวย ประชาชนตองมาวดอยแลว เขากจะไดสมผสธรรมชาตทสะอาดงามสดใส มจตใจโนมไปสกศล สงบราเรงเบกบาน แลวฟงธรรม กรเรอง เขาใจงายขน

รวมความวา พระพทธศาสนาเนนความสาคญของถนและทอยอาศยมาก การสรร (เลอกสรร-จดสรร) และสรรค (สรางสรรค) ถน-ทอาศยใหเปนรมณย ทสดชน รนรมย ชบชชวต ชนกายชใจ เปนหลกพนฐานรวมอยในหลกการใหญขอแรก ของระบบการพฒนามนษย คอในขอ กายภาวนา (การพฒนาดานกายภาพ)

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๑

ถนอาศย ไดแก ทอย สถานททากจกรรมการงาน ภาวะสงแวดลอม เปนฐาน เปนทตง เปนทรองรบความเปนอย การพฒนาชวต การเลยงชพ การประกอบกจหนาทการงาน ตลอดจนการเสวยสขผจญทกขของมนษย รวมทงการทชวตจะเรมตนและสนสด คอเกดจนถงตาย

ถนอาศยเปนจดเชอมตอโลกของมนษย เขากบโลกของธรรมชาตทรองรบโลกมนษยนน จงเปนความสาคญอยางยง ทมนษยจะตองอนรกษสภาพรมณยนไว

จะเหนไดในตานานและในประวตศาสตร แคขาดสวนพนฐานหรอแกนของสภาพรมณย ไมม “ฉายทก” หรอ “ฉาโยทก” นาแลงๆ ตนไมลมๆ ไมนานนกเลย เหลามนษยกตองยายถนฐาน ยายบานยายเมอง ดนแดนทเคยรงเรอง กกลายเปนทรกราง ถาหนกหนา กสญสนความเปนรฐเปนชาต แมกระทงอารยธรรมกลม

ตวมนษยเอง ดานทเปนบคคล ซงเปนสวนของสงคม แมไดความสขจากลาภ ยศ สรรเสรญ ความสนกสนานบนเทง กเปนของหอหมอยเปลอกผว เปนของประกอบประดบไว ไมแทจรงยงยน

แตตวมนษย ดานทเปนชวต ซงเปนสวนของธรรมชาต เปนเนอตวทแท เปนทพสจนความสขทเปนของจรงอยในตว มนษยจงตองมความสขทเปนของชวต ซงอยในธรรมชาต และถงกนกบธรรมชาต ใหความสขของชวตทลกเขาไปถงในจตในใจจรงๆ น มอยเปนพนเปนแกน

ตามทวาน ในขนพนฐาน จงควรใหมนษยมความสขอยทธรรมชาตในสภาพรมณย โดยมดน ทปรากฏตวของปา ภเขา ตนไม เขยวขจ มดอกหลากส นานาพนธ มนา ในแมนา และบรรดาชลาลย ทใส สะอาด งดงาม ชนกายชนใจ และมแสงแดด สายลม อากาศ สดชน แจมใส ใตทองฟาทเจดจาอาไพ

อกอยางหนงทควรสงเกตและรเขาใจ คอลกษณะอาการและภาวะจตใจในการชนชมรมณย ซงเปนเรองลกซงลงไปขางใน ควรบอกไว เพอประโยชนทางการศกษา ในการพฒนาของคน

ขอใหนกถงคากลาวชนชมรมณยของพระมหากสสปะ ทยกมาใหดเมอก ขอใหสงเกตวา พระอรหนตชนชมความงามของตนไมดอกไม เปนตน โดยมใจยนดดวยกบสภาวะทดงามเตมอมสมบรณของมน โดยไมไดคดอยากจะเดดจะตดเอาไป หรอจะเอามาเปนของตน แตปรารถนาดทจะใหมนงดงามสมบรณอยอยางดของมน

๑๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

พดในภาษาธรรมตามสภาวะวา ในใจของพระอรหนตมฉนทะ คอความปรารถนาดทอยากใหดอกไมตนไมนนอยในภาวะหรอเขาถงภาวะทดงามเตมอมสมบรณของมน เมอเหนมนงดงามอยในภาวะทดทเตมอมสมบรณอยางนน กชนชมยนดดวย อยางทพดกนวาอนโมทนา เปนภาวะจตแบบมทตา คอเมอเหนเขาเจรญงอกงาม กพลอยชนชมยนดดวย และในกรณน กอยากใหดอกไมตนไมนนงดงามสมบรณตอไป หรอยงขนไป

แตจะเหนวา คนชาวบานบางคน เมอเหนดอกไมสวยตนไมงามอยางนน กดใจชอบใจแลวกอยากจะเดดอยากจะตดอยากเอามาเปนของตว และเพอจะใหไดดอกไมงามนน อาจจะตองหกกงไม หรอถงกบตดตนไมนน ทาลายตนไมทงตนไปเลย

มองดสภาวะในใจของชาวบานคนน กคอเขามตณหา ความอยากไดอยากเอาเพอตวตน ไมใชมฉนทะทปรารถนาเพอความดงามเตมอมสมบรณของดอกไมตนไมนนเอง

คนทวไป แมยงไมเปนพระอรหนต แตกเดนตามรอยพระอรหนตได ในกรณนกคอฝกใจใหมฉนทะทปรารถนาดชนชมยนดกบสงทงหลายทดงาม อยากใหคนและสงและของทงหลายเจรญงอกงามอยในภาวะทเตมอมสมบรณ

ถงจะยงมตณหาอยากไดอยากเอาใหแกตว แตกควรฝกใหมฉนทะขนมาดลมาคานไว เมอตณหาใหเอาดอกเอาผลเอาอะไรบนตนไม ฉนทะกจะไดใหรกษาตนไมไว ไมตองตดตนทงทาลายตนไมตามดอกตามผลไปดวย

หลกมอยวา ธรรมทงปวงมฉนทะเปนมล การศกษาเอาฉนทะพฒนาคนขนไปใหมชวตแหงฉนทะ ตวบคคลนนกจะเปนสภาพรมณยอยในตวเอง ซงทาใหทนนถนนนเปนรมณยไปดวย

นคอจะไดผลตามคาถาทวา (ข.ธ.๒๕/๑๘/๒๘)

ไมวาบาน ไมวาปา ไมวาทลม หรอทดอน ผไกลกเลสอยทไหน ทนนไซรเปนถนสถานอนรนรมย   

…………… หมายเหต: กายภาวนา = การพฒนาผสสทวารกาย คอ พฒนารางกาย ซงเปนทประชมแหงชองทาง

รบรตดตอสอสารกบโลกหรอสงแวดลอม อนไดแกระบบแหงอนทรยทงหลาย คอ ตา ห จมก ลน และกายสมผส ดวยอนทรยสงวร โดยรบรตดตอสอสารอยางมสต ใหไดผลด มการเรยนร ไดปญญา

ทาบญขนพนฐาน

คอชาวบานชวยกนทาชมชนใหอยกนด ในตานาน ในประเพณ มสาระทควรเขาถงและอนรกษไวใหตรงใหด

มความเกาตดอยในความระลกอยางหนงวา เมอผเขยนยงเปนสามเณรเลกๆ อยในชนบท พอจะเหนวามความนยมหรอเปนประเพณอยางหนงทพระเทศนเรองเกยวกบพระอนทร พดถงวตรบท ๗ ของพระอนทร เลาเรองการทาบญของมฆมาณพกบพวก ทชวนกน รวมตวกน ตงกลมทาบญ ดวยการทางานสรางสรรคบาเพญประโยชน พฒนาทองถนและชมชน ใหเขมแขงมนคงอยดมศลธรรมมความสข ซงควรถอเปนแบบอยาง

แตกาลลวงมาๆ เรองวตรบท ๗ ของพระอนทรนนกเหมอนวาเงยบหายหรอถกลมไป คนยงไดยนนามของพระอนทร และคนมากมายกยงทาบญกน แตคนไมรจกการทาบญขนพนฐาน คอการรวมแรงรวมใจกนดแลรกษาพฒนาทองถนและชมชนของตน การทตดใจนกถงเรองน เพราะอยากไดความรในเรองนนใหมหลกฐานทชดเจนมนใจ

ถาเมอ ๖๐-๗๐ ปกอนนน มประเพณเทศนเรองวตรบท ๗ ของพระอนทร อยางทวา กพดไดวา คนไทยสมยกอน พ.ศ. ๒๕๐๐ มความรเขาใจเรองบญและการทาบญ ชดตรงกวาคนไทยทวไปในปจจบนนมาก

พรอมกนนนกเปนตวอยางใหเหนวา ในเวลายาวนานทผานมา ซงคนไทยหางเหนจากความรจกพระพทธศาสนา และวฒนธรรมประเพณไทยไดหดเหยวลง ความประพฤตปฏบตทเรยกวาพระพทธศาสนาและวฒนธรรมประเพณไทย หลายอยางอาจจะเหลออยเพยงแครปแบบททาตามๆ กนไป

ในสภาพเชนน หลกคาสอนของพระพทธศาสนาทคนไทยเวลานรเขาใจและปฏบตกน หลายอยางจงคงไดพรองไดเพยนไปแลว หรอถงกบเลอนลอย อยางนอยกคบแคบลง

๑๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

เมอพรองหรอเพยนไป ความรความประพฤตนน นอกจากขาดประโยชนทพงไดตามความหมายและวตถประสงคทแทจรงแลว กอาจกอโทษเสยหายไปทกดาน ทงแกพระพทธศาสนา แกวฒนธรรมประเพณไทย แกตวคน ตลอดจนแกสงคมประเทศชาต

ไมวาจะอยางไร ในทนกควรเลาตานานพระอนทรทวานนไว เพอฟนความรความเขาใจในเรองบญ และคตการทาบญ ใหใกลเคยงหลกพระพทธศาสนา และกประโยชนใหแกสงคมไทย

สาหรบประเทศไทยในอดตอนยาวนาน พระอนทรมความสาคญมาก เปนทนบถออยางสงในสงคมไทย ตงแตองคพระมหากษตรยลงมา จงไดเปนทสบสานคตนยมตางๆ เชน พระอนทรมสวนสวรรค ๔ แหง คอ จตรลดาวน ปารสกวน มสสกวน และนนทวน (นนทนวน กวา) ซงไดมาเปนนามของพระราชวง วงเจานาย และสถานทสาคญของราชการ

ชอตางๆ ทเกยวกบองคอนทร เปนทรจกคนชนแกคนไทยในทางทรสกวาสงสงยงใหญ อยางพระวชราวธ เวชยนตปราสาท เวชยนตราชรถ ชางเอราวณ นนทาโบกขรณ และตนไมสวรรคประจาดาวดงสเทวโลก ชอวาปารฉตร หรอปารชาต

พระอนทรเปนเทพเจายงใหญตงแตยคพระเวท เมอพวกอารยนอพยพรบรกมายงชมพทวป พระอนทรเปนเทพสงสดยอดนกรบ จนกระทงเมออารยนตงถนฐานมนในชมพทวปแลว การยทธลดความเดน พระอนทรกดอยความสาคญลงไป พระพรหมยงใหญขนมา โดยพวกพราหมณอางพระพรหมจดแบงมนษยเปน ๔ วรรณะ และจดระบบพธบชายญใหเปนเรองจาเปน และใหญโตโอฬาร

เมอพระพทธศาสนาเกดขน พระพทธเจาทรงสอนวาธรรมทเปนความจรงมอยเปนธรรมดานนแหละทมนษยจะตองเคารพถอเปนสาคญ ใหเลกถอวรรณะ ไมตองบชายญ มนษยและเทพเปนอสระตอกน ทงคนและเทวดาจะลถงจดหมายแหงธรรมไดโดยตางกดาเนนวถปฏบตจนลวงตลอดดวยตนเอง

ดงนน ผทสมครเขามาในมรรคาเปนพระภกษในพระพทธศาสนาแลว กไมมอะไรตดพนหวงพะวงเกยวโยงถงเทวดา นอกจากวาเทวดาทหวงความกาวหนาในธรรม จะมาขอฟงธรรมจากพระดๆ หรอเทวดามศรทธาอาจมาถวายบรการ หรอมพระคดเฉไฉประพฤตไมด เทวดาดๆ กอาจจะมาชวยใหสต (เทวดาไมดกมบาง ทจะมาพยายามแกลง กใหชวนอยกนดวยเมตตา)

อยางไรกด คฤหสถชาวบานมากมายยงไมรเขาใจชดเพยงพอในพทธมรรคา และยงหวงพะวงพรนใจตอเทวอานาจ

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๕

ตอนน ทานใหพระพรหมอยเงยบๆ ดๆ ไมตองมายงกบคน แตพระอนทรทยงใหญมาแตเดม ยงมบทบาทในโลกมนษยมาก ถงตอนน พระอนทรทยงใหญของศาสนาเกา กเปลยนมาเปนพระอนทรในพระพทธศาสนา โดยมบทบาทสมพนธกบมนษยอยางใหม เปลยนพฤตกรรมจากการสาแดงเดชขมเหงครอบงาผอน มาเปนการปกปองคนดชวยเหลอคนมธรรม

ในคมภรพทธศาสนา พระอนทรจงเปนบคลก ๒ แบบ คอ แบบแรก ทเปนมาแตเดมในศาสนาเกา ซงมอาการหวงแหนความยงใหญ ระแวงกลววาใครจะมาแขงแยงอานาจ เชน ถามฤๅษดาบสบาเพญตบะแกกลา อาสนของพระอนทรกจะรอน ทาใหทรงสอดสองวาใครมฤทธขมแขงทจะทาใหพระอนทรหลดหลนจากฐานะ แลวกไปแกลงไปหาทางทาลายตบะ

ใน แบบหลง พระอนทรทมานบถอพระพทธเจา ถาคนดถกขมเหงรงแก คนมงมนทาความดแลวตดขดหรอถกขดขวาง เกดความไมเปนธรรม อาสนของพระอนทรกจะรอน เมอสอดสองทราบเหตแลว กทรงมาชวยเหลอแกไข ดงทคนไทยไมนานนกนคนดกบความในพระราชนพนธเรอง สงขทอง วา “ทพอาสนเคยออนแตกอนมา กระดางดงศลาประหลาดใจ...สอดสองทพเนตรดเหตภย กแจงใจในนางรจนา แมนมไปชวยจะมวยมอด...”

พระอนทรในคตพทธ เอาใจใสดแลสงเสรมใหคนในโลกมนษยประพฤตธรรม ถงขนถอเปนงานเปนการของดาวดงสเทวโลก โดยพจารณาในสธรรมสภา

ยกตวอยาง เชน ในวนอโบสถ ๑๕ คา ทาวจาตมหาราชไปเทยวตรวจดโลกวา มนษยทเกอกลแกมารดา-บดา เกอกลแกสมณะ-พราหมณ ออนโยนนอมนบผใหญในสกลหมเหลา อยถออโบสถ ทาบญทงหลาย มมากหรอนอย ในวน ๑๔ คา สงโอรสไปเทยวด และ ๘ คา สงเทวดาบรวารไปด แลวรายงานแกประดาเทพชนดาวดงสทมาประชมในสธรรมสภาตามนน

ชาวพทธผนา ทาบญแรก คอทาถนใหเปนรมณย บญใหญอนสาคญ คอชวยกนทาชมชนใหอยกนด

ไดพดขางตนวา คนในวฒนธรรมไทยสมยครงศตวรรษกอนน พอจะคนกบคาวา “วตรบท ๗ ของพระอนทร” คอขอปฏบตประจาตวของพระอนทร และบคคลทถอวตรบท ๗ นแหละ พวกเทวดาชนพระอนทรเรยกวาเปนคนด (สตบรษ) คนดควรถอวตรบท ๗ นประจาตว และใสใจรกษาพฒนาทองถนชมชนดวยการทาบญอยางพวกมฆมาณพ

๑๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

วตรบท ๗ (พระไตรปฎกฉบบอกษรพมา และฉบบอกษรโรมน เรยกวา วตบท หรอ พรตบท) ไดแก ถอวา: ตลอดชวตน ๑. เราจะเลยงดมารดาบดา ๒. เราจะมปกตออนนอมตอผใหญในสกลหมเหลา ๓. เราจะพดจาสภาพนมนวล ๔. เราจะไมพดจาสอเสยดยยง พดแตคาสมานสามคค ๕. เราจะครองเรอนโดยมใจไรความตระหน ยนดในการสละ ชอบแจกจายใหปน ๖. เราจะมวาจาสตย ๗. เราจะไมโกรธ ถาแมความโกรธเกดขน กจะกาจดมนไดฉบพลน

พอถงตรงน คมภรตางๆ (ราว ๔ คมภร บอกรายละเอยดตางกนบาง) กเลาประวตของหนมมฆมาณพ ผไดทา “บญ” ทงหลาย ซงทาใหถนอาศยเปน “รมณย” ใหชมชนอยกนด ชวยเหลอเกอกลกน มศลมธรรม เปนเรองราวการทาบญทนาจะไดสบมาในวฒนธรรมไทยทเคยคนกนมาในสงคมไทย

ในทน เหนวาเปนเ รองดงามทเหมอนถกลมไป และท สาคญจะชวยใหเขาใจความหมายของคาวา “บญ” ไดชดตรง จงยกมาเลายาวสกหนอย (ขอใหสงเกต คาวา บญ และ บญกรรม กบคาวา รมณย)

ในอดตกาล ทมจลคามในแควนมคธ ขณะทชาวหมบานทางานกนอยทบรเวณกลางหมบาน มาณพชอวามฆะ ไปทางานทนน เขากาจดขยะมลฝอยชาระจดสถานทในสวนของตวใหสะอาดเรยบรอย เปนรมณย ทางานแลวพกอย

แตแลวมคนอนชอบใจทนน มาเอาแขนผลกเขาใหพนไปแลว เขาไปพกทนนเสยเอง มฆมาณพตองออกไป กไมโกรธ แตไปชาระทาความสะอาดทจดอน ทาทใหมใหเปนรมณย แลวยายไปอยตรงนน แลวกมคนอนอกมาเอาแขนผลกเขาออกมาจากทนนแลวเขาไปใชทนนแทน มฆมาณพกไมโกรธ แตยายไปจดทาทอนใหเปนรมณย

มฆะยงถกคนอนแยงเอาทนนไปอก เขาไมโกรธ กยายไปทาทอนตอๆ ไป ขยายไปเรอยๆ พรอมกบคดวา คนเหลานไดรบความสขกดแลว เขามความสขดวยการกระทาของเรา การกระทาของเรานนกตองเปนกรรมทเปน “บญ” ซงจะใหความสขแกเราดวย

วนรงขน มฆะถอจอบไปขดแตงบรเวณทเปนลานใหเปนรมณย ชาวบานทงผเดกผใหญกไดไปนงพก ทไหนคนมาชมนมกน อยางกลางหมบาน มฆะกกวาดชาระทาสถานทนนใหสะอาดเปนรมณย จดททางบรเวณใหสะดวกสบายแกบรรดาผคน ถอวาเปนการใหความสขแกมหาชน เมอถงฤดหนาว เขากกอไฟให ในฤดรอน กจดนาให

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๗

ตอมา มฆะคดวา ทรมณย ยอมเปนทรกทชอบใจของทกคน ไมมใครไมชอบทรมณย แตนไป เราควรทาหนทางใหราบเรยบ แลวกแบกถอมดขวานจอบเสยม ออกจากบานแตเชาตร เทยวไปจดแตงถนนหนทาง ตดรานกงไมทเกะกะกดขวาง

เมองานทตองทามากขน กตองทาทงวนๆ เปนเหตใหกลบบานคามด วนหนง หนมบานใกลเจอเขา ถามวาไปทาอะไรมา กตอบวา ไปทาบญ ชาระทางสวรรค หนมคนนนบอกวาขอเปนเพอนรวมทาบญดวย ตงแตนนกกลายเปนคณะทม ๒ คน

แลวกมหนมอนอกเหนเขาทงสอง สอบถามทราบแลว กขอเปนสหายรวมทาบญดวย ตอมาคนหนมในหมบานซงเหนดวยกเขารวมงานทาบญเพมขนทละคนสองคน จนกลายกลมใหญถง ๓๓ คน เปนนกทาบญ โดยตงอยในเบญจศล แลวเทยวดแลทาประโยชนแกทองถนชมชน เชน พฒนาทางเขาหมบาน ทาทางสญจรของชมชนใหไปมาสะดวก ขดสระนา ทาสะพาน สรางศาลาทสแยก ศาลาทคนมาพกมาพบกน

ตวหนมมฆะเอง ซงเปนหวหนากลมทาบญ (บาเพญประโยชน) อยางน เมอไดรบความนบถอเชอฟงมากขน กไดแนะนาชกชวนชาวบานใหอวยทานเผอแผแบงปนกน เจรญเมตตา และรกษาศล ๕ ละเวนสงชวรายทงหลาย เชนสรายาเสพตด และการพนน จนชาวบานอวยทานรกษาศลกนทงหมบาน ทาใหทองถนชมชนอยกนดมศลมธรรม

กลมหนมนกทาบญ มจอบเปนตนประจามอ ไดทาหนทางใหราบเรยบกวางไกลออกไปเปนโยชนๆ

ฝายนายบานไดเหนหนมคณะนเทยวทางานอยางนน กไมพอใจ นายบานนนมองวา กอนนน เมอพวกชาวบานยงดมสรา ยงนกตกปลาลาสตว

เปนตน ตนกมรายไดจากคาตมสรา และเกบสวย เปนตน แตพอชาวบานหนมาทาบญตามหนมมฆะกน รายไดนนกหายไป จงคดวาจะตองขดขวาง

แลวกใหเรยกหนมพวกนนมาถามวา “พวกแกเทยวทาอะไรกน?” หนมคณะนกทาบญตอบวา “ทาทางสวรรค ขอรบ” นายบานบอกวา “พวกแกนอยบานอยเรอน ไมควรทาอยางนน ควรออกปาไปยงนก

ตกปลาลาเนอเอามากนกน และทาสราดมใหสบายใจแลวจะทาการงานโนนนอะไร กทากนไป” มฆะกบพวกคดคาน ไมทาตามคาของนายบาน ถงจะถกวากลาวซาๆ อก กไม

ยอมทาตาม ในทสด นายบานขดใจมาก คดวาจะตองกาจดคนพวกน กเลยไปฟองทางการ ถงขนกราบทลพระราชาวา “ขาพระองคเหนโจรยกพวกพากนไป พระเจาขา” เมอพระราชาตรสวา “เธอจงไปจบพวกมนมา” กทาตามรบสง นาตวมฆะกบพวกมา

๑๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

พระราชาไมทนไดทรงพจารณา กรบสงลงโทษใหชางเหยยบ แตดวยอานาจเมตตาของพวกนกทาบญ ชางไมยอมเหยยบ พระราชาทรงดารวาชางคงเหนคนมากไมกลาเหยยบ จงทรงใหพวกนนนอนลง เอาเสอลาแพนมาปคลม ชางกไมเหยยบ

พระราชาทรงเอะพระทย ทรงสอบสวนทราบวา คนเหลานรวมกลมกนทาบญ เชน เทยวดแลถนนหนทาง สรางศาลาพกตามทางแยก ขดสระนา สรางสะพานใหแกประชาชน กทรงชนชมสนบสนน

แทนทจะถกลงโทษ กกลบเปนวาพระราชาไดพระราชทานนายบานนนแหละใหเปนคนรบใชของนกทาบญ พระราชทานชางตวนนใหเปนพาหนะของพวกเขา และทรงมอบหมบานนนใหพวกเขาจดการใชประโยชนตามแตจะสะดวกเปนสข

นกทาบญกลมน ไดเหนอานสงสของบญแลว แถมไดชางมาชวยงานดวย กผองใสยงนก คดจะทาบญกนยงขนไป กปรกษางานกน ตกลงจะสรางศาลาพกแบบถาวรทสแยก ซงเปนงานใหญ ตองหาชางมาทาดวย แตททาบญกนมาน ยงไมไดใหสวนรวมทาบญ (คอ “ปตต” ใน “ปตตทาน” ทแปลกนสนๆ วาใหสวนบญ) แกเหลาสตร

ถงตอนนเปนงานบญใหญมาก พวกสตรแมบานกเขามารวมทาบญดวย เชน สธรรมา (ภรรยาหนงของมฆะ) เขามาเปนเจางานสรางศาลา ใหชางสลกทชอฟาเปนชอศาลาวา “สธรรมา” (หอประชมเทพในดาวดงสไดชอวา “สธรรมสภา/สธรรมาสภา”) สนนทาใหขดสระโบกขรณ สจตราสรางสวนดอกไม (บปผาราม) ทเปนรมณย

มฆมาณพถอวตรบท ๗ ตลอดชวตดงทวาแลว ตวเขาและเพอนนกทาบญไดทากรรมอนเปนบญ (บญกรรม/งานบญ) อยางทวามา

เหนไดชดวา การทาบญ หรองานบญ (บญกรรม) ในเรองน เนนการทาความดดวยการบาเพญประโยชน ชวยกนจดสรรถนอาศยใหเปนรมณย รวมกนสรางสรรคชมชนใหสงบรมเยน ใหทกคนอยรวมกนดวยด โดยทแตละคนกทาชวตของตนใหดงาม เราตองการผนาชาวพทธทเปนผนาในการทาบญทาประโยชนอยางมฆมาณพน

นคอเขาหลกในพทธพจน (ส.ส.๑๕/๑๔๖/๔๖) วา

ชนเหลาใด ปลกสวน ปลกปา สรางสะพาน (รวมทงจดเรอขามฟาก) จดทบรการนาดม และบงบอสระนา ใหทพกอาศย บญของชนเหลานน ยอมเจรญงอกงาม ทงคนทงวน ตลอดทกเวลา, ชนเหลานน ผตงอยในธรรม ถงพรอมดวยศล เปนผเดนทางสวรรค

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๙

วฒนธรรมประเพณไทย ทสบจากหลกพระพทธศาสนา ควรเปนเครองรกษาหลกพระพทธศาสนา-รกษาประโยชนของสงคมไทย

เทา ท ได เลา เ รองการทาบญมายดยาว ก เพราะเปนเ รองสาคญท งตอพระพทธศาสนา และตอสงคมไทย

ดงททราบกนด วฒนธรรมประเพณไทยมากหลายสวน เกดขนจากการนาหลกพระพทธศาสนามาประพฤตปฏบตสบตอกนมาในสงคมไทย เพอประโยชนแกสงคมไทย การทจะอนรกษ รวมทงสบสานวฒนธรรมไทยในสวนเหลาน จงหมายถงการรเขาใจหลกพระพทธศาสนาทนามาใชประโยชน และประพฤตปฏบตใหถกตอง

ถาความรเขาใจเลอนรางไป แลวประพฤตปฏบตผดเพยนหรอกลายรปกลายรางไป นอกจากอาจทาลายพระพทธศาสนาแลว แทนทสงคมไทยจะไดประโยชน กจะกลายเปนเกดโทษ แตถารเขาใจและปฏบตถกตอง นอกจากสงคมไทยจะสบสานประโยชนของตนไดแลว กจะเปนการรกษาพระพทธศาสนาไวดวย

ถาถอวาวฒนธรรมเปนองคประกอบสาคญของสงคม เปนเอกลกษณของชาต เปนคณคาสาระทแสดงตวของประเทศ ถาถอวาการอนรกษวฒนธรรมไทยเปนหนาทอยางหนงของคนไทย การอนรกษวฒนธรรมไทยอยางเขาถงทงทางพฤตกรรม ทางจตใจ และทางความรเขาใจจรงดวยปญญา กจะเปนทงการรกษาพระพทธศาสนาไวใหแกสงคมไทย และชวยใหสงคมไทยยงไดประโยชนทพงไดจากพระพทธศาสนา

ทงน รวมทงจะไดไมเกดโทษจากความเขาใจคบแคบ เลอนราง หรอผดเพยนไป ทพดตรงน หมายความวา การทาหนาทของรฐไทยกตาม ของคนไทยกตาม ตอ

พระพทธศาสนา และตอวฒนธรรมไทย ในความหมายน เนองอยดวยกน โดยโยงไปรวมกบการรกษาประโยชนของคนไทยและสงคมไทย

พอจะเหนไดไมยากวา พระพทธศาสนาทสบมาในวฒนธรรมไทยน จดแบงสงคมชาวพทธไทยเปน ๒ ชมชนใหญ คอ บรรพชต กบ คฤหสถ หรอพระสงฆ กบสงคมใหญของชาวบานหรอประชาชนทวไป ซงเปนไปตามหลกการของพระพทธศาสนานนเอง

ชาวพทธ ๒ ชมชนใหญน แมจะมวถชวตและระบบกจการแยกตางหากกนชดเจน กมฐานรวมกนเปนทตงของจดแยก และมปลายยอดบรรจบกน โดยประสานกนตลอดในระหวาง

๒๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

บรรพบรษไทยถอกนมาในรปแบบงายๆ วา พระสงฆหรอชมชนวดมงตรงสนพพานเปนจดหมาย สวนคฤหสถหรอประชาชาวบานมงนพพานเปนสดทาย โดยหมายสวรรคเปนประกนไวกอน

ภาวะจตและความเขาใจอนเปนสภาพนามธรรมน เมอปรากฏออกมาในวถชวต กสบตอมาเปนวฒนธรรม เกดเปนรปแบบทแยกกนคอนขางชดเจน

- ในฝายของพระสงฆ มงแนวไปในวถแหงนพพาน (โมกขมรรค)

- สวนในฝายคฤหสถคอสงคมของชาวบาน เนนไปในวถแหงสวรรค (สคคมรรค)

โดยทพวกชาวบานถอการดาเนนในทางแหงนพพานเปนเรองสวนตวของบคคลทจะยกยองเชดชเปนแตละกรณ

(ตรงน วฒนธรรมไทยนาจะพฒนาวถชาวบานขนไปอยในระดบประถมมรรคแหงโมกขมรรค ไมควรตดอยแคสคคมรรค)

วฒนธรรมประเพณไทย ทสบมาถงปจจบน ถามองใหด กจะเหนระบบทแยกเปนสองดานสองสวนน ซงเหนไดในประเพณการทาบญตางๆ ดวย แตทจะพดทนคอ เรองการทาบญของมฆมาณพ หรอในประวตของพระอนทรทเลามานน แตเนองจากเปนเรองทเลอนรางจางหาย และผเขยนเองกแทบไมทนเหนความเปนไป จงพดเรองราวไดในเชงสนนษฐาน โดยมหลกการเปนฐานอางอง

ขอพดรวบรดยนยอวา ตามนยทกลาวมา ซงสอดคลองกบประเพณไทยอนๆ นาจะเปนวา ในวฒนธรรมประเพณไทย ทเรามการเทศนมหาชาตนน เดมท คงม หรอนาจะไดมการเทศนอกอยางหนงเปนประเพณคเคยงกนมา กลาวคอ

การเทศนมหาชาต วาดวยการบาเพญบารมของพระโพธสตว ซงเปนวถแหงโพธญาณทจะลถงนพพาน ยกเปนเรองของอดมคต ซงพงพยายามรกษาไวใหเหนความสาคญอยางสง

การเทศนเรองวตรบท ๗ ของพระอนทร โดยจบสาระทการทาบญกรรมของมฆมาณพกบพวก เปนวถแหงบญกรยาของชาว บานหรอประชาชนทวไป ผอยทามกลางโลกธรรมและเรองเทวฤทธ พหทธานภาพ และยงมงหวงความสขความเจรญระดบสวรรค

ทพดเชงสนนษฐานไวน เปนขอทผมฉนทะนาจะสบคนกนตอไป

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๒๑

แตไมวาจะเปนอยางทสนนษฐานนนหรอไม กมประโยชนใหญทไดแน คอ ด งท ร ก นชดอย แล วว า การท าบญเปนหลกการใหญอย า งห น งของ

พระพทธศาสนา และการทาบญกไดเขามาเปนทงเนอหาสาระสวนสาคญ และเปนแรงขบเคลอนอยในวฒนธรรมไทยตลอดมา พรอมทงเปนหลกการทผกโยงชวตไวใหถงกนกบธรรมชาต ไมแปลกแยกไมทารายกน

ดงนน จงนาจะชวนกนฟนความรความเขาใจในเรองการทาบญ ใหประชาชาวบานปฏบตไดถกตองตามหลกการของพระพทธศาสนา อนจะชวยใหวฒนธรรมประเพณเกยวกบการทาบญปรบตวเขาในวถทเตมสาระตามหลกธรรม และเกดเปนประโยชนแกชวตและสงคมไทยตามทควรจะมงหมาย

พระอวยธรรม ชาวบานอวยทาน สองชมชนเชอมประสานกนดวยธรรม เมอคนมธรรม ชวตกงาม สงคมกด ธรรมชาตทรอบลอมกเปนรมณย

อยางไรกด แมจะมนาใจงามทาบญบาเพญประโยชนมากมายอยางพวกมฆมาณพ ความหมายตอชวตกยงเปนการพฒนาทเนนในระดบกายภาวนา และศลภาวนา ซงยงไมพอ

ควรกาวตอไปในการพฒนาระดบจตตภาวนา และปญญาภาวนา ซงในระบบบญกรยาของคฤหสถ เรยกรวมวา “ภาวนา” แตกคอ จตตภาวนา (พฒนาจตใจ) กบ ปญญาภาวนา (พฒนาปญญา) นนเอง

ตามปกตหรอโดยทวไปนน การศกษาพฒนาควรไดอาศยครอาจารย ผมความรมประสบการณ ทจะแนะนาใหความรความเขาใจ ทจะไดสดบฟง เปนกลยาณมตรทมโอกาสใกลชดไดปรกษา พระสงฆเปนผมวถชวตทมงไปในการพฒนาจตปญญา และเปนทหวงเปนทนบถอของสงคมวา เปนผทพรอม และเปนผทาหนาทเปนครอาจารย เปนกลยาณมตรอยางน

พรอมกนนน พระสงฆซงมวถชวตทอทศใหแกการพฒนาจตปญญา ดารงรกษาสบทอดธรรม สงตอประทปธรรม แสดงธรรมใหธรรมแกชาวโลก โดยชวยนาชวยแนะผอนในการพฒนาทกดานของภาวนา กเวนการแสวงหาสะสมวตถ ไมหวงสขทพงพาเสพอามส

๒๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

เมอพระสงฆอาศยวตถเพยงเลกนอยจากชาวบานเทาทจาเปนตอชวต แตมธรรมมปญญาทจะแนะนาสงสอน กทาใหเกดความสมพนธแบบพงพาอาศยกนกบชาวบาน โดยทาใหเกดเปนประเพณทพระสงฆ ซงไมสะสมเสพสามสสขนน จะอาศยปจจยสพอทจาเปนตอชวต จากการจดถวายโดยคฤหสถชาวบาน ดวยการเดนไปบณฑบาต เปนตน พรอมกบทเหลาชาวบานกหวงจะไดสดบฟงธรรมเกอหนนปญญาจากพระสงฆ

โดยนยน ในพระพทธศาสนา ตามหลกแหงพทธพจน “อญโญญญนสสตา” จงไดมประเพณความสมพนธแบบอาศยกน ทคฤหสถจดถวายอามสทาน และพระสงฆอานวยธรรมทาน (ข.อต.๒๕/๒๘๗/๓๑๔) ดงน

ภกษทงหลาย เหลาพวกพราหมณคหบด (ชาวบาน) เปนผมอปการะมากแกพวกเธอ บารงเธอทงหลายดวย จวร บณฑบาต เสนาสนะ และหยกยาเครองรกษาผเจบไข;

แมเธอทงหลายกจงเปนผมอปการะมากแกเหลาพราหมณคหบดชาวบาน โดยแสดงธรรม อนงามในเบองตน งามในทามกลาง งามถงสดทาย ประกาศการดาเนนชวตประเสรฐ พรอมอรรถ พรอมพยญชนะ บรสทธ บรบรณสนเชง แกพราหมณคหบดชาวบานเหลานน;

ภกษทงหลาย คฤหสถ และบรรพชต อาศยซงกนและกน (ดวยอามสทาน และธรรมทาน) อยประพฤตชวตประเสรฐน เพอไถถอนหวงกเลส ทจะกาจดทกขใหสนไปโดยชอบ ดงวาฉะน

ผครองเรอน (ชาวบาน) และผไรเรอน (พระสงฆ) ทงสองฝาย “อญโญญญนสสตา” (อาศยกนและกน) ยอมสมฤทธสทธรรมทปลอดจากกเลสผกรด อยางยอดเยยม

บรรพชตปรารถนาจากคฤหสถ แคจวร บณฑบาต หยกยา ทนงทนอน พอเปนเครองบรรเทาความของขด

สวนเหลาผอยครองเรอน เปนคฤหสถ อาศยพระทปฏบตดมธรรม ศรทธามงตอพระอรหนต เพงพนจดวยอรยปญญา ประพฤตธรรมในพระศาสนาน ทเปนทางไปสคต เมอยงใครกาม มความเพลดเพลน กบนเทงในโลกของเทพ

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๒๓

เมอพระพทธเจาทรงเรมประกาศพระศาสนานน พระองคและพระสงฆ มไดมวหาร คอ กฎทอยอาศย แตพกตามรกขมล คอโคนไม ตลอดจนทโลงแจง และลอมฟาง

เมอมผเลอมใสดวยศรทธาซาบซงใจในอากปกรยา และสมณกจแหงธรรมทาน อนแสดงถงความเปน “ภาวต” (ผทพฒนาแลว) ทง ๔ ดาน คอ ทงภาวตกาย (มกายทพฒนาแลว) ภาวตศล (มศลทพฒนาแลว) ภาวตจต (มจตใจทพฒนาแลว) และภาวตปญญา (มปญญาทพฒนาแลว) เขามาขอสรางวหารคอกฎถวาย พระพทธเจาจงไดทรงอนญาตใหพระสงฆรบวหารทาน มกฎทพกอาศย จนไดกลายเปนวดวาอาราม และมพทธพจนตรสอนโมทนาเปนหลกไว (วนย.๗/๒๗๑/๑๒๑) ดงน

อนทอยอาศย ยอมปองกน หนาว รอน และสตวราย นอกจากนนยงปองกน ง เหลอบยง และฝนยามยะเยอก อนง ลมแรง และแดดกลา เกดมมา กกนได

การสรางทอยอาศยถวาย (วหารทาน/สรางกฎสรางวด) แกสงฆ เพอเปนทพานก เพอความสข เพอฌาน และเพอวปสสนา พระพทธะทงหลายสรรเสรญวา เปนทานอนเลศ

เพราะเหตฉะนน บณฑตชน เมอเลงเหนประโยชนทแทแกตน จงควรสรางทพกอาศยอนรนรมย และใหภกษทงหลาย ผเปนพหสต เขาอยอาศย

อนง พงจดถวาย ขาว นา ผา และเสนาสนะ ดวยจตอนเลอมใสในพระภกษทงหลาย ผปฏบตตรงตามพระธรรมวนย

พระภกษเหลานน ยอมแสดงธรรมเครองบรรเทาสรรพทกข ซงเมอเขาเขาใจชดแลว หมดสนกเลสทหมกหมมใจ กหายทกขรอน สงบเยนได ตงแตในโลกน เรองราวทเลามา ชวยใหเหนบรรยากาศของ ชวตและสงคมแบบพทธกะ ซงมฐาน

อยในสภาพแวดลอมทเปนรมณย อนเออใหคนพฒนาชวตดวย กายภาวนา และพากนทาบญกรยาทสงเสรมคณภาพชวตของชมชน ทคนพฒนาการอยรวมกนดวย ศลภาวนา

ครนมชมชนด มสงคมมนคง กพฒนาชวตยงขนไป ในทางจตใจ และปญญา ดวย จตตภาวนา และ ปญญาภาวนา

เมอมพระสงฆรธรรมเปนกลยาณมตร แนะนาใหความกระจาง ตนเองรจกมนสการ กกาวหนาไปในการพฒนาชวตดวย ภาวนา ทง ๔ ลถงความจรง ความด ความงาม ความสขทแทจรง

จะทาชว หรอทาด กเรมทอยาก รจกอยากใหชด จะไดพดใหเตมปาก ทาใหเตมมอ

จะบอกวาอยาก ปากกพดออกมา ไมตองวาออมแอม คนไทยไมนอยรผดๆ เชอผดๆ ตดกนมาวาพระพทธศาสนาสอนไมใหอยาก พระ

บอกวาไมใหมความอยาก พอพดขนมาถงความอยาก คนถอพทธบอกวา อยากไมไดนะ ผด เอาความอยากเปนผดหมด เพราะเขาใจวาความอยากเปนตณหา คนมากมายเขาใจอยางน ใชไหม บอกกนวา อยากไมไดนะ เปนตณหา ตองไมอยากอะไรทงนน

เลยกลายเปนวา ถาเปนชาวพทธละก ตองทาเปนไมอยากไดอยากดอะไร นคอพลาดแลว พลาดอยางสาหส อยกนในความมดมวสลวคลมเครอ เมอนบถอธรรมกนมวๆ สลวๆ ออมแอมๆ เลอนราง ไมมความชดเจน กงอนแงนโซเซแนนอน

เรองนสาคญมาก จงตงเปนขอสงเกตยาไวในหนงสอ พทธธรรม ฉบบปรบขยาย (พ.ศ. ๒๕๕๕, หนา ๑๐๗๔) ขอคดมาสาทบไวทน

มขอสงเกตวา คนไทยทวไป โดยเฉพาะชาวพทธไทยนเอง พอพดถงความอยาก กมกจะบอกวาไมด ไมถก ใชไมได แลวกชอบบอกกน สอนกน ไมใหอยาก ซงนบวาเปนอนตราย อาจกลายเปนการทาราย ทงตดรอนการพฒนาคน และขดขวางการพฒนาสงคมประเทศชาต

สวนคนอกพวกหนงกเลยเถดไปในทางตรงขาม ชอบพดชอบสอนวาใหอยากไดอยากเอา อยากมงอยากม บางทถงกบสอนใหโลภ ใหอยากเดนอยากดง อยากเปนใหญเปนโต บอกวาตองอยางน ประเทศชาตสงคมจงจะพฒนา แตไมไดพฒนาจรงเลย มแตพฒนาไปสความพนาศ อยางนอยกทาใหเกดการพฒนาทไมยงยน ทงการเมองและเศรษฐกจ พาคนพาโลกออกไปจากสนตภาพ ทเปนกนอยางนกเพราะขาดความรเขาใจจรง ซงเปนอนตราย เพราะเมอรไม

ชดเจน กทาอะไรไมจรงจง เดยวไปเจอคาอธบายธรรมวา เมตตา แปลวา อยากใหเขามความสข (อยากทาใหเขาเปนสข) กรณา แปลวา อยากชวยใหเขาพนทกข เปนตน กงง ไมรวาจะเอาอยางไรด นคอทวาขาดความร แลวกเลยไมมหลก ถาหลกลอย กไปไดไมเทาไร

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๒๕

หลายคนคดวา จะปฏบตธรรมกตองไมอยาก เลยกลายเปนวา คนปฏบตธรรมตองไปเปนมนษยอกพวกหนง ตองไปมชวตอกแบบหนง อยามายงกบชาวบาน จะมาอยกบชาวโลกไมได ทน พอจะใหคนศกษา ใหเดกเลาเรยนวชาหาความร จะใหไปทาการทางานอะไรตางๆ กบอกวาใหอยากรารวยมงม อยากเปนใหญเปนโต บอกวานเปนเรองทางโลก ทางธรรมไมเกยว พวกปฏบตธรรมกไมเอาดวยกบโลก พวกทางโลกกไมตองยงเกยวกบธรรม แทนทจะเปนพวกเดยวกน ทพฒนาอยหนาอยหลงตามกนไป กาวหนาไปดวยกน กกลายเปนแยกเปนคนละพวก อยตางหากกน แลวกเลยหมดไปดวยกน

ทเปนอยางนกเพราะวา ชาวพทธไทยมากมายพากนเขาใจไปวาความอยากมอยอยางเดยว คอ “ตณหา” ไมวาจะอยากอะไร จะรายหรอด กมองเปนตณหาไปหมด เพราะฉะนนมความอยากไมได ตองลด ตองละ ตองเลกอยางเดยว ใหดบ ใหละหมด อยางนอยกตองแสดงตววาเปนคนไมมตณหา ไมมความอยาก อยางนกจบกน

เพอรวบรด ขอใหดหลกททานแสดงไว ทานวาไวแลว ขอใหรวา ความอยาก ความปรารถนาม ๒ อยาง (ม.อ.๑/๔๕) คอ

๑. ความปรารถนาทเปนตณหา อยากเสพ อยากเอา (ตณหาปตถนา) ๒. ความปรารถนาทเปนฉนทะ อยากรเขาใจ อยากทาใหด (ฉนทปตถนา) ความปรารถนาหรออยากแบบตณหานน ไมตองพดถงละ รกนอยวาทานไมหนน

แตปรารถนาหรออยากแบบฉนทะ ทานสอนใหเราเอาจรงเอาจง ใหอยากทาอะไรๆ ใหมนด อยากทาดงาม จนกระทงปรารถนานพพาน ดพทธพจนสกแหง (ม.ม.๑๒/๓๙๑/๔๒๑) วา

ปามชชพหลา โหถ เขม ปตเถถ ภกขโว แปลวา: เธอทงหลายจงเปนผมากดวยปราโมทย พงปรารถนาความเกษมเถด

ภกษทงหลาย

ตณหาเกดทไหน ควรละเสยทนน สวนฉนทะ ทานกใหละ แตละดวยการทาใหสาเรจตามฉนทะนน คอ ละดวยการทาตามฉนทะนนจนสาเรจผล ทาใหฉนทะนนหมดไปเอง หรอไมตองมฉนทะนนอกตอไป

พดอกอยางหนงวา ตณหา เปนความตองการชนดทวา เมอมนเกดขนมา เรากละดวยการสลดทงไปเสยเลย ไมตองเกบเอาไวใช สวนฉนทะ เปนความตองการชนดทควรทาตาม จนสาเรจ ใหความตองการนนหมดไปเอง ตงแตอยากไปวด จนกระทงอยากถงนพพาน อยางในเรองทพระอานนทอธบายแกพราหมณคนหนงวา (ส.ม.๑๙/๑๑๖๓-๘/๓๔๙)

๒๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

พระอานนท: นแนะพราหมณ ทานเขาใจวาอยางไร กอนน ทานไดมฉนทะวา เราจกไปวด, เมอทานไปถงวดแลว ฉนทะเพอการนน กสงบระงบไป ใชไหม?

พราหมณ: ใชอยางนน ทาน...

พระอานนท: ฉนนนเหมอนกนแล ทานพราหมณ ภกษใดเปนพระอรหนตขณาสพ...ฉนทะ เพอการบรรลอรหตต ทภกษนนเคยมในกาลกอน เมอเธอบรรลอรหตตแลว ฉนทะเพอการนน กสงบระงบไป

ตามททานวามาน ฉนทะ ละดวยการทาใหสาเรจถงจดหมายของมน ฉนทะทเกดขนแตละครง ตองทาใหสาเรจถงจดหมายของมน จงบอกวา ละดวยการทาใหสาเรจตามนน เมอจดหมายสาเรจแลว มนกละ คอหมดหนาทของมนไปเอง จดหมายของมนในกรณนนคออะไร กทาใหสาเรจตามนน พอถงจดหมาย กคอจบแลว ทวาละ กคอมนหมดหนาทไปเอง เปนการละเฉพาะกรณ ละในกรณนนๆ ไมใชเลกไปเลย

สวนทางฝายตณหา ใหละดวยการทวา มนเกดเมอไร กไมเอากบมน แตสาหรบปถชน อาจจะไดแควาคมมน หรอบรรเทา ทาใหเบาบางลง หรอเอาฉนทะมาดลมาคาน

อยากดวยฉนทะ-อยากดวยตณหา รหลกวชากนสกหนอย ทพดมาขางตนนน กมงเพอใหเหนจดแยก และความแตกตาง ระหวางความ

อยาก ๒ แบบ คอระหวางตณหา กบฉนทะ เปนสองดาน ควรเนนไววา ฉนทะเปนคณสมบตหรอองคธรรมสาคญในการศกษา ในการพฒนาชวตทากจทาการทกอยาง ทาใหเกดการเปลยนแปลงพฒนาขนในเนอตวชวตของเรา และสรางสรรคความดงามสมบรณของสงตางๆ สวนตณหานนไมไดอะไรเขามาจรงจง แคกระทบ-ผาน กระทบ-ผาน เขามาพบมาผกมดรดพนตดกน แลวกแยกพรากพลดหลดจากกนไป

ยกหลกมาดกนอกทวา ความอยากม ๒ อยาง คอ ๑. ความอยาก ทเปนอกศล เรยกวา ตณหา ๒. ความอยาก ทเปนกศล เรยกวา ฉนทะ

ทนมาดลกษณะทตางกน อยางแรก โดยไมตองมความรอะไรเลย ไมตองมการเรยนรอะไรทงสน สกแตวามความรสก คอ เมอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ (อายตนะ)ไดประสบสงซงใหเกดความรสก (เวทนา) ทเปนสข กชอบใจ แลวใครอยากจะเสพความรสกนน เมอตา ห ฯลฯ (อายตนะ) กระทบสงซงใหเกดความรสก (เวทนา) ทเปนทกข กไมชอบใจ แลวกอยากหลกหนใหพนความรสกนน ความอยากเสพความรสกนน เรยกวา ตณหา

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๒๗

ถาไมมความรหรอไมใชความร คนทอยแคความรสก กมชวตอยกบปฏกรยาของตณหาตอเวทนาคอความรสกอยางเตมท ความไมรนน เรยกวา อวชชา จงบอกวา อวชชาเปนปจจยคอเปนตวเออโอกาสแกตณหา

ทน ถามปญญา เกดรขนมาเมอไร อวชชาลดลงไป ตณหากไมมโอกาสเขามา หรอจะถกทอนกาลง เพราะฉะนน ตณหาจงตองอาศยอวชชา เมอเกดมความรขนมา ตณหากถกบนรอน ถกทาใหไมมนคง ไมแรง หรอบางทถกทาลายอานาจไปเลย เชน รวาสงทจะเสพ สงทใหสขเวทนาน เปนโทษแกชวต พอความรนเกดขน ถาความรนนชดเจนแรงพอ ตณหาอาจจะหายไปเลย ขนตอการทวา ปญญาเพมขน หรออวชชาลดลงไปมากนอยแคไหน ดงทวาถาปญญาความรชดเจนแจมแจง กจะทาลายกาลงตณหาหมดไปได แตคนทยงไมมปญญา อยกบดานความรสก กตองใหตณหาชกนาพาชวตไป

ดตอไปอก อยางทสอง เมอไมอยแคความรสก พอมความรความเขาใจขนมา ถงจะประสบสงทรสกถกใจชอบใจ แตเมอรวาสงนนเปนโทษ เชนของอรอยมสารพษ กละไดไมเสพ (ปญญาพาพนจากอานาจของตณหา) แตไมใชแคนน เมอเกดความรเขาใจวาอะไรเปนสงทด เปนคณแกชวต เปนตน พอรวาอนนนมคณเปนประโยชน กเกดมความอยากทาอะไรตอสงนน ซงกอนนนอาจจะไมเคยอยาก ความอยากอยางนแหละเรยกวาเปน ฉนทะ ซงเหนไดชดวาเปนความอยากทมากบปญญา จงวา ปญญาเออโอกาสแกฉนทะ

สรปไดวา ตณหา คอ ความอยากเสพเวทนาทเปนสข และเลยงหนเวทนาทเปนทกข มลกษณะเปนความชอบใจ ไมชอบใจ ไดแกความอยากในรปเสยงกลนรสสมผสและอารมณในใจ ทนาใคร นาพอใจ แปลงายๆ ใหเขากบภาษาไทยวา ความใฝเสพ

ฉนทะ คอ ความอยากใหมนด แลวกอยากทาใหมนด ใหมนสมบรณ รวมไปถงอยากรเขาใจอะไรๆ เพอจะทาใหมนด แปลงายๆ วา อยากร-อยากทา หรอ ใฝร-ใฝสรางสรรค

ขอใหสงเกตดวยวา เมอตณหา-อยากเสพ เกดขนมา กจะเกดมตวตนอตตาทเปนผเสพขนมาดวย แตเมอเกดมฉนทะ จะมองแตภาวะทดทงามทเตมอมสมบรณของสงนนๆ ไมมตวตนไมมอตตาขนมา

ทบทวนกนสนๆ อกท เปนการยาใหชด ๑. ตณหา เปนความอยากเพอตวตนเพออตตา คอ มตวตนขนมาทจะเสพ จะได

จะเอา จะเปนนนเปนน จะไมเปนนนไมเปนน ๒. ฉนทะ เปนความอยากเพอสภาวะ คอ อยากใหสงนนๆ มนดมนงามเตม

สภาวะของมน แลวกอยากทาใหมนดใหมนงามใหมนถงใหมนเตมสภาวะนน

๒๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

เคยยกตวอยางบอยๆ เชนเรองอาหาร ทเคยพดแลววา การกนอาหารม ๒ อยาง คอ หนง กนดวยตณหา เพอเสพรสอรอย เปนการสนองความอยากตอความรสกเปนสข กบ สอง กนดวยปญญา เพอทาใหเกดคณภาพชวต หรอทาใหสขภาพด เปนการสนองความอยากความตองการคณคาทจะทาใหชวตดงาม หมายความวา กนดวยรวาเพอใหเกดสภาวะดงามสมบรณของชวต ทเรยกวาสขภาพ แลวเกดฉนทะความอยากทาใหสขภาพดดวยการกนอาหารนน จงกนเพอสนองความอยากใหมนด คอฉนทะนน

อาหารทรสกอรอยแตเปนโทษ กสนองความตองการของตณหา แตพอปญญาเกดขน รวาอาหารนนเปนโทษตอชวต กทาลายกาลงตณหา ทาใหตณหาเบาลง หรออาจจะหายไปเลย เสรจแลวกเปลยน หนไปกนอาหารทรวามคณคา เพอสนองความตองการของฉนทะ ทอยากทาชวตใหเขาสสภาวะทดงามสมบรณของมน

ทานองเดยวกน ในทางตรงขาม บางทแมวามองดอาหารไมคอยจะรสกอรอย แตพอปญญารวาอาหารนนมคณคา ดตอชวต กสามารถเกดความอยากขนได คออยากทาใหมสขภาพแขงแรง ดวยการกนอาหารทมคณคาเปนประโยชนนน เพราะการบอกของปญญา มานาทางแกจตใจ ทาใหมความอยากทเกดจากความรขนมาวาดวาควร ไมใชความอยากแคตามความรสก

คราวนกจะกนอาหารนน ไมใชดวยความอยากเสพเพอไดความรสกอรอย แตกนดวยความอยากทาใหชวตรางกายอยในสภาวะทดงามสมบรณของมน เปนความอยากความตองการทเกดจากปญญา เปนกศล เรยกวา ฉนทะ

คดวาแยกไดแนแลวนะ ระหวางการกนดวยตณหา หรอสนองตณหา ทอยากเสพเวทนา ใหไดความรสกอรอย กบกนดวยฉนทะ หรอสนองฉนทะ ทอยากทาใหรางกายอยในสขภาพมชวตทด เกดจากปญญา สมพนธกบความร

การกนสนองตณหา เพอเสพรสอรอย วาไปตามความรสก ไมเอาความร เปนเรองของอวชชา ไมตองฟงปญญา เพราะฉะนน อะไรอรอย อะไรโก กกนเขาไป ไมตองพดถงประเภทอาหาร และจะกนมาก หรอกนนอย กนเทาไร กแลวแตวาอรอยหรอไม ถาไมอรอย กไมกน ถายงอรอย จะมากเทาไร กกนเขาไป ไมตองคานงถงปรมาณ

แตถากนสนองฉนทะ เพอทาใหชวตรางกายอยในสภาวะทดงามสมบรณ กกนดวยความรเทาทน โดยใหความรสกเปนแคตวประกอบ แตถอความรเปนหลก จะกนอะไร กนอาหารประเภทหรอจาพวกไหน จะกนมาก กนนอย กนในปรมาณเทาไร กวาไปเทาทตระหนกรวาจะทาใหชวตรางกายอยในสขภาวะดงทวา

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๒๙

การกนดวยปญญาสนองฉนทะน ถาพดใหจางาย กคอกนแบบปฏสงขาโย ซงเปนการกนอาหารอยางมโยนโสมนสการ ททรงสอนใหพระปฏบตเปนประจา จนพระสงฆถอเปนแบบแผน มการพจารณาอาหาร ทากนกระทงบางทกลายเปนพธ เอาแครปแบบไป แตทจรง พระควรปฏบตเปนตวอยาง ทกคน จะเปนพระหรอโยม ไมวาใคร กควรใชหลกการกนอยางนทงนน

ทเรยกวาปฏสงขาโย นน คอเรยกตามคาภาษาบาลทขนตนขอความสาหรบพจารณา ซงบอกความตระหนกรถงเหตผลและการปฏบตทถกตองในการกนอาหาร ทจรง หลกนจดเปนศลอยางหนงของพระ ใชกบปจจยสทกอยาง และไดพดไดอธบายไดแปลคาพจารณาเตมทงบทไปแลวบอยๆ ในทน พดอกกเอาเพยงจบสาระไปใชกน และเนนเฉพาะการรบประทานอาหาร

คาพจารณาน ขนตนวา ปฏสงขา โยนโส... ตามดวยขอความทจดแยกไดเปน ๓ ทอน หรอ ๓ ชวง จบเอาแตใจความ ดงน

เรารบประทานอาหาร ดวยปญญารตระหนกวา ก) ขอระวง: มใชเพอสนกเลน เหนแกเอรดอรอยหลงมวเมา เอาโกโออา ข) วตถประสงค: แตเพอดารงรางกาย หายหว หายไมสบาย เกอหนนการดาเนนชวตท

ประเสรฐ (พรหมจรยะ คอ การดาเนนอรยมรรค เจรญไตรสกขา การศกษา ชวตทด) ค) อานสงส: ระงบเวทนาเกา (แกทกขรอนรนกระวนกระวายเนองจากความหว) กบทง

ไมใหเกดเวทนาใหม (เชน ไมอดอด ไมทองเสย เนองจากรบประทานมากเกนไป หรอกนของไมดมพษ) มชวตดาเนนไปได พรอมทงเปนการบรโภคทบรสทธ ไรโทษ ไมกอความเสยหาย แลวกเปนอยผาสก

แคในเรองจะกนอาหาร กเหนไดวามจดแยกชด ระหวางกนดวยตณหา กบกนดวยฉนทะ จดสาคญกคอตณหาอาศยอวชชา สวนฉนทะอาศยปญญามากบปญญา เมอหมนใชฉนทะในชวตประจาวน เชนในการกนอาหารอยางน กไดพฒนาปญญา มการ ศกษาไปดวย เปนชวตแหงการศกษาไปเองโดยไมตองรตว นกเปนลกษณะหนงทสาคญ

กอนผานตอนนไป บอกหลกใหญไวหนอย พระพทธเจาตรสวา “ฉนทมลกา สพเพ ธมมา” (อง.ทสก.๒๔/๕๘/๑๑๔) ธรรมทงปวงมความอยากเปนมล ทกราย-ด มความอยากเปนรากเหงา ฝายความดมฉนทะเปนตนเคา จงขอใหพวกเราชวนกนอยากทาใหมนด∗ ∗ แถมความรไวนดวา ทจรงนน คาตนเดมของความอยาก ทเปนคากลาง คอ “ฉนทะ” (ความพอใจ-ใคร-อยาก) นแหละ แลวแยกเปน ตณหาฉนทะ เรยกสนวา ตณหา กบ ธรรมฉนทะ/กตตกมยตาฉนทะ เรยกสนวา ฉนทะ

๓๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

คณธรรมทงหลายอยางเมตตา กรณา เปนตน ลวนมฉนทะนเปนมล เปนตนทาง เปนทกอกาเนด ดงทเมตตามความหมายวา อยากทาใหคนอนมความสข และกรณา คอ อยากทาใหเขาพนทกขพนปญหา ฯลฯ ดงจะพดตอไปขางหนา

สวนในฝายราย ตณหาอาศยอวชชา มอวชชาเปนปจจยใหโอกาส จงมาคกบอวชชา เปนตวกอปญหา พาสการรายทงหลาย เชนการแกงแยงเบยดเบยนกนในสงคม พดรวมสนๆ วา กอทกข เขาวงจรวา อวชชา ตณหา ทกข (อวชชา ตณหา ปญหา) อยางเรองกนอาหารดวยอวชชา-ตณหา จงพาเสยสขภาพเปนปญหา อยางทวาแลว จนถงปญหาประดาทกขทเปนปมลกในจตใจ

อารยธรรมจะพฒนาหรอหายนะ อยทใหฉนทะหรอตณหาพาไป ไดพดแตตนใหสงเกตวา ในสงคมไทยเราน ในหมชาวพทธเอง ความอยากทแยก

เปน ๒ ประเภทน ดเหมอนวาจะไมรจกไมเขาใจกนเลย พอพดถงความอยาก กนกไดแตตณหา สวนฉนทะนคนไทยแทบไมรจก มนหายไปไหน เพราะฉะนน ตณหากจงไดโอกาสนาทางสงคมไทยมานาน

ยอนหลงไปคงไมนอยกวา ๑ ศตวรรษ หรอตงแตเขาสยคสมยใหม ทมระบบการศกษาและกจการสงคมแบบปจจบน ในเวลาสอนคน จะปลกเราใจเดกใหอยากเจรญกาวหนา อยากศกษา ตงใจเลาเรยน พวกผใหญมกพดวา “เออ.. ตงหนาตงตามานะพากเพยรเรยนไปนะ ตอไปจะไดเปนใหญเปนโต เปนเจาคนนายคน” นเปนความคดในเชงสนองระบบราชการบานเมองเวลานน กกระตนกนโดยไมรตว ไมไดคดอะไรมาก มกจะวาตามๆ กนไป

เวลานน การเลาเรยนเพอมงไปเขารบราชการ เปนจดหมายเดนนาหนาเปาหมายอยางอน เพอจะใหราชการไดคนเขาไปเปนกาลงมากๆ เขากบยคสมยของประเทศ การทจะเปนขาราชการ กตองเลาเรยนศกษา เมอชาวบานไมมแรงจงใจจะใหเรยน กเอาไปโยงกบแนวคดเกาทสบกนมาแบบเจานายขนนางวา ตองใหเหนวาคนเปนขาราชการนนใหญโต เพราะฉะนน ถาอยากใหญโตเปนเจานาย กตองไปเรยน กเลยกลายเปนวา เอาความเปนใหญเปนโต เปนเจาคนนายคนนน เปนแรงจงใจใหคนมาเรยนหนงสอ

นกอกนนแหละ มนแสดงวาคนไทยลมหลกฉนทะมานานแลว ในกรณน ไมเอาตณหามาเรา ไมตรงไปทตณหา และกไมใชฉนทะ แตไปเอาตวรายอกอยางหนงมาใช ความความอยากใหญอยากโตน คาพระเรยกวา “มานะ”

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๓๑

มานะ เปนตณหาทซบซอนขนไปอกชนหนง แปลวา ความอยากใหญ อยากโต อยากเดน อยากมอานาจ ไดแกความถอตวอยากเหนอคนอน (ซงจะทาใหไดโอกาสมเสพมากขน หรอเสพไดเตมท) สมยนน คนเอามานะ คอความอยากใหญโตน มากระตนคนใหเรยนหนงสอ ไปๆ มาๆ คาวามานะนน กลายเปนดไปเลย แถมไดความหมายใหมวาเพยรพยายาม ดงทในภาษาไทยเวลาน มานะไดเปนศพททมความหมายวา “เพยรพยายาม” ไปแลว และในทน มนกเปนการเราใจคนใหเขามาศกษาเลาเรยนดวยกเลส คอ มานะ โดยกระตนใหอยากใหญอยากโต เปนเจาคนนายคน

การทมานะมความหมายเพยนมาเปนความเพยรพยายามน กคงเกดจากเอามานะ ทอยากใหญโต มากระตนใหพากเพยร แลวไปๆ มาๆ คนเลยเขาใจเขวเอามานะเปนความเพยรไปเสยเลย

ยคสมยผานมาถงเวลาน ระบบราชการไมคอยมความสาคญแลว เรองผลประโยชนและระบบธรกจสาคญกวา ตอนน คนไมใชเลาเรยนศกษาเพราะอยากใหญอยากโตเปนเจาคนนายคนแลว เขาอยากมเงนมทองมากๆ มรายไดดๆ มากกวา นคอมาเขาทางของตณหา มาเขายคของการพฒนาทกระตนใหคนอยากมทรพยสนเงนทอง มวตถฟมเฟอย มสงเสพมากๆ ตามแบบบรโภคนยม ดงนน ในยคน ตณหาจงขนมาเดน

เปนอนวาสงคมไทยในชวงรอยปทผานมาน ใชมานะ ตอดวยตณหา เปนแรงจงใจกระตนเราคนแมแตในการศกษาเลาเรยน สวนฉนทะน คนไมรจกเลย แลวกนกกนวา คนทไมอยากไดอยากด กเขาวดไป อยามายงกบชาวบาน ถาเขามาทางธรรม กอยากอะไรไมได มความอยากไมได ความอยากเปนตณหา เปนกเลส ผด ตองดบตองละใหหมด

นคอความสบสนปนเปคลาดเคลอนคลมเครอตางๆ ทพาใหสงคมไทยแทบจะฟอนเฟะ และทาใหชาวพทธโทรมเปลยไปหมด

เมอมาเขายคของแรงจงใจแบบตณหา คนกอยากเขามาเลาเรยนศกษาโดยดวาอาชพไหนจะใหรายไดดทสด เรยนไปโดยมงหวงไดผลตอบแทนหรอรายได มใชเรยนเพราะชอบวชาการนน แตตดอยใตระบบผลประโยชน เขามองไมเหน ไมตระหนก ไมสานกวา แรงจงใจตวจรงในการศกษา ทจะทาใหเกดการพฒนาทแทนน มนอยทไหน

ดงายๆ ในระยะทผานมาไมนานน เมอคนจะเรยนวชาชพ กมองหาวาอาชพไหนมรายไดดทสด เมอไมนานกอนน อาชพแพทยเดนทสด ถอวาเปนแหลงรายไดทดทสด คนเกงๆ กเลอกและแขงกนเขาเรยน โดยไมคานงวาตวเองชอบความเปนแพทยหรอเปลา อยากรกษาคนหรอเปลา อยากใหคนมสขภาพดหรอเปลา

๓๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ถงตอนน ตองจบจดใหไดวา แรงจงใจแบบฉนทะคออะไร ขอใหดใหด ตรงนแหละเจอละ หนหลงไปดแรงจงใจแบบมานะ คออยากมอานาจ เปนใหญเปนโต เปนเจาคนนายคน แลวกมาตณหา ทวาอยากรวย อยากมรายไดสง อยากไดผลประโยชนตอบแทนมากๆ ทน ดงทวาแลว ฉนทะ เปนตวแททจะสรางสรรค

ฉนทะ คอความอยากใหมนด-อยากทาใหมนด ดงนน ฉนทะจงอยากไดผลทตรงกบเหตของการกระทานนๆ เมอเหนวาการกระทานนจะทาใหเกดผลดทมนตองการ ฉนทะกอยากทาสงนน อาชพแพทยเปนงานทดเพราะอะไร กเพราะวาวชาแพทยชวยใหคนหายจากโรคภยไขเจบ ทาใหคนมสขภาพด ในกรณน ฉนทะอยากใหมนด-อยากทาใหมนด กคออยากใหคนหายจากโรคภยไขเจบ อยากทาใหคนมสขภาพด ฉนทะจงบอกวาอยากเรยนแพทย

ทน ถาใครมาเรยนแพทย เพราะอยากชวยรกษาคน อยากใหคนหายเจบหายปวย อยากใหคนไทยมสขภาพด อยากใหสงคมไทยมภาวะของสขภาพทด อยางนเรยกวาเรยนดวยแรงจงใจแบบฉนทะ

แตพอมองถงตรงน กชดวา ในสงคมไทยนานมาแลวน การเรยนดวยแรงจงใจฉนทะ แทบหาไมได หรอหายไปเลย ไมเฉพาะอาชพแพทย ไมวาจะเรยนอะไร คนกมงแตเรองรายได ยงดวามคนทเรยนดวยฉนทะตดมาบาง แมจะนอยนด กชวยพยงสงคมไว ถาไมมคนประเภทนเลย สงคมจะไปไมรอด

คนทมฉนทะ ถาจะมาเรยนแพทย กเพราะเขามใจรกเพอนมนษย อยากจะชวยเหลอเพอนมนษยใหมสขภาพด อยากใหสงคมปลอดพนโรคภย ฉนทะนแหละทจะทาใหสงคมพฒนาไปถกทางทจะมสนตสขได แตในเมอคนสวนใหญถกครอบงาดวยตณหาและมานะ สงคมกตองเสอม ตองจมปลกอยในการพฒนาเทยม ทไมยงยน

เวลาน กระแสตณหาเหมอนจะยงแรงใหญ กระแสฉนทะออนเหลอเกน อยางทวาแลว แมแตคนทรจกฉนทะกแทบไมม เพราะฉะนน ในการทางานประกอบการอาชพทวไป มนอยคนทจะใสใจในตวงานวา มนดงามเปนคณประโยชนแกชวตและสงคมอยางไรบาง คนทไปเรยนไปศกษา กมองแตผลตอบแทน รายได นกถงผลประโยชนทตวจะไดขางหนา ไมไดนกถงสาระตวแทของงานทเปนการกระทาแทๆ วา ทจรง การงานอาชพทตวทานน มนเพอผลอะไรแทๆ ทตรงตามธรรมชาตของมน เชนวา งานแพทยกเพอแกไขบาบดโรค รกษาคนใหหายเจบไขหายทกข ใหแขงแรงมสขภาพด ใหสงคมอดมพลง งานนกกฎหมายกเพอรกษาความเปนธรรม ใหคนอยในวนยใตกฎกตกา ใหสงคมมความมนคงปลอดภย

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๓๓

ทนมองกวางยาวออกไป ลองหนไปดพวกนกสรางสรรค ทงสายวทยาศาสตร และสายอตสาหกรรมทอยเบองหลงความเจรญของอารยธรรมปจจบน ในดนแดนตะวนตกโนน ตรงนชดเจนมาก เพราะมฉนทะ มความใฝรตองการศกษาคนควาใหถงความจรง มงทางานสรางสรรคใหสาเรจอยางดทสด จงไดเกดมบคคลสาคญๆ ทเปนแกนในการสรางสรรคอารยธรรมของโลก เปนนกวทยาศาสตรทเยยมยอด แลวกมนกประดษฐ มนกผลต ทนาอารยธรรมใหกาวหนาไป

เพราะอยกบงานศกษาคนควาหาความจรงและคดคนทาการทตนเหนวาเปนคณประโยชนแทจรง ดวยฉนทะเตมท คนเหลานซงมแตความใฝรใฝสรางสรรค มงมนทาใหดยอดเยยม กเกดมคณลกษณะสาคญอยางหนงพวงตดมาดวย คอมความสนโดษ เปนอยงาย มความสขไดดวยของทตนม ไมเหนแกการบารงบาเรอปรนเปรอตวเอง ไมเอาใจใสกบเรองความสะดวกสบายและการหาเสพอะไร แตเอาเวลาและเรยวแรงกาลงเทาทมไปใชในการสรางปญญาสรางสรรคงาน

เอางายๆ ลองไปอานประวต ดวธดาเนนชวตของไอนสไตน (Albert Einstein, 1879-1955/๒๔๒๒-๒๔๙๘) เปนสกตวอยางหนง กได และกจะดดวย ทานผนเปนอยแสนจะงายๆ ไมวนวายกบการหาของกนใชเสพบรโภค การแตงเนอแตงตว อยในจาพวกคนทคดมงเอาแตวาจะคนหาความรใหถงความจรง และทาการในมอใหสาเรจ แลวกมความสขในการหาความรและทางานสรางสรรคเหลานน

หนมาดสงคมไทยของเราน คนไทยแทบไมมนสยเปนนกผลตมาเลย แตเปนนกบรโภคทเกงกาจ โดยแทบไมมภมตานทานทจะรอชาในการเสพอยางใดเลย เวลาเจอกบสงเสพใหมๆ จากตะวนตก กยงไว

จาเพาะวา คนไทยมกมองหาเทคโนโลยในเชงเปนของเสพสาหรบนกบรโภค ไมมองเหนเทคโนโลยในเชงเปนเครองมอทางานสรางสรรคหรอทาการผลต คอมองในแงทวาจะเอามาบารงบาเรอปรนเปรอความสขสะดวกสบายของตวเอง นคอมความโนมเอยงในทางทจะบรโภคหรอจะเสพอยเรอย

ดงายๆ ตงแตทวเขามา คนไทยมองทวในแงเปนเครองบารงบาเรอทจะไดเสพความสนกสนานบนเทง หายากทจะมองทวในแงเปนชองทางแสวงหาความรเสรมสรางสตปญญา และชวยในการคดงานคดการสรางสรรค จนแมถงบดน ทมอปกรณเทคโนโลย พวกไอททเปลยนยคสมยของโลก ซงสามารถเปดทางแกการแสวงปญญาและคดการสรางสรรคอยางกาวไกล คนไทยกยงเพลนอยในขางของการเสพบรโภคสนองตณหา หายากทจะคดใชมนเพอสนองฉนทะในการพฒนาปญญาและทางานสรางสรรคแกปญหา

๓๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

อรณรงแลว แสงเงนแสงทองมา ตะวนขนฟา สวางมาแนนอน เอาละ เราไดเหนแลววาสงคมฝรงยงมทนแหงความใฝร-ใฝสรางสรรค ตดคางตว

มาคอนขางด โดยมฉนทะในลกษณะทเรยกวา work ethic ทจะพฒนาสงคมของเขาได แตเวลาน เขากบนวาพอเขาสบรโภคนยม คนของเขากเสอมลงๆ work ethic ทาทาจะหายไป แตไมตองไปหวงเขา ดตวเรานแหละ

บอกแลววา ในสงคมไทย ฉนทะหายไป คนไทยรจกแตตณหา จนเอาความอยากเปนตณหาไปหมดอยางวาแลว คราวนควรจะรตว แลวเอาปญญามาสองสลายอวชชาทาตณหาใหออนแรงลงไป และฟนฉนทะขนมา ชวยกนบอกคน เฉพาะอยางยงในการศกษาตองฝกสอนเดกใหพฒนาจตใจใหมากดวยความ ใฝร-ใฝสรางสรรค อยากทาการใหมนด

เปนอนวาไดคแลว ตณหา คอความอยากทเปนอกศล สวนฉนทะ คอความอยากทเปนกศล ตองยาไววาเปนธรรมสาคญอยางยง เปนมลของกศลธรรมทงหมด พาใหเจรญกาวหนาในบรรดากศลธรรม จงตองแมนใจวา เราจะมฉนทะ อยากร-อยากใหมนด-อยากทาใหมนด หรอใฝร-ใฝสรางสรรค แลวกจะพฒนาได ใหชวตดงาม เปนตน

ไดพดแลววา การใฝสรางสรรคน ตามมากบความใฝร คอ เมอเรยนร กจะเหนวาคออะไร เปนอะไร แลวกรวาเปนอยางไร แลวกรวามนควรจะเปนอยางไร แลวกอยากใหมนเปนอยางทมนควรจะเปน คออยากใหมนด แลวกอยากทาใหมนด ถงตรงนกเลยใชคาใหสนวา ใฝสรางสรรค และในทางกลบกน เมออยากทาอะไรใหมนด แตยงไมรวาจะทาอยางไร กทาใหตองหาความรในเรองนน จงศกษาคนควา ไดพฒนาปญญา

วธงายๆ ในการกระตนหรอพฒนาฉนทะ เรมทสภาพตามธรรมชาตของตวเรากได ตงแตรางกายไปเลย ทจรง คนเรานมพนอยแลวทจะพฒนาตน คนมฉนทะ อยากใหมนด เปนทนอยแลว อยางเดกๆ มองดตวเอง กอยากใหอยในสภาพทด เชน มมอ กอยากใหมอนนหมดจดสดใสสมสวนแขงแรง ใชงานไดคลองแคลว ไมผอมซดสกปรก อยากใหนวทงหางามสะอาด หนาตา ห จมก กอยากใหงามหมดจดเรยบรอย หมดทงรางกาย กอยากใหสมสวนงามสงาเปลงปลงมสขภาพแขงแรง อยางนเปนตน

เมอใจมฉนทะอยแลว กเรยนรใหมปญญาทจะบอกวารางกายและอวยวะนนๆ ควรเปนอยางไร ควรมรปลกษณอยางไรจงจะด แลวกดแลรกษาบรหารใหมนสะอาดแขงแรงสดใสอยในสภาพและสขภาพทดทสดของมน นคอเรามทนฉนทะ อยแลว กปฏบตพฒนาไดทนท โดยเรมจากเรองของตวเองนแหละ แตเอาทสภาวะ อยกบสภาวะนะ อยาใหตณหาเอาอตตาตวตนเขามายดครอง บงการ บญชา

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๓๕

ตรงนพดใหชดอกหนอย ทวามฉนทะ ใฝใจดแลรกษาบรหารรางกาย ใหแขนขาอวยวะทงหลายสะอาดงามสดใสแขงแรงนน เอาทสภาวะ คอใหมนดงามสมบรณอยางอดมของมน ทจะเปนสขภาวะ โดยไมเผลอใหตณหา แหวกแทรกเอาอตตา ตวตน ตวก ตขา เขามายดครองบงการ ใหกลายเปนคดวา จะแตงจะเตมจะเสรมอยางนนอยางน ใหตวเรานเดนกวาใครๆ สวยกวาคนนน ใหคนนชอบเรา หลงเรา ฯลฯ จนกระทงไปๆ มาๆ แทนทจะเปนสขภาวะ กกลายเปนเสยสขภาวะไปเลย

ทนกขยายออกไป ไมใชตดของอยแครางกายน เราไปสมพนธกบอะไร ไมวาจะไปเกยวของกบอะไร กอยากใหมนดงาม ใหมนผองแผวสมบรณไปทกอยาง เครองเรยน เครองใช อยางกระเปา สมด ปากกา หนงสอ จนกระทงทนอน หองนอน หองนา ฯลฯ ดแลรกษาใหสะอาดเรยบรอย อยในสภาพทใชงานไดอยางด

ไปใชแกวนา กอยากใหแกวนาสะอาด อยในททมนควรจะอย ไปนง ไปยน ไปเดนทไหน กอยากใหทนนเรยบรอย สะอาดตา อยในสภาพทสมบรณ ขยายกวางออกไป ถงบรเวณบาน สนาม ถนนหนทาง กระทงทโรงเรยน ททางาน ฯลฯ ไมวาไปเกยวของกบอะไร กอยากใหสงนน ทนน ดงามสมบรณ ถาเปนคณหมอ กทางานดวยใจรกอยากใหคนไขหายโรคเปนสขสดใส ถาทางานกวาดถนน กตงใจกวาดดวยความอยากใหถนนสะอาด ใหคนทงหลายสญจรคลอง ใจโลงใจโปรงสบาย มบานเมองทนาภมใจ ฯลฯ

เมอเราพฒนาฉนทะอยางน นอกจากจะเกดความดงามตางๆ แลว กระแสเสพของตณหากจะไมคอยไดโอกาส มนกจะเบาลงไป ไดแคใหฉนทะมาชวยถวงดลตณหา กดเยอะแลว

เปนอนวา ใหเดกใชฉนทะพฒนาตนใหกาวไปในการทาความดงามตางๆ เรมจากตวเอง แลวขยายไปสสงทงหลายทเขาเกยวของ อยางทวามานน นแหละการศกษากเรมทบานเกดของเรานเอง กวาจะไปโรงเรยน เดกกพฒนาไปเยอะแลว ไมตองรอจนกระทงไปบวชเณรบวชพระจงไดฝกพฒนาฉนทะทจะไปทากจวตร ไปลางถาน ไปกวาดลานวด ฯลฯ (พระมวนยซงกาหนดขอวตรมากมาย ใหพระไดฝกใชฉนทะทาการตางๆ)

ฉนทะ ทอยากใหมนด-อยากทาใหมนด ในเรองเลกๆ นอยๆ บอยๆ เสมอๆ นแหละ กจะพฒนาเปนความใฝดตดตวไป เมอเดกเตบโตขน จะไปทางานทาการอะไร กมตนทนฉนทะอยในตว ทจะทางานทาการสรางสรรคอะไรทงหลาย ดวยแรงใจใฝสมฤทธ สรางสรรคทกสงสรรพใหมนดงามเตมสภาวะของมน จงมความเปนเลศอยางเปนไปเอง โดยไมตองไปรารองโหยหาอยางทตองบนวากน

๓๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ทสาคญยงกคอ ความใฝสมฤทธ มความเปนเลศ อยางน เปนคณสมบตในตวของเขา ทเปนไปของมนเอง โดยไมตองไปคดทจะแขงขนกบใคร

คนมฉนทะใฝดแลวน นอกจากในแงบวกทวา ไมวาไปทาอะไร กจะทาสงนนใหด ใหงาม ใหสมบรณแลว ในทางตรงขาม เขากยอมไมไดทจะใหสงนน เปนสงทสกวาทา หรอทาแคพอใหเสรจ ผานๆ ไป เลอะเทอะ หรอไมเรยบรอย เขาไมยอมปลอย คนทมฉนทะ ไปเกยวของกบอะไร จง ไมใชแคอยากทาใหสงนนด แตจะทาใหดทสด

อกดานหนงกสาคญ คอ ฉนทะนาความสขมาให คนททางานทาการ ทาอะไรๆ ดวยฉนทะน อยในระบบงานแบบธรรมดาของเหตปจจย คอ เขาทางานเพอผลสมฤทธของงานนนเอง เชนทาสวนเพอใหตนไมงาม เมอเขาทางานกาวไป เขากกาวหนาใกลเขาไปๆ สจดหมายทเขามงหนา เขาจงมความสขไดปตเรอยไปในการทไดทางาน พรอมกนนน เขาทางานทาการนน ดวยความอยากทา เพราะการทางานนนจะทาใหสาเรจสงทเขาตองการ การทางานจงเปนการสนองความตองการของเขา เมอเขาทางานกคอไดสนองความตองการของเขา เขากจงมความสข (ไดปตสข) ในการทางาน หรอทางานดวยความสข พดสนๆ วา “งานกไดผล คนกเปนสข”

แตตณหาพวงเอาปมปญหามาให เพราะคนททางานทาการ ทาอะไรๆ ดวยตณหานน อยในระบบเงอนไข คอ เขาทางานมใชเพอผลสมฤทธของงานนนเอง แตทาเพอเปนเงอนไขใหเขาไดสงเสพหรอผลไดทเปนตวแทนของสงเสพนน เชนรบจางทาสวนเพอใหไดเงนเดอน ภาวะทตนไมงามซงเปนผลสมฤทธของงานนน เขามไดปรารถนา แตเขาอยากไดเงนเดอนทเปนผลตามเงอนไขวาตองทางานนนใหครบเวลา ๑ เดอน จงจะได พดสนๆ วา เขามไดตองการตนไมงาม แตเขาตองการเงนเดอน เขามไดรกงาน มไดอยากทา งาน เขาจาใจทางาน ทงตองทนลาบากเหนดเหนอยกบงานและทนทรมานใจรอเวลาครบเดอนทจะไดผลเงนตอบแทนตามเงอนไข เขาทางานดวยความทกข เขาทางานไมจรงจง เขาหาทางหลบงานเลยงงาน นายงานตองตงกฎขอบงคบมากขน มการกาหนดโทษ จางคนมาคมงานเปนชนๆ ฯลฯ เกดปมและความสนเปลองหรอความสญเปลามากมาย ลงทาย ผลสมฤทธกไมดเทาทพงปรารถนา สรปวา “งานกดอยผล คนกเปนทกข”

ระบบเงอนไขของตณหานน ถอวาเปนความจาเปนของสงคม แตกตองจดการดวยความรเทาทน พดสนๆ วา ตองมการพฒนาดานภมปญญาใหคนรเขาใจทจะเขาไปอยในระบบงานแบบฉนทะ โดยใหคนมองเหนวางานนนแหละคอเนอตวแหงชวตของเขา เขาจงตองรกงานและมใจใฝมงหมายผลสมฤทธของงานนนเอง สวนเงนเดอนหรอผลตอบแทน เปนระบบการจดการทางสงคมทฉลาด เพอสรางหลกประกนอนจะเปนฐานใหเขามชวตแหงฉนทะในงานนนไดโดยไมตองหวงใยกงวลกบความเปนอย เปนตน เรยกตามคาพระวาใหเขาไดสปปายะ

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๓๗

กลบมาทหลก ตองยากนเนนหนก ใหสมกบทพระพทธเจาตรสไววา ฉนทะนเปนราก เหงา เปนตนทางของสรรพธรรม ของความดงามทงปวง และเมอแยกไดแลววา อยากทผดคออยากดวยตณหา และอยากทถกคออยากดวยฉนทะ รวาฉนทะสาคญมาก เรากแนวไปกบฉนทะ ทงอกงามไปดวยกนกบปญญา แลวขณะทตณหาออนกาลงลงไป อวชชากจะคอยๆ จางหาย

อยาไปหาม อยาไปตดทางไมใหคนอยาก ตองบอกวา อยากดวยฉนทะ คออยากร อยากเขาถงความจรง เรยกวาใฝร และอยากใหมนด-อยากทาใหมนด เรยกวาใฝด หรอใฝสรางสรรค นคอสงทเราตองการ เพอเปนทางดาเนนใหมนษยมชวตทดงาม และสรางสงคมทมสนตสขขนมาได

มพทธพจนวา ฉนทะ ความอยากร-อยากใหมนด-อยากทาใหมนด ใฝร-ใฝสรรคน เปนแสงเงนแสงทองของทางดาเนนชวตอนประเสรฐ อนเปนอรยมรรคา (ส.ม.๑๙/๑๓๒/๓๗) ดงน

ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอน เปนบพนมต ฉนใด ความถงพรอมดวยฉนทะ กเปนตวนา เปนบพนมตแหงการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน พอแสงเงนแสงทองสองฟา อรณรงมา ไมตองหาใครไหววอน อาทตยกจะอทย

ดวงตะวนจะเดนหนาทอแสงแจมจาแนนอน ถาฉนทะตงตนขนมาเมอไร กมนใจไดวาคนนนจะมชวตทดงาม จะเจรญกาวหนาไปในทางของอารยชน แลวกจะพฒนายงขนๆ ฉนทะเปนแรงนาหนามาเรมตนให พอมฉนทะ อยากทาใหอะไรๆ ดงามสมบรณแลว กเดนหนาในปฏบตการสความสมฤทธจดหมาย จนถงผลสงสดของพระพทธศาสนา

ฉนทะจงไดชอวาเปน รงอรณของการศกษา หรอ แสงเงนแสงทองของชวตทด∗

∗ ธรรมทเปน รงอรณของการศกษา หรอ แสงเงนแสงทองของชวตทดงาม (บพนมตแหงมรรค หรอองคธรรมกอนมรรค) นน พระพทธเจาตรสไว ๗ ประการ วาตามคาแปลในหนงสอ ธรรมนญชวต ดงน ๑. กลยาณมตตตา (มกลยาณมตร) แสวงแหลงปญญาและแบบอยางทด ๒. สลสมปทา (ทาศลใหถงพรอม) มวนยเปนฐานของการพฒนาชวต ๓. ฉนทสมปทา (ทาฉนทะใหถงพรอม) มจตใจใฝรใฝสรางสรรค ๔. อตตสมปทา (ทาตนใหถงพรอม) มงมนฝกตนจนเตมสดภาวะทความเปนคนจะใหถงได ๕. ทฏฐสมปทา (ทาทฎฐใหถงพรอม) ถอหลกเหตปจจยมองอะไรๆ ตามเหตและผล ๖. อปปมาทสมปทา (ทาความไมประมาทใหถงพรอม) ตงตนอยในความไมประมาท ๗. โยนโสมนสการสมปทา (ทาโยนโสมนสการใหถงพรอม) ฉลาดคดแยบคายใหไดประโยชนและความจรง

“ฉนทะ” เปนแสงอรณ ขอเรยกวาแถบสท ๓ แตเปนคณสมบตภายในขอแรก (สองขอแรก คอ ความมกลยาณมตร และความพรอมดวยศลมวนย เปนองคประกอบดานสมพนธกบภายนอก ออกทางสงคม) พอแมและคณคร ผเปนกลยาณมตร พงทาหนาทปลกฉนทะใหมขนในลกตวและลกศษย

เมตตากรณา อยาแคคลองปาก ตองชดใหถงอเบกขา

แปลกใจไหมวา ฉนทะออกมาอยางไร จงไปเปนอเบกขา มาพดคยกนในเรองงายๆ หลกธรรมชดหนงทชาวพทธรจกกนด คนรนเกาหนอย

รสกคนปากคนใจ คอหลกพรหมวหาร ๔ แมวามาถงขณะนชกจะพดถงนอยลงจนคนรนใหมหลายคนไมเคยไดยน แตอยางนอยกยงรจกคาวาเมตตา กรณา ทเปน ๒ ขอแรกของพรหมวหาร ๔ นน

พรหมวหาร ๔ น คนวงในทนไดฟงพดกนบอย เรยกวาแทบไมจาเปนตองพดกนอกแลว แตถงอยางนน กควรนามาถกเหมอนกบทบทวนกน

ไดบอกกอนนแลววาพรหมวหาร ๔ สบเนองมาจาก “ฉนทะ” เรองกคอวา ฉนทะนน บอกแลววาเปนความปรารถนาด ใฝด ตอสงตางๆ ทเราเขาไปเกยวของ เราไปเจออะไร ไปเกยวของกบอะไร กอยากใหมนด และอยากทาใหมนดไปหมด

ทน สงทเราไปเกยวของนน กมทงวตถสงของ กจการงาน แลวกคน ตรงนแหละ คอ ในกรณทความใฝด หรออยากใหมนดนน ไปเกยวของกบคน มนกกลายเปนความหวงด ความปรารถนาด คออยากใหเขาอยในภาวะทด เชน อยากใหเขามรางกายแขงแรงสมบรณ อยากใหเขามความสข ความอยากใหมนด ทมตอคนตอสตวทงหลายน มชอพเศษเรยกวา เมตตา

ยาวา เมตตานเปนอาการของฉนทะ คอความอยากใหมนดนแหละ ทแสดงออกตอเพอนมนษย ตลอดจนสตวทงหลายอนๆ จงเปนเรองตอเนองจากเรองฉนทะทพดไปแลว กเลยถอโอกาสทบทวนหลกทพระพทธเจาตรสไววา ฉนทะเปนรากเหงาหรอตนตอของสรรพธรรม ทกความดมฉนทะเปนมล (ฉนทมลกา สพเพ ธมมา, อง.ทสก.๒๔/๕๘/๑๑๔)

คมภรบางแหงเมออธบายเรองพรหมวหาร ๔ มเมตตาเปนตนน กบอกไวดวยวา ฉนทะ คอความปรารถนาด อยากทาใหมนดน เปนจดตงตนของเมตตา และของพรหมวหารขออนทงหมด (สพเพสมป จ เอเตส กตตกมยตาฉนโท อาท, เชน วสทธ.๒/๑๒๕; สงคณ อ.๒๔๙)

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๓๙

เมตตาเปนขอแรก คอมฉนทะทออกมาอยากใหคนสตวทงหลายอยในภาวะทดงาม เชน อยากใหเขามรางกายแขงแรงมสขภาพด พดรวมๆ วาอยากใหเขามความสข

ทน ถาเขาไมอยในภาวะทด ทมความสข ฉนทะทอยากใหมนด อยากทาใหมนด กกาวหรอยดขยายออกไปอก คอวา ถาเขาไมเปนปกตสข เขาเดอดรอน ตกตา มความทกข ฉนทะกแสดงออกมาเปนความอยากใหเขาหลดพนจากความทกขนน ขนมาสภาวะทเปนสข ภาวะจตใจทปรารถนาดตอคนทมความทกข อยากชวยใหเขาพนจากความทกขนน กมชอเรยกใหตางออกไปวา กรณา

จะเหนวา กรณานเปนตวทมาเสรมมาเตมตอ คอ พอเหนคนมทกข กพลอยหวนใจหรอพลอยมใจไหวหวนไปกบทกขของเขา เรยกกนวาเกดความสงสาร

(ทจรง คาวา “สงสาร” น เปนคาเพยน เพราะวาสงสารในภาษาบาลนน ถาจะเอากนจรงๆ กมาจากคาวา “สงสาร” แปลวา เทยวรอนไป โดยเฉพาะกคอวฏสงสาร ทเรยกวาเวยนวายตายเกด แตไปๆ มาๆ สงสารกลายมามความหมายวา หวนใจไปดวยกบทกขของคนอน และอยากใหเขาพนจากทกขนน อนนกเปนเรองทนาศกษาวามนเพยนมาไดอยางไร)

จบเอาสาระวา ความหมายตามภาษาบาล คอคาวา “กรณา” แปลวา พลอยหวนใจในทกขของผอน อยากใหเขาพนจากทกขนน ทวาอยากใหเขาพนทกข กคออยากใหเขากลบคนขนมาสสภาพปกตทมความสขนนเอง

ทนตอไป ทเราอยากใหเขาเปนสข หรออยากใหเขาพนทกขพนภยขนมานน ถาเขาเกดพนทกข หรอประสบความสาเรจ มความสขมากขน อยางนกสมใจเรา ใจของเรากพลอยยนดไปกบเขาดวย นคอเกดภาวะจตขนมาอกอยางหนง เปนทาทหรออาการของจตใจนน เรยกวา มทตา แปลวาพลอยยนดดวยชวยเสรมสง ในการทเขาเจรญงอกงาม ประสบความสาเรจ มความสขมากขน เกดเปนพรหมวหารขอท ๓

อยางไรกตาม กตองรเทาทนความจรงวา ความปรารถนาดหวงดของคนเราน ไมอาจและไมควรเกนเลยขอบเขตของความเปนจรงทเปนกฎธรรมชาต และกฎกตกาทเปนธรรมของสงคม คอเรองของความจรง ความถกตอง ความดความชว ความเปนไปตามเหตปจจย ไมวาเราจะปรารถนาดอยางไรกตาม มนกเปนไปไดในขอบเขตของกฎแหงธรรม และความเปนไปตามเหตปจจย คนจะตองตระหนกรและยอมรบความจรงน

๔๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ถาคนทาอะไรเกนเลยหรอละเมดความจรง ผดกฎกตกาแหงความดงาม ความถกตองชอบธรรม ความเปนเหตเปนผล ความเปนไปตามเหตปจจย พดสนๆ วา ผดธรรม เรากตองมทาทอกอยางหนงมาสรางดลยภาพ หรอมาคมไว จงมหลกขอ ๔ เรยกวา อเบกขา มาคมใหความปรารถนาดตอกน ซงเรมตนจากเมตตาทมฉนทะอยากใหเขาอยในภาวะทดมความสข ตลอดจนกรณา และมทตานน ไมละเมดธรรม ไมเกนขอบเขตแหงความสมเหตสมผล

ถาเราไมมภาวะจตน กจะเกดผลเสยแกตวเราเองดวย โดยเฉพาะในการทสงเหลานนตองเปนไปตามเหตปจจย เมอมนไมเปนไปตามความปรารถนาของเรา ผลเสยกเกดแกเราเอง เชนกลายเปนทกข เพราะเราอยากใหเขาดมความสข แตเขาเปนไปอยางอนตามเหตปจจยทเปนเรองของกฎธรรมชาต

เมอเขาปฏบตผดธรรม แลวมอนเปนไปตามเหตปจจยของกรรมในกฎแหงธรรม ถาเรามความปรารถนาดในทางทขดขนฝนธรรม คดจะชวยเหลอเขาอยางเดยว นอกจากเราเองจะเกดทกข จตใจเสยหาย เปนผลเสยตอตนเองแลว กทาใหเกดผลเสยตอสงคม แกผอนดวย อยางนอยความดงาม กฎแหงความเปนไปตามเหตปจจยทจะสงผลใหเกดความดงามในหมมนษย ในความสมพนธระหวางกน อยางเชนการรกษาความเปนธรรม ความยตธรรม ความถกตอง ความดงามตางๆ กถกละเมด ทาใหเสยความชอบธรรม ความเปนธรรม นอกจากเรากลายเปนผทาลายหลกแหงความถกตองดงามแลว สงคมกฟนเฟอน เสอมจากธรรม เกดผลเสยยดยาวกวางไกล

เพราะฉะนนจงตองมขอท ๔ มาคมไวดงทวา คอขอ “อเบกขา” ทวางใจเปนกลาง ไมเขาใครออกใคร โดยใชปญญาดตามทมนควรจะเปนของมน ตามเหตปจจยนน หรอตามความถกตอง ตามกฎเกณฑกตกา ทวางกนไว เปนอนวาเราม อเบกขา เพอรกษาธรรม และรกษากฎกตกาไวตามธรรม

ไดบอกแลววา พรหมวหารทง ๔ มทมาออกจาก “ฉนทะ” เปนทตงตน กขอทบทวนอกครง สาหรบ ๓ ขอแรกนนงาย

เมตตา ขยายออกจากฉนทะ ความอยากใหมนด อยากทาใหมนด ทปรารถนาดใหเขาอยดเปนปกตสข

กรณา ขยายออกจากฉนทะ ความอยากใหมนด อยากทาใหมนด ทปรารถนาดใหเขารอดภยพนจากทกข

มทตา ขยายออกจากฉนทะ ความอยากใหมนด อยากทาใหมนด ทปรารถนาดใหเขาเจรญงอกงาม มความสขความสาเรจยงขนไป

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๔๑

ทนกมาถงขอท ๔ คออเบกขา ทชอบแปลกนวาวางเฉย จะมาจากฉนทะในทาไหน ไดอยางไร อนนกไมยาก ขอใหดกนหนอย

อเบกขา ขยายออกจากฉนทะ ความอยากใหมนด อยากทาใหมนด ทปรารถนาดใหเขาอยในธรรม อยในความจรงความถกตองดงาม ไมทาอะไรทผดพลาดเสยหาย

เมอรเขาใจหลกนชดเจนด จะเหนวา ขอท ๔ คออเบกขานแหละ เปนพฒนาการของจตใจอยางสงสด สามขอแรกอยในขอบเขตของจตใจดงามทมงดแลรกษาคน แตขอทสพาจตใจทดงาม กาวขนไปในแดนของปญญา ทเอาธรรมมาดแลรกษาคนไดดทสด

เมอเจรญพรหมวหาร ๔ ครบชด ขอ ๑ เมตตา ขอ ๒ กรณา และขอ ๓ มทตา กเทากบถกคมไวใหอยในขอบเขตของธรรม ไมเกนเลยละเมดธรรม โดยมขอท ๔ คออเบกขามารกษาดล และคมแดน

พระพทธศาสนามา คนกเปนผสรางสรรคโลก เปนพระพรหมไดทวหนา ธรรมสขอ คอ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา น เปนหลกธรรมชด หรอหมวดธรรม

ทเรยกวา พรหมวหาร ๔ เปนเรองทาทของจตใจในการเกยวของกนและปฏบตตอเพอนมนษย จงเปนหลกธรรมสาหรบใชในความสมพนธกนในสงคม ในหมมนษย เพอรกษาสงคมใหอยในความดงามความสขความมนคง ทงนเพราะวาความเปนสงคมกคอการทบรรดามนษยมามความสมพนธกน และมนษยจะสมพนธกนด กตองเปนไปตามหลก ๔ ประการน ถามนษยสมพนธกนไมด กจะทาใหเกดโทษ สงคมกจะไมมความมนคง จะตงอยดไมได เชนวาไมมเอกภาพ เกดความเสอมเสยดวยประการตางๆ เพราะฉะนนจงตองมธรรมสประการน เพอรกษาสงคมใหอยในภาวะทดงาม เจรญมนคง มความสงบสข

“สงคม” น แตเดมมา ในศพททางพระพทธศาสนา ทานใชคาวา “โลก” หมมนษยทอยรวมกนทงหมดน เรยกวาโลก สวนคาวาสงคม เปนศพทสมยใหม ไมตรงกบคาวาสงคม คอ “สงคโม” ในภาษาบาลเดม ซงมความหมายเพยงแควา คนนนคนนมาเกยวของสมพนธเจอะเจอกนในภาวะปกตธรรมดาน ไปเจอกน ไปดวยกน ไปพบปะกน ในทใดทหนง กเรยกวา สงคโม ไมไดมความหมายเปนสงคมอยางทเราใชกนในปจจบน

ทวานกไมไดหมายความวาสมยกอนไมมสงคม แตทานใชคาวา “โลก” นนเอง อยางทพระพทธศาสนาสอนใหเราประพฤตปฏบตเพอประโยชน เพอเกอกล เพออนเคราะหโลก กหมายความวาใหประพฤตเกอกล ใหบาเพญประโยชนแกโลก เพอใหหมชน ใหสงคมมนษยอยกนดวยด เจรญงอกงาม มความสงบสข

๔๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

โลกคอสงคมมนษยน จะอยดไดกดวยการทบรรดามนษยมชวตจตใจมนอยในหลกธรรม ๔ อยาง ทเรยกวาพรหมวหารชดน เมอเราปฏบตตามหลกธรรมน กเทากบวาเราไดชวยกนดารงรกษาโลกคอสงคมน ใหอยในปกตสข

นานมาแลวกอนพทธกาล ศาสนาพราหมณสอนวา พระพรหมเปนเจาทรงสรางโลกขนมา และทรงดแลรกษาอภบาลใหโลกนดารงอยเปนไป นเปนความเชอในเรองเทพเจา พระพทธเจาไมทรงยอมรบตามนน แตทรงสอนวาคนแตละคนนแหละ จะชวยกน ดแลรกษาใหโลกนเปนปกตสข คอมนษยนเองสามารถชวยกนสรางสรรคโลกนใหเปนโลกสนนวาสทด เปนสงคมของมวลมนษยทอยรวมกนรมเยนเปนสข

ทวานคอ พระพทธศาสนาบอกวา มนษยแตละคนนแหละ เมอปฏบตตามหลกพรหมวหารชดน โดยมธรรม ๔ อยางนนอยประจาใจ กเปน “พระพรหม” จงใชคาวาพรหมหมายถงคนทประพฤตตามหลกธรรมชดน หรอมคณธรรมสประการนอยในใจ และจงเรยกธรรมสประการนวา “พรหมวหาร” แปลวา ธรรมเครองอยของพรหม หรอธรรมประจาใจของพระพรหม คอคนนเองกลายเปนพระพรหม ผประเสรฐ เลศ สงสด

เปนอนวายายจากความเชอเรองเทพเจา หรอการรอใหเทพเจามาใชอานาจดลบนดาล เปลยนมาใหบรรดามนษยมความสานกรบผดชอบ ทจะชวยกนสรางสรรคดแลโลกนใหอยดมความเจรญงอกงามดารงในสนตสข ดวยฝมอของมนษยเอง

เรองจงกลายเปนวา พวกเราเหลามนษยไมอยกนอยางเรอยเปอยโดยไมมความรบผดชอบ ยกภาระใหเปนเรองของเทพเจาทจะมาสรางสรรคจดการดแลโลก เกดปญหาอะไร กไดรอ ไดแตหวง ไดแตไหววอนนอนคอยใหเทพเทวามาชวยจดการดลบนดาลให อยางนนพระพทธศาสนาไมเอาดวย แตทานใหมนษยทกคนมสวนรวมและรวมกนรบผดชอบ โดยปฏบตใน ๔ สถานการณ ตามหลกทไดพดไปแลว

รวมความวา พระพทธศาสนาสอนใหมนษยน หนง เอาใจใสดแลจดการกบกรรมคอการกระทาของตนเอง ใหเปนการกระทาทดงาม ถกตอง และทาการนนใหสาเรจผลทดดวยความพากเพยรของตน ดวยเรยวแรงของมนษย โดย สอง รจกเอาใจใสในหมมนษยเอง ใหมาชวยเหลอกน รวมมอรวมแรงกน ทจะสรางสรรคสงคมใหอยใหเปนไปดวยด เปนการยายจดสมพนธจากเทพเจาทมองไมเหน ทเราจะตองไปขอความชวยเหลอ มาเปนเพอนมนษยทจะรวมมอกน มาทาการสรางสรรคดวยกน พดใหเขาใจงายๆ วา นาเอาธรรม ๔ ขอนมาใชกบเพอนมนษยทอยใน ๔ สถานการณทตางกนไป

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๔๓

สรปทวนอกทหนงวา

๑. ในสถานการณทเพอนมนษยอยเปนปกต เราม “เมตตา” คอ เปนมตร มความปรารถนาด ขอยาอกทวา เมตตาเปนศพททมรากเดยวกนกบคาวา มตตะ ทแปลวา “มตร” คอเพอน ซงเมอแปลง อ เปน เอ กเปน เมตตะ แลวทาตามหลกไวยากรณ เปนภาวนาม กเปนเมตตา มตตะ/มตรเปนคน เมตตาเปนคณธรรม เปนภาวะของมตร คอความเปนมตร หรอนาใจมตร หรอคณธรรมของมตร ไดแกความรก ความปรารถนาด อยากใหเขามความสข ขอนใชในสถานการณทหนง คอเมอเพอนมนษยนนอยเปนปกต

๒. ตอไป ในสถานการณทสอง เมอเพอนมนษยนนพลาดหลนจากสถานะเดมทเปนปกต ตกลงไปสภาวะทเดอดรอนเปนทกข เรากใชคณธรรมขอทสอง คอ “กรณา” ทแปลวาความหวนใจในทกขของผอน แลวกหาทางทจะชวยเหลอ แกไขปญหา อยากจะทาใหเขาพนไปจากทกขภยนน

๓. ทน ในสถานการณทเขาขนสง คอเลอนจากปกตสภาวะหรอสถานะทดงาม เจรญ มความสขยงขนไป หรอประสบความสาเรจ เรากยายไปสคณธรรมขอทสาม คอ “มทตา” โดยพลอยยนดดวยในความสขของเขา เรยกวา พลอยโมทนา หรออนโมทนา แลวกพรอมทจะสงเสรมสนบสนน นไดสามแลว

๔. จากนกไปสถานการณทส อยางทบอกแลววา มนษยเราน ถงอยางไรกตองอยภายใตความจรงของกฎธรรมชาต ทวาสงทงหลายทงปวงเปนไปตามเหตปจจย ถงแมวาคนจะมความปรารถนาดตอกนอยางไรกตาม จะชวยเหลอกนแคไหน กมวาระทพนไปไมไดจากสถานการณน ทง หนง ในแงความเปนไปได กตองอยในขอบเขตของธรรม คอกฎธรรมชาตแหงความเปนไปตามเหตปจจยนน และ สอง ในแงความควรจะเปน กมธรรมในอกความหมายหนง คอหลกแหงความดงาม ความถกตอง ทสงคมจะตองอาศยอางอง ทวาถาสงคมไมประพฤตปฏบตตามความดงามความถกตองนน สงคมกจะวปลาสหรอถงกบพนาศไปเอง

เปนอนวา มนษยและสงคมของเขา จะตองรเขาใจและทาการใหเปนไปตามธรรม ทงในแงของความเปนไปได และในแงของความควรจะเปนทวานน

โดยนยน เมอมนษยชวยเหลอเกอหนนกน ดวย เมตตา กรณา หรอมทตา กตาม จะตองไมใหเกนขอบเขตของธรรม ไมใหเสยธรรม ไมใหละเมดธรรม ภาวะจตทวางใจใหอยในธรรมน คอทาทอาการทรกษาธรรมไว ดวยใจทเปนกลางตอบคคล เพอจะปฏบตไปตามธรรม อนนคอทาทอาการของจตใจขอส ทเรยกวา “อเบกขา”

๔๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ขยายความอกหนอย เมอเรามองทธรรม ความจรง ความถกตอง ความดงามแลว ใจจะเปนกลางตอบคคล โดยแสดงออกมาในการปฏบตเปนความไมขวนขวายในทางทจะชวยเหลอบคคลนน ดวยมงหมายใหตองเปนไปตามธรรม โดยเปนไปตามกฎธรรมชาตกตาม โดยเปนไปตามกฎเกณฑแหงความดงามถกตองชอบธรรมกตาม เมอพจารณาเหนอยางน กจะตองใหเปนไปตามธรรม จงไมขวนขวายในการชวยเหลอ ทจะเปนการกาวกายแทรกแซงขดขวางธรรม ภาวะนเรยกวา “อเบกขา” ทเรานยมแปลวาเฉย

แตการแปลอเบกขาวาเฉยน ตองระวง คอตองรวาทเฉยนนเพราะอะไร เฉยกคอไมขวนขวายเขาไปชวยเหลอใหเสยตอการรกษาธรรม ดวยการทมปญญาพจารณาเหนความจรงความถกตองดงามแลว จะตองใหเปนไปตามธรรม อยางนคอเฉยทเปนขนตอนของการรกษาธรรม แตถาเฉยโดยมไดมมไดใชปญญามองเหนธรรมหรอมองเหนเหตผลอยางนน กจะกลายเปน “เฉยโง” ทภาษาพระเรยกวา “อญญาณเบกขา” กลายเปนความชวเสยหายไปเลย หรอในสถานการณทพงมเมตตา มกรณา หรอมมทตา กลบเฉยเสย กลายเปนเฉยเมย หรอเฉยเมน กเสยหาย ไมใชอเบกขาทเปนธรรมขอน

อเบกขาน ถาเขาใจดแลวรจกใชแมแตในสถานการณงายๆ ในชวตประจาวน กจะเปนประโยชนอยางยง เพราะเปนธรรมในระดบปญญา มาดวยกนกบปญญา ซงเปนธรรมเยยมยอด เชน เมอเหนวาคนอนควรตองชวยตวเอง จงจะสมเหตสมผล ในกรณอยางน เรามองดวยปญญาโดยคานงเหตผล การไมเขาไปชวยเหลอ กเปนการรกษาธรรม หรอปฏบตตามธรรม ในทางตรงขาม ถาเราไมวางตววางทาทตามทควรจะเปนตามเหตผล เอาแตจะชวยทาใหเขา กทาใหชวยเหลอกนเกนขอบเขต กลายเปนเสยหาย กอผลราย อยาวาแตคนอนไกล แมแตลก ถาพอแมชวยเหลอเกนความสมเหตสมผล กเสย ไชไหม

ตรงนวากนงายๆ กอน การชวยเหลอนน หนง ไมใหเสยความสมเหตสมผล สอง ไมใหเสยความถกตองความเปนธรรมชอบธรรม เชน เรองทเขาทานน เปนการละเมดหลกแหงความดงาม หรอละเมดกฎเกณฑกตกาสงคม แลวเราไปชวยเหลอ ไปสงเสรมเขา นคอผดหลกขอทส ไมรจกทจะมอเบกขา ดงนน อเบกขาจงเปนธรรมขอสาคญทมาคมใหเมตตา กรณา มทตา อยในขอบเขตทถกตอง ขอทสคออเบกขาน จงรกษาธรรม

รวมแลว ธรรมสขอน เปนระบบแหงดลยภาพ ททาใหเกดความพอด ถามไมครบส กไมพอด เรมดวยมนเปนการปฏบตถกตองตามสถานการณ เมอถกตองตามสถานการณ กดลกน เกดความพอดขนมา หรอจะมองเปนสมดลของสองดานกได คอ สามขอตน เมตตา กรณา มทตา เปนเรองความสมพนธกบบคคล เปนการรกษาคน สวนขอส อเบกขา ความสมพนธขยายไปถงธรรม เปนการรกษาธรรม ทจรงคอรกษาคนไวใหอยในธรรม

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๔๕

ดงทวานน ทงสขอกเปนความสมพนธกบคนนนแหละ โดยเฉพาะในขอท ๔ คออเบกขา เปนสถานการณทคนไปกระทบกบธรรมเขา จงตองเอาธรรมเปนหลก โดยรกษาคนใหอยในธรรม ซงโดยสานวนพด กเปนการรกษาธรรมทเปนตวหลกการเปนมาตรฐาน ทจะสรางภาวะสมดลในการชวยเหลอกนระหวางมนษย ไมใหเกนพอด ไมใหเสยธรรม

ในเรองน ถาเรามองดอยางทวานน กมองกวางออกไปไดอก คนเราแตละคนทมชวตเปนอยน เราอยในสภาพแวดลอม ชวตของเราดาเนนไปทกวนทกเวลาโดยเกยวของกบสงแวดลอมถง ๒ ชน คอ เราเกยวของกบเพอนมนษย (ทางพระเรยกวาสตวทงหลาย) มความสมพนธกน และเพอจะใหเปนอยดวยด กตองมความสมพนธใหถกตอง โดยทวาในเวลาเดยวกนน อกชนหนง ชวตมนษยนนตองอยกบความเปนจรง อยกบกฎธรรมชาต หรอความเปนไปตามเหตปจจย ซงเปนตวสมพนธทใหญยงขนไปอก คอความสมพนธกบความเปนจรงของกฎธรรมชาต หรอความเปนไปตามเหตปจจยนยงใหญทสด ครอบคลมหมด โดยทความสมพนธกบมนษยกยงเปนรองอยใตความสมพนธกบกฎธรรมชาตนน

แมแตสงคมมนษยกตองอยภายใตกฎเกณฑแหงธรรม หรอกฎธรรมชาตน ไมวามนษยในสงคมจะทาอะไร สงทเกดขนในสงคมกเปนไปตามเหตปจจยของมน ถาสงคมมนษยดาเนนไปในทางทผด เหตปจจยกนาสงคมไปในทางของความเสอม ถาทาเหตปจจยด กนาสงคมไปในทางของความเจรญ

เปนอนวา ชวตของมนษยแตละคนน มความสมพนธออกไปสองดานหรอสองชน หนง สมพนธกบเพอนมนษยและสงทแวดลอม สอง สมพนธกบความเปนจรงของโลกและชวต หรอพดอกสานวนหนงวา เราสมพนธกบเพอนมนษยและสงแวดลอม ภายใตความจรงของกฎธรรมชาต

ในเมอเราสมพนธกบเพอนมนษย เรากสมพนธใหด ตามหลกการทวา เรมดวยมเมตตาเปนพนฐานอยโดยปกต แลวกมกรณา มมทตา ตามสถานการณ นคอมการชวยเหลอกนอยางด กเปนอนใชได

แตอกดานหนงหรออกชนหนง มนษยกตองอยกบความเปนจรงทวา ชวตตวเองของแตละคนเปนไปตามกฎธรรมชาต ตองรบผดชอบตอเหตปจจย แมแตรางกายของตน จะมสขภาพดแขงแรง หรอมโรคภยไขเจบ กตองเปนไปตามเหตปจจย ซงความปรารถนาดของมนษยอยางเดยวไมพอทจะชวยใหเปนไปได มนษยจะมความปรารถนาดตอกนอยางไร กตองปฏบตใหเหตปจจยเปนไปตามกฎธรรมชาตนน ชวตทมความสมพนธสองดานสองชนนแหละ ตองปฏบตใหถก

๔๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

สองดานสองชนอยางไร คอ ปฏบตตอเพอนมนษยในความสมพนธตอกน ใหเปนไปดวยเมตตา กรณา มทตา และเมอปฏบตตอเพอนมนษยในความสมพนธทขยายไปถงความเปนจรงของโลกและชวต อเบกขา จะตองมา

พอแมมปญญา รจกใชอเบกขา ไดลกทพฒนาเลศลา หลกการทวามาน พงนามาใชในการพฒนามนษยดวย ในขนงายๆ เบองตน เมอ

พดทวไปในระดบพนฐาน เราบอกวา พรหมวหารเปนคณธรรมสาหรบมนษยผจะเปนสวนรวม ทมความรบผดชอบ ในการสรางสรรคและรกษาสงคมนไว และพดคราวๆ วาใหคนมพรหมวหารตอกน เราม เมตตา กรณา มทตา อเบกขา ตอทกคน

นนเปนการปฏบตในความสมพนธอยางพนๆ แตถาตงใจนามาใชปฏบตจรงจง กจะชวยใหมนษยมการพฒนาอยางด เฉพาะอยางยงไมควรขาดไปในการเลยงดลก

หลายคนจาแมนและอางพทธพจนทวา “พรหมาต มาตาปตโร” ทานเรยกพอแม วาเปนพระพรหม โดยทวาพอแมไมใชแคใหกาเนด แตพอแมสรางชวตของลก โดยเลยงดลกใหเตบโตเจรญงอกงามเปนมนษยทประเสรฐ ใหพฒนาขนไปเปนสวนรวมทสรางสรรคสงคม พอแมจะทาหนาทของพระพรหมใหสาเรจอยางนนได กเพราะเจรญพรหมวหาร ๔ ประการนนตอลก ตงแตลกเกดมาในโลก

มองในขนพนฐาน ลกเปนคนหนงๆ ทอยในโลกในสงคม พอแมกตองมธรรมสประการนตอเขาอยแลว ทน ในฐานะของพอแมกบลกทมความสมพนธในขนเขมจาเพาะคอการเลยงด พอแมมความรบผดชอบทจะเลยงดอบรมลกใหพฒนาขนไปเปนสวนรวมทสรางสรรคสงคม จนกระทงเขาเปนพรหมดวย พอแมจงตองใชหลกพรหมวหาร ๔ ไดอยางเตมหลกเตมความหมาย อยางนอยตองคานงอยางชดเจนถงความสมพนธสองชน สองดานทพดไวขางตน

ยาอกทวา ลกในฐานะเปนมนษย ชวตของเขามความสมพนธสองชนสองดาน คอ หนง เขามความสมพนธกบเพอนมนษยดวยกน ตงแตพอแมเปนตนไป และ สอง ทงชวตของตวเขาเอง และความสมพนธของเขากบเพอนมนษยดวยกนตงแตพอแมเปนตนไปนน อยภายใตความสมพนธกบความเปนจรงของโลกและชวต คอกฎธรรมชาตแหงความเปนไปตามเหตปจจยอกชนหนง นยาไว

ทน ในแงดานชนตนทสมพนธกบเพอนมนษย พอแมกเปนตวอยางในการสรางความสมพนธทดดวยพรหมวหาร ๓ ขอตน โดยสอดคลองกบสถานการณทง ๓

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๔๗

สามสถานการณนนคอ ยามลกเปนปรกต กเลยงดใหความอบอนรมเยน มความสข (เมตตา) ยามลกเจบไขมทกขภย กบาบดแกไขใหพนปญหา (กรณา) ยามลกเจรญเตบโตสวยสงาสดใสงดงาม มความสาเรจกาวหนา กพลอยชนบานสงเสรม (มทตา)

เมอลกไดรบการบมเลยงดแลอยางน คณธรรมเหลานนกถกเสพคนชนกลายเปนคณสมบตตดตวเขาไป เชนวา เมอพอแมรกเขา เขากรกพอแม แลวกขยายไปรกคนอนๆ เรมตงแตพนองรวมครอบครว แลวกขยายไปยงเพอนมนษยทวไป ทาใหรจกทจะรกผอน ความรกคอเมตตากแผขยายออกไป กรณากแผขยายออกไป มทตาแผกขยายออกไป นคอพอแมเปนแบบอยางแกลก แลวกพฒนาคณธรรมเหลานขนมาในลก ใหเขามคณธรรมเหลานพรอมไวทจะไปมไปแสดงตอเพอนมนษย

พรหมวหาร ๓ ขอตน คอ เมตตา กรณา มทตา น โดยทวไปแคเปนเรองของความรสกทดงาม ในความสมพนธของคนกบคน โดยทเรามงจะชวยจะทาใหเขา

สวนในขอ อเบกขา มความรสกทดเทานนไมพอ แตความรสกตองขนตอความร หรอสบตอจากความรความเขาใจความจรง ในความสมพนธระหวางคนกบธรรม ภายใตหลกความจรงของกฎแหงธรรม ไมวาจะเปนกฎธรรมชาต หรอกฎแหงยตธรรมของสงคมมนษย นคอ แคมความรสกทดเทานน ไมพอ และไมใชแคคนกบคน แตตองถงความร และถกตามความจรง และนคอตองใหคนรจกรบผดชอบ โดยทมใชแคเราจะชวยจะทาใหเขา แตมเรองทจะใหเขารบผดชอบ ทเขาตองทา ซงเราดใหเขาทา

ทบทวนความขางตนวา คนไมใชแคสมพนธกบคน แตชวตของเขาเปนไปตามความเปนจรงของกฎธรรมชาต และเขาตองรบผดชอบตอกฎกตกาของสงคมอกชนหนงดวย

ในขนนแหละทแคมและแสดงความรสกทดตอกนเทานนไมพอ แตพอแมจะตองมและใชความรดวย ทงรความจรงของกฎแหงธรรมนน และใชปญญาปฏบตจดการใหความสมพนธนนถกตองเกดผลดทสด

พดอยางกวางๆ “อเบกขา” คอการมทาทเฉยดอย (“อเบกขา” แปลวา ดอยใกลๆ คอยด เฝาด) ไมเขาไปกาวกายแทรกแซงใหเสยธรรมหรอความสมควรจะเปนไปตามธรรม

โดยเรมจากฉนทะทปรารถนาใหเขาอยในธรรม ในความจรงความถกตองดงาม ไมทาอะไรผดพลาดเสยหาย พอแมมอเบกขา วางตวเปนกลางได ในสถานการณทลกจะตองรบผดชอบตวเขา หรอเขารบผดชอบตวเองไดแลว โดยเฉพาะเมอเขาโตเปนผใหญมครอบครวของเขาเองแลว พอแมกดอย แตไมเขาไปแทรกแซงวนวายในชวตครอบครวของเขา ไดแตเปนทปรกษา และพรอมทจะชวยเหลอแกไขในคราวจาเปนหรอสมควร

๔๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ขอรวบรดวา ในการเลยงลก พอแมพงใชอเบกขาใหถกตอง ใหเกดประโยชนมากทสดตอพฒนาการของเดก โดยปฏบตดงน

ก) ฝกความรบผดชอบทวไป: เชน - ใหเขารเขาใจวาชวตของเขาตองอยกบความเปนจรงของกฎธรรมชาต ทไมขน

ตอความปรารถนาดรายของคน แตเปนไปตามเหตปจจยของมน ตงแตระบบการทางานของอวยวะตางๆ ในรางกายของเขาเอง ซงพอแมแมรกใครปรารถนาดทสด กบนดาลใหไมได เขาจงตองรเขาใจ และรจกรบผดชอบทจะเปนอยปฏบตตวใหถกตองไดผลดทสดตอชวตรางกายและสขภาพเปนตน จากความเปนจรงของกฎธรรมชาตนน

- มใชเพยงความเปนจรงของกฎธรรมชาตเทานน ทกชวตทกบคคลตองเปนอยเปนไปโดยขนตอกฎเกณฑกตกาในสงคมมนษยดวย ครอบครวเปนแบบอยางตนทางของสงคมใหญ กตองมกฎกตกา ซงไมเขาใครออกใคร พอแมกเขาขางใครไมได ทกคนตองฝกทจะรบผดชอบตอกฎกตกานน เชน พนองรงแก หรอทะเลาะกน กตองรบผดชอบตอระบบหรอกระบวนการยตธรรมในครอบครว

- ภายใตกฎธรรมชาต และกฎเกณฑกตกาในสงคมมนษยนน พอแมแมจะปรารถนาดตอลกสดหวใจ กทาใหแกลกทกอยางไมได ในปจจบนตอหนาน พอแมกมใชอยดวยตลอดเวลา ทจะทาใหหรอทาแทนได ยงในกาลขางหนา พอแมอยกบลกตลอดไปไมได หรออยดวยไดไมนานนก จงตองใหลกฝกลกหดใหทาเองได ทาใหเปนใหดใหเกงใหพรอมทจะไปรบผดชอบชวตของตนเอง ใหพงตวได เปนอยอยางดมความเจรญงอกงาม

ข) เพมกาไรจากปญญาทนาอเบกขามาใช: ดวยความตระหนกรตอความเปนจรงของกฎธรรมชาต และกฎเกณฑกตกาในสงคมมนษย กบทงคานงถงกาลขางหนายาวนาน ทพอแมจะไมอยกบลกตลอดไป ซงลกจะตองรจกรบผดชอบในการดาเนนชวตดวยตนเอง พอแมทฉลาดและมองเหนการณไกล กจะจดเตรยมดาเนนการใหลกมโอกาสฝกหดพฒนาตนอยางมากทสด และดทสด

พอแมทฉลาดนน โดยใชปญญามองวา ลกของเราควรตองทาได ทาเปน ทาเกงในเรองอะไรๆ บาง เมอคดไดอยางดแลว กจดเตรยมการใหลกฝกใหเปนใหเกงพรอมไว โดยแทนทจะเอาแตทาใหเขา ดวยเมตตา-กรณา-มทตา กทาใหเขาด และดใหเขาทา ดวยอเบกขา โดยตนเองทาหนาทแนะนาและเปนทปรกษา ลกกจะพฒนากาวไปอยางดยง ตอหนาพอแมผปรารถนาดตอเขาอยางจรงใจ และพฒนาไดเตมทลวงหนาอยางทนเหนกบตาในบดน

เอาละ เดยวจะละเอยดซบซอนเกนไป วากนคราวน แคนกอน

เราทกคนทาได ใหสงคมนมความสข และมนคงสามคค

ฝรงวาคนพทธทาดแคนอนแผเมตตา จะวาจะดาเขากดตวเราใหดกอน ทนกมาเขาเรองสงคหวตถ ซงเปนเรองตอเนองจากพรหมวหาร ๔ ทพดไปแลว

พรหมวหาร คอธรรมประจาใจของพระพรหม หมายถงธรรมทเปนคณสมบตของคนทจะสรางสรรคอภบาลโลกคอสงคม ซงม ๔ อยาง ดงวาไปแลว ไดแก เมตตา กรณา มทตา อเบกขา แตพรหมวหาร ๔ นเปนธรรมฝายคณสมบตในใจ ยงไมไดออกมาในภาคปฏบตการจรง

แตเวลาเราพดกนอธบายกน เราพดเหมอนกบวาพรหมวหาร เชนเมตตา ออกมาสการปฏบตดวย เพราะมนตอเนองกนอย คอมอยในใจแลวกแสดงออกมา แตทจรงมนเปนเพยงขนคณสมบตในใจ ทเปนพนฐานของการแสดงออกอกทหนง การแสดงออกนไมใชตวพรหมวหารแลว ถาเรามแคพรหมวหาร กไดแคทาทของจตใจ ซงเปนคณธรรมภายใน

ถาธรรมไมออกสการปฏบต กจะมผลนอย ไดแคมาแผเมตตากน อยแคปรารถนาด อยากใหคนอนเปนสข เหมอนเรานงสมาธเสรจ กแผเมตตาวา “สพเพ สตตา...” “ขอสตวทงหลายทงปวง ทเปนเพอนรวมทกข เกดแกเจบตายดวยกนหมดทงสน จงเปนสขเปนสขเถด...”

ฝรงบางคนมองดพทธศาสนาแคผวเผน แลวเขยนหนงสอขนมา อยางอลเบอรต ชไวเซอร (Albert Schweitzer) เขยนไวไดความวา เขาดคาจากดความของคาวา “ทาด” ในพทธศาสนา กคอ เวนชว แลวกใหมเมตตากรณา ไมเหนออกมาเปนการปฏบต เพราะฉะนน การทาความดของชาวพทธไมมผลอะไร เพราะไมมการปฏบตในระดบสงคม เหมอนกบวานอนแผเมตตาอยในมง กเปนการทาความดแลว

ทศนะของชไวเซอรน Prof. Robert L. Sutton ทมารวมงานกอต งคณะรฐประศาสนศาสตร ทมหาวทยาลยธรรมศาสตร ซงไดพฒนาตอมา และตงเปนสถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร (NIDA) ในปจจบน ไดนาไปอางในหนงสอชอวา Problems of Politics and Administration in Thailand โดยชใหเหนวา พทธศาสนานไมไดชวยใหสงคมพฒนาเลย เพราะวาการทาดในพทธศาสนากแคไมทาชว แลวกมเมตตากรณาเทานนเอง

เมอเอาแคมเมตตาอยในใจ อยางทวานอนแผเมตตาอยในมง กเปนการทาดแลว ชาวพทธกเลยไมตองทาอะไรทเปนปฏบตการในสงคม แลวสงคมจะพฒนาไดอยางไร เพราะฉะนนเขากบอกวา พทธศาสนาเปนเหตปจจยหนงทขดขวางการพฒนาประเทศ

๕๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ทน ถาจะใหด ชาวพทธเองกตองตรวจสอบตวดวย การทเขาเขยนอยางนน กเปนโอกาสใหเราไดสารวจตวเอง ตองมอะไรแปลกตาเขา อาจเปนอยางทพระพทธเจาตรสใหมองวาเขาชขมทรพยให ทน ชาวพทธเราตอนนนกมไปโกรธตาซตตน ดาเขาเยอะเหมอนกน

ทจรง ถาเราไปมวดาทอเขาอย กไมไดประโยชน ถาเขาพดผดมา เรากชแจงใหเปนไปดวยเหตผล ดวยปญญา แลวตวเองกตองสารวจตนดวยวาเรามขอบกพรองอยางไรหรอเปลา พระพทธเจากตรสสอนไววา ถาใครมาตเตยนพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ อยาไปโกรธเขา ถาเขาตเตยนไมถก กชแจงไปตามเปนจรงวา ความจรงเปนอยางไร

ทน เรากสารวจตวเอง ทจรง ชาวพทธจานวนมากกอยางทวาเมอก คอมอาการทวา เมอนาเอาธรรมมาใช กใชไมครบถวน อยางพรหมวหาร ๔ กใชไมครบ แลวแถมวา เมอจะเชอมตอจากภาคคณสมบตในใจออกมาสปฏบตการ เรากไมคอยชดกน เรยกวา แยทง ๒ ขน วนนจงมาพดในเรองวา เอาพรหมวหารทเปนธรรมภาคคณสมบตในใจ ออกมาทาใหเกดผลทางปฏบตนอกตว โดยมธรรมภาคปฏบตการในสงคมมารบชวงอยางไร

กอนจะพดถงการรบชวงจากธรรมขางในออกไปแสดงบทบาทขางนอกนน มาทบทวนหลกกนกอน ไดบอกแลว มหลกใหญอยวา “ธรรมทงปวงมฉนทะเปนมล เปนราก เปนตนตอ” (ฉนทมลกา สพเพ ธมมา, อง.ทสก.๒๔/๕๘/๑๑๓)

ทนกมหลกยอยตอออกไปวา “ฉนทะคอความอยากทาใหมนด เปนทมาทตงตนของพรหมวหารทง ๔ นน” (เอเตส [พรหมวหาราน] อาท, วสทธ.๒/๑๒๕)

ตามหลกทวานน พรหมวหาร (ธรรมเครองอยของพรหม - ธรรมประจาตวของคนทมจตใจยงใหญ) ๔ คอ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา จงออกมาจาก “ฉนทะ” ซงเปนตนทางหรอเปนตนกาเนด คอ ฉนทะ ความปรารถนาด ความอยากใหมนด อยากทาใหมนดนน

๑. ขยายออกมาเปนความปรารถนาดอยากใหเขาอยดเปนปกตสข กเกดเปน เมตตา

๒. ขยายออกมาเปนความปรารถนาดอยากใหเขารอดพนทกขภย กเกดเปน กรณา

๓. ขยายออกมาเปนความปรารถนาดอยากใหเขาเจรญงอกงาม มความสขความสาเรจยงขนไป กเกดเปน มทตา

๔. ขยายออกมาเปนความปรารถนาดอยากใหเขาอยในธรรม อยในความจรง อยในความถกตองดงาม อยากใหเขาไมทาอะไรผดพลาดเสยหาย กเกดเปน อเบกขา

เมอมองออกมาจากจดเรมท ฉนทะ กจะมองเหนความหมายของ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา (พรหมวหาร ๔) ไดอยางชดเจน ดงทวามาน

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๕๑

ทน จากพรหมวหาร ๔ คอ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา ทเปนคณธรรมในจตใจนน ธรรมทรบชวงออกไปเปนปฏบตการในสงคมกมเยอะ แตทรบกนกบพรหมวหาร ๔ นนโดยตรงอยางเขาชดกนเลยทเดยว กคอ สงคหวตถ ๔ นแหละ (ชอกบอกอยแลว “วหาร” = ธรรมเปนทอยของใจ, ธรรมประจาใจ; “สงคห” = ธรรมรวมสงคม)

“สงคหวตถ” แปลวา ธรรมเปนทตงแหงการสงเคราะห “สงคห” แปลวา การสงเคราะห “วตถ” แปลวา ทตง ถาพดเปนภาษาไทย ธรรมเปนทตง กคอหลกนนเอง วตถ กคอหลก แลวสงคหะ กคอการสงเคราะห

ทน การสงเคราะหแปลวาอะไร ในภาษาไทย เราจะมองวา การสงเคราะหกคอการชวยเหลอ แตทจรงนนไมใชความหมายเดมแทในภาษาบาล ในภาษาบาลนน คาวา “สงคหะ” หรอ “สงเคราะห” แปลตามตววา จบรวมเขาดวยกน เอามารวมไวดวยกน จบมารวมกน เมอเอาคานมาใชกบคน สงคหะ-สงเคราะห มความหมายทตองมองตอเนองเปนชนๆ คอ จบคนมารวมกน คอจบใจคนมารวมกน (ยดเหนยวจตใจ) คอทาใหเขามารวมกนเปนสามคค หรอทาใหรวมกนเปนอนหนงอนเดยว (เอกภาพ/เอกภาพ) ดวยการให ดวยการพดด ดวยการชวยทาประโยชน หรอดวยการเสมอสมานตว (๔ วธ)

ทน เ มอจะแปลเปนไทย ดแลวแปลยาก ก เลยแปลแบบเอาใจความวา “ชวยเหลอ” กเปนอนวา ในภาษาไทย สงคหะ หรอสงเคราะห เรายอมใหแปลวาชวยเหลอ แตขอใหนกใหมองความหมายแทลกลงไปอยางทวามานน

มเรองซบซอนอกหนอยหนงวา “สงคห” น ในภาษาไทย เราเอามาใชตามรปสนสกฤต โดยเราแยกใชเปน ๒ รป ใหตางกนเปน ๒ ความหมาย

รปท ๑ เปน “สงเคราะห” หมายถง จบคนหรอจบใจคนมารวมกน อยางทวามา

รปท ๒ เปน “สงเคราะห” หมายถง จบสารจบธาตมาจดรวมใสกน แลวกจากดความไปตามคาวา synthesise โดยเปนเรองของการบญญตศพท ในทน เราไมยงเกยวดวย

กเปนอนไดความแลว “สงคหวตถ” กคอ หลกการจบรวมคน หมายถงหลกการทจะยดเหนยวใจคน รวมคนเขามา ประสานคนใหผนกกน รวมคนใหมความสามคคเปนอนหนงอนเดยวกน รวมมอรวมแรงรวมใจกน เปนหลกสรางความเปนปกแผน ความมนคง ความมเอกภาพขนในสงคม

(ขอใหสงเกตวา สงคหวตถ ๔ คอ ใหปน พดใหรกกน ทาประโยชนใหเขา เอาตวสมาน น ตามปกต พระพทธเจาตรสสาหรบสงคมทวไป คอสาหรบคฤหสถ ชมชนชาวบาน ประชาชน เพอใหอยกนด มสามคคอยางทวา;

๕๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

แลวสาหรบสงฆะ พระสงฆ หรอชมชนพระ พระองคตรสหลก สาราณยธรรม/สารณยธรรม ๖ ไดแก กายกรรมมเมตตา วจกรรมมเมตตา มโนกรรมมเมตตา แบงปนลาภทวกน มสลสามญญตา และมทฏฐสามญญตา ซงลงทายทกขอวา อนทาใหระลกถงกน ทาใหเปนทรก ทาใหเปนทเคารพ สงคหาย-เปนไปเพอสงคหะ อววาทาย-เพอไมววาท สามคคยา-เพอความสามคค เอกภาวาย-เพอความเปนอนหนงอนเดยวกน, ทงนพงเทยบกนด)

ทนกมาดหลกใหชด สงคหวตถ ๔ คอ หลกการสงเคราะห ๔ อยาง ไดแก

๑. ทาน การให แจกจายแบงปน เออเฟอเผอแผ จดสรรใหมกนมใชทวถงกน ๒. ปยวาจา พดจานารก พดดวยใจปรารถนาด มวาจานาชนใจชวนใหอยากทาอยาก

ปฏบตการนนๆ หรอชวนใจใหรวมมอ ใหมาพบปะพดจาใชปญญารวมกนคดการแกปญหา ปรกษาหารอทจะทาการ มอะไรกมาพดจากน คอใชวธการแหงปญญา

๓. อตถจรยา บาเพญประโยชน ทาประโยชนให ชวยดวยแรงงานหรอกาลงความรความสามารถ ดาเนนกจการเพอประโยชนแกคน แกชมชน แกประชาชน

สามขอแรกน แสดงออกมาจากใจทมเมตตา หรอมกรณา หรอมมทตา เปนหลก

๔. สมานตตตา มตนเสมอสมาน เสมอกนในธรรม และสมานกนโดยธรรม ทงเขาถง และรวมกนทา แยกเปน - สมานอตตา คอ มตวเสมอกน เทากน และเขากน (เสมอภาค และสมานกน) - สมานกจจ คอ รวมงานรวมการ ทาเทากน (ตามกาลง) และ ทาเขากน - สมานสขทกข คอ รวมสขรวมทกขกน

ขอ ๔ น ทาดวยใจมอเบกขาทถอตามธรรม ซงมาคมและชมนม ๓ ขอแรกทมงเพอคน ตามน กเหนชดวา สงคหวตถ ๔ เปนธรรมภาคปฏบตการ และไมใชปฏบตลอยๆ

เรอยเปอย หรอแคทาหลอกๆ แคหาเสยงหาคะแนน แตจรงใจออกมาจากใจจรงทมพรหมวหาร ๔ เปนเนอแท เปนประกนอยในใจ เชอมโยงตอกนตลอด

แตคนไทยเวลาน ทงทเปนพทธกชน กมความรแคฟงตอพดตอกนมา จบหลกไมได แยกความหมายและเอามาใชไมถก วาไปตามคาทยงตดปากอยนด อะไรๆ เดยวๆ กเมตตากรณา เดยวๆ กมเมตตา อยแคน แลวคนขางนอก อยาง Schweitzer หรอ Sutton เขาไมไดศกษาใหรหลกไปถงไหน (กคนไทยพทธกะเองยงไมร) เขารจกมาแตศาสนาแบบความเชอ (สาหรบฝรง ศาสนากคอ faith อยางทรกนอยแลว) เขามาดมาฟงคนไทย เอาตามทไดเหนไดยน กจงไดพดอยางทเลาขางตน

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๕๓

ท Schweitzer และ Sutton พดนน ไดความทานองวา ทาดของคนพทธคนไทย กคอนอนแผเมตตาอยในมง∗ (Schweitzer บอกวาพทธศาสนาเปนแค an ethic of thoughts)

คนไทยพทธกะ เหลาชาวพทธนแหละ ตองทาตามหลกไมประมาท มอะไรผดสงเกต กตรวจสอบตวเอง สารวจจดออนขอผดพลาด รบแกไขตวใหพรอมใหเตม หาความร ดใหชด จบหลกใหถก อยางสงคหวตถน จะตองฟนขนมา และเอาจรงเอาจงกน ชดพรหมวหาร เชนเมตตานน เนนไดสาหรบพระสงฆ เพราะทานอยกบจตใจมาก ไมคอยมกจกรรม และสาหรบผไปเขากรรมฐาน ทาสมถภาวนา ขอเมตตาภาวนา กรณาภาวนา เปนตน

แตสาหรบประชาชน ญาตโยม เหลาคฤหสถชาวบาน ซงมชวตอยกบกจกรรมสารพด ตองยกเอาสงคหวตถขนมาเนน ทากนใหจรงจง (เดยวนประดษฐคาใหมๆ กนขนมา เชนจตอาสา จตสาธารณะ อะไร กไมไดพนไปจากสงคหวตถ เชนอตถจรยา) เหมอนอยางททานเนน ในคมภรทงหลายยกขนมาพดทวไป ทแยกยกมาเฉพาะขอๆ นนเกลอนไป ทพดรวมชดคลมๆ แบบสรป กมากมาย แตเราไมใสใจ

สงคหวตถ ๔ นสาคญแคไหน ดงายๆ ทานถอเปนหลกสาคญในการปกครองตลอดมา ตงแตครองบาน จนถงครองเมอง บรหารประเทศชาต จนแมเปนพระเจาจกรพรรด จะดได ตองไมขาด ๔ ขอน จะเปนการเมองทด กบรหารสงคหวตถ ๔ นแหละ ใหเกดผลดทหมายแกประชาชน โดยออกมาจากใจทมพรหมวหาร ๔ ครบเมตตา กรณา มทตา อเบกขา จงจะประสบความสาเรจจรง ไมอยแคการเมองทเลนพอเปนฉากบงการหาอานาจ และลาผลประโยชน

แมแตคาวา “ราชา” ทานกวเคราะหศพทไว จะเรยกวาเปนคานยามกไดวา “จตห สงคหวตถห ชน รญ เชตต ราชา.” (ชอวา ‘ราชา’ เพราะทาใหประชาชนชนชมยนดมสขเอบอม ดวยสงคหวตถ ๔ ประการ, เชน อง.อ.๒/๘๗; ชา.อ.๑/๒๐๖) จงวานเปนหลกการปกครอง

ความเสมอภาค เสมอสมาน สาคญอยางไร จงเอาไปคมทาย ทน ทมาพดวนน กถอวารหลกนแลว มาทวนกนเทานนกพอ เพราะตองการเนนให

เหนวา สงคหวตถ ๔ นเปนธรรมภาคปฏบตการ แลวกมาชวามนโยงไปหาคณสมบตภาคในจตใจอยางไร ในแงหลกกเปนอนวาพดคลมไปแลว ทนกพดคยกนแบบเรอยๆ สบายๆ ∗ เคยอางไวแลวในหนงสอ พทธธรรม เอามาใหดกนอก คอ

Albert Schweitzer, Indian Thought and Its Development (New York: Henry Holt and Company, 1936), p. 112 อางตอใน Joseph L. Sutton, Problems of Politics and Administration in Thailand (Bloomington: Institute of Training for Public

Service, Department of Government, Indiana University, 1962), p. 3

๕๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ขอ ๑ ทาน การให การแบงปน ถาพดในแงของการชวยเหลอ กคอชวยเหลอกนในเรองวตถสงของ ทรพยสนเงนทอง เมอชวยเหลอดวยสงของ เราพดสนๆ วาให

ขอ ๒ ปยวาจา วาจาเปนทรก หรอวาจามนาใจ ถาจะเอาคาวาชวยเหลอมาใช กคอชวยดวยถอยคา แนะนา บอก สอน ปลอบใจ ปลกใจ จะแกปญหา จะทาการใดๆ กรจกพดดๆ ใหเขารวมมอรวมใจ วาจาเปนตวแสดงเปนตวแทนของปญญา นาใจเชนเมตตาออกมาเปนทาท แตวจตองออกมาจากปญญา เพราะดวยปญญาจงไปถงธรรมถงความจรง เมอพดจากน ถาอยแคนาใจ กไดแคจอเอาใจกน ตองไปถงปญญาทเอาธรรมเอาความจรง

ขอ ๓ อตถจรยา การประพฤตประโยชน หรอบาเพญประโยชน คอ ชวยดวยเรยวแรง ตงแตกาลงกาย เชนชวยพยงพาคนแกขามถนน ชวยฝกเดกวายนา ไปชวยงานทวด ชวยงานสาธารณะ ฯลฯ ชวยงานทใชแรงสมอง ใชความรใชกาลงความสามารถในดานตางๆ

สามขอนเปนการชวยเหลอกน ชวยเหลอดวยสงของเงนทอง ชวยดวยถอยคา ชวยดวยเรยวแรงกาลง ทนตอไป ขอ ๔ สมานตตตา อนนไมเหนเปนการชวยเลย สามขอแรกมลกษณะสอดคลองกน แตพอมาขอสน ไมเหมอนแลว

นกทานองเดยวกบในพรหมวหาร ๔ สามขอแรก คอ เมตตา กรณา มทตา ไปในแนวเดยวกน แตมาถงขอส อเบกขามลกษณะพเศษออกไป อยางทวาแลว สามขอแรกเออคน แตขอสเอาธรรม นกเหมอนกน ในสงคหวตถ ๔ สามขอแรก เปนเรองชวยเหลอกน อยางทวานน แตมาขอส ไมเหนเปนการชวยเหลออะไรเลย สมานตตตา มตนเสมอ ในสามขอแรก เอออวยแกคนนนคนน แตมาถงขอส สมานตตตาวาเทากนตามธรรม

ศพทเองกบอกอยแลว “สมานตตตา” มาจาก สมาน + อตต + ตา สาหรบตวทาย คอ “ตา” ไมตองเอาใจใสมาก เปนคาทางไวยากรณ แคแปลวาความ หรอภาวะ ดแค ๒ คาหลก คอ “สมาน” ทจะแปลกนตอไป กบ “อตต/อตตา” ทแปลวาตน

“สมาน” อานแบบบาลวาสมานะ แปลวา เสมอ แตพออานแบบไทยวา สมาน (สะ-หมาน) คนไทยเขาใจความหมายเปนวา เชอม ประสาน ทาใหตดกน ทาใหกลมกลน กเลยกลายเปนวา “สมาน” แบบบาลวา เสมอกน แต “สมาน” แบบไทยวา ประสานกลมกลน

อยางไรกด “สมาน” ตวน ไมวาจะอานแบบบาล หรอแบบไทย และไมวาจะแปลแบบบาล หรอแบบไทย จะวาเสมอกน เทากน หรอวา เชอมกน ประสานกน กตาม ทจรงทงหมดนนแหละ คดวาคงไมผดหรอก ตองมาจากบาลตวเดยวกนน คอ “สมาน” นนเอง

ในภาษาไทย ปจจบนนเราชนกบคาแปล “สมาน” วาประสานเขาดวยกน หรอสมานกลมกลนกน จนกระทงคนไทยไมเขาใจความหมายทแทจรงของ “สมาน”

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๕๕

พอบอกวา “สมาน” ของบาลแปลวาเสมอ หรอเสมอกน คนไทยกจบความหมายเพยงในแงวาเทากน ซงเรานยมใชคาวาเสมอภาค แลวกตดอยกบความหมายในแงวาเทากน โดยโนมเอยงไปในทางทจะมองความหมายในเชงแบงแยก จนลมไปวาคาวา เสมอ หรอเสมอกนน มองไดทงเสมอในเชงประสาน และเสมอในเชงแยงชงหรอแตกแยก

ทน คนไทยแตเดมสบมา ไดมองความหมายของสมาน-เสมอ ในเชงประสานกลมกลน สอดคลองกบความหมายเดมในภาษาบาล ซงสมานเปนความเสมอในเชงประสาน อนนเปนขอสงเกตใหเหนวา ตางกบยคปจจบนทคนมกมองความเสมอในความหมายเชงแบงแยก ขอใชคาใหแรงวา แบงแยกและแกงแยง

คนไทยปจจบนนมกมองความเสมอภาคในความหมายเชงแบงแยกและแกงแยง คอจะมองดวยความรสกแขงกน หรอวาตางฝายกจองจะเอา เชน เพงจองวาเขาไดเทาไร เราไดเทาเขาไหม คาวาเสมอ กคอเทา ถาเขาไดหาสบ เรากตองไดหาสบ ถาเขาไดหาสบ เราไมไดหาสบ แสดงวาไมเสมอภาค จะมการจอง ทวาจอง กคอตวเองกอยากจะได อยากจะเอา กตองไดเทากน เมอตางคนตางจะเอาแลว จะมองความเสมอกน จะมองความเทากน ไปในลกษณะทแบงแยกกน แยกพวกแยกฝาย แลวกแกงแยงกน

ทน ลองดความหมายของคาวา “เสมอ” แบบเดม ซงมาจากพระพทธศาสนา ททานใชคาวา “สมาน” แลวอานแบบไทยวา “สะ-หมาน” ทกลายเปนประสานกลมกลน ถามวา ทาไมเสมอจงมความหมายเปนเชงประสานกลมกลนกนได อนนไมยาก

กดความหมายเดมส “สมานตตตา” แปลวา ความเปนผมตนเสมอ แลวทานกอธบายความหมายหนงวา คอ สมานสขทกขตา แปลวา ความเปนผมสขและทกขเสมอกน คอ เสมอกนในสขและทกข แลวเสมอกนในสขและทกข คออยางไร กอธบายตอไปส คอ เขาสขเรากสขดวย เขาทกขเรากทกขดวย นแหละ พอบอกวาเสมอในสขและทกข กมลกษณะของความรวมกนทนทเลย

เพราะฉะนน ในเวลาแปลเปนไทย ททานวามสขและทกขเสมอกน กจงแปลเปนไทยวา “รวมสขรวมทกข” พอรวมสขรวมทกขกน คนกเขาถงกน ประสานเขาดวยกน เขารวมกนทนท หมายความวา มสข กสขดวย มทกข กไมทงกน นเปนความหมายแตเดมมา ซงนอมใหรสกวา เสมอนนคอรวม ดงนน ไปๆ มาๆ “สมาน” ทแปลวาเสมอน อานเปนไทยวา “สะ-หมาน” จงมความหมายเปนประสานกลมกลนไปเลย

ครนมาถงเวลาน คนไทยมองความเชอมโยงไมตด สมานกเลยมความหมายตางจากเสมอไปแลว ทงๆ ทตวเดมของมนกคอเสมอ

๕๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

แตเราแยกเอาคาวา “สมาน” ในภาษาบาล ทอานเปนไทยวา “สะ-หมาน” ใหมความหมายเปนวาประสานกลมกลน แยกตางจาก “สมาน” ทแปลวาวาเสมอ ไปเสยแลว

กเปนอนวา คาวาเสมอ คอสมานในภาษาบาลนน มาในคาวาสมานตตตา มตนเสมอกน หมายถงความเสมอภาค แตเปนความเสมอทมความหมายเชงกลมกลนเขากน คอเมอเสมอกน กกลมกลนกน เขากนได เขาถงกน เขารวมเขารวมกนได เหมอนอยางททานแสดงความหมายเชงประสานกลมกลนนไววา “ความมตนเสมอ (สมานตตตา) คอความมสขทกขเสมอกน (สมานสขทกขตา)” หมายความวารวมสขรวมทกขกน

พอคนรวมสขรวมทกข มนกประสานกลมกลนแลว มนไมมการแบงแยก ไมมาจองกนในแงทจะแยงชงผลประโยชนวาใครไดมากกวากน ถาหากไปแกงแยงผลประโยชนแลว มนกตองแบงแยกกน อนนแนนอนใชไหม

ทน คนปจจบนบางทแทบนกไมออกวา เสมอภาคจะมความหมายเชงประสานไดอยางไร อนนแสดงวาคนเลยเถดกนไปมากแลว เหตทเปนอยางนน กเพราะคนปจจบนน มองหลกความเสมอภาคใตอทธพลของทนนยม หรอลทธเศรษฐกจทมงหาผลประโยชน ของปจเจกชน จนทาใหแตละคนมงแตเพงจองหาผลประโยชนของตน แลวความเสมอภาคกมความหมายมาสนองความตองการอนน คอความตองการแยงชงผลประโยชน จงทาใหแบงแยกกน แลวกแกงแยงกน กกลายเปนวา ถาแกไดหาสบ ขากตองไดหาสบ ถาแกไดรอย ขากตองไดรอย อยางนกคอความหมายเชงแกงแยงผลประโยชน และแบงแยก

เปนอนวา ความหมายของ “เสมอภาค” ในแบบของคนปจจบนทวามานน ตางจากความหมายของเสมอภาคแบบสมานตตตา ทเปนความเสมอกนแบบประสานกลมกลนรวมกน ดงทวาเสมอในสขและทกข คอมสขและทกขเสมอกน ไดแกรวมสขรวมทกข

ตอจากนนยงมความหมายอกวา ทวาเสมอกน กไมดถกไมดหมนกน การไมดถกไมดหมนกน กเปนความเสมอชนดหนง ททาใหประสานเขากนได ใชไหม พอไมดถกกน ไมดหมนกน กทาใหเกดความเสมอภาคเชงสมาน เชงประสาน เขากนได รวมกนได

ตอไปอก ไมเลอกทรกผลกทชง (หรอไมเลอกทรกมกทชง) และตอไป ไมเอารดเอาเปรยบกน กเปนความเสมอภาคเชงประสานอกเชนกน กชวยใหคนรวมกนสามคคกนได

คนเราแมจะชวยกนด มการให มการพดด แตลองไมมความเสมอภาคในขอสดทายน กรกษาสงคมไวไมอย มนจะทาใหคนแตกแยกกนไปหมด เชนวา ลองใหหวหนาเลอกทรกส ทงๆ ททานกให วาจากพดด แตพอเลอกทรกผลกทชง กจบ ไมสามารถรกษาความสามคคไวได กแตกแยกกน เพราะฉะนน ขอสดทายคอสมานตตตาจงคมหมดเลย และสาระของมนกคอการรกษาความเปนธรรมนนเอง เปนความถกตองตามหลกการ

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๕๗

เพราะฉะนน สมานตตตานจงสอดคลองกบอเบกขา เพราะรกษาธรรม รกษาความถกตอง รกษาความควรจะเปน รกษาความสมเหตสมผล ความชอบธรรม ความยตธรรม รวมทงความเสมอภาคนนแหละไว เปนขอปดทาย วาสมานตว มตนเสมอ มาคดทาย คมหมดทงสามขอตน ใหรวมกน เสมอภาค เปนธรรม ยตธรรม

พงสงเกตวาสงคหวตถ ๓ ขอแรกเปนการปฏบตตอกน แกกน เชนใหแกคนนน พดดแกคนน ชวยทาใหแกคนโนน แตขอ ๔ นเปนการปฏบตดวยกน รวมกน สมเสมอทวกน

เมอมสมานตตตามาทาใหเขาถงกน มารวมมารวมกนทากจทาการดวยกน รวมสขรวมทกขกนแลว กเปนสถานการณ เปนโอกาสให ๓ ขอตน ทงทาน ปยวาจา และอตถจรยา ถกนามาใชครบทงหมด ขอ ๔ จงสรางสนามปฏบตการใหแก ๓ ขอตนนน และขอ ๔ สมานตตตานกดแลคมใหใช ๓ ขอตนนนอยางสมเสมอกนอกดวย เปนความพรอมเพรยงสามคคครบหมดทงคนทงธรรม

จงไดพดวา หลกสงคหวตถ ๔ น สบเนองสอดคลองกนกบหลกพรหมวหาร ๔ โดยทวาพรหมวหาร ๔ เปนคณสมบต เปนอาการ เปนทาทอยในใจ แลวแสดงออกมาเปนภาคปฏบตทางสงคหวตถ ๔

ปฏบตธรรม ทงมในใจ และทาในสงคม ใหทงครบ ทงพอด ทนกมาดความสอดคลองกน เรมตงแต

ขอ ๑ ทาน การให การชวยเหลอกนดวยวตถสงของเงนทองทรพยสน

หนง ในยามเขาเปนปกต เราใหดวยเมตตา ใหดวยความรก เปนความเออเฟอเผอแผกน โดยทวาเขาไมไดมทกขหรอเดอดรอนอะไร ยกตวอยางบอยๆ เชนวา สมยกอนน คนไทยเรา เวลาทากบขาวอรอยๆ เปนพเศษ เรากจะแบงจะไปแจกใหเพอนบาน วนน บานนแกงน กแบงเอาไปใหบานโนน พอวนพรงน บานโนนทากบขาวน อรอยพเศษ บานโนนกมาแบงใหบานน อยางนเรยกวาใหดวยเมตตา ดวยไมตร โดยทวาเขากไมไดเดอดรอนอะไร เรากไปใหแกเขา เปนสถานการณทอยกนตามปกตธรรมดาน บางทกแบงปนกนไปทงๆ ทกไมมใครเดอดรอน การใหแกกนอยางน เรยกวาใหดวยเมตตาหรอไมตร

สอง เขาตกทกขไดยากเดอดรอน คนถกนาทวมไฟไหม เรากบรจาคเงนทองสงของไปชวย อยางนเรยกวาใหดวยกรณา จะเหนวา เปนการใหในตางสถานการณสอดคลองกบคณธรรมในใจคอพรหมวหารทตางขอออกไป ขอนเปนการใหดวยกรณา

๕๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

สาม เขาทาความดกาวหนาไป แตขาดเงนทอง เรากไปบรจาคเพอสนบสนนการทาความดนน อนนเรยกวาเปนการใหดวยมทตา แตในสงคมของเราน จะเหนวา การใหดวยมทตา ดทาจะนอยกวาใหดวยเมตตากรณามาก การใหเพอสงเสรมการทาความดน เราอาจจะเบาไปหนอย

แตเดมมานน การใหดวยมทตาเพอสงเสรมการทาความดน ไดเปนมาในประเพณจนเปนวฒนธรรม ออกมาในรปของการทาบญทากศล การใหการบรจาคทเรยกวาทาบญสวนมากน เปนการใหดวยมทตา

ตวอยางสาคญกเชนวา วดเปนแหลงการศกษา เปนแหลงของการทาความดงามและสรางสรรค กจกรรมในวด การศกษา การใหการอบรมแกพระสงฆ กจกรรมสรางสรรคมาอยทวดมากมาย เพราะวดเปนศนยกลางการศกษา และเปนศนยกลางของสงคม เราตองการมทตา จะสงเสรมการศกษา สงเสรมการทาความดงามหรอการสรางสรรคในสงคม เรากเลยนยมไปบรจาคใหวด หรอไปทาทานกนทวด เชนไปสรางกฏ กคอสรางทอยสาหรบกลบตรทจะไปพกอยอาศยเพอบวชเรยนในชนบท ในชมชน ในหมบานนนๆ ซงทกคนมสทธจะมาอยทงนน หมนเวยนกนมาอยตอๆ กนไป ไมรจบสน

ในสมยตอมา ตอนหลงๆ ในยคปจจบนน คนมากทเดยวไมเขาใจ มการถามหรอตงขอสงสยวา ทาไมสรางวดสรางกฏสวยงาม ทาไมวดสรางทใหพระอยดกวาชาวบาน ชาวบานรอบวดยากจนมทอยแยๆ แตทวดนสรางกฏสวยหรอยสบาย จรงอย ปจจบนน กอาจจะมบางทเลยเถดไป อยางทอาจจะกลายเปนการสรางเพอสวนตว ทพระองคนนๆ อยากจะอยอยางสขสนต แตอยางนไมใชแบบของเดม เรองเดมไมใชอยางนน

ในประเพณทเปนมาอยางเดมนน กฏเปนสมบตสวนรวมของชมชนนน เพราะวดทงวดเปนสมบตของชมชนอยแลว ไมเปนของผกขาดแกใคร พระทอยในวดกไมไดเปนเจาของกฏ เวลาสรางกฏขนมาแลว ชมชนเปนเจาของรวมกน แลวคนในหมบานนนกหมนเวยนกนมาอย โดยเฉพาะกมากบประเพณบวชเรยนนนแหละ บวชกนมาตงแตปแตทวด มาถงพอกไปบวชทวดนน มาถงลกกไปบวช ลกไปบวช กเพอไปเรยนหนงสอ กไปอยทกฏนน ไดใชกฏนน เพราะกฏนนเปนสมบตรวมกนของหมบาน เปนสมบตสวนรวม เพราะฉะนนชาวบานจงเหนความสาคญของสมบตสวนรวมน สมบตสวนตวจะมบางกระวงเอาเถอะ แตสวนรวมทเราใชประโยชนรวมกน และใชเพอความดงามน ตองเอาใจใส

เปนอนวา การใหดวยมทตานะมเรอยมาแลว กคอการทาบญทวดนนเอง สวนการใหดวยเมตตากรณา กมอยเปนปกตของหมชาวบานอยแลว ในชวตประจาวนกมนาใจตอกน เวลาตกทกขไดยาก กชวยเหลอกนไป แตพอจะสรางสรรคใหทานแบงปนดวยมทตา กไปสงเสรมกจกรรมการงานของวด เชนสรางกฏ สรางโบสถ สรางศาลา

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๕๙

ศาลาเปนทประชมของชมชน ศาลาการเปรยญเปนทชาวบานมาทากจกรรมของชมชนรวมกน มาฟงธรรม มารกษาศล มาอยคางคน รกษาอโบสถ เปนทประชมของชาวบานทงหมบาน แถมเวลามภยอนตราย เชนถกไฟไหม กมาพกพงหลบภยอยอาศยกนทลานวด ใชศาลาวดอก สมยกอนน ตอนมสงคราม บานเมองถกขาศกรกราน ในหลวงจะยกทพออกไป กตองหาวดใหญๆ ไปประชมกนทลานวด เปนตน เปนอนวาวดเปนศนยกลางกจกรรมของชมชน

ตอมา เราไมเขาใจความหมายเดมน กชกจะทาอะไรๆ เพยนไปหมด แมแตพระเอง กไมรวาทตวเองมวดน กเพอสนองความตองการของชมชน เปนประโยชนแกสงคม เลยนกวาวดนเปนของตวเอง แลวกเอาใจใสแตการทตวเองจะอยใหสบาย กฏกลายเปนของสวนตวไปเลย อยางนนกมสวนเปนเหตผลใหชาวบานเขาเอาไปตเตยนไดเหมอนกนวา เออ... พระนอยสบาย สรางกฏอยหรหราดกวาชาวบาน

เปนอนจะตองทาความเขาใจกน คนไทยจะตองเขาใจใหถกตองวา ทจรงนน ใน ความหมายเดม หมดทงวดนนแหละ กคอสมบตรวมกนของชมชนหรอสงคม แลววดกเปนทเปนชองทางทจะทาใหสงคมมความเจรญกาวหนา เปนแหลงของการสรางสรรคทาความด เราจงเรยกวาไปทาบญ เราจงไปบรจาคใหวด อนนแหละเขาหลกทเรยกวา ใหดวยมทตา เอาละ เปนอนวา ขอทาน-ให ออกมาจากพรหมวหารไดทงเมตตา-กรณา-มทตา

ขอ ๒ ปยวาจา พดหรอชวยเหลอกนดวยถอยคา กเชนเดยวกน ยามปกต เขาไมไดเดอดรอนเปนทกขอะไร เรากพดจาไพเราะออนหวาน สภาพออนโยน เจอกนกทกทายปราศรย เปนมตรมไมตร พดดตอกน นคอปยวาจา พดดดวยเมตตา

ตอมา เขาเดอดรอน หรอตกทกข หรอประสบปญหา เรากชวยดวยวาจา เชนไปพดปลอบโยน ใหกาลงใจ ใหไมทอถอย หรอวาเรามสตปญญาด กพดแนะนาใหความรในการทจะแกปญหา หรอใหคาปรกษาบอกวธแกปญหา วาควรจะทาอยางนๆ ปยวาจาในกรณนกเปนปยวาจา พดดทเปนการชวยดวยวาจา ซงเกดจากกรณา คอพดดดวยกรณา

ตอไป เขาทาความดกาวหนาไป หรอทางานสรางสรรคเปนประโยชนเพมขน เรากไปพดสงเสรมเพมกาลงใจ สนบสนนใหเขาทาไดขยายออกไป เขาประสบความสาเรจในสงทดงาม เรากไปพดจาแสดงความพลอยยนดดวย สงเสรมสนบสนนยงขนไป อยางนกคอพดดดวยมทตา เปนอนวาครบแลว ปยวาจา ออกมาจากเมตตากได ออกมาจากกรณากได ออกมาจากมทตากได

๖๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ขอ ๓ อตถจรยา บาเพญประโยชน ชวยเหลอดวยเรยวแรงกาลงความสามารถ อนนกเชนเดยวกน เขาอยเปนปกต ไมไดเดอดรอนอะไร เรามแรงด มกาลงมาก กชวยเขา ยกขาวยกของให ยกเกาอให อะไรอยางน แมแตทงายๆ เหมอนอยางวาเพอนของเราน เขากไมไดเดอดรอนอะไร เดนไปดวยกน เขาถอของหนกกวาเรา เขากถอไหว แตเราไปดวย มอเราวางกวา เรากบอกวาเดยวๆ แบงมาน เราชวยถอบาง กแบงเบาเขาไป เปนการสละแรงงานของเราทาประโยชนแกเขา คอชวยเหลอดวยเมตตา

ในสถานการณอน มคนประสบความทกขเดอดรอน เชนตกนา เขาวายนาไมเปน เราแขงแรงและวายนาเปนดวย เรากสละเรยวแรงกาลงของเรา โดดนาลงไปชวยคนตกนา นกเปนอตถจรยาดวยกรณาแลว คอบาเพญประโยชนโดยเอาเรยวแรงชวยดวยกรณา

ตอไป เขาทาความดกน มการสรางอะไรทเปนประโยชน เรากเอาแรงเขาไปชวยสนบสนน อยางสมยโบราณทบอกแลววาวดเปนศนยกลางของชมชน เปนแหลงททกคนไดใชประโยชนรวมกน เวลามการสรางกฏ กคอสรางทอยอาศยของผคนทจะไดไปบวชไปเรยน คนละสามเดอนบาง มากหรอนอยกวานนบาง จะไดใชกฏนนกนไปอกนาน ทนพอทวดสรางกฏ ชาวบานกไปสละแรงชวยกน ในกรณน การสละแรงงาน เอาแรงงานไปชวย กเปนการสนบสนนการทาความด เรยกวาชวยดวยมทตา ไมวาจะไปชวยสรางกฏ ไปชวยขดบอนา หรออยางประเพณประจาปกไปชวยขนทรายเขาวด การทชาวบานไปสละแรงงาน แมแตชวยขนทรายเขาวด กเปนการปฏบตอตถจรยาดวยมทตา ตกลงครบแลวนะ

สงคหวตถ ๔ เปนภาคปฏบตการในสงคม ออกมาจากคณธรรมในใจคอพรหมวหาร กเอาสงคหวตถ ๓ ขอแรก คอ ทาน-ให ปยวาจา-พดด และอตถจรยา-ทาประโยชน ไปคณกบพรหมวหาร ๓ ขอแรก คอ เมตตา กรณา มทตา เปน ๙ สถานการณ เปนอนวา ทาน ใหดวยเมตตา กได ใหดวยกรณา กได ใหดวยมทตา กได, ปยวาจา พดดดวยเมตตา กได พดดดวยกรณา กได พดดวยมทตา กได, อตถจรยา ทาประโยชนดวยเมตตา กได ดวยกรณา กได ดวยมทตา กได ๙ สถานการณ สอดคลองกนหมด

ตอไป ขอ ๔ สมานตตตา ความมตนเสมอ ขอนบอกแลววาตรงออกมาจากอเบกขา สามขอแรกนนเปนการปฏบตตอกน แกกน ให กใหแกกน ปยวาจา กพดตอกน แลวอตถจรยา กชวยทาใหแกกน แตขอส คอสมานตตตาน ไมใชแคแกกน ตอกน แตถงตว เอาตวเขารวม เขาคลกเลย ขอสมานตตตาน จงมลกษณะตางออกไป ไมใชแคตอกนแลว แตเขาถงกน เขารวมกนเลย โดยมความเทาเทยมกน เสมอภาคแบบประสาน เสมอสมาน โดยมอเบกขาเปนฐาน และมสามขอแรก เมตตา กรณา มทตา เขามาพรอมอยดวย

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๖๑

สมานตตตาไดพรอมหมด แตตวทเปนหลกยนเปนฐาน คออเบกขา เพราะเปนตวรกษาธรรม รกษาความเปนธรรม ความเสมอภาคเสมอกนนตองอาศยความเปนธรรม แตอยางทบอกแลววาเสมอคอสมาน เสมอแบบประสาน เจอทกขกเจอดวยกน มสขกมดวยกน แตถาเวลาเจอทกขแลวทงกน กไมเปนธรรมแลว เมอทกขกทกขดวยกน สขกสขดวยกน รวมสขรวมทกข กมความเปนธรรม เสมอภาคแบบประสานกน แลวกไมดถกไมดหมนกน ไมเลอกทรกผลกทชง ไมเอารดเอาเปรยบกน

เสมอภาคคมทายสงคหวตถ ใหสงคหธรรมคมทายวนยของชาวบาน

จะเหนวา การปฏบตอยางเสมอกนหรอเสมอภาคน รวมความหมายไปถงวาไมลาเอยงดวย นแหละสมานตตตาจงตองมาเปนตวคมทายเปนดลของชดสงคหวตถ ๔ น

เหนไดงายวา ใน ๓ ขอแรกนน ถาเปนคนตอคน หรอตวตอตว ทานกใหไป ปยวาจากพดดไป อตถจรยากทาประโยชนชวยเขาไป

แตพอมหลายคน ไปเกยวของกบคนมากๆ คราวนสมานตตตากตองเขามาปรบมาคมละ ตองใหเสมอภาคกน ใหเสมอสมานกน ไมใชวา ถาเปนคนโนนละกใหพเศษ แตถาเปนคนนนกใหนดหนอย ถาเปนคนนละกปยวาจาหวานจอย แตถาเปนคนโนนวาจาไมคอยเปนปยะ ถาเปนคนนนอตถจรยาชวยทาใหเตมท แตพอมาคนน อตถจรยาพอขอไปท หรอเวลาตดสนวนจฉยอะไร กเขาขางคนโนนคนน กเสยความเสมอภาค ไมมสมานตตตา (พดสนๆ วา ไมมสมานตต) แตพอมความเสมอภาคแบบน กเขากนไดหมด มสามคคได

ขอคมทายคอสมานตตตานมเรองพดมากมาย แตในทนกแคใหรเขาใจหลกไว ขอใหสงเกตอกนดวา คาบาลสาคญทแปลวาเสมอกน เทากน ม ๒ คา คอ สมาน (อานวา สมานะ) และ สม (อานวา สมะ)

แตตามทใชในภาษาไทย ๒ คาน วาตามรปศพทมความหมายมากหลายอยาง จนมการแยกวา ถาเปนคาบาลหมายวาอยางน ถาเปนคาไทยหมายวาอยางนน แตทจรงนาจะเปนความหมายแยกแงแยกนยออกไปของคาบาลเดมเดยวกนนนเอง ถานาความหมายตามแงนยเหลานนมามองหลกธรรมน กจะไดความเขาใจชดเจนเหนแงมมครบถวนขน ซงมทงวา เสมอ สมาน เสมอภาค เทากน เทาเทยม เชอม ประสาน สม สมกน เหมาะกน เหมาะสม เขากน รบกน ตรงกน พอด สมดล ดงนเปนตน ไมใชมองแคเทากนทอๆ

๖๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

วากนในขนพนฐาน บอกวา ทกคนเสมอกนตอหนากฎธรรมชาต เชนเกดมาแลว ตองแก ตองเจบ ตองตาย กฎธรรมชาตนแนนอนนก แตบางคนเกดแลวตายเลย ไดแคเกดกบตาย ไมไดแกไมไดเจบ แตถาเขาอยนานไป กตองแก แตกอกแหละ บางคนแกชา บางคนแกเรว นกขนตอเหตปจจยทหลากหลาย รวมแลวกเสมอกนตามธรรม (เชนตองดเหตปจจยเกยวของททาใหมองเหนเปนตาง)

บอกวา ทกคนเสมอกนตอหนากฎหมาย (คอตอหนากฎมนษย) นกจรง แตจรงตามหลกการทมนษยตกลงกน ถอวาจรงตามตวบท ซงออกผลไมเดดขาด ชกจะไมแนนก เชนขนตอการบงคบใชกฎหมาย เปนตน คอเปนเรองของสงคมมนษย ทมนษยจะรกษาธรรมตามขอแรกนนไดหรอไม ยงมการบดการเบยวการพลวการแฝงการบงเปนตนได

บางทมองความเสมอภาควาเทากนอยางเดก เชน เหนชายสองคนกนขาวไมเทากน คนหนงกนจานเดยว อกคนหนงกน ๓ จาน กบอกวาไมเสมอภาค ไดอาหารไมเทากน แตพอดตามจรงคอ คนทกนจานเดยวนนมโรคตวเลกผอม เขากนไดแคนน ถาขนกน ๓ จาน กฝน อาจจะจกแนนถงตาย สวนคนทกน ๓ จานนน รางกายใหญโตแขงแรงมาก ทางานหนก ถาเขากนจานเดยว กไมหายหว อาจจะออนเพลยหรอตาลายเปนลมไปเลย นกใหเขามสทธกนไดเทากนแลว และเขากเสมอกนตามธรรม คอ ตามเหตปจจย ตามเหตผล บางทกวาตามความเหมาะควร หรอสมสวนพอดเทานน

หลายคนมาสมครเขาทางาน เขาตงเกณฑวางมาตรฐานกนไวโดยพจารณาตามธรรมอยางมเหตผลเหมาะควรพอดลงตวเปนธรรมแลววา ผทมคณสมบตเปนความรความสามารถมประสบการณเทานอยางน ใหไดตาแหนงนมเงนเดอนแคน สวนผทมคณ สมบตเทานนอยางนน ใหไดตาแหนงนนมเงนเดอนแคนน ทกคนมสทธเทากนเสมอกน สอบคดแลว กไดตาแหนงตางกน มเงนเดอนไมเทากน และนกเปนความสมเสมอตามธรรม

บางทมมาตรฐานตงเกณฑไววา ในอาชพน งานตาแหนงนๆ เสยงอนตรายเกนไปสาหรบคนเพศนวยนน กไมใหรบเขาทางาน ถาเปนจรง กเปนความเสมอภาค ทเสมอกน สมกบคนนนๆ ตามธรรม ถาตอมา สถานการณและเหตปจจยเกยวของเปลยนไป ทเคยเสยงอนตรายกหายเสยงแลว กแกไขกฎกตกาใหเขากนสมกนตามเหตปจจย กเปนความเสมอภาคสมเสมอกนตามธรรม

ในบานอนเปนชมชนยอยของครอบครวซงเปนสงคมหนวยเลกทสด ทกคนกปฏบตสมานตตตา ตงแตพอแมมความเสมอภาค เอาตวเสมอสมานกบลก

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๖๓

พอแมทางานในการอาชพของตว ลกกทางานในการศกษาทจะเตรยมตวใหพรอมสาหรบการอาชพทเหมาะแกตน ตางคนทางานชวตตามความเหมาะควรสมพอดกบสภาพชวตของตนเสมอกน พอแมกบลกนอยรบประทานอาหารตางประเภทตางปรมาณกน ใหเหมาะพอดตอการทจะมทงสขภาพกายและสขภาพจตทดของตนๆ นกเปนความเสมอภาคทจะใหเสมอสมานกนตามธรรม

การปฏบตตอกน และการแสดงออกทงหลาย ของคนทตางกนตามธรรมดา เชนเปนเดกเปนผใหญ เปนความเสมอภาค เสมอสมานกนได เมอตางกนไปตามทจะเปนความเหมาะพอดตามธรรม ขอสาคญอยทตองรธรรมทเปนเกณฑของความสมเสมอพอดนน

พดรวมๆ กคอเปนความเสมอกนตามธรรม อยางทพระพทธเจาตรสในระดบสง สดวา “พระโสดาบนเปนสมานตต(มตนเสมอ)กบพระโสดาบน พระสกทาคามเปนสมานตตกบพระสกทาคาม พระอนาคามเปนสมานตตกบพระอนาคาม พระอรหนตเปนสมานตตกบพระอรหนต”

สงคหวตถระดบสงสดน เรยกวา “เอตทคคะ” พระพทธเจาตรสไวครบทง ๔ สงคหวตถ ถาชวนกนปฏบต กจะไดอยกนในสงคมทอดมศล อดมธรรม อดมปญญา เจรญกาวหนา พรอมทงอามสไพบลย และธรรมไพบลย ดงน (อง.นวก.๒๓/๒๐๙/๓๗๗)

เอตทคคะแหงทานไดแก ธรรมทาน (ใหธรรม-ความร-ปญญา), เอตทคคะแหงปยวาจาไดแก แสดงธรรมบอยเนอง แกผตองการ ทเงยโสตลงสดบ (ตงใจฟง), เอตทคคะแหงอตถจรยาไดแก พาคนไมมศรทธาใหมามนในความเปยมศรทธา พาคนทศลใหมามนในความเปยมศล พาคนตระหนใหมามนในความเปยมเสยสละ พาคนทรามปญญาใหมามนในความเปยมปญญา, เอตทคคะแหงสมานตตตาไดแก พระโสดาบนเปนสมานตตกบพระโสดาบน...พระอรหนตเปนสมานตตกบพระอรหนต

ในทสดกมาลงทายทสมานตตตา ความมตนเสมอสมาน ซงทาใหเขากนไดกลมกลน ความเสมอภาคจงเปนเรองของความประสานกลมกลน อยางทวามาน กสอดคลองกนหมด เปนอนวา นคอสงคหวตถ หลกการสงเคราะห ๔ ประการ ซงเปนภาคปฏบตการ ออกสสงคม โดยสบเนองรบกนกบคณธรรมในใจ ทเรยกวาพรหมวหาร ๔

ถาไมมสงคหวตถ ๔ น พรหมวหาร ๔ กอยแคในใจ ไมมผลชดออกมาตอสงคม แตถาไมมเมตตา กรณา มทตา อเบกขา เปนพรหมวหารอยในใจ สงคหวตถ ๔ ทเปนภาคปฏบตนกจะ

๖๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

หนง เกดขนไดยาก เพราะการทสงคหะจะเกดขน ตองมแรงจงใจ เชนวา ทาน-การให ถาไมมเมตตาความรก หรอกรณาความสงสารอยากชวยเหลอ มาเปนแรงจงใจ กตองมแรงจงใจอยางอน เชน อยากไดหนาไดตา เอาละส กลายเปนวาใหเพราะอยากไดหนาไดตา หรอมผลประโยชนตอบแทน หวงผลประโยชนจากเขาในระยะยาว เสยนอยจายนอยเพอใหไดมาก หรอวาหวงไดผลตอบแทนเปนยศ เปนเงนตรา เปนเหรยญตรา อะไรอยางนเปนตน ใชไหม เปนอนวา ถาไมมาจากพรหมวหารเปนฐานอยในใจแลว ภาคปฏบตการทางสงคม กเกดขนไดยาก

สอง ถงแมวาถาปฏบตการนนเกดขน กไมจรงใจ เมอไมจรงใจ กไมพอด ไมตรงไมพอไมเขากบการแกปญหา แตถาเกดจากคณธรรม มนกจะพอด เขาเจอสถานการณอยางน เรากมกรณาใหเขา และมอเบกขาไปคมวาใหอยในเหตในผล แตถาใหโดยมแรงจงใจอน อยางทวาเมอก เชนตองการผลตอบแทน ตองการไดหนาไดตา กจะไมเปนการใหทพอดไปได อนน ถาไดหนาไดตา กให ใหจนกระทงเกนกวาทควรจะให แลวทนถาไมไดหนาไมไดตา กเลยไมยอมให หรอสกวาใหนดๆ หนอยๆ อยางนนสงคมไปไมไหว ในระยะยาว สงคมกพการเลย แตถามธรรมอยในใจ ใหดวย เมตตา กรณา มทตา อเบกขา กพอดเลย

กเปนอนวา ปฏบตการทออกสสงคม ถาไมมคณธรรมในใจเปนฐาน เปนแรงจงใจขบดน จะเกดขนไดยาก ถงแมเกดขน กจะไมจรงใจ และไมมนคง เชนวา เมอใดตวไมไดผลประโยชนตอบแทน เปนตน กไมชวย ไมมสงคหวตถออกมา อยางนกจะวปรตไปหมด คนจะไมสามารถดารงสงคมใหอยดวยดได

รวมความวา ถามแตคณธรรมในใจ ไมออกสปฏบตการในสงคม กไมเพยงพอทจะใหสงคมนอยด แตถาปฏบตการในสงคม ไมมคณธรรมอยในใจ กจะไมจรงใจ ไมมนคงยงยน ไมพอด แลวแถมกเกดขนไดยากดวย น เปนเรองของความประสานสอดคลองของคณธรรมทวา ตองมทงภาคทอยในใจ เปนคณสมบตภายใน แลวแสดงออกเปนภาคปฏบตการ ดงนน จงเปนความจาเปนวาตองประสานกนระหวางคณธรรมในใจ กบปฏบตการในสงคม

สาหรบคฤหสถญาตโยมชาวบาน พระพทธเจาตรสเนนธรรมดานเศรษฐกจและสงคมไวมาก เราจากนแมนวา ทานอนาถบณฑก (“ผมกอนขาวเพอคนอนาถา”) และวสาขามหาอบาสกา ไดรบยกยองเปนทายกและทายกาเอตทคคะ แตควรระลกดวยวา พระองคทรงยกยองเจาชายหตถกาฬพก วาเปนเอตทคคะในการใชสงคหวตถ ๔ น สงเคราะหหมชนชมชน (บรษท)

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๖๕

สาหรบองคพระราชา หรอผปกครองบานเมอง นอกจากตองบาเพญสงคหวตถ ๔ ชดน ตามคาจากดความทวาขางตนแลว ยงพงปฏบตสงคหวตถ ๔ ชดพเศษจาเพาะ ทเรยกวา ราชสงคหวตถ ๔ แถมอกชดหนงดวย

เอาละ ทวามาน เปนตวอยางทรบกน ของธรรม ๒ ชดสาคญ ซงมจานวนเทากนพอด พรหมวหาร - ธรรมในใจ คนไทยพดกนอยบาง แต สงคหวตถ - ธรรมออกสงคม แทบไมไดยน

ขอใหมาเรมกนใหม เอาใหจรงจง สงคหวตถ ๔ น ทากนใหขนตา เอามาพดจากนใหตดปากขนใจ

(ถาจายากพดยาก จะใสไมทณฑฆาตการนตไว อยาง “ยานตถ” เปน สงคหวตถ กได) นาจะเตอนกนใหตนขนบาง วาคฤหสถชาวพทธไทยเราน ออกจะประมาทกนไป

มาก พระพทธเจาตรสหลกธรรมสาคญไวใหปฏบต กไมปฏบตกน มใชแคไมปฏบต แตไมรเสยดวยซา อยางสงคหวตถ ๔ น กรกนแคขอแรก คอ ทาน ซงเกงมาก นาชม แตขอตอๆ ไป ไมรจก แตทเปนเรองใหญ พระพทธเจาตรสสอนหลกทถอเปนคหวนย คอวนยของคฤหสถไว กไมใสใจเลย เมอขาดหลกขนพนฐานน ความเปนชาวพทธกตองถอวาเลอนราง เควงควาง เปนชาวพทธไรหลก เสยหลก หลกลอย หลบใหล ควรจะปลกกน เตอนกนใหตนขนมา ไมประมาท ชวนกนปฏบตใหความเปนชาวพทธมฐานขนมา

อยางนอยกเอาทพรหมวหาร เมตตา กรณา มทตา อเบกขา สขอในใจน ใหรบกบสงคหวตถ ๔ ทจะทา ทจะปฏบตออกมาในสงคม ทง ทาน ปยวาจา อตถจรยา และสมานตตตา ใหสมกบทพระพทธเจาตรสยาไวเปนหลกธรรมคมทาย ปดรายการของคหวนย

คหวนย คอ วนยของคฤหสถ เปนคาเรยกของพระอรรถกถาจารย ถาวาตามพทธพจนกเปนคาตรสสอนวธไหวทศในอรยวนย คอหลกการดาเนนชวตและอยรวมสงคมของประชาชนในระบบแบบแผนของอารยชน ซงตรสสรปหรอปดทายดวยสงคหวตถ ดงน (คหวนย=สงคาลกสตร, ท.ปา.๑๑/๑๗๒/๑๙๔-๒๐๖/๒๐๗)

ทาน ๑ ปยวาจา ๑ อตถจรยา ๑ ความเสมอสมานกนในธรรมทงหลายใหถกควรในแตละกรณ (สมานตตตา) ๑ ธรรมสอยางน เปนเครองสงเคราะหรวมคน (สงคหะ) ในโลก เปนเหมอนลมสลกเพลารถทกาลงแลนไป

ถาสงคหะเหลานไมม ถงเปนมารดาบดา กจะไมไดความนบถอหรอบชาเพราะเขาเปนบตร แตเพราะเหลาบณฑตชนเหลยวแลสงคหธรรมเหลาน จงถงความเปนผมคณความดยงใหญ และเปนผทชนทงหลายจะพงสรรเสรญ

๖๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

สงคหวตถ ๔ ทตรสไวน เปนหลกประกนความมนคงของสงคมใหกาวหนาไปดวยด เปนตวแทนของวนยของคฤหสถ ในระบบอรยวนย ซงยาเตอนชาวพทธวา ทกคนมใชจะตองดแลรกษาพฒนาชวตของตวเทานน แตมหนาทดแลรกษาทาสงคมใหดดวย

นาจะมชาวพทธทตนตวขนมาเปนผนา ปลกกนชวนกนใหฟนหลกอรยวนยขนมาปฏบตอยางจรงจง ใหคนไทยมชมชนมสงคมของอารยชนตามทพระพทธเจาทรงสอนไว

เรองสงคหวตถ กเหนจะพอสมควรแคน

จตใจอยางนด มความสขแน แมแตสมาธกตามมาดวย

จะปฏบตธรรม จะพฒนาจตใจ ไมมองขามสภาพจตทดงามสดใส

เรมตน กอนจะพดอะไร อยากใหอานขอความจากพระไตรปฎกซงบอกคาสอนเกยวกบการพฒนาจตใจสกหนอย (ท.ปา.๑๑/๓๐๒/๒๕๔) วาดงน

ทานผมอาย ยงมขออนอก...ภกษทาการสวดสาธยายธรรมตามทไดฟงไดเรยนไวแลว โดยพสดาร เธอรเขาใจความหมาย รเขาใจธรรม ในธรรมทสาธยายนน เมอเธอรเขาใจความหมาย รเขาใจธรรมนน กเกดปราโมทย เมอปราโมทย กเกดปตอมใจ เมอมใจปต กายของเธอกรนสบายผอนคลาย เธอมกายรนสบายผอนคลายแลว กไดเสวยความสข จตของเธอผมความสข กตงมนเปนสมาธ นคอแดนวมตตขอท ๓ ในขอความน พระธรรมเสนาบดสารบตรกลาวถงพระภกษสวดสาธยายธรรม

แลวไดผลดแกจตใจ เปนความเจรญในธรรมจนไดสมาธ ในทนทานยกเอากรณของพระภกษขนมาสอน แตญาตโยมคฤหสถชาวบาน

ทงหลายกสวดสาธยายธรรมทพระพทธเจาทรงสอนไวกนทวไป ดงทเราเรยกงายๆ วา “สวดมนต” กคอสาธยายธรรมนนแหละ ดงนน เมอญาตโยมคฤหสถชาวบานสวดมนต กนาจะปฏบตใหไดผลดแกจตใจของตนๆ อยางททานสอนไวน

ผลดแกจตใจทจะได นน คออยางไร ลองทวนดหนอย กคอ ร เขาใจความหมาย รเขาใจธรรม แลวเกดปราโมทย เกดปต มปสสทธ (รนสบายผอนคลาย) ไดความสข แลวใจเปนสมาธ นบได ๕ อยาง เรยกตามคาพระวาธรรม ๕ แตเราอาจจะพดใหเขากบภาษาไทยวา ภาวะจต หรอสภาพจต ๕ อยาง ทกอยางดทงนน

ไมเฉพาะสวดมนตสาธยายธรรมเทานน ในเรองอนๆ แมแตในชวตประจาวนการเปนอยทวไป การอยรวมกนสมพนธกบคนอนๆ ถาอยเปน ปฏบตเปน เราจะพฒนาภาวะจตทดเหลานไดเรอยไป ขอใหดพทธพจนตรงนหนอย (อง.ตก.๒๐/๕๓๕/๓๑๓)

๖๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ภกษทงหลาย สมยใด เหลาภกษสามคคกน มใจชนชมยนด ไมววาทกน เปนเหมอนนากบนานม มองดกนดวยปยจกษ สมยนน ภกษทงหลายยอมกอบญเปนอนมาก ในเวลานน ภกษทงหลายอยอยางพรหม (พรหมวหาร) คอ อยดวยมทตาเจโตวมต (ภาวะทมใจหลดโลงจากกเลสดวยมทตา) เมอมทตาปราโมทย กเกดปต เมอมใจปต กายกรนสบายผอนคลาย เมอมกายรนสบายผอนคลาย กเสวยความสข จตของเธอผมความสข กตงมนเปนสมาธ ธรรม คอภาวะจต หรอสภาพจตใจทด ๕ อยางน มกมาดวยกนเปนชด

พระพทธเจาตรสสอนบอยมาก เทาทลองนบด ชดนมาในพระไตรปฎกราว ๖๘ ครง (นนบเฉพาะทมาดวยกนครบชด ๕ แตทกลาวถงขอนนบาง ขอนบาง แยกกนกระจดกระจายมากมายเกนจะนบ) แสดงวามากครงบอยจรงๆ แลวกแสดงวาสาคญมากดวย

ภาวะจตหรอสภาพจตใจทด ๕ อยาง (ปราโมทย-ปต-ปสสทธ-สข-สมาธ) นเปนเครองปรงแตงจตใจใหด และชวยในการพฒนาจตใจ ควรสรางควรใหมในใจอยเสมอ เปนการไมประมาท ไมละเลยการพฒนาจตใจ ทานมกยกขนมากลาวใหเหนความกาวหนาในการปฏบตธรรม จงเหมอนกบเปนเครองตรวจสอบหรอพสจนการพฒนาจตใจหรอความกาวหนาในการปฏบตธรรมนน ถาใครบอกวาปฏบตธรรม แตไมไดไมมภาวะจตเหลาน กแสดงวาคงยงไมไปไหน

ทจรงนน ถาทาภาวะจตเหลานขนมาเมอใด กเปนการปฏบตธรรมอยแลวในตว และเมอทาอะไรๆ อนๆ กใหมใหอยในภาวะจตเหลานอยเสมอเลยทเดยว กจะเปนการปฏบตธรรม กาวไปในธรรม โดยพฒนาจตใจอยางจรงจงแททเดยว

จะแนใจวารจก กมาดหลกสกหนอย ไดรหลกกนแลววาธรรมทงปวงมฉนทะเปนมล คอฉนทะเปนตนทาง เปน

จดเรมตนของธรรมของคณความดงามทงหลายทงปวง ทวนความวา ฉนทะ คอความยนดชนชมสภาวะทดงามเตมอมสมบรณของ

สงทงหลาย ความพอใจใฝรกอยากปรารถนาใหสงทงหลายดงาม อยากทาใหมนดมนงามเตมสมสภาวะของมน จากฉนทะนนกมความใฝรกอยากปรารถนาใหสตวทงหลายมมนษยเปนตนดงามสมบรณ จงเกดเปนคณธรรมทเรยกวาพรหมวหาร ๔ คอ อยากทาใหเขาอยดมความสข เปน เมตตา อยากทาใหเขาหลดพนจากทกข เปน กรณา ชนชมยนดทเขากาวสความดงามสมบรณยงขน เปนมทตา อยากใหเขาอยในความดงามถกตองไมทาอะไรผดพลาดเสยหาย เปนอเบกขา

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๖๙

คณธรรม ๔ อยางทวานน เปนภาวะจตดงามทแผออกไปขางนอก ออกสโลกสสงคม อาจเรยกใหเขากบภาษาปจจบนวา “ภาวะจตดเพอสงคม”

สวนภาวะจตหรอสภาพจตใจทด ๕ อยาง คอ ปราโมทย-ปต-ปสสทธ-สข-สมาธ นกเรมตนจากฉนทะ แตเปนภาวะทแสดงตวหรอทางานอยขางใน เปนความเจรญพฒนาอยในตวในจตใจ อาจเรยกวา “ภาวะจตดเพอชวต”

เปนอนวา เราควรมควรพฒนาภาวะจตดงาม เปนพนฐานประจาตวไว ๒ ชด คอ ก) ชดพฒนาในตว หรอ ภาวะจตดเพอชวต ๕ อยาง คอ ปราโมทย ปต

ปสสทธ สข สมาธ ข) ชดแผออกนอกตว หรอ ภาวะจตดเพอสงคม ๔ อยาง คอ เมตตา กรณา

มทตา อเบกขา ชด ข) ทแผไปนอกตวนน ไดพดยดยาวแลว ในทนจงพดเฉพาะชด ก) ทจะ

พฒนาไวในตว ใหเปนภาวะจตดงามทมประจาอยในตว เพอความอยดของตนเอง และเปนพนฐานของการพฒนาชวตทจะกาวไปในธรรมทงหลายยงขนตอไป

ขอใหดตวอยางการทางานภายในจตใจและการพฒนาของธรรมทเปนภาวะจตเหลาน ทตงตนมาจากฉนทะ เชนในการเจรญอานาปานสต คอสตตามทนลมหายใจเขาออก (ข.ปฏ.๓๑/๓๙๐/๒๖๕) วา (แปลตดขามแคพอตอเคาความได)

ภกษ เมอหายใจเขายาว...เมอหายใจออกยาว...เมอหายใจเขาหายใจออกยาว...ฉนทะยอมเกด...เมอหายใจเขายาวละเอยดกวานนดวยอานาจฉนทะ...ปราโมทยกเกด... อกตอนหนง (ข.ปฏ.๓๑/๔๕๕/๓๓๗) วา (แปลตดขามพอใหจบความได)

ฉนทะเกดขนเพอละกเลสทงปวง ฯลฯ ฉนทะเกดขนเพอเจรญพฒนา ปญญนทรย ฉนทะเกดขนเพอละอวชชา,...ดวยอานาจฉนทะ ดวยอานาจปญญา ปญญนทรยกมประมาณยง, ดวยอานาจฉนทะ ปราโมทยกเกดขน ดวยอานาจปราโมทย ดวยอานาจปญญา ปญญนทรยกมประมาณยง, ดวยอานาจปราโมทย ปตกเกดขน ดวยอานาจปต ดวยอานาจปญญา ปญญนทรยกมประมาณยง, ดวยอานาจปต ปสสทธกเกดขน ดวยอานาจปสสทธ ดวยอานาจปญญา ปญญนทรยกมประมาณยง, ดวยอานาจปสสทธ ความสขกเกดขน ดวยอานาจความสข ดวยอานาจปญญา ปญญนทรยกมประมาณยง, ดวยอานาจความสข โอภาสกเกดขน ดวยอานาจโอภาส ดวยอานาจปญญา ปญญนทรยกมประมาณยง...

๗๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ไดพดมาเปนการทาความรจกกบธรรมชดน ซงถอไดวาเปนเกณฑพนฐานในการวดความกาวหนาของการพฒนาจตใจ ทนกมาเรยงลาดบดความหมาย ดงน

๑. ปราโมทย คอ ความสดชนราเรงเบกบานแจมใส ทกคนควรมภาวะจตนอยเปนประจา เปนพนใจ มจตใจทราเรงเบกบานอยเสมอ

๒. ปต คอ ความอมใจ ปลมใจ หมายความวา เวลาทางานทาการ ถาจตของเราไมตงไวผด ใจของเราไมฟงเฟอ ไมมวหวงเพอกบกาลขางหนา เราจะไดความอมใจจากงานททา เราทางานไป งานกเดนหนาไป จตของเรากปต อมใจไปกบงานทเดนหนา ปลมใจกบผลดทปรากฏขนมา

๓. ปสสทธ คอ ความรนสบาย ผอนคลาย สงบเยน ไมเครยด ขอสามน ตรงขามกบทเราเปนปญหากนนกในปจจบน อยางทบนกนวาคนมกจะเครยด แสดงวาดาเนนชวตผด เราบอกวาโลกเจรญ ถาเจรญจรง คนกตองมชวตทดขน คอตองดาเนนชวตถก ใจตองสบาย ไมเครยด ตองมปสสทธ

มแงพเศษวา ปสสทธ นเปนขอทโยงระหวางกายกบใจ คอพอเกดปสสทธแลว ความผอนคลายกจะมทงทางกายและทางใจ (ความเครยด กเชนเดยวกน ถาเกดความเครยด กจะเครยดทงกายและใจ)

สามขอนตามกนมาเองโดยธรรมชาต เมอมปราโมทยแลว ปตกเกดได พอมปต อมใจ ปลมใจแลว ปสสทธกตามมาเองโดยอตโนมต

๔. สข คอ ความคลองใจ โปรงโลงฉาชนรนใจ พอมปสสทธผอนคลายแลว คนกมความสข แลวความสขกเปนตวเออเปดโอกาสใหจตเปนสมาธ

๕. สมาธ คอ ภาวะจตตงมน นงแนว อยตว เขาท อะไรๆ ขางนอกกรบกวนจตไมได จตเองกไมฟงซาน ไมวอกแวกไมหวนไหว จะคด จะพจารณา จะทาอะไร ใจกอยกบเรองนน อยกบสงทตองการไดตามตองการ

ดงายๆ วา จตทเปนสมาธ กคอจตทอยกบสงทตองการไดตามตองการ และจตนนไมถกรบกวน หรออะไรๆ มากวนมนไมได

เปนอนวา คณสมบต ๕ อยางน ควรทาใหมเปนประจาในจตใจ เปนภาวะจตทด จะเรยกวาสขภาวะทางจตกแลวแต คอ ปราโมทย ปต ปสสทธ สข สมาธ

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๗๑

ภาวะจตเปดทางพรอมใหกาวไปในการปฏบตพฒนา ภาวะจต หรอสภาพจตใจ ๕ อยาง ชดปราโมทยน ทงเปนคณสมบตทดในตว

มนเอง และเปนตวหนนเปนตวเปดทางใหมการพฒนากาวหนาไปดวย ทสาคญยงคอมนเปนเหมอนคตรงขามกบสภาพจตฝายรายอนขนของหมองมวทเสยหายไมด ๕ อยางซงปดกนขดขวางการพฒนาของจตใจ ทเรยกวา นวรณ ๕ เมอชดปราโมทยนเขามาอยในใจแลว จตใจกจะปลอดพนจากตวรายนวรณ ๕ นน

นวรณ ๕ คอ อกศลธรรมทกดกนขดขวางจตไมใหกาวไปในธรรมในปญญา ทงกดทบจต และปดกนปญญา ม ๕ อยาง คอ

๑. กามฉนท ความอยากโนนอยากน จะหาเสพรปเสยงกลนรสสมผส ๒. พยาบาท ความแคนเคองขดใจ ๓. ถนมทธะ ความหดหถดถอยทอแท และเซองซมงวงงนเหงาหงอย ๔. อทธจจกกกจจะ ความฟงซานวนวายใจ และเดอดรอนราคาญใจกลมกงวล ๕. วจกจฉา ความลงเลสงสยคางคาใจตกลงไมได

เมอมนวรณเหลานรบกวนครอบงาจตใจ กจะพาใหเกดความเครยด ทงเครยดกายและเครยดใจ (เปนสารทธะ-เครยด ตรงขามกบผอนคลายทเปนปสสทธะ) เปนสภาพจตใจทตดขดเสยหาย ซงจะกลบกลายเปนจตใจทเปดโลงสขสบายแจมใสใชงานได เมอชดปราโมทยเขามาแทน ดงทพระพทธเจาตรสวา (ท.ส.๙/๑๒๖/๙๗)

เมอเธอมองเหนนวรณ ๕ น ในตน ถกละไดแลว กเกดปราโมทย เมอปราโมทย กเกดปต เมอมใจปต กายกรนสบายผอนคลาย เมอมกายรนสบายผอนคลาย กไดเสวยความสข เมอมความสข จตกตงมนเปนสมาธ. พอจตเปนสมาธแลว จตนนกเปน “กมมนย” (หรอ กรรมนย) แปลวา ควรแก

งาน คอเปนจตทเหมาะแกการใชงาน หรอใชงานไดด ถาเอาไปใชงานทางปญญา กจะถกตองและดทสด เปนไปตามระบบของการพฒนาชวต ทจะใชจตเปนททางานของปญญา เมอจตเปนสมาธ เปน “กมมนย” เหมาะแกงานแลว ปญญากจะทางานไดคลองด แมนยา และแจมแจงชดเจน

ในการปฏบตธรรมขนจตตภาวนาและปญญาภาวนา ภาวะจต ๕ ชดปราโมทยน มความสาคญ ดงปรากฏในหลกปฏบตใหญๆ ทงสมถะ และวปสสนา ดงจะใหเหนตวอยาง

๗๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ดานสมถะ คอจาพวกฌาน สมาธนนชดอยแลววาเปนแกนของฌาน แลวกมภาวะจตชดปราโมทยเปนองคสาคญ เรมแตปฐมฌาน ทวามองค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา อยางทตรสวา

เธอปลอดจากกาม ปลอดจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌาน อนมวตกกะ มวจาร มปต และสข อนเกดแตวเวก... ดานวปสสนา ทเปนฝายปญญา กดหลกใหญแหงโพชฌงค ๗ (ธรรมทเปน

องคแหงการตรสร) เปนทแสดง อนไดแก ๑. สต ความระลกได ใจอยกบกจ จตอยกบเรอง ๒. ธมมวจยะ ความเฟนธรรม, ความสอดสองสบคนธรรม ๓. วรยะ ความเพยร, ความแกลวกลาเอางานกาวหนาไป ๔. ปต ความอมใจปลมใจ ๕. ปสสทธ ความรนสบายผอนคลายกายใจ ๖. สมาธ ความมใจตงมนแนวไปในสงทจตรบรนนๆ ๗. อเบกขา ความมใจเปนกลางใหมองดรเหนตามทมนเปน

เกรดความรในเชงปฏบต หรอใชประโยชน เรองสภาพจตใจหรอภาวะจตดงาม ๕ อยางน ถาพดลงรายละเอยดมาก ก

อาจจะซบซอน ทาใหยาก ในทนพดถงหลกทวไปไวกพอสมควร แตกนาจะพดถงขอควรรบางแงบางจดไวเปนความรประกอบ เผอจะเปนประโยชนในทางปฏบต

ใน ๕ อยางน ขอทเปนจดหมายกไปลงทสมาธ แตกควรรตระหนกวา สมาธนนแมจะเปนภาวะจตทดในชนยอดเยยม เปนกศล แตสงทด ถาใชไมถก กเปนโทษได เรยกวากศลเปนปจจยแกอกศล ในทานองเดยวกบทอกศลกเปนปจจยแกกศลได

บางคนเอาจตสมาธ ทเหมาะแกการใชงานน ไปใชทางอทธฤทธปาฎหารยบาง ใชเปนทหลบปญหาอยสบายกบความสขบาง ซงเปนการใชไมถกทาง เขวไป จะทาใหเกดปญหา อยางนอยกทาใหหยดชะงก ไมกาวไปสจดหมายทแท

สมาธ นนทานเตอนวาเปนโกสชชปกข (โกสชชปกข) คอเขาพวกกบความขเกยจ หมายความวา พอจตสงบนงอยตวดแลว กชวนใหอยกบความสข ไมอยากทาอะไร ไมอยากขวนขวาย เพราะฉะนน จงตองมตวดลมา นนคอวรยะ ทแปลวาความเพยร

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๗๓

วรยะ คอความเพยร เปนความแกลวกลา จะบกฝา จะเดนหนาเรอย ถาไมมสมาธดลไว ความเพยรกจะทาใหพลาน ทานกเลยใหดลกนระหวางวรยะกบสมาธ

สมาธ ตงมนสงบ แตถาไมมวรยะ มนกไมไป จะหยดอยกบท แลวกขเกยจ เอาแตสบายจะเอาแตความสข แลวทนพอตดความสขในสมาธ กเกดความประมาท กลายเปนเสย ดงนนจงตองมวรยะมาดล

เมอมทงสองอยางมาดลกน วรยะคอความเพยร จะเดนหนา เมอมสมาธดวย กจะเดนหนาอยางเรยบสงบมนคง เปนการกาวไปดวยด เรยกวา ม วรยะ กบ สมาธ มาเขาคดลกน

เชนเดยวกบเมอมศรทธา กตองมปญญา มาดงมาดลไว ไมใหกลายเปนเชองาย หรองมงาย และศรทธา กมาดงปญญา ไมใหเอาแตผานขามเลยไป ใหคดทจะยอมรบบาง

แลวทงหมดนน กใหมสต เปนตวคอยด คอยคม คอยรง คอยตรง คอยตรวจสอบ และคอยปรบใหเขาท ใหพอด

ทนยอนกลบขนไปขอแรก คอปราโมทย บอกแลววาฉนทะ คอความปรารถนาสภาวะทดงามสมบรณ เปนตวเรมเรองขนมา ปราโมทยกชนชมยนดตอสภาวะดงามสมบรณทคานงนกถงหรอมาอยในใจนน

ลกษณะของภาวะจตทเปนปราโมทย คอใจนนคลองปลอดโปรงโลงสะดวก ไมตบตนไมบบอดไมออตอ เปดโอกาสแกปญญาทจะทางานไดด และปญญากสองสวางใหโลงดวย ยงถามโยนโสมนสการเปนเครองมอดวย ปญญากยงทางานไดคลองโลงทะลปรโปรง แกปญหาไดด ใหคนปฏบตจดการสถานการณทงหลายอยางไดผลด

ทน เมอมความคบเคลอนกาวหนาไปสความสมบรณหรอความสาเรจของสภาวะทดงามสมบรณนน ใกลเขาไปๆ กเกดเปนปต คออมใจปลมใจไปไดเรอยๆ ทานถอวาปตกคอปราโมทยทแรงขนๆ นนเอง

เมอสาเรจหรอมองเหนความสาเรจ ปต ทพองเตมทกจะทาใหเกดมปสสทธ เปนความผอนคลายเรยบสงบลง แลวตามมาดวยความสข

ความสขกเปนขนรบผลทจบลงของ ๓ ขอแรก คอ ปราโมทย ปต ปสสทธ ทตอเนองกนมา เมอเอบอมแลว พอกายใจผอนคลายเรยบสงบลง กมความสข

๗๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ทานเปรยบวา เหมอนคนเดนทางไกลมากลางแดด แสนรอนแหงโหยหวกระหาย หาแหลงนาเทาไรกไมพบ ตอมา มองเหนหรอไดยนบอกวามสระนาใหญอยขางหนาจะไปถงแน กดใจนก เกดปต ซงเมอใกลเขาไปๆ กแรงขนๆ ครนมาถงโบกขรณสระนาใหญนน อนรนรมย มนาใสสะอาด กปตเตมท แลวโดดลงไปอาบดม หายรอนรมกระหายหว สงบลงเปนความสข ดงทวา ความสขเปนขนไดรบผลสนอง ถงความสงบ จบลง

ทนพอสขแลวสงบลง ทกอยางกอยตวเขาทหมด คอเปนสมาธ ขอสดทายนกเปนขนผล แตไมเหมอนสข แตตอเนองจากสข คอพอสขแลว ไมมอะไรรบกวน ไมมอะไรตดขดบบคนใหตองดนรน กเปนโอกาสใหจตอยตวของมน มนแนว เขาท นคอ สมาธ

ถงตรงน กมาดความแตกตาง ดงทวาแลว ความสข เปนขนไดรบผลสนอง สมหมาย ถงความสงบ จบทนน

แตสมาธทเปนผลสดทายของจตเอง ทจตนนสงบ ทงใสกระจาง และมพลง กลบเปนภาวะทจตนนพรอมดทสด ทจะทางาน หรอนาไปใชงานตอไป โดยเฉพาะงานของปญญา ทจะรเขาใจมองเหนความจรง สมาธ จงกลายเปนภาวะจตททานเรยกวาเปน “กมมนย” แปลวา ควรแกงาน คอเหมาะทจะใชงานตอไป

ภาวะจตชดประจาขางในทเปนผลสดทาย คอขอสมาธน จงกลายเปนจดเรมตนของการปฏบตพฒนาทจะกาวหนาอยางมนใจยงขนตอไป

เปนอนวา ในใจกใหม ๕ ขอเรมดวยปราโมทย ทวามานแหละ เปนภาวะจตทด∗

ฝายภายใน เพอความอยดของตวเอง และเปนพนฐานทมนคงของการพฒนาชวต หรอการกาวไปในการปฏบตธรรม ตลอดจนความสมฤทธของบรรดากจทพงปฏบตตอไป

อยางไรกตาม สาหรบหลายคน เตมชด ๕ ขอน กอาจมองวา ยงไมคอยงาย ไมคอยคน ถาอยางนน กเรมตนไดอยางงายทสด ดวยการเอาใสใจไวขอเดยว เฉพาะขอแรกคอ “ปราโมทย” ซงเปนคาทคนกนทวไป และงายมาก

∗ คาวา “ภาวะจต” หรอสภาพจตใจน ถาใชตามภาษาไทยปจจบน กคอคาวา “อารมณ” อยางไรกตาม อารมณนนเปนคาทมาจากภาษาบาล แตมความหมายเพยนไปแลว ไมตรงกบ “อารมณ” ในภาษาบาล ซงหมายถงสงทจตรบร คอ sense object แตในภาษาไทยทเพยนไปน ใช “อารมณ” ในความหมายทตรงกบภาษาองกฤษวา emotion นเปนเหตใหในทน ไมเรยกปราโมทยเปนตนน วาอารมณ เมอรอยางนแลว ภาวะจตทดนน อาจเลยงไปใชศพทฝรงกได คอแปลภาวะจตทดวา “positive emotion” (ภาวะจตกศล หรอจตทมสขภาวะ)

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๗๕

ทาใจใหมปราโมทยเปนประจาไวขอเดยว กกาวไปตลอดไดจนถงจดหมายสงสด ดงทพระพทธเจาตรสวา (ข.ธ.๒๕/๓๕/๖๖)

“ตโต ปาโมชชพหโล ทกขสสนต กรสสต” (แตนน เธอผมากดวยปราโมทย จกทาความจบสนทกข)

ทาใจใหมปราโมทยเปนประจา คอมจตใจราเรงเบกบานสดชนแจมใสอยเสมอ ใหเปนพนใจเลยทเดยว

แตการทจะมจตใจราเรงเบกบานอยไดตลอดเวลานน กขนตอการดาเนนชวต และการทากจกรรมตางๆ ซงคเคยงไปกบกาลเวลา นอกจากไมทาการอะไรอนใดทจะพาจตใจใหขนมวเศราหมองแลว กนกกมองสงทงหลายดวยใจมฉนทะ ปรารถนาและชนชมยนดตอสภาวะทดงามสมบรณของคนสตวสงทงหลาย นกถงการทาสงทดงามเปนประโยชน ไมวาจะเรองของตน หรอทตนรวมเกยวของแลว กมใจปลอดโปรงโลงสบายเบกบานแจมใสจนเปนนสย ใหเปนภาวะจตทมากดวยปราโมทยอยางทวามา

พอมปราโมทย ใจสดชนเบกบาน จะโดยอยกบบรรยากาศหรอเรองราวสงดงามหรอความนกคดหรอการทาสงทดอะไรกตาม ใจนนกเปนใจทเปดออกตอนรบความดงาม ตอนรบความสข ตอนรบงาน พรอมทจะกาวไปในการทาสงทดมคณคาเปนประโยชน ปลอดตณหา-ความอยากเอามาใหตวได แตมฉนทะ-ความอยากทาใหมนด แลวปราโมทยนนกจะเปนฐานทจะกาวตอไปสภาวะจตดงามจนตลอดครบหมดไดทกอยางตอไป ตงแตวา พอทาอะไรกาวไป เดนหนาไป กเกดความอมใจ เรยกวามปต ปลาบปลมใจ ตามดวยปสสทธ สข และสมาธ ทาใหใจอยในภาวะดทสดของมน ทปญญาจะทางานทาหนาทไดเตมทจนสมฤทธจดหมาย

๗๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

จากสโขทย ผานอยธยา

คนไทยกาวหนา หรอวาถอย

ไหนวา ชาวพทธคอคนตนร อยดวยปญญา กเหนๆ กนอยวา รไมถงไหน คด พด ทาอะไร กไมชดเจน ไมจรงจง

ขอพดถงเรองศล ๕ กบคนพทธไทยสกหนอย เปนความบกพรองเสยหายสาคญ ทเปนปญหาใหญ ควรถอเปนเรองรายแรง แตกปลอยทงไวอยางทรเหนกนจนชนชาแทบไมมใครใสใจ นาจะแกไขจดการใหไดอะไรเปนสาระขนมาบาง

ขนหลกการ ทวาชาวพทธอยางนอยตองรกษาศล ๕ กแทบไมมใครนกถงหรอใสใจ

ขนปฏบต ทงทไมไดใสใจ ไมไดสนใจ แตเวลาทาพธอะไร เรมตนกยงมการรบศล ๕ ซงสกวาทาตามๆ กนมา วาตามๆ กนไป หรอรวมพธไปอยางนนเอง พอเสรจพธ กกนเหลาหรอทาอะไรๆ ไปตามเคยอยางเดม เหมอนไมมอะไรเกดขน

ขนสารตถะ ทวารบศล สมาทานศลอะไรนน ทงทปากวาไป กไมไดรเขาใจศลทปากตววา และไมไดสนใจทจะรทจะศกษาอะไรทงนน

สภาพทวามาน เราปลอยกนมานานนกหนา จนเหมอนจะกลายเปนลกษณะของคนพทธ ของสงคมชาวพทธ ใหมองเหนวา พวกคนพทธนไมมหลกมเกณฑอะไร เปนคนจาพวกอยางไรกได ไมมอะไรจรงจง อยางนอยกเปนคนเหยาะแหยะ แลวสงคมพทธไทยกพรา กเลอนรางลงไปๆ จนจะไมเหนเปนชนเปนอน ถาทาใหชดเจนจรงจงไมได ตอไป ทเลอนรางกจะกลายเปนจางหาย แลวในทสดกคอหมดชดๆ

โดยทวไป เขาถอกนวาศาสนาเปนเรองของศรทธา แตในพระพทธศาสนานไมมการบงคบศรทธา ไมมขอบงคบความเชอ การปฏบตตามหลกพระศาสนาจงขนตอการศกษา ตองอาศยความร ประพฤตปฏบตทากนไปเทาทรเขาใจ ศรทธาชวยไดบางในขนตนๆ และศรทธานนกตองกาวไปกบปญญา จะไดแคไหนกวาไปตามปญญา

๗๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ทน เมอการนบถอพระพทธศาสนาขนตอการศกษา จงตองมการศกษาการเทศนาสงสอนกนจรงๆ จงๆ เมอไรคนหางไกลการศกษา มความรเขาใจนอย รเพยนๆ รครงๆ กลางๆ หรอรเปอนปน บางทรกกลายเปนเลอะ

ตงแตรบพระพทธศาสนาเขามา กไมแนวาเราไดศกษากนไปแคไหน และในระหวางนน บางทกขาดตอน บางยคสมยคนกหางไกลการศกษา จงไดบอกวา ในเมองไทยน พระพทธศาสนาทเรามอยนบถอกนอย ไมใชเปนเครองแสดงตวจรงของพระพทธศาสนา แตเปนเพยงเครองชบอกวา เราไดกาวเขามาสพระพทธศาสนาไปไดถงแคไหน

มองดคราวๆ ตามยคสมยของประวตศาสตร ในยคสโขทย คนไทยตงตวขนมาได สงคมกาลงสดชนกระปรกระเปรา พอขนตงบานเมองแลวกทรงฟนฟพระพทธศาสนาเถรวาทเปนการใหญ เปนผนาจรงจงในการบญการธรรม มพญาลไททไดทรงศกษาพระธรรมลกซงถงกบทรงนพนธเขยนคมภรหรอตาราขนมา ทเรยกกนวา วา ไตรภมพระรวง ซงสอนเนนยาทงหลกธรรมในการปกครองบานเมอง และหลกศลธรรมสาหรบประชาชน

ในดานการปกครองนน ใน ไตรภมพระรวง กลาวถงทศพธราชธรรมมาก ดงทวา

ครงนนพระญามหาจกรพรรดราชนน ธ กสงสอนทาวพระญาทงหลายใหอยในธรรม ธ จงกลาวดงนวา ทาวพระญาทงหลายจงตงอยในทศพธราชธรรมทงหลาย ๑๐ ประการอยาใหขาด จงรกลกเจาเหงาขนทมนทนายไพรฟาขาไททงหลาย อยาไดเลอกทรก อยาไดมกทชง และรกเขาจงเสมอกนแล ในดานหลกศลธรรมทวไป ไตรภมพระรวงสอนเรองทาน เรองศล โดยสอดคลอง

กบชอของไตรภม คอการเวยนวายตายเกดเสวยผลกรรมในภพภมทงหลาย ทงเปนเปรต และเกดในนรก หรอในสวรรค เชนวา

คนผอยในแผนดนนแล มงคงเปนด มเขาของมาก ไพรฟาขาไทมากหลาย มกกระทารายแกคนผอน ชงเอาทรพยเขาของของทานผอน ดวยตนมกาลงกวา ครนตายไดไปเกดในนรกอนชอเวตรณนน

ในตอนวาดวยเปรตภม กลาวถงผลกรรมของเปรตบางจาพวกวา

เปรตเหลานเมอกอนโพนมนไดเปนนายเมอง แลแตงบงคบราษฎรทงหลายไส แลมนยอมมกนสนจางของเขา ทผชอบไสมนวาผด ทผผดไสมนวาชอบ มนมไดกระทาโดยแพงธรรมหาบมไดแล

...เปรตฝงนเมอกอนโพน เขายอมขมเหงคนเขญใจดวยอนหาความกรณาปรานบมไดแล...เหนสนทานจะใครเกยดเอา ทานหาความผดบมไดไสตนวาทานผด

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๗๙

...เปรตฝงนไส เมอกอน เขาคลอกปาเผาปา แลสงสตวอนใดทหนมทนนน ไฟกไหมลามตาย...ยงมฝงเปรตจาพวกหนงมตนนนใหญเทาภเขา แลมเสนขนอนรยาวเสยบแหลมนกหนา...เปรตฝงน เมอกอนเขาไดเปนนายเมอง แลแตงความเมองมชอบทางธรรม ยอมเหนแกสนจางสอด บมเปนกลาง การยผชอบไสวาผด การยผผดไสวาชอบ ดวยบาปกรรมแตความบมชอบธรรม ดงนนไส... นาสงเกตวา ใน ไตรภมพระรวง น ทงทกลาวถงพระญามหาจกรพรรดราช แต

สอนเนนททศพธราชธรรม ไมกลาวถงจกรวรรดวตรทเปนหลกธรรมประจาพระองคของพระเจาจกรพรรดอยางใดเลย ไมทราบวาในสมยอยธยา ธรรมของพระราชา คอหลกการปกครองบานเมองจะถอกนอยางไร แตพอมองเหนไดวาทศพธราชธรรมคงเดนตลอดมา ดงทเวลานกเปนคาทชนหชนปากทวไป

ตามทพอจะไดพบไดผาน ในตนยครตนโกสนทรน ธรรมของพระราชา ๔ หมวด คอ ทศพธราชธรรม ราชสงคหวตถ ๔ จกรวรรดวตร ๑๒ และขตตยพละ ๕ นาจะยงปรากฏชดอยในราชประเพณ แตมาบดน ไดยนกนแตทศพธราชธรรม ซงเปนคาทเดนชดมากตามประเพณ แตไมคอยมใครรความหมาย และเลอนรางถงกบไมรทมาทไป หลายคนนกวามาจากพราหมณ จากฮนด จากมนธรรมศาสตร ซงไมใชเลย แตเปนคาสบมาเปนสามญในคมภรพระพทธศาสนา (ทกขอทกธรรมเปนคาบาล มาในพระไตรปฎก)

รวมความว า ในสมย ส โข ทย นน นาจะพด ได ว า ส งคมไทยก าว ไปในพระพทธศาสนาไดมากจนมความถนดหนกแนนในหลกศลธรรมดทเดยว

อยางไรกด ไตรภมนเปนคมภรของไทยเรานเอง อยในชนหลงมาก เปนการประมวลความจากคมภรรนหลง ตงแตอรรถกถา ฎกา ไมคอยไปถงคมภรดงเดมทเปนหลกแทๆ คอพระไตรปฎก อาจพดวาเปนคาสอนจากพระไตรปฎกในรปลกษณทผานคมภรรนอธบายมาเปนตอๆ แตไดเปนคมภรสาคญทมอทธพลมากสาหรบเมองไทย จนกระทงวา คนไทยในอดต จนถงยคทเพงผานมาน คตเกยวกบพระพทธศาสนาทคนไทยเชอถอปฏบตกน เปนไปในแนวของคมภรไตรภมแทบทงนน ดงปรากฏเปนภาพจตรกรรมฝาผนงในวดทงหลายมากมาย ซงคงสบตอเรอยมาตงแตสมยอยธยา แมแตการจดตงวางรป แบบถนสถานบานเมอง กจดตามคตจกรวาลแบบไตรภมทมเขาพระสเมรเปนศนยกลาง

จะเหนไดงาย เมอสนอยธยา กรงเกาถกเผาพนาศ ในป ๒๓๑๐ พระเจาตากกชาตขนมา จะฟนพระศาสนา นอกจากทรงรวบรวมพระไตรปฎกจากหวเมองแลว กไดโปรดใหจดสรางสมดภาพไตรภมอนวจตรขนาดใหญยง

๘๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

อกทงไมชาตอจากนน ในรชกาลท ๑ แหงยครตนโกสนทร กไดโปรดฯ ใหราชบณฑตจดทาหนงสอรวมคาอธบายเรองไตรภมขนมาเปนงานใหญ เรยกวา ไตรภมโลกวนจฉย∗

ไตรภมพระรวง หรอตามชอทางการวาเตภมกถานน ชอกบอกอยแลววาเปนคาสอนในเรองของภม ๓ ซงเปนโลกยภมของพวกปถชน ตงแตนรกขนไปจนถงเหลามนษย เทวดา บรรดาพระพรหม แตทานไมไดจบแคนน จดหมายทแทอยทการจะพนจากโลกยภมทง ๓ นนขนไปสโลกตรภม ใหถงนพพาน

แตดงวาแลว หนงสอไตรภมนเปนการประมวลความจากคมภรรนหลง ตงแตอรรถกถา ฎกา หนกไปทางความคดความเชอและคาสอนในชนตานาน และคมภรอธบายประกอบ อยางเชนชาดก และเนนหนกในเรองกรรมททาไวในปางกอน จนเปนคตทถอกนในทางทโนมเอยงหรอเสยงทจะไปเขาลทธกรรมเกา

แนวโนมของความคดความเขาใจในเชงลทธกรรมเกานคงสบมาในเมองไทยตามลาดบ แตในสมยอยธยาแมถงตอนปลายกยงมการศกษาเพยงพอททาใหมทานผรทแยกแยะบอกไดวาเชอกรรมแคไหนถก แคไหนผด ดงเหนไดจากหลกฐานในอดต

ขอใหดพระราชปจฉาท ๓ ของสมเดจพระนารายณมหาราช (ประชมพระราชปจฉา ภาคปกรณกะ, ร.พ. ดารงธรรม, พ.ศ. ๒๕๐๘, หนา ๕๕) ซงครองราชยใน พ.ศ.๒๑๙๙-๒๒๓๑ วาดงน

บทคลเชอกรรม เขาไปในปา พบชาง พบเสอ กถอเสยวาแลวแตกรรม ไมหลบหน เสอชางกทารายสนชวต ดงนจะวามกรรมหรอหามได?

สมเดจพระพทธโฆษาจารย ถวายวสชนา (ความท ๑) วา บทคลผนนหาวจารณปญญามได ชอวามปพเพกตทฐวปลาส เชอแต

กรรมทกระทาแตกอนสงเดยว นกปราชญมควรสรรเสรญ

พระธรรมไตรโลก ถวายวสชนา (ความท ๒) วา บทคลอนถอกรรมและมไดพจารณาเหตอนผดและชอบนน ไดชอวา

ปพพเหตกทฐ เปนถอผดประกอบกรรมอนผดเพราะโมหะ มกรรมหนหลง ในทใดมสตวราย เสอราย พระพทธเจายงทรงอนญาตใหภกษขนตนไมหนได

นเปนตวอยางทแสดงวา ความเชอเรองกรรมไดเปนปญหาเรอยมา เพราะคนมาก มายเอาหลกกรรมไปปนกบลทธกรรมเกา คอ ปพเพกตทฐ/ปพเพกตวาท อยางพวกนครนถ ซงถอวาอะไรๆ กเปนเพราะกรรมททามาในปางกอนทงนน อนเปนมจฉาทฐอยางหนง ∗ เหตการณเหลานเลาไวคราวๆ กอน เพราะเปนการเรงดวนขณะอยไกลแหลงขอมล เมอไดโอกาส จะบอกเอกสารทมากากบไว

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๘๑

หลกกรรมทถกทแทมใชอยางนน กรรมเปนสวนหนงของความเปนไปตามเหตปจจย กรรมอยในปจจยาการ ในกระแสธารของปจจย เมอทาเหตปจจยไวกอนอนทาใหมผลเสยหายไมดในบดนอยางน เราศกษารชดเหตปจจยอะไรในบดนทจะใหเกดผลดขางหนาแลว กไมมวรอผลกรรมเกา แตเราทากรรมในบดนทจะเปนปจจยใหเกดผลดขางหนาตอไป เรารอดตใหเทาทน และทากบปจจบนใหดทสด กรรมเกาเมอเรารทน กชวยเราใหแกไขพฒนา ละเลกกรรมราย และทากรรมใหมไดดยงขนๆ ไปทกๆ วน นนคอไดประโยชนจากปญญาทรปจจยาการ

ทน ในสงคมไทยสบมา นอกจากพระพทธศาสนา กยงมความเชอถอพนถนพนบาน โดยเฉพาะทดาษดนจาพวกสงศกดสทธและลทธผสางเทวดา พรอมดวยการเซนไหวออนวอน ซงยงมอยทวไปจนถงปจจบน

ทสาคญคอ สมยสโขทยไมยนยาวมาก ผานเวลาราว ๑ ศตวรรษ นบจากกอตงใน พ.ศ. ๑๘๐๐ ประวตศาสตรไทยกเขาสสมยอยธยา (รชกาลพระเจาอทองเรมในป ๑๘๙๓) ซงยนยาว ๔๑๗ ป ถงกรงแตกในป ๒๓๑๐ ในสมยอยธยาน เมองไทยหนไปชนชมนยมรบอารยธรรมขอมโบราณ ทนบถอศาสนาพราหมณหรอฮนดและพระพทธศาสนามหายาน

คตนยมแบบพราหมณไดเฟองฟขน เรมจากในราชสานกทเกดมแบบแผนซงจดตามระบบความคดความเชอของศาสนานน ถงกบมตาแหนงใหญสาหรบพราหมณ โดยเฉพาะปโรหต และโหราจารย ความเชอถอเทพเจา ความศกดสทธฤทธานภาพเขามาเสรมซาและแทรกปนเปกบพระพทธศาสนา มการเซนสรวงสงเวย มพธกรรมแบบพราหมณ และรบระบบกฎหมายสายฮนดอยางมนธรรมศาสตรเขามา ซงมบทบญญตรนแรงในการแบงชนวรรณะ และการลงโทษในขนประหารชวตและทรมานรางกายมากมาย

ยกตวอยางหนงในมนธรรมศาสตร วา [มนสมฤต, Viii.270-271:

คนศทรผใดกลาววาพราหมณดวยคาหยาบคาย ใหตดลนมนเสย เพราะมนเปนคนชาตตา; หากมนเอยนามและโคตรของพราหมณโดยไมเคารพ ใหเอาแทงเหลกเผาไฟยาว ๑๐ นว ทะลวงปากมน

แลวเทยบกบความใน ไตรภมพระรวง ของพญาลไท ในคตพทธ วา:

...มาตราวาคนผใดกระทารายดวยประการใดๆ กด บมควรขาใหตายเลย ควรสงสอนโดยธรรมแล เพราะวาปลงชวตสตวอนรตงนนเปนบาปรายนกหนา ความทวาน ชวนใหเขาใจวาในสมยสโขทยนาจะไมมการลงโทษประหารชวต

๘๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

บทเรยนทตองร เพราะอยกบความประมาท ความพนาศจงมาหา อยางทวาแลว การนบถอพระพทธศาสนาขนตอการศกษาใหมปญญารเขาใจ

ปฏบตไดตรงตามธรรมวนย และในเมองไทยเราน ปญหาไมใชแควาเราไดมการศกษาททาใหกาวมาในพระพทธศาสนาไดแคไหนเทานน แตยงมปญหาแทรกซอนอก ทสาคญคอในบางยคการศกษาถงกบขาดตอนไป และในบางสมยคนกเสอมหายไปจากการศกษา ทงนไมเพยงเปนไปตามสภาพของสงคมเทานน แตสาหรบสงคมไทยน เหตการณรายในประวตศาสตรของบานเมองไดเปนปจจยอนใหญทสาคญยง

เราวาเมองไทยมประวตศาสตรยาวไกลนบแตสมยสโขทยอกไมนานนกกจะได ๘๐๐ ป แตเมอดใหชด การเสยกรงครงอยธยาถกเผาใน พ.ศ. ๒๓๑๐ คอเมอ ๒๕๑ ป มานเอง ซงถงกบตองมการกชาต ทาใหเมองไทยคนไทยตองทาอะไรๆ ขนใหมมากมาย และมใชกชาตเทานน แตตองกพระพทธศาสนาดวย ความพนาศของบานเมองครงนน ไมเพยงทาใหขาดตอนในการศกษาเทานน แตคงจะไดทาใหการกาวเขาสพระพทธศาสนาของสงคมไทยนอกจากชะงกไปแลว ยงอาจจะไดพราสบสนหรอหนเหเฉไปอกดวย การณอาจเปนไปวา จนบดน งานกพระศาสนาของเมองไทยยงกาวไปไดไมถงจดทเพยงพอ

เหตการณสดสาคญและสภาพสงคมบานเมองทสบเนองแตนน เปนเรองทควรเรยนรเขาใจใหมากใหชด มใชเพอปลกเราความโกรธเกลยดเคยดแคนอนใด แตเพอความรจกตวเอง รสภาพซงเปนจดปมทจะพงแกไขปรบปรง เฉพาะอยางยงรเหตปจจยแหงความเสอมความเจรญทจะตองจดตองทาดวยปญญา เปนเรองของความรเพอปญญา อนพงแยกพนไปจากความรสกโกรธเกลยดเคยดแคน

เรองราวคราวกรงแตกทหยบยกมาทบทวนกนในจดซงเหนวาสาคญน สวนมากนามาจากหนงสอ ประชมพงศาวดาร เลม ๖ ภาคท ๖ (จดพมพเผยแพรโดยองคการคาของครสภา ศกษาภณฑพาณชย, พ.ศ. ๒๕๐๖), ภาคท ๖๕ (พมพทโรงพมพเดลเมล, พ.ศ. ๒๔๘๐), ภาคท ๖๖ (พมพทโรงพมพเดลเมล, พ.ศ. ๒๔๘๐), และ ภาคท ๓๙ (พมพทโรงพมพศรหงส, พ.ศ. ๒๔๗๐)

เฉพาะภาคท ๓๙ น เปน “เรองจดหมายเหตของคณะบาดหลวงฝรงเศส ซงเขามาตงครงกรงศรอยธยา ตอนแผนดนพระเจาเอกทศ กบครงกรงธนบรแลกรงรตนโกสนทรตอนตน ภาค ๖” เหนวานาสนใจพเศษในแงทเปนคาบอกเลาและสงเกตการณของฝรง ทบอกเลาเรองราวของพวกเขาเองทมาเจอะเจอและถกกระทบในบานเมองอน เปนการมองดวยความรความคดความรสกของคนขางนอก สวนเลมอนภาคอนนอกนน เปนการบนทกเหตการณบานเมองของคนไทยเอง ในคราวววฒนขนมาจากวบต

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๘๓

ประชมพงศาวดาร เลม ๖ ภาคท ๖ หนา ๑๓๖–๑๓๗ บนทกไววา

ครนถงวนองคาร เดอน ๕ ขน ๙ คา ปกน พ.ศ. ๒๓๑๐ เปนวนเนาสงกรานต เพลาบาย ๓ โมง พมากจดไฟสมรากกาแพงเมองตรงหวรอทรมปอมมหาชย และยงปนใหญระดมเขาไปในพระนคร จากบรรดาคายทรายลอมทกๆ คาย พอเพลาพลบคากาแพงเมองตรงทเอาไฟสมทรดลง เวลาคา ๘ นาฬกา แมทพพมากยงปนสญญาณใหเขาปนปลนพระนครพรอมกนทกดาน พมาเอาบนไดพาดปนเขาไดตรงทกาแพงทรดนนกอน พวกไทยทรกษาหนาทเหลอกาลงจะตอส พมากเขาพระนครไดในเวลาคาวนนนทกทาง นบเวลาแตพมายกมาตงลอมพระนครได ๑ ป กบ ๒ เดอน จงเสยกรงศรอยธยาแกพมาขาศก

เมอพมาเขาพระนครไดนนเปนเพลากลางคน พมาไปถงไหนกเอาไฟจดเผาเยาเรอนของชาวเมองเขาไปจนกระทงปราสาทราชมนเทยร ไฟไหมลกลามแสงสวางดงกลางวน ครนพมาเหนวาไมมผใดตอสแลว กเทยวเกบรวบรวมทรพยจบผคนอลหมานทวไปทงพระนคร...

พระเจาเอกทศนน มหาดเลกพาลงเรอนอยหนไปซมซอนอยในสมทมพมไม ทบานจกรมวดสงฆาวาส แตพมายงหารไม จบไดแตพระเจาอทมพรซงทรงผนวช กบเจานายโดยมาก ทงขาราชการผใหญผนอย และพระภกษสามเณรทหนไปไมพน พมากจบเอารวมไปคมไวทคายโพธสามตน สวนผคนพลเมองทจบไดกแจกจายกนไปควบคมไวตามคายนายทพนายกองทงปวง แลวพมาเทยวตรวจเกบบรรดาทรพยสมบต ทงสงของหลวงของราษฎร ตลอดจนเงนทองของเครองพทธบชาตามพระอารามใหญนอย ไมเลอกวาของทจะหยบยกไดหรอทไมพงจะหยบยกไดดงเชนทองเงนทแผหมพระพทธรป มทองคาทหมพระศรสรรเพชดาญาณเปนตน∗ พมากเอาไฟสมพระพทธรปใหทองละลายเกบเอามาจนสน เทานนยงไมพอ พมายงจะเอาทรพยซงราษฎรฝงซอนไวตามวดวาบานเรอนตอไปอก... มองเหนความวบตพนาศของอยธยานแลว ยอนหลงไปดสภาพคนไทยครงนนวาออนแอ

ปลอยตวมวตกอยในความประมาทขาดสามคคแคไหน จงเสยบานเสยเมองหมดตวถงอยางนน ∗ พระศรสรรเพชดาญาณ เปนตวอยางใหเหนวาทองคาทกรงเกา ซงพมาเผาพระพทธรปเกบเอาไปนนมากเพยงใด ตามเรองวา เมอ จ.ศ. ๗๙๖ (พ.ศ. ๑๙๗๗) สมเดจพระบรมไตรโลกนาถขนครองราชย ไดทรงยกพระราชวงสรางเปนพระอาราม ใหนามวาวดพระศรสรรเพชดาราม ตอมาถง จ.ศ. ๘๓๕ (พ.ศ. ๒๐๑๖) สมเดจพระรามาธบดท ๒ ขนครองราชย ทรงปฏสงขรณวดพระศรสรรเพชดาราม แลวทรงหลอพระพทธรปยนสง ๘ วา ถวายพระนามวาพระศรสรรเพชดาญาณ ใชทองหลอหนก ๕๓,๖๐๐ ชง ทองคาแผหมหนก ๒๘๖ ชง

๘๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ประชมพงศาวดาร เลม ๖ ภาคท ๖ หนา ๗๖–๘๒ บนทกไววา ครนถงฤดแลง ปเถาะ พ.ศ. ๒๓๐๒ พระเจาอลองพญา...สงใหมงระยก

กองทพเลยลงมาตเมองตะนาวศรและเมองมะรดทง ๒ เมอง กองทพพมายกลวงแดนไทยเขามา ครงนนจะเปนดวยเหตใดไทยจงมไดตระเตรยมตอสหาปรากฏไม ไดความแตวาพมาตเมองไดโดยงาย...จนพมาประหลาดใจวาไทยทาไมจงออนแอถงเพยงนน จงเลยเปนเหตใหพมากาเรบคดอยากจะลองตหวเมองไทยตอเขามา ในชนนพมายงหาไดตงใจจะเขามาตกรงศรอยธยาไม...

ในเวลานนพระเจาอลองพญาลงมาทอดพระเนตรเมองทวาย เมองมะรดและเมองตะนาวศรทตไดใหม มาทราบวากองทพไทยรบพงออนแอแตกหนงายๆ จงเกดความคดขนในตอนนวานาจะเขามาตกรงศรอยธยาดวยความประมาทไทย จงใหตระเตรยมกองทพทเมองตะนาวศรนนใหมงระราชบตรเปนทพหนา พระเจาอลองพญาเปนทพหลวงยกตามเขามาทางดานสงขร...

ตามคาผหลกผใหญกลาวกนมา วาในครงนนไมไดคดอานทจะรวบรวมกาลงตอสขาศกประการใด สกแตไดขาวมาวาพมาจะยกมาทางไหนกเกณฑกองทพยกไปดกทางนน เพยงแตจะสบสวนใหไดหลกฐานมนคงเสยกอนกไมม จงเอากาลงรพลไปปวยการเสยเปลาๆ มากกวาทไดตอสขาศก ดวยพมามไดยกมาทงทางดานพระเจดยสามองคและดานแมละเมา ยกมาแตทางดานสงขรเมองตะนาวศรทางเดยว...ทางดานสงขรทพมายกมา...ไมใชแตเปนทางออมคอมหางไกลอยางเดยว ทางทขาศกจะตองเดนทพขนมา ตงแตขามเขาบนทดเขามาแลวเปนทางกนดาร เพราะเทอกภเขาอยขางซาย ทะเลอยขางขวา เหมอนตองเดนตรงมาในตรอกถง ๕ วน ๖ วนจงจะถงเมองเพชรบร ถาหากไทยเอากองทพทมกาลงไปตงสกดอยทเมองเพชรบรสกทพ ๑ แลวใหกองทพเรอยกลงไปวกหลงทางทะเล จะเลอกลอมขาศกทตรงไหนกไดสะดวกตลอดระยะทางกนดารนน เพราะเชนนเมอครงพระเจาหงสาวดมาตเมองไทยแตกอนถงไมไดใหกองทพยกมาทางดานสงขรเลย ทพระเจาอลองพญายกมาครงนนกดวยไมรภมแผนท เหมอนหลงเขามาในเงอมมอไทย ถาเวลานนผบญชาการศกขางฝายไทยมความสามารถอยบาง กองทพพมากคงปนป แมอยางตากจะไมสามารถลวงเลยเมองเพชรบรขนมาได คดดจงนาเสยดายนก เพราะพมาหลงแลวฝายเรายงหลงยงไปกวาพมาเลา กลายเปนพมายกกองทพมาในทางทไทยมไดตระเตรยมตอส จงลวงเลยมาถงเมองราชบรไดโดยสะดวกดวยประการฉะน...

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๘๕

ตงแตกองทพไทยแตกมาจากเมองราชบร ทในกรงศรอยธยากเกดโกลาหล ดวยคนทงหลายเหนกนเปนแนชดวาเพราะผบญชาการศกโงเขลาไมรเทาถงการ จะพาบานเมองพนาศฉบหาย กวนวายกนไปตางๆ ถงคดกนจะไปทลเชญพระเจาอทมพรใหลาผนวชออกมาวาราชการ พระเจาเอกทศเกรงจะเกดจลาจลขน...

ประชมพงศาวดาร ภาคท ๓๙ หนา ๕๒ ลงจดหมายมองซเออรอาโตดไววา วนท ๑๔ เดอนมกราคม ค.ศ. ๑๗๖๖ (พ.ศ. ๒๓๐๘) กองทพพมาไดไปยดหมบานไวไดหลายแหง จงไดตงคายมนไวในทแหง ๑

แลวกออกเทยวปลนสดมภทารายตางๆ ทวไปหมด...เมอเราไดออกจากกรงศรอยธยาไดสกสองวน พวกขาศกกไปยดบางกอกไวได แลวจงลองกลบมาทสนดอนเผาบานซงเราพกอาศรยอยในวนกอน พวกพมาไดฆาคนไทยตายเปนอนมากซงผดธรรมเนยมทพมาเคยทามา แตทฆาครงนกเหนจะเปนเพราะพมาแคนทไทยไดตอสทบางกอก แตความจรงการทไทยไดสพมาทบางกอกกประเดยวเดยวเทานน ดเหมอนไมถงครงชวโมงไทยกหนพมาไป ทานคงจะเหนไดตามทเลามาน วาความกลาหาญของไทยจะมสกเพยงใด ขาพเจาเชอวาทงโลกเหนจะไมมประเทศไหน ทจะทาสงครามไมเปนเหมอนกบประเทศสยามนเลย เมอไมมกาลงความสามารถอยในตวเอง คนไทยเวลานนกหวงลมๆ แลงๆ พวก

นกรบขาดความมนใจในตวเอง ออนแอ กเอาไสยศาสตรคาถาอาคมเปนทพง เมอแกความออนแอของตวไมได กยงแพเขา ดงทคราวกรงแตกนน มเรองการหวงพงวทยาคมซงทาใหยงประมาท แลวกยงแพเรอยๆ เชนท ประชมพงศาวดาร เลม ๖ ภาคท ๖ ตงแตหนา ๑๒๒ เลาวา

ครนถงราวเดอน ๖ ปจอ พ.ศ. ๒๓๐๙...พระเจาเอกทศจงตรสสงใหจดกองทพมจานวนพล ๑๐,๐๐๐ ใหพระยาพระคลงถออาญาสทธเปนแมทพยกไปตคายพมาทตงอยปากนาพระประสบขางฝายเหนอ กองทพทยกไปคราวนปรากฏวามกองอาทมาต คอ ผทชานาญวชาอาคมนาหนาไป ไทยรบพงกลาหาญเกอบตไดคายพมา แตแมทพไมไดตระเตรยมเครองบงตวคนทจะไปตงประชดคายขาศก จงตองถอยกลบมาเสยคราว ๑ ตอมาอกสองสามวนพอเตรยมเครองบงตวพรอมกยกไปตคายพมาทปากนาพระประสบอก คราวนวาถงมพวกราษฎรชาวเมองตามกองทพออกไปดวยเปนอนมาก ฝายพมาเหนไทยรบพงเขมแขงกวา

๘๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

แตกอนกออกครนครามจงคดกลอบาย พอกองทพไทยยกไปถงคราวหลง พมาทาเปนหนออกไปทางหลงคาย ใหไทยเหน พวกกองอาทมาตไมรเทา สาคญวาพมาหนจรงกนาพลเขาคายไลจบพมา พวกกองทพพมาทซมอยกออกตโอบกองทพไทย แลวใหกองทหารมาวกมาตกระหนาบขางหลงอกทาง ๑ กองทพไทยกเสยทพมาฆาฟนทงพวกกองทพและพวกราษฎรทตามไปดวยลมตายเปนอนมาก กองทพพระยาพระคลงกแตกหนกลบมา แตในวนนนกองทพพระยาตากสนมไดแตกดวย ชวยรบขาศกปองกนมาขางหลง กองทพไทยจงมไดแตกยบเยน... (พระยาตากสนเปนตวอยางทชดเจนของผทฝกฝนสรางตนใหสามารถอาจกลาม

ความสามารถจรงแททมนใจในสงทตนมจรงเปนจรง แลวกมแตชยชนะทกเมอตลอดมา

ประชมพงศาวดาร ภาคท ๓๙ หนา ๔๗ พวกบาดหลวงบนทกบอกความวา บางกอกวนท ๑ เดอนพฤศจกายน ค.ศ. ๑๗๖๙ (พ.ศ. ๒๓๑๒) พวกพมาไดยกทพมาตงอยขางบานมหาพราหมณ และไดยกจากคายมหา

พราหมณออกโจมตไทยอยเสมอๆ แตพมาทาการไดตามชอบใจเพราะไมมใครออกมาตอสเลย แตเพอจะกนมใหราษฎรพลเมองวาได พวกไทยจงไดยกออกตอสขาศกบางเปนครงเปนคราว แตการตอสนกทากนโดยอยางเสยไมได เพราะเมอไทยออกตอสพมาคราวใด กสาหรบสงอาวธใหแกขาศกเทานน ไทยกบพมาไมไดรบกนประชนหนาจนครงเดยว ฝายพวกพมาเหนวาไทยไมสจงจดการลอมพระนครไว และเอาวดตางๆ ซงอยรอบพระนครเปนทตงมน... ประชมพงศาวดาร เลม ๖ ภาคท ๖ หนา ๑๒๘ บอกใหเหนความออนแอของคน

ไทยเวลานน ทขลาดกลวมวแตหวงพงวชาอาคม และกลวแมแตเสยงปนใหญ เชนวา ...เนเมยวสหบดไดเปนแมทพใหญ บงคบบญชากองทพพมาทงหมดแตผ

เดยว กสงใหกองทพฝายเหนอฝายใตสมทบกนเขาตงลอมกรงศรอยธยา ตวเนเมยวสหบดยายจากคายปากนาพระประสบมาอยทคายโพธสามตน ใหกองหนาเขามาตงคายทวดภเขาทอง แลวใหรกเขามาตงคายวดทาการองอกแหง ๑ ฝายขางในกรงฯ เหนพมาเขามาตงคายถงวดทาการอง ทางปนใหญจะยงไดถงพระนคร กใหกองทพเรอยกออกไปตคายพมา...แตใครจะเปนตวนายทพหาปรากฏไม กลาวแตวามนายฤกษคน ๑ ถอดาบสองมอราไปขางหนาเรอ พอพมายงปนมาถกนายฤกษตกนาลง กองทพเรอกถอยกลบคนเขากรงฯ ทงหมด ความทกลาวมานพเคราะหดเหนวาคงเปนดวยเรองเชอถอวทยาคมนนเอง นายฤกษคน

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๘๗

นนเหนจะเปนตวอาจารยราดาบเศกเปาไปหนาทพโดยเชอวาอาจจะคมครองปองกนอนตรายกองทพไดทงหมด ครนตวอาจารยถกปนตายเอง พวกกองทพกพากนใจฝอ ผทคมทพเหนวาถาขนเขาไปรบกเหนจะเปนเครองแตสาหรบไปแตกไปตายไมเปนการ จงใหถอยกลบมา...แตนการรบพงกเปนแตเอาปนใหญตงยงกนทง ๒ ฝาย พมาตงคายทวดภเขาทอง วดทาการอง แลวตงคายรายตอลงมาทวดกระชาย วดพลบพลาชย วดเตา วดสเรนทร วดแดง ขางดานตะวนตกตงปนใหญยงเขาไปในพระนคร หนา ๑๓๐ บอกความตอไปวา

...แตปนใหญทยงโตตอบกนนน ไทยมปนประจาเมองไดเปรยบพมา จงคดอานเอาปนขนาดใหญๆ ขนตงยงบนปอม มเรองเลากนมา เปนอทาหรณของความเสอมทรามในครงนนวา เมอเอาปนชอปราบหงสาซงเปนอยางใหญทมอย ขนตงบนปอมมหาชยจะยงพมา แตแรกเจาหนาทไมกลายดดนดาใหเตมขนาด กลวแกวหจะแตกดวยเสยงปน ลดดนดาลงแลว ยงมคนขอใหลดลงอกเลา จนทสดเมอยงไป กระสนปนไปตกไมถงคเมอง เปนไดถงอยางน ขางฝายทกลากตรงกนขาม ดงปรากฏในหนงสอพระราชพงศาวดารวา...เอาปนชอมหากาลมฤตยราชขนบนปอม แลวเอาลกดนยดทวขน ๒ เทา ประสงคจะยงใหถงคายพมาทภเขาทอง ยงไดนดเดยวปนกเลยราวรานใชไมไดตอไป...พระยาตากสนเปนเจาหนาทรกษาการดานตะวนออกอยทวดเกาะแกว...เหนพมายกเขามากเอาปนใหญยงขาศกไมมาบอกศาลาลกขน มโจทกฟองเกอบจะตองถกลงโทษ หากวาไดมบาเหนจความชอบมา จงไดรบกรณาเพยงภาคทณฑโทษไว แตนนพระยาตากสนกทอใจจงคดหนจากพระนคร เรองราวของความเสอมทรามมอกมากมายจนหนา ๑๓๔ กมความบอกวา

ฝายขางพระนครถกพมาลอมมาชานาน เสบยงอาหารอตคดเขาเกดเปนโจรผรายแยงชงกนชกชมขนทกท ครน ณ วนเสารเดอนย ขน ๔ คา ปจอ เวลากลางคนเกดไฟไหมในพระนคร...ไฟไหมกฎวหารและบานเรอนในพระนครรวมกวา ๑๐,๐๐๐ หลง ผคนพลเมองกยงอตคดคบแคนหนกขน พระเจาเอกทศใหทตออกไปวากลาวกบพมาขอเลกรบจะยอมเปนเมองขนตอพระเจาองวะ แมทพพมากไมยอมเลก ดวยประสงคจะตเอาทรพยสมบตผคนไปใหสนเชง... ในทสด ครนถงวนองคาร เดอน ๕ ขน ๙ คา ปกน พ.ศ. ๒๓๑๐ เปนวนเนาสงกรานต

ไทยกเสยกรงศรอยธยาแกพมาขาศก ดงความในพงศาวดารทไดคดมาใหดแลวขางตน

๘๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

สญสนยอยยบดบสลาย กชาตได บานเมองกลบมนคง ประชมพงศาวดาร ภาคท ๓๙ หนา ๔๙ บาดหลวงเลาความครงกรงแตกวา

พมาไดเทยวเอาไฟเผาบานเรอนทบตอยเขาของและฆาฟนคนทวไปหมด เมอพมาจบโรงเรยนสามเณร∗ไดสก ๘ วน กตกรงแตก พมาไดเขาไปในพระนคร ไดทราบมาเปนการแนวา พระศรสราย (Phra Si Surai) นองภรรยาของพระเจาแผนดน ไดสมรรวมคดกบขาศกดวย แตการทคดการเชนนจะประสงคอะไรกตาม แตกหาไดสาเรจตามปรารถนาไม เพราะตองถกจาตรวนพรอมดวยเจาพระยาพระคลงและขนนางอนๆ ดวย ฝายพระเจากรงสยามซงเปนพระโรคเรอนนนกหนขาศกไป และไปสวรรคตทโพธสามตนเมอพมาไดยกกลบไปแลว เมอพมาเขากรงไดแลวนน พมาไดเอาไฟเผาบานเรอนทาลายขาวของตางๆ อย ๑๕ วน และไดฆาผฟนคนไมเลอกวาคนมเงนหรอไมมเงนกฆาเสยสน แตพวกพมาพยายามฆาพวกพระสงฆมากกวา และไดฆาเสยนบจานวนไมถวน ขาพเจาเองไดเหนพมาฆาพระสงฆในตอนเชาเวลาเดยวเทานนกวา ๒๐ องค

เมอพมาไดเผาบานเรอนในพระนครตลอดจนพระราชวง และวดวาอารามหมดสนแลว พวกพมาจงเตรยมการทจะยกทพกลบไป พวกพมาไดยกทพออกจากกรงเมอวนท ๑๕ เดอนเมษายน ค.ศ. ๑๗๖๗ (พ.ศ. ๒๓๑๐)

บาดหลวงแบนาดโนไดตกนาตายใตบางกอก บาดหลวงเยซวตไดตายทบางชาง บาดหลวงอซดอรไดหนไปทเมองคนเคา ซาอานาซโอกบภรรยาถกพมาเกบทรพยสมบตจนหมดตว ลงปลายทสดกอดอาหารตาย สวนตวขาพเจานนไดหนไปยงบางกอกพรอมดวยพวกเขารด ๓๐๐ คน แลวไดลงเรอจนไปยงเมองคนเคาตอไป

จบความจากทเลาแลววาเมอกรงใกลจะแตก พระยาตากไดออกไปรวบรวมกาลงในหวเมองขางนอก เมอเขมแขงพอแลว กยกกองทพมาสรบตพมาแตกหนไป และยดกรงเกากลบคนมาได แตอยธยาสนสภาพแลวเหลอกาลงจะฟนขนมาได ถกพมามาทาลายแลว คนขางในยงซาเตมตวเองอก พระยาตากไปตงเมองหลวงทกรงธนบร แตกยงตองยงกบการทาศกสงครามอยางหนกตลอดเวลา ๑๕ ป โดยเฉพาะกบพมาทยกมาแลวๆ เลาๆ พรอมไปกบการบารงบานเมอง และฟนพระศาสนา ประชมพงศาวดาร ภาคท ๓๙ หนา ๗๔ ลงจดหมายมองซเออรคอรเลาความบางอยางทนาสนใจในชวงเวลานวา ∗ โรงเรยนสามเณรในทนหมายถง seminary คอโรงเรยนฝกบาทหลวงของฝรง

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๘๙

วนท ๑ พฤศจกายน ค.ศ. ๑๗๖๙ (พ.ศ. ๒๓๑๒) ในเวลาทพวกพมาขาศกหนออกจากกรงศรอยธยานน พระยาตากกได

เตรยมการทจะตงตวเปนใหญตอไป โดยรวบรวมเกลยกลอมผคนทยงหนกระจดกระจายอย แลวจงไดไปตงมนอยทเมองจนทบร...แลวจงเลยเขาไปถงบางกอก...เปนธรรมเนยมของพระยาตากอยาง ๑ ซงตองคมกองทพไปดวยพระองคเองเสมอ

ในระหวางทพระเจาตากพระเจาแผนดนใหมของกรงสยาม ไดทรงทาใหบานเมองใกลเคยงสทกสทานกลวเดชานภาพไปหมดนน พวกไพรฟาขาแผนดนตองรบความเดอดรอนตองลมตายวนละมากๆ เพราะอาหารการกนอตคดกนดารอยางทสด ในปนไดมคนตายมจานวนมากกวาเมอครงพมาเขามาตกรงศรอยธยา เหตทคนตายมากนกนนกคอเพราะเงนทองซงบญจไวตามพระเจดยหมดเสยแลว

เมอปกอนและในปน พวกจนและไทยไมไดหากนอยางอน นอกจากเทยวทาลายพระพทธรปและพระเจดย พวกจนไดทาใหเงนทองในเมองไทยไหลไปเทมา และการทประเทศสยามกลบตงตวไดเรวเชนนกเพราะความหมนเพยรของพวกจน ถาพวกจนไมใชเปนคนมกไดแลว ในเมองไทยทกวนนคงจะไมมเงนใชเปนแน เพราะพวกพมาไดขนไปจนหมดสน เพราะฉนนการทไดมการคาขายกนในทกวนน กเปนดวยพวกจนไดไปเทยวขดเงนทองทฝงไวตามดนและบญจไวตามพระเจดยนนเอง เมอพวกจนไดทาลายวดภไทย (Vat Phu Thai) ซงเปนวดใหญอยใกลกบโรงเรยนสามเณรนน ขาพเจาไดกลบมาถงเมองไทยแลว ในวดนเมอทาลายลงแลว พวกจนไดพบทองเปนอนมากพอบนทกเรอยาวไดถงสามลา...

วดตางๆ ในเวลานจะเปรยบกเทากบเตาไฟ ฝาผนงกดาหมด และตามลานวดกเตมไปดวยถาน และพระพทธรปหกพงเปนชนเลกชนนอย...

บางกอกวนท ๗ เดอนมถนายน ค.ศ. ๑๗๗๐ (พ.ศ. ๒๓๑๓) เมอขาพเจาไดกลบมาถงเมองไทยไดหลายเดอน ขาพเจาไดไปเทยวดในพระ

ราชธาน ไดพบจานวนเดกเปนอนมาก ซงอดอยากอยางทสดในระหวางทขาวยากหมากแพงนน เดกพวกนไดรบนามนตเขารดมจานวน ๔๐๐ คน เดกเหลานโดย มากเปนบตรของชาวบานนอก ซงพระเจาแผนดนองคใหมไดพามาจากหวเมองในเวลาทเสดจไปปราบปรามหวเมองเหลานน...เพอจะใหคนในกรงแนนหนาขน เพราะตงแตครงรบกบพมา ในกรงหมดผหมดคนเหลอแตเสอและสตวปาอยเทานน

๙๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ประชมพงศาวดาร ภาคท ๓๙ หนา ๙๕ ลงจดหมายมองเซนเยอรเลอบอง ถงผอานวยการคณะตางประเทศของเขาวา

วนท ๓ เดอนเมษายน ค.ศ. ๑๗๗๕ (พ.ศ. ๒๓๑๘) จนถงเวลาเดยวน อาหารการกนในเมองนยงแพงมาก เพราะบานเมองไมได

เปนอนทามาหากนมา ๑๕ ปแลว เพราะเหตวามสงครามไมหยดเลย และในเวลานกยงหาสงบทเดยวไม เงน ๒๐๐ เหรยญในทกวนน มราคาไมเทากบเงน ๕๐ เหรยญ เมอ ๑๐๐ ปมาแลวซงเปนเวลาทเราไดแรกมาตงคณะบาดหลวงในเมองน พวกเขารดกไมไดชวยเหลออะไรเราเลย เรากลบตองเลยงดพวกเขารดบางคนเสยอก การศกสงครามปราบปจจามตรดาเนนมาตลอดรชกาลพระเจาตากสน ถง พ.ศ.

๒๓๒๕ ตอดวยรชกาลท ๑ แหงกรงรตนโกสนทร พมาแมจะแพทกครง กไมเลกยกทพมาต จนถง ค.ศ. ๑๗๘๕ (พ.ศ. ๒๓๒๘) พมาเตรยมการทาศกครงยงใหญ ทเรยกวา “สงครามเกาทพ” ยกพลมามากมาย (เรยนกนมาวา แสนสหมนสพนคน ยกมาต ๕ ทาง) ไทยมกาลงพลครงหนงของพมา กตพมาแตกพายไป บาทหลวงกบนทกไว (หนา ๑๕๖) วา

พวกพมาไดยกทพเขามาไมหยดเลยจนถงเดอนกมภาพนธ ค.ศ. ๑๗๘๖ (พ.ศ. ๒๓๒๘)...อยดๆ โดยไมทนรตว พมากยกทพมามพลประมาณ ๙๐,๐๐๐ คน...แตดวยพระเปนเจาชวย ไทยไดไปตานทานกองทพพมาแตกหนไปทง ๔ กอง โดยเกอบจะไมตองรบกนเลยกวาได...และในเวลาทพมาขาศกแตกหนไปนนไทยกไดไลฆาฟนลมตายเปนอนมาก... ในทสด คนไทยเมองไทยกเขมแขง มนคง อยกนไดสงบสข ดงทในป ๒๓๓๑ คอ

๒๑ ปหลงกรงเกาพนาศ มองเซนเยอรการโนตไดเขยนจดหมายรายงานในสายงานของเขา ซงนามารวมไวใน ประชมพงศาวดาร ภาคท ๓๙ หนา ๑๕๗ บอกความแตเรมตนวา

เกาะหมากวนท ๒๔ เดอนมถนายน ค.ศ. ๑๗๘๘ (พ.ศ. ๒๓๓๑) ดวยพวกไทยมความเบอหนายในการทพมายกเขามาทาศกทกๆ ปไมเวน

เลย และการทพมาเขามาคราวใด กตองพายแพกลบไปทกท เพราะฉนนไทยเบอหนายเขาเตมทแลว จงไดยกกองทพไปตพมาบาง ตามขาวททราบมาไดความวากองทพไทยไดตเมองทวายและเมองมะรดกลบคนมาไดแลว และไดทราบตอไปวาพมาเหนจะสไทยไมไหวเปนแน เพราะไทยกลบแขงแรงและกลาหาญขนมาก ไมออนแอเกยจครานเหมอนแตกอนแลว

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๙๑

กพระศาสนาขนมา แตยงตองพากนกาวตอไป ในคาบอกเลาเรองกรงศรอยธยาแตก พมาเผากรง ทยกมาดกนนน ชดเจนวาไม

เฉพาะบานเมองเทานนทพนาศวอดวาย แตในดานพระพทธศาสนา วด และศาสนวตถ มพระพทธรปและพระเจดยเปนตน กถกทาลายยอยยบดวย และกมใชเฉพาะวตถและสถานเทานน พระสงฆทจะสบทอดพระศาสนากหมด เหลอแตวดราง ทงรางพระพทธรป และรางพระสงฆ ขอยอนกลบไปอานจดหมายของบาทหลวงมองซเออรคอร ซงนามารวมไวใน ประชมพงศาวดาร ภาคท ๓๙ หนา ๗๘ ดงความทเลาไววา

บรรดาพระพทธรปและพระเจดยซงไดปดทองกนอยางงดงาม บดนกทาลายหกพงเปนผงธลไปหมดแลว ตามวดวาอารามกรางไปหมด เพราะพวกพระสงฆไดหนทงวดไปสน ผาเหลองเวลานไมใครมใครจะนบถอเหมอนแตกอนแลว และถาใครขนครองผาเหลองในเวลานกตองอด การทเปนเชนนไมฉเพาะแตในกรงและตาบลใกลเคยง แตพระเจาแผนดนเสดจยกทพไปทแหงใดกเปนเชนนทวไป เชนเมองพษณโลก นครราชสมา เพชรบร นครศรธรรมราช และภเกจเปนตน การทวดวาอารามรกรางวางเปลาและพระพทธรปตองทาลายลงเชนน เปนการ กระทาใหเราหวงดสาหรบสาสนาของเราในภายหนาตอไป เพราะเวลานบรรดาพระเจดยและพระพทธรปไดทาลายลงหมดแลว ดวยพวกจนทราบไดดวาทองเงนของรปพรรณไดบญจไวทแหงใดบาง และพวกจนกมไดเลอกทเลย ของมทไหน กทาลายสงนนลงโดยไมละเวน เมอทาลายแหงนลงแลว พวกจนกหยดพอหายใจใหหายเหนอยสกหนอย กไปทาลายสงอนหาทรพยตอไปอก ในการกชาตบานเมองนน กรวมถงการกพระพทธศาสนาดวย และการกพระ

ศาสนากมใชแคสรางวดวาอาราม ศาสนวตถ ศาสนสถาน เชนพระพทธรปและพระเจดยขนมาใหม แตตองสรางพระสงฆผสบทอดและสอนธรรมขนมาเปนสาคญ คอไมใชแคใหมคนมาบวชเปนพระ แตตองใหพระมการศกษาทจะเปนภกษผทรงศล ทรงธรรม ทรงปญญา สามารถเทศนานาประชาชนใหพฒนาขนไปในศลในธรรม ซงหมายถงการพฒนาคณภาพของประชาชนพลเมองทงหมดเลยทเดยว และนคอเปนการกและเปนงานททงฟนฟและพฒนาในระยะยาว ไมอาจจบไดและไมงายอยางใดเลย

กรงศรอยธยาเปนเมองหลวง เปนทชมนมของพระสงฆผใหญทเปนชนนา เปนศนยกลางการศกษาของพระสงฆ ตงแตการเลาเรยนพระปรยตธรรมในระบบทจดไว รวมไปถงเปนแหลงกลางทเกบรวบรวมพระไตรปฎก คมภร และตารบตาราทกอยาง ความพนาศของกรงศรอยธยา จงหมายถงความสญสนอางวางของสรรพสมบตทกลาวมานน

๙๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

เมอพระเจาตากสนมหาราชทรงรวมชนกชาต ตงแตระยะเรมตน กทรงทางานกอบกพระศาสนาไปดวย ดงทเมอทรงปราบปรามจดการหวเมองชนในสงบราบคาบแลว กทรงบารงพระพทธศาสนา สมกบความใน ประชมพงศาวดาร ภาคท ๖๕ หนา ๒๓ วา

ลศกราช (พ.ศ. ๒๓๑๑) ทรงพระราชดารวา พระพทธศาสนาจกรงเรองสมบรณนน ดวยบรษททงสปรนนบตตามพทธโอวาท แลพระสงฆทกวนนยงปรนนบตพระจตปารสทธศลสงวรนนมบรบรณ จงทรงพระกรณาตงพระสงฆราชราชาคณะขนไว ใหกาชบวากลาวพระสงฆทงปวง แลวทรงพระราชศรทธาจางใหหมเสนาทหารพลเรอน สรางพระวหารเสนาสนะกฏมากกวา ๒๐๐ กฏ สนพระราชทรพยเปนอนมาก แลวจงตรสพระราชทานโอวาทประศาสนไววา ขอพระผเปนเจาทงปวงจงตงสตอารมณปรนนบต ตงอยในพระจตปารสทธศลสงวรวนยบญญตบรบรณ อยาใหพระศาสนาของพระองคเศราหมองเลย แมนพระผเปนเจาจะขดสนดวยวตถจตปจจยทง ๔ ประการนน เปนธระโยมจะอปถมภ ถาพระผเปนเจาทงปวงมศลคณบรบรณในพระศาสนาแลว แมนจะปรารถนามงสะรธระโยมๆ กอาจสามารถจะเชอดเนอแลโลหตออกบาเพญทานได

ลศกราช ทรงพระราชดารวา พระศาสนาจะวฒจรฐตกาลนน เพราะปรยตกลบตรเลาเรยนพระไตรปฎก จงทรงพระกรณาใหสงฆการ ธรรมการทาสารบาญชพระสงฆ องคใดบอกเลาเรยนพระไตรปฎกไดเปนอนมาก จงทรงถวายไตรผาเทศเนอละเอยด แลวพระราชทานจตปจจยแกเถรเณรตามไดเลาเรยนมากแลนอย อนง โปรยปรายพระราชทรพยแลแจกทานแกยาจก ทกวนปณรสอฏฐมอโบสถ แลตงนตยภตรไวสาหรบคนโซทงปวง ในป ๒๓๑๒ ทรงยกทพไปตเมองนครศรธรรมราช ครนเสรจการแลว ไดทรงนา

พระไตรปฎกมายงเมองหลวง ดงความใน ประชมพงศาวดาร ภาคท ๖๕ หนา ๓๒ วา อนง ทรงพระกรณาใหราชบณฑตยจดพระไตรปฎกลงบรรทกเรอเขามา

กรงเทพฯ แตพอจาลองไดทกพระคมภรแลวจงจะเชญออกมาไวดงเกา แลพระอาจารยศร ซงแตกหนออกไปอย ณ เมองนครศรธรรมราชนน ใหนมนตมากบสานศษยดวย

ลศกราช ๑๑๓๑ ปฉลเอกศก (พ.ศ. ๒๓๑๒) เสดจดาเนนทพกลบมาเมองธนบร จงตงพระอาจารยศรเปนพระสงฆราช แลวทรงพระกรณาจางใหชางจานๆ พระไตรปฎกทงจบ สนพระราชทรพยเปนอนมาก ฝายเจานครนนพระราชทานโทษ ใหรบพระราชทานนาพระพพฒสจจา ตงแตนนมาพระศาสนากคอยเฟองฟขนไดดงเกา

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๙๓

ตอมา ใน พ.ศ. ๒๓๑๙ ไดโปรดใหจดสรางสมดภาพไตรภมอนวจตรขนาดใหญ เพอเผยแพรความรเขาใจตามคตของเรองไตรภม (ทสบมาจากหนงสอไตรภมพระรวงในสมยสโขทย) ใหประชาชนไดรเขาใจในเรองภพภมตางๆ มนรกสวรรคเปนตน แลวจะไดมนอยในศลธรรม โดยละเวนกรรมชวและประกอบแตกรรมด

เมอเขาสยครตนโกสนทร ใน พ.ศ. ๒๓๒๕ ซงกผานปกรงแตกมาไมนานเพยง ๑๕ ป งานสรางชาต ฟนพระศาสนากดาเนนตอมา เวลานนคงมพระไตรปฎกทรวบรวมจากหวเมองตางๆ มาไดหลายฉบบ ครนถง พ.ศ. ๒๓๓๑ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชกไดทรงจดใหมการตรวจชาระสอบทานพระไตรปฎกขนเปนครงใหญ เรยกวาสงคายนา∗ ครงท ๙ ดงความใน ประชมพงศาวดาร ภาคท ๖๖ หนา ๑๑๙ วา

แลพระองคทรงอปถมภกพระพทธศาสนา ใหจดสรรพระภกษสงฆอนทรงพระปรยตธรรมได ๒๑๘ รป มสมเดจพระสงฆราชาธบดเปนประธาน อกราชบณฑตามาตย ๓๒ คน กระทาการนวมสงคายนา ชาระพระไตรปฎกธรรมอนพรธ ใหถกถวนดวยบทอกษรพยญชนะบรบรณ ในกาลศกราชลวงได ๑๑๕๐ เสรจแลวคดลอกสรางเปนพระไตรปฎกฉบบหลวง เรยกวา ฉบบทองใหญ (เดม

เรยกวาฉบบทองทบ, และตอมาทรงสรางเพม ๒ ฉบบ คอฉบบรองทอง และฉบบทองชบ) ประดษฐานไวในหอพระมณเฑยรธรรม ในวดพระแกว เพอเปนหลกของแผนดน

จากนน ในรชกาลท ๑ น กไดโปรดฯ ใหราชบณฑตชาระหนงสอไตรภม โดยรวบรวมคาชแจงอธบายและคาพรรณนาเกยวกบไตรภม อนมในคมภรทงหลาย คดเลอกแปลประมวลมาเรยบเรยงใหสมบรณ จดเปนหนงสอใหญ เรยกวาไตรภมโลกวนจฉย สาระกเหมอนกบไตรภมพระรวง หรอเตภมกถา ของพญาลไท แหงยคสโขทยนนเอง แตเนอหาพสดารกวา เพราะนาเอารายละเอยดของเรองปลกยอยมารวมไวดวย

ขอใหสงเกตไวเปนสาคญวา ในทง ๒ แผนดน คอทงกรงธนบร และกรงเทพฯ ทรงจดตงพระไตรปฎกขนเปนหลก เสรจแลวกจดใหมหนงสอไตรภมขนดวย พระไตรปฎกนนเปนหลกใหญเปนประธานของพระพทธศาสนา อยเหนอคมภรทงปวง สวนหนงสอไตรภมเหมอนเปนคมภรประจาเมอง เปนหลกความเชอถอของสงคมไทย อาจพดวา พระไตรปฎกแสดงพระพทธศาสนาทงหมดทเราพยายามกาวไปจนกวาจะจบ สวนไตรภมสาแดงพระพทธศาสนาเทาทสงคมไทยกาวมาไดมาถง ขอพดทงไวแคนกอน แลวจะยอนมาพดอกท ∗ สงคายนา ทวาตรวจชาระสอบทานนน คอ นาคมภรพระไตรปฎกบาล ฉบบซงเปนหลกเปนฐาน เทาทมมามอย เอามาเทยบเคยงกน ตรวจสอบความครบถวนสมบรณ ความถกตองของตวอกษรเปนตน ใหคงอยตรงตามตนแบบของเดมแททรกษากนไว ไมใหผดเพยนไป และไมใหมอะไรแทรกเขาไปปลอมปน

๙๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ตามเรองในพงศาวดารทไดเลามา เหนชดแลววาหลงกรงแตก บานเมองพนาศวอดวายมสภาพเปนอยางไร แมมใชเรองทจะมวโกรธแคนพมา แตควรเตอนใจกนวานแคพมา ถามวประมาทเขลาขยาดขาดสามคคออนแอกนอย ไปขางหนาอาจตองเจอความหฤโหดยอยยบยงกวาน ในคราวกรงแตกนน ผคนพลเมองสวนใหญเปนดงคนเดนตาย ในเมองหลวงใหม มคนชาวบานถนเดมบาง คนทหนรอดจากกรงเกามาบาง คนจากชนบทหางไกลและหวเมองใหญนอยตลอดจนประเทศขางเคยงทเจาสยามทรงกวาดตอนมาอยเพอเพมประชากรบาง ลวนมพนเพภมหลงเชอชาตวฒนธรรมแตกตางกนไป บานเมองกยงมศกสงคราม คนเปนอยยากแคน มการปลนฆาแยงชงมาก วดมากมายกราง พระเกาๆ ทรธรรมรวนยกลมหายหรอไมกอยไมไดลาเพศไป คนทบวชเขามา กไมมการศกษา บางกบวชหาเลยงชพโดยใชความเชอเหลวไหลลวงลอหาลาภ ทงพระเณรกบชาวบานวนวายกบเรองไสยศาสตรและการหาอทธฤทธปาฏหารย

สภาพบานเมองเปนดงน ในรชกาลท ๑ จะทรงจดการบานเมองและการพระศาสนาใหเจรญมนคง จงไดตรสแสดงพระบรมราโชบายวา “ฝายพระพทธจกรพระราชอาณาจกรยอมพรอมกนทงสองฝายชวนกนชาระพระสาศนา” และไดทรงตรา “กฎพระสงฆ” รวม ๑๐ ฉบบ (ในหนงสอ กฎหมายตรา ๓ ดวง, สถาบนปรด พนมยงค, พ.ศ. ๒๕๔๘, เลม ๓, หนา ๓๔๔-๓๙๑) เพอกวดขนมใหภกษสามเณรประพฤตผดเพยนพระธรรมวนย มใหตดหลงหรอชกนาคนในไสยศาสตร เฉพาะอยางยงใหการบวชมการเลาเรยนศกษาตามหลกพระธรรมวนย

กฎพระสงฆททรงตราขนนน แสดงใหเหนวาการนบถอพระพทธศาสนาเวลานนผดเพยน พระเณรและประชาชนขาดการศกษา หางไกลเนอตวของพระศาสนา ทงหลงใหลและเหลวไหลกนไปไกลเพยงใด ขอคดมาใหดเลกนอยพอเปนตวอยาง

กฎพระสงฆ (ฉบบท) ๒ ตอนหนงวา “...ถาสามเณรรปใดมอายศมควรจะ อประสมบทแลว กใหบวดเขาราเรยนคนฐธระ วปศนาธระ อยาใหเทยวไปมาเรยน ความรอทธฤทธใหผดทระทงสองไป...ถาแลสามเณรรปใดอายศมถงอประสมบทแลว มไดบวด เทยวเลนโวเวอย จบได จะเอาตวสามเณรแลชตนอาจารยญาตโยมเปนโทษจงหนก”

บางตอนจาก กฎพระสงฆ (ฉบบท) ๓ “แลภกษสงฆทกวนนละพระวไนยบญญตเสย…ครนบวดเขาแลวกมไดใหศษยอยนไสยในหมคณะสงฆครอประฌาอาจารยกอน ละใหเทยวไปโดยอาเพอใจ…ไปตงซมซอนอยทามารยารกษาศล ภาวะนา ทากรยาใหคนเลอมใสนบถอ สาแดงความรวชาอวดอทธฤทธเปนอตรมนษ ธรรมเปนกลโกหก ตงตววาผมบญวาพบคนวเสศมวชามาแตถาแตเขา...”

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๙๕

จาก กฎพระสงฆ (ฉบบท) ๔ วา “เปนประเวณในพระพทธสาศนาสบมาแตกอน มพระพทธฎกาโปรดไวใหภกษสามเณรอนบวดในพระสาศนารกษาธระสองประการ คอคนฐธระวปศนาธระ เปนทยดหนวง... แตนสบไปเมอหนา หามอยาใหมภกษโลเลละวฏะประนบดแลปตญานตววาเปนกจวด มไดราเรยนธระทงสองฝาย อยาใหมไดเปนอนขาดทเดยว”

จาก กฎพระสงฆ (ฉบบท) ๘ วา “แลทกวนนเหนฝายพระพทธจกรวางมอเสย…เขาใจวาสาศนาถงเพยงนแลวเหนจะบารงใหวฒนาขนได จงมไดระวงระไววากลาวกน ใหเกดมหาโจรปลนทาลายพระสาศนา ทงสมณะแลสามเณรมไดรกษาพระจตบารยสทธศลราเรยนทระทงสองประการ แลชวนกนเทยวเขารานตะหลาดดสกา มอาการกรยานงหมเดรเหรกระดาง หยางฆะราวาษ มไดสารวมรกษาอนทรย หมเปนทเลอมไสยศรทธาแกทายก แลเทยวดโขนหนงลคอนฟอนขบ แลเลนหมากรกสกา พนนทงปวง...ผกพนทเรยกฆะราวาษหญงชายเปนพอเลยงแมเลยงพเลยงนองเลยง...ทรงพระกรรณาจะใครยกโทษพระราชาคะณะทงปวงดวยอก แตใหงดโทษไวครงหนงกอน...ขางพระราช อาณาจกรนเรงรอนรนนก ใหนกปราชราชบณดตยสงกะรยธรรมการออกมาประเดยงแจกกฎหมายใหพระราชาคณะทงปวงเรงกาชบตรวจตรากน รกษาพระจตปารยสทธศลปรนบดตามคนฐธระวปศนาธระแลพระราชกาหนดเกาไหมอยเนองๆ ฉน กยงมสมณสามเณรเปนมหาโจรปลนพระสาศนาขนมากมาย...”

คดตดจาก กฎพระสงฆ (ฉบบท) ๑๐ วา “บดนพระสงฆอนนบเขาในพระพทธชนโนรศมไดมหรโอตบปะคบหากนทาอลามกเปนอละชยภกษ คอเสพสรายาเมานาตานซมแลฉนโภชนาหารของกดของเคยวเพลาปฉาพทแลในราตรกมบาง ลางเหลาเอาผาพาดบาตรเหลกไปขายแลกเลาเลนเบยเสยมไดครองไตรจวรกระทาจอมปลอมเหมอนสามเณรไมไดปลงผมโกนหนงบางสองโกนบาง เทยวกลางวน กลางคน ดโขน ดหนง ดห น ดลคอน เบยดเสยด อบาศกสกา พดจาตะหลกคนองเฮฮาหยาบชาธารณ...บดนใหพระราชาคณะ ถานาณกรม สงกะรยธรรมการ ราชบณฑตย พรอมกนชาระพระสงฆซงเปน อละชยภกษ พจารณารบเปนสจ ใหพระราชทานผาขาวสกออกเสย...ศกแขนเปนไพรหลวงใชราชการทหนก หวงมใหดเยยงหยางกน...

“แตนสบไปเมอหนา ถาผใดเหนพระสงฆกระทาอลามกเปนอละชยภกษ เสพสรายาเมากนนาตานซมแลตะหลกขนองเลนเบยชนไก...ใหวากลาวตกเตอน...

๙๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

“อนงถาผใดลมตาย หามอยาใหเจาภาพนมนพระสงฆสวดพระมาไลย ใหนมนสวดแตพระอะภธรรมแลสวดใหสารวดไปปรกต อยาใหรองเปนลานา แขก จน ฝารง มอญ แลใหเจาภาพปรนบดเปนแตอฐบานนาชายาเสยง อยาใหเลยงษาค แกงบวด เมยงซม เมยงไบกลวยออยของกด ของเคยว เปนอนขาด ถาฆะราวาษทมาชวยจะสวดพระมาไลยกตามเถด แตอยาใหสวดเปนลานาตะหลกขนอง...” พรอมกบการแกปญหา งานฟนฟอยางสาคญกคอการศกษา ทรงจดทรงสงเสรมถงกบได

โปรดใหมการสอนพระปรยตธรรมในพระบรมมหาราชวง ตลอดจนวงเจานาย และบานขาราชการผใหญ และทรงสบตอประเพณมพระราชปจฉาถามคณะสงฆ

ใน ร. ๓ นอกจากทรงขยายการบอกพระปรยตธรรมในพระบรมมหาราชวง ใหมการบอกพระปรยตธรรมทกพระอารามหลวง และสอนหนงสอไทยแกเดกแลว ในคราวปฏสงขรณวดพระเชตพนฯ ในป ๒๓๗๔ โปรดใหรวบรวมสรรพวทยาจารกลงบนแผนหน เรยกวา “ประชมจารกวดพระเชตพน” (“จารกวดโพธ”) ซง UNESCO ไดขนทะเบยนเปน Memory of the World

ใน ร. ๔ ไดโปรดใหจดงานวนมาฆบชาขนเปนครงแรก และโปรดใหมพระราชพธพชมงคล ซงเปนพธพทธ ขนนาหนากอนพระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญ ทเปนพธพราหมณ

ถงเวลานน ประเทศไทยไดเขาสสมยใหมแลว ครนถง พ.ศ. ๒๔๓๑ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ไดโปรดใหพมพพระไตรปฎกบาล ดวยอกษรไทย เปนพระไตรปฎกในรปเลมหนงสอสมยใหมครงแรกของโลก จบละ ๓๙ เลม (ยงขาดคมภรปฏฐาน) ๑,๐๐๐ ชด เสรจและฉลองในป ๒๔๓๖ พรอมกบรชดาภเษก แลวสงไปพระราชทานแกนานาประเทศ และใกลกนนน ใน พ.ศ. ๒๔๓๕ ไดทรงตงกรมธรรมการขนเปนกระทรวงธรรมการ (มกรมศกษาธการรวมอยดวย) ใหรบผดชอบการศกษาทงฝายบานเมองและพระศาสนาเนองอยในนโยบายอนเดยวกน

ในหลวง ร. ๕ เสดจไปทรงเยยมราษฎรในชนบท ไดทอดพระเนตรเหนสภาพความเปนอยของชาวบาน ซงมความเชอถอรเขาใจไมถกตองตามหลกพระพทธศาสนา สวนพระสงฆในถนกขาดการศกษา เทศนาสอนชาวบานแตเรองนทานชาดกทฟงตอกนมา ไดทรงมพระราชหตถ เลขาปรารภเรองนทานองทรงอาราธนาสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรสใหทรงนพนธหนงสอสอนหลกธรรมเบองตนงายๆ ทชาวบานควรรเขาใจนาไปประพฤตปฏบต

สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส นอกจากทรงนพนธหนงสอหลกพระธรรมวนยทพระเณรและชาวบานจะไดเรยนรพระพทธศาสนาตงแตขนพนฐานแลว กไดทรงจดการเลาเรยนปรยตธรรมใหเปนระบบการศกษาอยางสมยใหม ทรงใหนาวธแปลโดยเขยนมาใชแทนการสอบแปลปากเปลา ในการสอบบาลสนามหลวง และทรงจดการศกษาพระปรยตธรรมขนใหมอกหลกสตรหนง (เมอเรมแรกเรยกวา “องคของสามเณรรธรรม”) เรยกวา “นกธรรม” สอบครงแรกใน พ.ศ. ๒๔๕๔ ซงตอมาขยายใหคฤหสถทวไปเลาเรยนไดดวย เรยกวา “ธรรมศกษา”

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๙๗

งานฟนฟพระพทธศาสนาแผขยายการศกษาไมไดนงนอน กไดดาเนนมา แตดงทวาไดมาถงยคทเมองไทยเขาสสมยใหม คนไทยตนตาตนใจกบความเจรญแบบใหมทเขามาจากเมองตะวนตก ซงคนไทยชนชมเรยกวาเปนอารยประเทศ อนเจรญดวยวทยาศาสตรและเทคโนโลย มวตถสงเสพ เครองจกรกล และวทยาการใหมๆ แลวกาวคบไปจนเปนอยางทเรยกวาบรโภคนยม คนกรงตนเตนรอรบรอเลยนรอเสพ คนบานนอกกตนตาม พากนละทงหลงลมหยามเยาะความรความคดความเชอวฒนธรรมประเพณพนเดมของชาตตว เชนทางวตถ ยาไทย สมนไพร ถกปฏเสธ ทางคานยม พดคาฝรงเปนโก จนถงวาเมอใกลป ๒๕๐๐ คาทางธรรมทางบาล เชน วปสสนา สมาธ สอถงอะไรทคราครเหลวไหล พดออกมานากลวถกหวรอ เมอคนไมสนใจ หางไกลการศกษา ความรเขาใจหลกธรรม คาพระ กยงเลอะเลอน การปฏบตถาไมถกปฏเสธกผดเพยน เหลอแตขอยดถอและประเพณทางสงคมทสกวาทาสบกนมาตามรปแบบ เรยกวาทาพอเปนพธ

ในยคแหงสมยใหมน มบางทานทเทาทนยคสมย ไดศกษาคนควากาวหนาในวถธรรม และดวยความกลาหาญ กแหวกวงออกมาสอสารกบคนสมยใหม พรอมกบปลกใจปลกปญญาคนหมใหญทเลอนรางบางเลอะเลอนหรอหลงใหลบาง พาคนใหกาวเขามาในทางของธรรม ทานทรจกกนดคอ พทธทาสภกข และปญญานนทภกข ทานพทธทาสเนนในเรองทเรยกกนวาปรมตถ สวนทานปญญานนทะเอาจรงเอาจงกบเรองของชวตและสงคมในทฏฐธรรม

หลงป ๒๕๐๐ ไมนาน (ราวป ๒๕๑๐) ไดเกดมกระแสใหมขนมาในอารยธรรม ในอเมรกาทเปนประเทศผนาเวลานน คนชนกลางฝรงวยรนและหนมสาว อายราว ๑๕-๒๕ ป เกดความแปลกแยกจากวถชวตวตถนยมทคนรนพอแมสบกนมา แลวมปฏกรยาตอสงคมบรโภคนยม พากนปฏเสธระเบยบแบบแผนของสงคม ละทงความฟฟาหรหรา ออกจากบานเรอนหนพอแมออกไปตงชมชนใหมของพวกตวอยกนเอง กลายเปนวฒนธรรมสวนกระแส (counterculture) เรมดวยพวกฮปป (hippies) ทสรางวถชวตแบบใหมโดยเปนอยงายๆ กลางธรรมชาต ปลอยตวตามสบายไปกบปจจบนดวยดนตร ขยา และเสรเพศ สนใจลกลงไปทางจต เขาหาศาสนาตะวนออก เชน โยคะ และเซน เนนเดนในเรองสมาธ

กระแสใหมสวนทางในเมองฝรงทวาเจรญลา ทาใหคนไทยสมยใหมหนกลบทาง คาวาสมาธกลบมามความหมายดเปนทนยม คนไทยในกรงในเมองในถนเจรญหนมาสนใจไปเรยนไปฝกสมาธ กระแสความสนใจนพาคนกลบมาพบกบคณคาดงเดมทมอยจรงแตถกเมนมองขามไป เมอกระแสความสนใจมาบรรจบกบคณคาทมอยจรง กมกาลงและยนยาว สานกกรรมฐาน สานกวปสสนา ทสมยหนงลบเลอนเงยบหาย กปรากฏและเพมขยาย มชอเรยกกนใหมวาสานกปฏบตธรรม ซงมจานวนเพมมากมาย

๙๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

วฒนธรรมสวนกระแสในเมองฝรงทวาขางตนนน แมจะเปนปรากฏการณชวคราวทางสงคม ทกอความตนตระหนกวนวายฉงนสบสนงวยงงแกสงคมคนรนเกาอยราว ๒๐ ป แลวกซาและจางหายเงยบไป แตไมไดหายไปเปลา ทจรงมนเปนสดโตงในทางตรงขามของสงคมของเขาเอง เมอสอนคนใหไดเรยนรแลวกจบไป แตไดปลกใหคนในสงคมทวาเจรญนนไดมองเหนตวเอง เชน ใหสานกถงการดแลอยรวมกบธรรมชาต การฝกฝนทางจตใจพฒนาดานใน และการไมหลงไปตามภาพหลอกของระบบกระบดกระบวนทางสงคม

ในสงคมไทย ความสนใจใฝนยมสมาธซงมาในกระแสทวาน ไดแพรไปในหมคนสมยใหมในเมองในกรงถนเจรญ เปนการฟนขนมาบางแลวของพระพทธศาสนา แตยงมกเปนธรรมปฏบตชนดทวา ในดานหนงกใชแคเปนชองทางหลบออกจากวถชวตและสภาพสงคมทครนเครยดวนวายไปพกจตฟนฟใจ หรอใหไดความสงบสขภายในไปคราวหนงๆ ไมเขาไปเตมระบบใหถงสมาธทเปนองครวมในการพฒนาคนทงชวต ใหหลดพนเปนคนทไมวาอยทไหน กเปนอยดาเนนชวตโดยมจตใจทเปนอสระเสรทกททกเวลา และอกดานหนงกไมโยงทวตลอดลงมาเขากบธรรมปฏบตในการดาเนนชวตและจดการสงคมทเปนทฏฐธรรม

แลวอกแดนหนง คนไทยในสงคมพนถนชาวบาน วงนอกบานนอก หรอชนลางลงไป ทมากมายเปนสวนใหญ ซงกาวเขาสพระพทธศาสนามาดวยกนไดไมเทาไร แลวไดเหนหางออกไป เวลานโดยทวไปกรเขาใจปฏบตพระพทธศาสนาแคทาตามรปแบบทถอตอตามกนมา สกวาเปนพธ อางวางแทบไมเหนสาระเนอหา อยางทไดวาขางตนแลว ตรงนคอแดนกนดารทจะตองจองทางจองถนนใหราบเรยบรนรมยทจะกาวเดนหนากนตอไป

“รใหชดเจน ทาใหจรงจง” จบตงแตศล ๕ เปนตนไป เมอกไดเกรนไวใหสงเกตวา ใน ๒ แผนดน ทงกรงธนบร และกรงเทพฯ เมอทรงตง

พระไตรปฎกทเปนหลกของพระพทธศาสนาทงหมด ทเราจะพงพยายามกาวไปจนกวาจะจบขนแลว กทรงจดใหมหนงสอไตรภมทเปนเหมอนคมภรประจาเมอง เปนหลกความเชอถอของสงคมไทย อนสาแดงพระพทธศาสนาเทาทสงคมไทยกาวมาไดมาถง ขนไวดวย

พระไตรปฎกซงเปนหลกตนเดมเปนประธานนน พอจะรกนอย สวนไตรภมหมายถงหนงสอไตรภมพระรวง ทมชอทางการวาเตภมกถา ของพญาลไท ในสมยสโขทย เปนคาสอนเรองภม ๓ ทเวยนวายตายเกดของสรรพสตว ทงมนษย เทวดา มาร พรหม ลงไปดรจฉาน จนถงนรก แตทจรงทานไมไดจบแคไตรภม/ภม ๓ นน ซงเปนโลกยภม แตจดหมายแทอยทการจะพนจากโลกยภมทง ๓ นนขนไปสโลกตรภม ใหถงนพพาน

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๙๙

คาสอนคาอธบายในหนงสอไตรภมนเหมอนกบวาไดเปนหลกความรความคดความเชอทเรยกวาเปนพระพทธศาสนาของสงคมไทยเรอยมา ทนเมอเปนเรองภพภมตางๆ ซงเกยวกบการเวยนวายตายเกด กเปนเรองของความเปนไปตามกรรม ดงนน หลกกรรมจงเปนสาระสาคญหรอเปนหวใจของเรองไตรภมตามทคนไทยเขาใจ

ทน เรองภพภมทวาน นอกจากออกมาในการเทศนการบอกเลาสงสอนแลว กนยมเขยนเปนรปเปนภาพ เชนในสมดขอย และจตรกรรมฝาผนง ซงดงาย นาสนใจ และเมอจะใหเดนชดตดใจ กเขยนจาพวกรปสตวนรก เปรต และเหลาเทวดา จนถงพระพรหม (บางททาเปนรปปนรปหลอใหเดนขนอก) ใหเหนวาทากรรมอยางโนนจงไปเกดอยางนน ทากรรมอยางนนจงมาเกดอยางน พดกนไปฟงกนมาอยแคน เมอไมไดศกษาสงสอนกนใหละเอยดลกทวตลอด ไปๆ มาๆ นานเขาชกจะกลายเปนคตกรรมเกา โดยไมตระหนกไมรจกทจะแยกออกไดจากลทธกรรมเกา อนเปนมจฉาทฏฐ ดงทเคยพดขางตน

ในสมยอยธยา แนวโนมของการถอคตกรรมเกานคงจะไดเปนไปไมนอยแลว แตเวลานนคงจะยงมการศกษาททาใหรจกแยกถกแยกผดได ดงทไดยกพระราชปจฉาของสมเดจพระนารายณมหาราชมาใหดขางตน ขอยกพระราชปจฉาท ๓ มาใหดอกทดงน

บทคลเชอกรรม เขาไปในปา พบชาง พบเสอ กถอเสยวาแลวแตกรรม ไมหลบหน เสอชางกทารายสนชวต ดงนจะวามกรรมหรอหามได?

สมเดจพระพทธโฆษาจารย ถวายวสชนา (ความท ๑) วา บทคลผนนหาวจารณปญญามได ชอวามปพเพกตทฐวปลาส เชอแต

กรรมทกระทาแตกอนสงเดยว นกปราชญมควรสรรเสรญ

ยกมาใหดซาแคนพอแลว นนเปนสมยอยธยาตอนปลาย แตมาถงปจจบนสมยน เหมอนจะนากลววาจะหาคนรจกแยกผดแยกถกอยางนแทบไมได ความเชอกรรมของคนไทยอาจจะหรอแทบจะกลายเปนลทธกรรมเกาปพเพกตทฐ ทพระพทธเจาตรสเตอนไววาเปนมจฉาทฏฐอยางพวกนครนถไปเสยแลว

ถาการศกษาพระพทธศาสนายงดอย ชาวพทธกจะไมมองกรรมขาดๆ ดวนๆ ตดอยแคกรรมเกาอยางนน แตจะรเขาใจหลกกรรมชดเจน โดยมองเหนกรรมนนในกระแสธารแหงปจจยาการอยางทไดพดขางตน และรจกปฏบตตามหลกเหตปจจย ทจะทากรรมไดถกตองใหเปนประโยชนแทจรง นเปนตวอยางของการศกษาทจะพาใหกาวตอไปไดในพระพทธศาสนา

๑๐๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ไตรภมพระรวง แหงสมยสโขทย ไดเปนหลกความคดความเชอของคนไทยมายาวนาน และในสมยอยธยา ไดมวรรณคดเกยวกบเรองมหาชาต ในมหาเวสสนดรชาดก ทยงดวยทานบารม ขนมาหนนการทาบญดวยทาน พรอมดวยประเพณเทศนมหาชาต และเรองพระมาลยขนมาเสรมวา “ฟงพระมหาชาตชาฎก...กจะไดพบสมเดจพระศรอารยเมตไตร” ความรเขาใจความคดความเชอในระดบไตรภมน เรยกไดวาเปนพระพทธศาสนาของคนไทยเรอยมา จนกระทงเมอสงคมไทยเขาสสมยใหม ตนใจหนออกไปรอไปรบความเจรญและคตนยมใหม คนไทยกเรดรางหางเหนจากความคดความเชอทสบมาในวฒนธรรมของตน

ทวามานเทากบบอกวา สงคมไทยไดกาวเขาสพระพทธศาสนามาไดระดบหนง แตถงเวลาน มเพยงไมกาวตอไป เรากลบหลดลอยถอยหลนจากจดทถงนนเสยอกดวย เกาะตดอยไดบางแครปแบบทเปนเปลอก ทสกวาทาเปนพธ กบของทยอยเขาไปแลวซงยงตดคางอยในเนอตว

พอเหนไดวา เรากาวไปไดดไมนอยในเรองศลธรรม เรองคณธรรมในจตใจทดงาม มนาใจเออเฟอเผอแผ อยรวมกนในสงคมโดยมทาน มเมตตาการณย แตพอถงธรรมระดบปญญา อยางเรองปจจยาการทวาเมอก เราไมคอยรทจะช ควรตองตงหลกยนขนมาแลวกาวหนาตอไปเสยท

จะกาวไปไดอยางไร ในเมอเลอนลอยถอยหางมาไกลแลว แมแตในชนพนฐานทสดกเกาะตดอยไดแครปแบบพธทเปนเปลอก อยางเรองศล ๕ ทไดพดไวแตตน ทวาเปนความบกพรองเสยหายสาคญ ทงทเปนปญหาใหญ ซงควรถอเปนเรองรายแรง แตกปลอยทงไวอยางทรเหนกนจนชนชาแทบไมมใครใสใจ ขอยอนไปยกมายาทวนกนอกท ดงทวา

ขนหลกการ ทวาชาวพทธอยางนอยตองรกษาศล ๕ กแทบไมมใครนกถงหรอใสใจ

ขนปฏบต ทงทไมไดใสใจ แตเวลาทาพธอะไร เรมตนกยงมการรบศล ๕ ซงทาตามๆ กนมา สกวาเปนพธ พอเสรจพธ กกนเหลาหรอทาอะไรๆ ไปตามเคย เหมอนไมมอะไรเกดขน

ขนสารตถะ ทวารบศล สมาทานศลอะไรนน ทงทปากวาไป กไมไดรเขาใจศลทปากตววา และไมไดสนใจทจะรทจะศกษาอะไรทงนน

สภาพทวามาน เราปลอยกนมานานนกหนา จนเหมอนจะกลายเปนลกษณะของคนพทธ ของสงคมชาวพทธ ใหมองเหนวา พวกคนพทธนไมมหลกมเกณฑอะไร เปนคนจาพวกอยางไรกได ไมมอะไรจรงจง แลวสงคมพทธไทยกพรา กเลอนรางลงไปๆ จนจะไมเหนเปนชนเปนอน ถาทาใหชดเจนจรงจงไมได ตอไป ทเลอนรางกจะจางหายหมดไป

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๐๑

ศล ๕ นนเปนพนฐานของธรรมปฏบต ทเรยกกนวาการปฏบตธรรม คอการทจะดาเนนกาวไปในพระพทธศาสนา ศล ๕ เปนฐานรองรบสงคมทงหมดทเรารวมอยรวมกาวกนไป และประเพณการรบศล ๕ หรอสมาทานเบญจศลนคนไทยกปฏบตกนอยรเหนเปนอยางเดยวกนเหมอนกนทวแผนดน ตลอดเหนอ-ใต ตะวนออก-ตะวนตก เมอตนรขนมาจะกาวไปในพระพทธศาสนา กเรมกนตรงนแหละ คอจดตงฐานรปธรรมของศล ๕ นนใหมนคงแนนหนาเดนชดขนมา ทาประเพณการสมาทานเบญจศล หรอการรบศล ๕ กอนการทาพธการปฏบตการทกอยางนน ใหเปนการเรมตนพธทจรงจงดวยความตงใจทมความเขาใจในสงททา โดยมองเหนความหมายและความมงหมายชดเจนในใจของตน

คนจะทาอะไร ตองรเขาใจสงทตนจะทานน มองเหนความหมายและความมงหมาย ใจจงจะจองจะจบเอาสงนนเปนจดเปนเปา เมอใจมจดทจบเอาเปนเปาหมายเปนทจะมงไปแลว การทาการปฏบตกจะจรงจง และพอทาจรงจง กกาวหนาหรอกาวตอไปได

ตลอดเวลายาวนานมานกหนาน ควรพดวาคนถอพทธชาวไทยทาอะไรๆ กนไปพราๆ มวๆ ขาดความรความเขาใจทชดเจน ในการรบศล ๕ น กมองไมเหนทงความหมายและความมงหมาย เวลารบศลนน ใจไมมทจบ ไมเหนเปาหมาย ไมชดเจนวาจะปฏบตหรอจะกาวไปในการปฏบตอยางไร การกระทาการปฏบตจงเลอนลอย จนกลายเปนสกวาทา ในขนแรกน จงใหมาดความหมายของการปฏบต การรกษาหรอการมศล ๕ นน

ขอใหอานพทธพจน คอคาตรสของพระพทธเจาตอไปน แลวจะเรมเขาใจชดขน (อง.ปญจก.๒๒/๑๗๘/๒๓๒, แปลรวบความ)

“ภกษทงหลาย พวกเธอเขาใจวาอยางไร เธอทงหลายเคยไดเหน หรอไดยนบางไหมวา บรษนละปาณาตบาต เปนผงดเวนจากปาณาตบาตแลว ราชาทงหลายจบเขามาประหาร จองจา เนรเทศ หรอกระทาการตามปจจย เพราะการงดเวนจากปาณาตบาตเปนเหต? อยางนเธอทงหลายเคยเหน หรอเคยไดยนบางไหม?

“ไมเคยเลยพระเจาขา” “ถกแลว ภกษทงหลาย แมเรากไมเคยเหน ไมเคยไดยน...มแตเขาจะประกาศ

การกระทาชววาคนผนฆาหญงหรอชายตาย ราชาทงหลายจงจบเขามาประหาร จองจา เนรเทศ หรอกระทาการตามปจจย เพราะปาณาตบาตเปนเหต, อยางนเธอทงหลายเคยเหน หรอเคยไดยนบางไหม?

“เคยเหน เคยไดยน และจกไดยนตอไปดวย พระเจาขา”

๑๐๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

“ภกษทงหลาย พวกเธอเขาใจวาอยางไร เธอทงหลายเคยไดเหน หรอไดยนบางไหมวา บรษนละอทนนาทาน เปนผงดเวนจากอทนนาทานแลว...เวนจากกาเมสมจฉาจารแลว...เวนจากมสาวาทแลว...เวนจากสราเมรยมชชปมาทฏฐานแลว ราชาทงหลายจบเขามาประหาร จองจาเนรเทศ หรอกระทาการตามปจจย เพราะการงดเวนจากอทนนาทาน...จากกาเมสมจฉาจาร...จากมสาวาท...จากสราเมรยมชชปมาทฏฐานเปนเหต”?

“ไมเคยเลย พระเจาขา” “ถกแลวภกษทงหลาย แมเรากไมเคยเหน ไมเคยไดยน..., มแตเขาจะประกาศ

การกระทาชววา คนผนลกทรพยเขามาจากบานหรอจากปา... คนผนประพฤตละเมดในสตรหรอในบตรของผอน... คนผนทาลายประโยชนของชาวบาน หรอลกชาวบาน ดวยการกลาวเทจ... คนผนราสราเมรยฯ แลวฆาหญงหรอชายตาย... คนผนราสราเมรยฯ แลวลกทรพยเขาจากบานหรอจากปา...คนผนราสราเมรยฯ แลวประพฤตละเมดในสตรหรอบตรของผอน... คนผนราสราเมรยฯแลวทาลายประโยชนของชาวบานหรอลกชาวบานดวยการกลาวเทจ ราชาทงหลายจงจบเขามาประหาร จองจา เนรเทศ หรอกระทาการตามปจจย เพราะอทนนาทาน...กาเมสมจฉาจาร..มสาวาท...สราเมรยฯ เปนเหต, อยางนเธอทงหลายเคยเหน หรอเคยไดยนบางไหม?”

“เคยเหน เคยไดยน และจกไดยนตอไปดวย พระเจาขา” พทธพจนนเปนตวอยางทแสดงความหมายของหลกศล ๕ อยางชดเจน

ประการแรก ใหมองศล ๕ ซงมาดวยกนเปนชดอยแลวนวารวมกนเปนหลกการใหญอนหนงอนเดยว

ประการท ๒ ใหเหนวา หลกศล ๕ นเปนหลกการพนฐานทมความมงหมายเพอรกษาสงคมมนษยใหคนอยกนด ไมมการเบยดเบยน ใหสงคมมความมนคงปลอดภย ท คนจะไดสามารถพฒนาชวตและดาเนนกจทาการทงหลายใหเปนไปไดดวยด

คนไทยทวๆ ไป มองศล ๕ อยางพรามวและแตกกระจดกระจาย จบหลกไมได ความหมายไมชด ไมมลาดบขนตอน มองไปไมถงจดหมายทรวมเปนภาพใหญอนเดยว พอไดยนพดถงศล ๕ กมองออกไปขอนนขอโนน พอเจอขอแรก งดเวนปาณาตบาต บอกวาไมฆาสตว กนกไปถงวาทานไมใหฆาไก หน ป ปลา ฯลฯ จะเปนบาป แตขอใหดพทธพจนขางบนทวา ปาณาตบาต คอฆาคนผหญงหรอผชายตาย ทราชาผปกครองบานเมองจะเอาตวไปลงโทษ แคขอ ๑ ปาณาตบาต กฟองปญหาแหงความพรามวไดแคสกแตวา

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๐๓

ถงเวลาสงคมไทยตองกาวไป บนฐานความรเขาใจ ททาไดจรงจง เมอกนไดพดถงวาคนไทย พอไดยนวางดเวนปาณาตบาต ไมฆาสตว กนกเลยไป

ทไก หน ป ปลา ฯลฯ แลวกเตลดไปไหนๆ ออกจากสงคมมนษยไปเลย ตรงนแหละทวาตองหาความรกนใหชด

พทธพจนทยกมาดกนเมอกนน ชดอยแลววา ศล ๕ ทกขอมงเพอรกษาสงคมมนษย เรมทเวนปาณาตบาต คอคนไมฆาฟนทารายกน ทน จะยกพทธพจนมาใหดเปนตวอยางเพมขนอกแหงหนง ความนตรสไวในจกกวตตสตร (ท.ปา.๑๑/๔๕/๗๗) ดงทวา

ภกษทงหลาย โดยนยดงนแล เมอผครองแผนดนไมตามจดสรรปนทรพยใหแกชนทงหลายผไรทรพย (ไมทาธนานประทาน) ความยากจนกไดถงความแพรหลาย เมอความยากจนถงความแพรหลาย การลกขโมย (อทนนาทาน) กถงความแพรหลาย เมอการลกขโมยถงความแพรหลาย มดพราศสตรากถงความแพรหลาย เมอมดพราศสตราถงความแพรหลาย การฆาฟนสงหารกน (ปาณาตบาต) กถงความแพรหลาย เมอการฆาฟนสงหารกนถงความแพรหลาย การพดเทจ (มสาวาท) กถงความแพรหลาย...การพดสอเสยด...กาเมสมจฉาจาร...ธรรมสองอยาง คอ ผรสวาท และการพดเพอเจอ...อภชฌาและพยาบาท...มจฉาทฏฐ กไดถงความแพรหลาย... ตรงนกชดเจนตามพทธพจนวาเปนเรองของปญหาและการแกปญหาในสงคม

ของมนษย เปนเรองของการปกครองกบเศรษฐกจทวา เมอผปกครองไมจดการเศรษฐกจใหด อาชญากรรมกแพรระบาด รวมทงการลกขโมยแยงชงทรพย ทนาไปสปาณาตบาต คอการฆาฟนทารายกนของพวกมนษยในสงคมนนแหละ ไมไดตรสถงปาณาตบาตวาฆาสนขแมวหมหนนกทไหน

ปญหาใหญในหมคนไทยชาวพทธเวลานคอเรองศพทแสงทมาจากบาล คาพระทงหลายถกเขาใจเคลอนคลาดวบตเพยนไปมากมายหางไกล จนแมแตตรงขามกบของจรงของเดม อยางในกรณน พอพดวา “สตว” คนไทยกนกวาหมายถงจาพวกกบ เตา สนข แมว ลง คาง ชาง เสอ หรอวา “ปาณา” กนกถงปลา ป หน กวาง เปนตน ดงวาแลว เพราะฉะนนพอบอกวาเวนปาณาตบาต ไมฆาสตว จงนกคดไปไดแคนน

ในทนจงมาทาความเขาใจในศลขอเวนปาณาตบาต ไมฆาสตว พอใหชดขนสกหนอย

๑. เรองความหมายของถอยคา: พอพดวา “สตว” คนไทยนกถงพวกลง ชาง มา เปนตน ททางบาลเรยกวาดรจฉานคต นคอยงไมถกตองเพยงพอ

๑๐๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ตามความหมายเดมในภาษาบาล-สนสกฤต สตวมความหมายครอบคลมทงหมดตงแตคนหรอมนษย ไปจนถงเทวดา มาร พรหม กระทงเปรต ดรจฉาน สตวนรก และทสาคญทานมงมาทมนษยกอน เอาคนเปนหลก

ถาคาพระบอกวาสตว ขอใหนกถงคนเปนจดเรม คนเปนศนยกลาง ขอใหนกถงคาวา “โพธสตว” คอสตวผมงโพธญาณ เรากไดยนกนอย เชนวา เจาชายสทธตถะเปนพระโพธสตว และ “มหาสตว” ซงในบาลกลาวถงบอยๆ กคอมหาบรษนนเอง และมกใชแทนกนกบคาวา “โพธสตว” สวนพวกชาง มา แมว ลง กบ เขยด ถาไมพดรวมเขากบพวกเทวดามนษยเปนตน ทานกเรยกตรงๆ วา “ตรจฉานคตา” คาตรงมอยแลววาดรจฉาน

อกคาหนงคอ “ปาณ” อยางใน “ปาณาตบาต” ทพดกนวาไมทาปาณาตบาต คอไมฆาสตว เรากเขาใจ “ปาณา” แคบ มองผดไปตามคาวา “สตว” ดวย เรากเอาปาณาเปนหน นก จงจก ตกแก ฯลฯ ลมคนไปอกเหมอนกน จงตองแกใหมใหปาณามาเรมทคน เหมอนในพทธพจนทยกมาใหดแลวขางตน

๒. ขอบเขตของการเวนปาณาตบาต: ทพดมานน มใชหมายความวา เวนปาณาตบาตคอไมฆามนษยเทานน แตความหมายครอบคลมทงหมดตามความกวางของศพทนนแหละ คอรวมทงดรจฉานดวย แตควรรเขาใจใหตรงพอด ทงตามคาและตามความ

เพอใหงายไมตองเยนเยอ ขอใหเทยบกบศลของพระ หรอเอาศลของพระเปนหลกในการคด จะเหนวาทานมลาดบขนตอนในการรเขาใจและปฏบตรกษาศลขอเวนปาณาตบาตนชดเจน ขอใหดคาตรสของพระพทธเจาโดยตรงเลยทเดยว พระองคตรสคาบอกอนศาสนไว ซงแสดงศลของพระในการเวนปาณาตบาต ดงน (วนย.๔/๑๔๔/๑๙๔)

อปสมปนเนน ภกขนา สญ จจจ ปาโณ ชวตา น โวโรเปตพโพ อนตมโส กนถกปลลก อปาทาย ฯ

โย ภกข สญ จจจ มนสสวคคห ชวตา โวโรเปต อนตมโส คพภปาตน อปาทาย อสสมโณ โหต อสกยปตตโย ฯ แปล: อนภกษผอปสมบทแลว ไมพงจงใจปลดปลงสตวจากชวต โดยทสดจนถงมดดามดแดง ภกษใดจงใจปลดปลงรางมนษยจากชวต โดยทสดจนถงทาครรภใหตกไป ไมเปนสมณะ

ไมเปนเชอสายพระศากยบตร พทธพจนนแสดงขอบเขตความหมายของปาณาตบาต และแยกระดบโทษ/

ความผดชดเจนวา วรรคแรก: ภกษไมควรฆาสตวใดๆ ทงสน วรรคสอง: แตจาเพาะฆามนษยเทานนเปนความผดรายแรง ถงขาดจากความเปนพระภกษ (คอเปนปาราชก)

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๐๕

ทนกถามวา เมอภกษไมควรฆาสตวใดๆ แตจาเพาะฆามนษยจงมโทษหนกเปนปาราชก แลวอยางนน ถาฆาสตวอน มโทษแคไหน กมพทธบญญต ซงมคาจากดความบอกไวดวยวา (วนย.๒/๖๓๑/๔๑๒)

โย ปน ภกข สญ จจจ ปาณ ชวตา โวโรเปยย ปาจตตยนต ฯ... ปาโณ นาม ตรจฉานคตปาโณ วจจต ฯ

แปล: อนง ภกษใดจงใจปลดปลงสตวจากชวต เปนปาจตตย ทชอวาสตว ตรสหมายถงสตวดรจฉาน

นคอ ถาภกษฆาสตวดรจฉาน กมความผด เปนปาจตตย อนเปนโทษเบาหนอย เมอภกษนนเปดเผยบอกความผดนแกภกษอน กพนโทษไป (บอกดวยวาจะไมทาอก)

๓. เมตตาการณยตอสรรพสตว: หลกศล ๕ นนเปนเรองของความจาเปน ทานจงใหปฏบตโดยสมาทานถอคาตวไวทเดยว เพราะเปนหนาทพนฐานทจะตองรกษาสงคมมนษยไวใหมนคงปลอดภยทคนจะอยกนไดดวยด

ทนกวางออกไป ทานกมหลกธรรมจรยาใหไวอก อนเปนเรองควรประพฤตเพอใหโลกนอยกนดงามมความสข ทนกจงจะใหเหนหลกความประพฤตปฏบตทขยายกวางออกไป

ในทนจะยกหลกทเรยกไดวาเปนการพฒนาความประพฤตเจรญงอกงามตอออกไปจากศล ๕ เรยกวา “ธรรมจรยา” ขอใหดขอเวนปาณาตบาตนเทยบกน

ในศล ๕: ปาณาตปาตา เวรมณ (สกขาปท) (เชน ท.ปา.๑๑/๒๘๖/๒๔๗) (สกขาบทขอ) เจตนางดเวนจากปาณาตบาต

ในธรรมจรยา ๑๐: อธ คหปตโย เอกจโจ ปาณาตปาต ปหาย ปาณาตปาตา ปฏวรโต โหต นหตทณโฑ นหตสตโถ ลชช ทยาปนโน สพพปาณภตหตานกมป วหรต ฯ (ม.ม.๑๒/๔๘๕/๕๒๓)

ในขอน บคคลผใดผหนง ละปาณาตบาต เวนจากปาณาตบาต วางทณฑะ วางศสตรา มความละอายใจ มนาใจการณย หวงประโยชนเกอกลแกสตวทงปวง

นคอเหนอศล ๕ ทจะตองไมฆาฟนทารายกนในหมมนษยแลว กไมฆาฟนเบยดเบยนสตวทวไป โดยเจรญเมตตาการณยซงเปนการพฒนาจตใจ (ในการเลยงดเดก นาจะโนมนาชกจงฝกใหมเมตตากรณาตอสตวดรจฉาน มากกวาจะมวสงมวหามไมใหทานนน)

๔. รเขาใจปาณาตบาตทมโทษนอยหรอมาก: การรกษาปฏบตศล กเปนเรองของการศกษาการฝกหดพฒนา และเปนธรรมดาวาผทากยอมรบผดชอบตอกรรมของตน ดงนน นอกจากตงเจตนาดแลว กควรมความรเขาใจทจะใหสามารถตดสนใจดวยปญญา

๑๐๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

เปนอนวา ในศลขอท ๑ คอ เวนปาณาตบาตนน แมวาทานจะมงเอาสตวมนษยเปนหลก ดงพทธพจนทยกมาแสดงแลว ซงจาเปนสาหรบการดารงรกษาสงคมของมนษยเอง แตสตวจาพวกทเรยกวาดรจฉาน กรกชวต รกสขเกลยดทกข เปนเพอนรวมโลก เรากควรมเมตตาการณย ไมควรเบยดเบยน ศลขอน ทานจงใหแผคลมไปถงสตวจาพวกดรจฉานดวย แมวาการฆาสตวดรจฉานจะมโทษนอยกวาการฆาสตวมนษย

ในเรองน อรรถกถาไดแสดงหลกสาหรบวนจฉยวา การฆาสตวใดมโทษนอยหรอโทษมาก (อธบายไวมากแหง เชน ท.อ.๑/๖๘; วภงค.อ.๔๐๙) โดยดท

๑. คณความด สตวมคณมาก ฆากมโทษมาก สตวมคณนอยหรอไมมคณ กมโทษนอย เชน ฆาพระอรยะมโทษมากกวาฆาปถชน ฆาสตวชวยงาน มโทษมากกวาฆาสตวดราย เปนตน

๒. ขนาดกาย สาหรบสตวจาพวกดรจฉานทไมมคณเหมอนกน ฆาสตวใหญมโทษมาก ฆาสตวเลกมโทษนอย

๓. ความพยายาม มความพยายามมากในการฆา มโทษมาก มความพยายามนอย มโทษนอย

๔. กเลส หรอ เจตนา กเลสหรอเจตนาแรง มโทษมาก กเลสหรอเจตนาออน มโทษนอย เชน ฆาดวยโทสะ หรอจงใจเกลยดชง มโทษมากกวาฆาดวยปองกนตว เปนตน

ทพดมาตอนทายนเปนเพยงเรองราวประกอบความรเขาใจ เปนสวนเสรม ขอสาคญอยทตองมองถงความจาเปนเหนความสาคญของศล ๕ ทจะเปนพนฐานใหสงคมมนษยนตงอยมนคง คนอยกนด ประเทศชาตกาวตอไปได

ถามวลชนมศล ๕ สงคมกปลอดอาชญากรรม ไมมการแยงชงปลนฆาขมขน ไมมการทจรตในเรองเงนทองทรพยสน ไมมคนหากนดวยการหลอกลวง ไมมอบตเหตบนทองถนนเพราะคนเมาแลวขบ อนเปนปญหาซงบานเมองทเจรญดมอารยธรรมไมควรจะม แตประเทศไทยกลบมชอเสยงเดนเปนอนดบนาๆ ทงทเสยงกลาวคาสมาทานรบศลของคนไทยดงไปไดยนกนทวทกถนทกทตลอดทกเวลา หลอกกนทนตาตงแตปากวารบศล

ถาคนไทยตงใจรบศล ทาพธสมาทานศลใหเปนเรองจรงจงศกดสทธ กจะเปนคนทเรมนบไดวามวนย และการรกษาศลนนกจะหลกประกนตอความอยดมความมนคงวางใจไดของชวต ทรพยสน ครอบครว การตดตอสอสาร และการดาเนนกจการทงหลาย ถาคนไทยรเขาใจความหมายของศล ๕ และมองเหนความสาคญตอชวตและสงคมของตน กนาจะพรอมใจและรวมใจในการทจะตงอยในศล ๕ นน

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๐๗

ดงทวาแลว สงคมไทยมรปแบบพธในการรบศล ๕ หรอสมาทานเบญจศล เปนประเพณทปฏบตกนแทบทกเวลาทวสงคมทงประเทศ แตเวลาน รปแบบประเพณนนไมสอไมโยงมาประสานกบหลกการทเปนสาระ กลบกลายเปนเครองฟองถงความเสอมธรรมเสอมปญญาเลอะเละขาดวนยทแพรระบาดในสงคมไทย ถาใสสาระคนกลบเขาไปได กจะพลกวกฤตเปนววฒน

การทจะทาไดจรง กตองมความรเขาใจชดเจน มองเหนความหมาย และสานกตระหนกถงความมงหมาย แลวใจกจะตงไดตามความรเขาใจและความสานกตระหนกนน ดงนน จงขอเนนยาวา ในเวลามพธรบศล ๕ เมอจะกลาวคาสมาทาน จะวาตามพระ พง:

- นกเหนชดในใจวา การถอศล ๕ นเปนหลกพนฐานอนจาเปนทจะรกษาสงคมมนษยใหมนคงปลอดภย ใหคนอยกนด ดาเนนชวตทากจการงานกนไปไดเปนปกตสข

- มองเหนกวางออกไปวา ตวเรากบทกทานทกคนในทชมนมหรอทประชมน กาลงรวมกนยนยนและเสรมกาลงความเขมแขงมนคงในปฏบตการเพอชวตและสงคมอนน

- (สาหรบผใหญผสงวยทมศลดอยแลวและมองดสงคมนอย) รวมรบศลกลาวคาไปดวย โดยมใจชนชมโมทนาวาเหลาผรบศลกนอยนจะทาใหเรามสงคมทดงามมความสงบสข ในเวลาสมาทานเบญจศล ขอใหคนไทยมใจทสานกดวยปญญาอยางน พธรบศล

๕ กจะเปนการปฏบตวนยททากนไดจรงจงตามความหมายและสมความมงหมาย และเมอทากนไดอยางน สงคมไทยกจะมฐานทมนคงยงใหญซงแผไปเตมทวทงแผนดน รองรบสงคมทจะกาวเดนไปขางหนา พรอมทงเปนเครองพสจนวาคนพทธคนไทยพรอมทจะกาวตอไปในพระพทธศาสนา

ถาคนไทยตกลงใจเอาจรงรวมกนวางฐานของการสมาทานเบญจศลขนมาใหชดไดแลว ถายงมใจส กเรมตงหลกไดเลย ดวยการฟนวฒนธรรมไทยวถพทธทไดเลอนรางจนจางบางหายไปแลวบาง ใหมแรงเขมแขงขนมา ดวยการ

ทาแดนดนถนอาศยใหเปนรมณย, ทาบญพนฐานใหชมชนอยกนด, จดไฟในใจเดกทกรนใหมแสงอรณแหงฉนทะ, มใจอยในพรหมวหาร มปฏบตการดวยสงคหวตถส, ใหความชนบานสดใสหนกแนนมนคงของปราโมทยและสมาธเปนบรรยากาศของสงคมน

ตงตนกนทจดเรมน อยาใหคนนอกตเตยนไดวาสงคมไทยมทนทไดสะสมไวมากมาย แตคนไทยไมเหนไมมอง พากนทงของทมมา ทงรปธรรมและนามธรรม เกลอนกลาดกระจดกระจาย ควรตนตวรทนขนมา แลวชวนกนจดชวนกนใช ทนดทมพรอมไวแลว กจะพาใหกาวหนาไปไดทนท

รจก สรแจม

สงวย - สงวฒ

สงอาย: สงธรรม สงปญญา

ถาสงอายเปน

กนาเปนผสงอาย ∼ ∼

วฒนธรรมนบถอผสงอาย มาเปน “สงคมผสงอาย”

ในสงคมนน เปนธรรมดาสบกนมาวา คนทเกดกอน มอายมากกวา กไดเรยนรมากอน คนทเกดทหลง ยงไมรอะไร กไดเรยนรจากคนรนกอนนน ลกเรยนรจากพอแม นองๆ กรบรจากพๆ โดยทวไป คนรนหลงจงรบฟง คอยฟง หรอถงกบเชอฟง นบถอคนรนกอนกวาตน ดงทคนไทยเรยกคนรนกอนอยางนบถอวาผอาวโส

ยงเปนคนมอายมาก สงอาย เปนคนรนกอนกวาหลายรน จนแก จนเฒา กยงไดรบความนบถอ เชอถอ หรอเคารพ จนเปนวฒนธรรมชองชาต ของสงคม

พรอมกนนน กมหลกมคาสอนดานคณธรรมจรยธรรมเขามาหนน เพอใหผอาวโส และผสงอายทงหลาย ประพฤตตวดารงตนใหสมควรแกการทจะไดความยอมรบหรอเคารพนบถอวาเปนผหลกผใหญ

ตามทวามานน ผสงอายไดเปนผหลกผใหญมความสาคญขนมาโดยวถของการยอมรบทางวฒนธรรม แตเวลาน สงคมไดเจรญหรอเกดมความเปลยนแปลงเปนไปจนมสภาพทเรยกวาเปนสงคมผสงอาย เนองจากมอตราสวนประชากรผสงอายเพมสงขนจนกลายเปนประชากรกลมกอนใหญ

เปนธรรมดาวา คนสวนมากหรอคนจานวนใหญมลกษณะอาการอยางไร มคณภาพแคไหน กจะเปนสวนสาคญทปรงแตงสภาพของสงคม

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๑๑

เมอเปนเชนนน ความสาคญของผสงอายทมมาเดมตามวฒนธรรมประเพณ กจะกลายเปนความสาคญตามสภาพความเปนจรง โดยทวาความเปนไปของสงคม เชน ความเจรญหรอความเสอม ความดงามหรอความโทรมทราม ตลอดจนความสขใสมนคงหรอความออนแอบอบสลายของสงคม จะขนตอสภาพของผสงอายเปนปจจยอนใหญ

เหมอนบอกวา แตนตอไป ผสงอายจะตองเปนหลกใหแกสงคมดวยความสานก โดยรตว และอยางเตมตว มใชเปนแคในท อยางทเปนมา

ผสงอาย กคอพอแกแมเฒา จะเอาเรยวแรงมาจากไหน

มองในแงหนง เมอเปนสงคมผสงอาย กคอเปนสงคมของคนแก ผเฒาผชรา ทเสอมถอยกาลงวงชา จะหมดแรง ถงตอนน เหมอนกบวาผสงอายจะตองมาเจอเรองยาก มภาระหนกเพมขน จะไปไหวหรอ?

ไมใชอยางนน ตรงขาม เปนเ รองของธรรมชาตท เอออยแลว จงไดเปนวฒนธรรมสบกนมา คอโดยธรรมชาตนน มนษยเปนสตวทประเสรฐดวยการฝกการเรยนรศกษา ยงเกดอยนานมา กยงมชวตทไดพฒนามากขนๆ

ในแงทสาคญ ผสงอายคอผไดพฒนามาจนมวฒภาวะ ซงเปนความเจรญแกกลาเตบใหญ มากดวยกาลงจตใจและกาลงปญญา ทเปนแกนกลางและเปนตวนาของการสรางสรรคพฒนาอยางแทจรง

คราวน ผสงอายซงเปนผทไดพฒนาชวตนาหนามาในสงคม กจะทาใหวฒนธรรมเปนของจรงแทเปนเนอหาของสงคมไปเลย โดยผสงอายจะเปนหลกเปนแกนนาของสงคมในการสรางสรรคความถกตองดงามความเจรญมนคงยงยนอยดมความเกษมสนตสขทรอกนมานาน ใหเปนจรงขนมาอยางมนใจ ดงทผสงอายมากคน ไดเปนผนาหรอเปนผทาใหแกสงคมมาแลวมากมาย คราวนกทาเพมทายดขยายตอไปไดอก

เปนอนวา ในสงคมมนษยทไดเจรญพฒนามาจนกลายเปนสงคมผสงอายน บดนถงเวลาทผสงอายจะตองเปนสวนรวมนา ทจะทาสงคมใหมความเจรญพฒนาอยางดอยางทพงหวงใหได – นเปนภาระทสมกบภาวะ ควรจะทาได ไมเกนกาลง

๑๑๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

สงอาย ไมใชงอนแงนงอแง แตเปนหลกใหญแททมนคง

ในสงคมทงหลายทวไป มวฒนธรรมนบถอผสงอาย เปนเรองธรรมดาอยางทวาแลว เนองจากเปนผทไดเรยนรมากอน มประสบการณทจะบอกจะสอนแกคนรนหลง ทเรยกวาอนชน และจากการเรยนรคอการศกษานน ยงมชวตอยนานไป คนสงอายขน กยงดาเนนชวตไดดขน มจตใจและปญญาทเจรญพฒนามากขน แมจะแกเฒาชราลงไป รางกายจะถอยกาลงออนแอลง แตจตใจและปญญากเขมแขงอยได จตใจและปญญาทพฒนาดแลวนนแหละ คอคณคาทแทจรงของชวต

ดงนน ผสงอาย ทสงธรรม สงปญญา จงเปนสมบตสงคาของสงคม ทคนจะเคารพและเชดชบชา อนจะนาประโยชนมาใหอยางยงยนหรอตลอดไป

ทวา ใหสงอาย มากบสงธรรมสงปญญานน ทจรง สงธรรมคาเดยว กคลมหมด คอรวมทงปญญาดวย

แตเปนธรรมดาในทางพระ ทานถอปญญาเปนยอดธรรม จงนยมพดแยกออกมาใหเดนชด สวนธรรมกคลมคณธรรมความดงามอนทงหมด ตงแตทาน ศล ตงแตวนย ความประพฤตดงาม ชวตทสะอาดสจรต การอยรวมสงคมอยางเกอกลกอประโยชน และคณธรรมความดงาม ตงแตเมตตา กรณา ตลอดจน วรยะ สต สมาธ ความเขมแขงมนคง และความสขสดชนผองใสของจตใจ

ธรรม เปนหลกของชวต และเปนหลกของสงคม มปญญา จงรหลก บอกหลกได และใชหลกเปน ทาใหมความยงใหญทแทจรง ดงนน ผสงอาย ทสงธรรมสงปญญา จงเปน ผหลก ใหแกสงคม และเปนผใหญ ทจะบอกจะสอนจะชแนะจะนาทางแกสงคม เปนผนาได สมกบทเรยกวาเปนผหลกผใหญ

เปนอนวา ผสงอาย ทสงธรรมสงปญญา กเปนผหลกผใหญไดแนนอน คาพระเรยกวาเปน “เถระ” แตชาวบานคงรสกวาไมถนด กอาจจะเรยกวา “วทธชน” หรอจะเรยกใหยงใหญเปน “เชษฐบรษ” กได

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๑๓

จะเปนผหลกผใหญ กใหมความสงธรรมสงปญญาไวดงทวา มฉะนนจะถกคาเตอน หรอถกทานตาหนไดวาเปน “โมฆชณณ” แปลวาคนแกเปลา

นวาตามทพระพทธเจาตรสไวเองวา “บคคลไมชอวาเปนเถระ/ผหลกผใหญ ดวยการทศรษะมผมหงอก บคคลนนมวยแกหงอม กเรยกไดแควาเปนคนแกเปลา” (ข.ธ.๒๕/๒๙/๔๙)

มทางทาไวใหด ทเขาจะไดเลอกเดนตาม

ผสงอายนน ดงทวาแลว ไดเรยนรมากอน มประสบการณทไดผานมาหรอสะสมไว จงเปนประโยชนอยางงายๆ แกคนผตามมา ทเรยกวาคนรนหลง หรอเรยกใหสนแควาอนชน คนรนหลงทฉลาด กรจกเรยนรและใชประโยชนจากประสบการณของคนรนกอน เปนเหมอนการเรยนลดอยางหนง

อยางนอยคนรนกอน เฉพาะอยางยงทสงอาย ซงผานประสบการณมามากมายยาวนานนน กเปนคลงขอมลสาเรจใหแกอนชน แมวาในปจจบนทไอทกาวไกล คลงขอมลจะหาและเขาถงไดงายอยางรวดเรว ไมตองพงพาอาศยตวบคคลมาก แตคนทฉลาดกยงจะไดประโยชนพเศษ ของขอมลเรองราวจาเพาะคนจาเพาะทและเรองนามธรรมบางอยางลกลงไป จากตวบคคล

ยงกวานน ผสงอาย ทสงธรรมสงปญญา กเปนผหลกผใหญโดยมใชมเพยงขอมลและประสบการณหลากหลายเทานน ยงมความคดนก จนตนาการ กลวธานในการใชปญญาแกไขปญหาและทาการสรางสรรคตางๆ และปรชาญาณแยกแยะแตกแงมมออกไป เรยกงายๆ วา เปนขมทรพยแหงปญญา ซงอนชนทฉลาด จะนามาใชสบตอสรางสรรคอรยธรรมของชวต และอารยธรรมของสงคม ใหสมฤทธผลแผไพศาล และขยายไพบลยยงขนไป

ทสาคญเปนคณประโยชนเยยมยอด กคอ ความสาเรจ ผลสมฤทธ การคนพบ และงานสรางสรรคทเผลดประโยชนเปนประจกษแลว ชวตทดงามประเสรฐลาเลศ ตลอดจนการพฒนาชวตของบคคลทบรรลจดหมายอนอดม เขามวธปฏบต หรอทางดาเนนสความสาเรจ หรอใหถงจดหมายนนๆ อยางไร กมไวใหเหน ซงคนรนหลงจะเลอกนาไปใชเอาไปปฏบตได เรยกวาม “ทฏฐานคต” ทจะเลอกดาเนน เรยกกนงายๆ วา เปนแบบอยาง

๑๑๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ไมแกเกนเรยน แถมไดเรยนเรองยอดประโยชน

คนไทยมคาชาวบานพดไดงายๆ สบายๆ วา “ไมแกเกนเรยน” เปนคาเตอนใจทด เขากบหลกทพระสอนไววา คนเรานตองเรยนตองศกษา จนกวาจะเปนพระอรหนต จงเปนอเสขะ คอมคณสมบตนนๆ เปนอยางนน ทาไดอยางนนเปนปกตแลว จงไมตองฝกใหเปนใหทาไดอยางนนอก แตถายงไมเปนอเสขะ ถงจะบวชมานานเกน ๑๐๐ พรรษา กยงตองเรยนตองศกษา

ชวตจงคกบการศกษา ทาชวตใหเปนการศกษา ทวาศกษา คอเรยนรเรยนทา ฝกใหการเปนการทาอยางนนได กลายเปนชวตของเราเอง

ดงนน เมอยงมชวตอย กตองเรยน ตองฝกตวเรอยไป และถารจกฝก รจกเรยน ฝกเปน เรยนเปน กจะมความสขจากการฝกจากการเรยนนนแหละ

คหบดทานหนง กบภรรยาคชวตของทาน ใกลชดพระพทธเจา และรกพระพทธเจามาก อยมา ทานชรามากขน วนหนง เมอมาเฝาพระพทธเจา ไดกราบทลวา ทานแกเฒาแลว รางกายกปวยกระเสาะกระแสะ เจบออดๆ แอดๆ ไมมโอกาสทจะมาเฝาพระพทธเจาและเหลาพระภกษผเปนทเจรญใจไดอยางสมาเสมอ จงขอใหพระพทธเจาตรสสอนประทานพระโอวาท แกทาน

ลาพงความแกเฒากทาใหรางกายออนแอ ตดขด มความยากลาบากอยแลว จงเรยกวาเปนโรคอยางหนง คอโรคชรา แลวทน พอโรคชรามา โรคตางๆ อกมากมายหลายอยาง กมกเขามาซาเตมหนกลงไปอก

พระพทธเจาประทานพระโอวาทสนๆ มความตอนสาคญใหทานศกษาวา ถงแมกายของเราจะปวย แตใจเราจะไมปวยไปดวย

ททานวาใหศกษานน มใชแคใหคอยนกไว หรอใหหมนเตอนสตบอกตวเองวา “ถงกายจะปวย แตใจไมปวย” อะไรทานองนเทานน อนนนเปนขนตน หมนนกหมนบอกตวเองไว เอาสนๆ วา “กายปวย แตใจไมปวย” นขนตน แตในขนเอาจรง ทวาศกษานน หมายถงฝกจตพฒนาใจของเรา จนกลายเปนจตใจทสบายตลอดเวลา ไมปวยเลย

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๑๕

ใจทสบาย หรอจตทไมปวย ดไดจากอาการหรอภาวะจตทเปนผลของการพฒนาจตใจ เรยกวา ธรรมสรางสมาธ ซงเกดตามกนมา ๕ อยาง คอ

๑. ปราโมทย ความราเรง สดใส ชนใจ เบกบาน ๒. ปต ความปลาบปลม อมใจ ๓. ปสสทธ ความผอนคลาย เรยบรน สงบเยนกายใจ ไมเครยด ขอปสสทธน เปนภาวะทโยงระหวางกายกบใจ คอ ถาเกดความเครยด กจะ

เครยดทงกายและใจ เปนการดาเนนชวตผด ถาเครยดบอย กมหวงแกเรวแนๆ แตถาเกดปสสทธ กจะมความผอนคลายทงกายและใจ เหมอนไดพกผอนอยตลอดเวลา

๔. สข ความฉาชนรนใจ เปนภาวะทใจคลองโลงโปรงสบาย ไมมอะไรกดดนบบคน พอมความสข ใจไมตองดน ไมกระวนกระวาย ไมฟงซาน ไมกระวนกระวาย กเปดโอกาสใหจตเปนสมาธ

๕. สมาธ ภาวะทจตมนแนว อย ตว เขาท ไมมอะไรรบกวนได จะคด จะพจารณา จะทาอะไร ใจกอยกบเรองนน ไมฟงซาน ไมวอกแวกหวนไหว ใจใส สงบ มกาลง อยกบสงทตองการไดตามตองการ

๕ ขอน ตรวจสอบตวเองได อยางนอยขอแรกคอ ปราโมทย สดชน ราเรง เบกบานใจ ขอใหมเปนพนใจไวเลย จะไดเขาหลกทตรสวา “ตโต ปาโมชชพหโล ทกขสสนต กรสสต” (แตนน เธอผมากดวยปราโมทย จกทาทกขใหหมดสนไป, ข.ธ.๒๕/๓๕/๖๖)

สตรพระพรหม สรางโลก ในสงคมไทยถอกนมาวา เมตตา กรณา มทตา อเบกขา ทเรยกวาพรหมวหาร

นน เปนธรรมของผใหญ ทจรง “ผใหญ” หรอ “ผเปนใหญ” ในทน คอพระพรหม ซงหมายถงคนนเอง ท

จะตอง (พฒนาตวเองให) มจตใจยงใหญ ใจประเสรฐ เหมอนเปนหรอแทนพระพรหม ทเปนผสรางสรรคอภบาลโลก

“พรหมวหาร” จงมความหมายทเปนสาระวา มนษยทกคนนแหละ ตองมธรรม ๔ ขอน เพอทาหนาทอยางพระพรหม ทรบผดชอบในการสรางสรรคและดแลดารงรกษาโลกคอสงคมนไวใหด ทกคนจงตองม เมตตา กรณา มทตา อเบกขา ดวยกนทงนน และใหครบทกขอ

๑๑๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

แตในสงคมไทยน เราถอกนมาวา พรหมวหาร เปนธรรมของผใหญ ซงโดยทวไปกคอผสงอาย

เวลาน เรามาเปนสงคมผสงอาย กมองความหมายในเชงความรบผดชอบเสยเลยวา ผสงอาย เปนผใหญ จะตองมหรอประพฤตพรหมวหาร ๔ คอ เมตตา กรณา มทตา อเบกขานน อยางเปนผนา ใหเปนแบบอยางแกคนทงหลายในสงคมน ในการทจะสรางสรรคโลกอภบาลสงคม

เมอตกลงตามน บรรดาผสงอายจะตองศกษา เมตตา กรณา มทตา อเบกขา นน ใหเปนคณสมบตประจาใจ เปนเนอเปนตวแหงชวตของตน

เมอก ไดพดไปแลวถง ธรรมสรางสมาธ ๕ ขอ (ปราโมทย-ปต-ปสสทธ-สข-สมาธ) นนเปนดานของความรบผดชอบตอชวตของตนเอง

แตคราวน พรหมวหาร ๔ (เมตตา-กรณา-มทตา-อเบกขา) นเปนคณสมบตทสรางความพรอมในดานของความรบผดชอบตอสงคม (สรางความพรอม ยงไมใชปฏบตการ)

ตองยาไวกอนวา พรหมวหาร ๔ (เมตตา-กรณา-มทตา-อเบกขา) น เปนธรรมในระบบองครวมและดลยภาพ ตองใชใหครบ และสมดล มฉะนนจะผดพลาดเสยหาย

ผสงอาย ในฐานะทนาจะเปนผหลกผใหญ พงศกษาในเรองนอยางนอยแคงายๆ วา ๓ ขอแรก (เมตตา-กรณา-มทตา) เปนความรบผดชอบตอเพอนมนษยผรวม

สงคม โดยมความรสกทดงาม ตอเขา ตอทกคน

๑ ขอทาย (อเบกขา) เปนความรบผดชอบตอธรรม (กฎกตกาสงคม+กฎธรรมชาต) ซงควบคมรกษาคนและสงคมอกชนหนง โดยมความตรงตามความร-ปญญา ทถงธรรม ถงความจรง

ตลา-สมดล-เทยงธรรม: ในกรณทถาใช ๓ ขอแรก ไมวาขอใด จะขด-ละเมด-เสยหายตอธรรม ตองใหคนรบผดชอบตอธรรม ตองรกษาธรรม โดย

- หยด ๓ ขอแรก (เมตตา-กรณา-มทตา) และ

- เขาอยในขอ ๔ สดทาย (อเบกขา) เมอรหลกการนแลว กดความหมายของพรหมวหาร ๔ นน ดงน

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๑๗

๑. เมตตา ความรก ไมตร มใจเปนมตร อยากใหเขาอยดมความสข - เกดจากฉนทะทอยากใหเขาดงามมความสข - ใชในสถานการณทเขาอยเปนปกต

๒. กรณา ความมใจหวนไหวไปกบทกขของเขา อยากชวยใหเขาพนจากทกข - เกดจากฉนทะทอยากใหเขากลบมความสข - ใชในสถานการณทเขาตกตา เดอดรอน

๓. มทตา ความพลอยยนดในความสขสาเรจของเขา อยากใหเขาเจรญดยงขน - เกดจากฉนทะทอยากใหเขาสขดงามสงขน - ใชในสถานการณทเขาสขดงามเจรญขน

๔. อเบกขา ความเฉยนงดคอยทา เพอปฏบตใหเปนไปตามธรรม - เกดจากฉนทะทอยากใหเขาอยในธรรมในความจรงความถกตองดงาม ไมทาอะไรชวรายเสยหายผดธรรม

- ใชในสถานการณทเขาพงรบผดชอบตอธรรม

เมอเรยนรเขาใจหลกการนชดดแลว กเอาจตใจเขาไปอยใน พรหมวหาร ๔ เพอปฏบตใหตรงตามสถานการณนนๆ

โดยเฉพาะ ถาเปนพระพรหมประจาบาน คอเปนพอแมผสรางลก ใหไปสรางสรรคอภบาลโลก ก

- เลยง ลก โดยทาอะไรๆ ใหแกลก ดวย เมตตา-กรณา-มทตา - ด ใหลกทา ดวยอเบกขา (โดยเปนทปรกษา เปนตน) เพอฝกใหเขาร จก

รบผดชอบตวเอง รบผดชอบการกระทาของตน ใหเขาเจรญพฒนาในเรองทปญญาบอกวาเขาจะ ตองผจญเผชญตอๆ ไป ดวยการใหเขาฝกหดจดทาดวยตวเขาเองอยางเตมศกยภาพ

เมอลกเตบโตเปนผใหญ รบผดชอบตวเองไดแลว หรอแตงงานมครอบครวของเขาเองแลว พอแมกมอเบกขา ใหเขาดแลตวเอง ไมเขาไปวนวายกาวกายแทรกแซงในบานในครอบครวของเขา โดยแลดอย พรอมจะเปนทปรกษา หรอชวยแกปญหาในคราวทควร

๑๑๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

สตรพระราชา สรางรฐ เมอมจตใจของพระพรหมผสรางสรรคอภบาลโลกพรอมดอยางทวานดวย

พรหมวหาร ๔ แลว กออกสปฏบตการในการสรางสรรคอภบาลสงคมดวย สงคหวตถ ๔ ซงเปนหลกทสวมรบตอทอดคลองจองกบพรหมวหารนน โดยสมบรณ

สงคหวตถ คอหลกการสงเคราะหชมชน ยดเหนยวจตใจรวมคนเขาดวยกนประสานสงคมใหเปนอนหนงอนเดยว พรหมวหารเปนคณธรรมและทาทของจตใจ แลวกออกสปฏบตการทางกายและวาจา ดวยสงคหวตถ ๔ คอ

๑. ทาน การให แจกจายแบงปน เออเฟอเผอแผ จดสรรใหมกนมใชทวถงกน ๒. ปยวาจา พดจานารก ถอยคาทพดดวยใจปรารถนาด วาจานาชนใจชวนให

อยากทาอยากปฏบตการนนๆ หรอชวนใจใหมาพบปะพดจาใชปญญารวมกนคดการแกปญหา และปรกษาหารอทจะทาการทงหลาย

๓. อตถจรยา บาเพญประโยชน ทาประโยชนให ชวยดวยแรงงานหรอกาลงความรความสามารถ ดาเนนกจการเพอประโยชนแกคน แกชมชน แกมวลประชา

สามขอแรกน ทาดวยใจทมเมตตา หรอมกรณา หรอมมทตา เปนหลก ๔. สมานตตตา มตนเสมอสมาน เสมอกนในธรรม และสมานกนโดยธรรม - สมานอตตา คอ มตวเสมอกน เทากน และเขากน (เสมอภาค และสมานกน) - สมานกจจ คอ รวมงานรวมการ ทาเทากน (ตามกาลง) และ ทาเขากน - สมานสขทกข คอ รวมสขรวมทกขกน

ขอท ๔ น ทาดวยใจทมอเบกขา ซงถอธรรมเปนหลก โดยสามขอแรกซงมองทคน เขามาประกอบ

ตามเรองราวทบนทกไว ซงพวงมากบพระพทธศาสนา สงคหวตถ ๔ น เปนหลกสาคญในการปกครอง ตงแตครองบาน จนถงครองเมอง ซงใชปฏบตกนตลอดมา

แมแตคาวา “ราชา” ทานกวเคราะหศพทไว จะเรยกวาเปนคานยามกไดวา “จตห สงคหวตถห ชน รญ เชตต ราชา.” (ชอวา ‘ราชา’ เพราะทาใหประชาชนชนชมยนดมสขเอบอม ดวยสงคหวตถ ๔ ประการ, เชน อง.อ.๒/๘๗)

เรองสงคหวตถ ๔ แสดงหลกไว และบรรยายพอเปนเคา เทานกอน

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๑๙

สตรพระมหากษตรย ครองแผนดน การปกครองมไวกเพอจดการบานเมองใหรงเรองรมเยนเจรญกาวหนาประชา

สขสนต ในสมยกอนโนน พราหมณสอนใหกษตรยทาพธบชายญอนใหญโต เชน อศวเมธ (คอ อสสเมธ=ฆามาบชายญ) เพอจะไดมลาภฟเฟองเรองอานาจยงใหญ เมอพระพทธศาสนาเกดขน ไดสอนใหเลกบชายญ และใหกษตรยหนมาบาเพญราชสงคหวตถ ๔ ประการ แทนการบชายญ

ราชสงคหวตถ ๔ น เลยนชอเดมของมหายญ ๕ ของพราหมณ คอ อสสเมธ-ฆามา ปรสเมธ-ฆาคน สมมาปาสะ-แทนบชาลอดบวง วาชเปยะ-ดมเพมพลงชย นรคคฬะ-ฆาทกอยางไมเวน

แตในคาสอนใหมของพระพทธศาสนา เปลยนความหมายเปนการรวมใจประชาชนใหอยดมสขสามคค ดวยการสงเสรมการเกษตรการพาณชยใหมเศรษฐกจด และสอสารพดจามนาใจใหคนเจรญปญญาทจะมาชวนกนชวยกนทาการแกไขและสรางสรรค เพอใหเกดความเจรญกาวหนางอกงามมความสขพรงพรอมดวยกน

ราชสงคหวตถ หรอหลกราชสงเคราะห ทพระมหากษตรย หรอผปกครอง จะพงสงเคราะหรวมใจประชาชน ๔ ประการ มดงน

๑. สสสเมธง ปรชาสามารถฉลาดในการบารงพชพนธธญญาหาร สงเสรมการเกษตร

๒. ปรสเมธง ปรชาสามารถฉลาดในการบารงขาราชการ ทงทหารและพลเรอน สงเสรมคนดมความสามารถ ผฉลาดขยนมนคงซอตรงในกจหนาท ใหประชาชนมความมนใจ

๓. สมมาปาสง ปรชาสามารถฉลาดในการผกผสานรวมใจประชาชน ดวยการสงเสรมสมมาชพ เชน ใหกยมเงนทนไปสรางตวในพาณชยกรรม และในการประกอบการตางๆ ชวยใหคนจนตงตว ใหคนลมฟนตวได

๔. วาชไปยง มวาจาดดดมใจ พดจาปราศรยเขาถงกนกบประชาชน ดวยนาใจหวงใยชาวประชา รบรปญหารบฟงปญญา ใหมการสอสารอวยธรรมอานวยปญญา เราเตอนคนทกหมเหลาใหใสใจปฏบตหนาทของตนอยางจรงจงสจรต ใหสมฤทธผลด ทจะใหสงคมประเทศชาตเจรญพฒนาสขสนตมนคง และใหทกตวบคคลมการพฒนาชวตของตนๆ

๑๒๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

สวนชอยญท ๕ “นรคคฬะ” (“ไมมลมกลอน” = ไมมขดขนจากด, ทวทงหมด) เปลยนมาเรยกผลทมงหมายวา เมอจดการบานเมองตามสขอแรกสาเรจดแลว บานเมองมงคงมนคงจนประชาชนอยกนมความสขความมนใจถงขนทบานเรอนไมตองลงลมกลอน ครอบครวสขสนต พอแมสรวลเสกบลก ใหบตรนอยโลดเตนฟอนบนอก ราเรงเบกบานใจพรงพรอมดวยกน

ผสงอาย ในฐานะผหลกผใหญรนกอน ควรมความรเขาใจหลกธรรมหลกปญญาทสาคญของสงคม อยางเชนสตรใหญ ทงสามทเลามาน เพอบอกเลาแนะนาแกผหลกผใหญในรนทตามมา ใหดารงสบสานภมธรรมภมปญญาทจะปฏบตธรรมในการสรางสรรคพฒนาสงคมกนสบตอไป

ทาบญทาทาน จะตกบาตร กตองศกษา จงจะพฒนาในบญ

คนไทยนมชอนกในเรองความมนาใจ ยมแยมแจมใส ชอบทาบญใหทาน มเรองอะไรจะให กบรจาคไดทนทเรวไว นกด แตกมขอทควรเตอนกนไวบาง อาจจะไมแคบาง แตมากทเดยว

หลกธรรมทงหลายมกมาเปนหมวดๆ เปนชดๆ ถาเปนเรองนามธรรมหรอจตใจ อาจจะเรมตนดวยศรทธา แลวกคมทายดวยปญญา

แตถาเปนเรองรปธรรม ในภาคปฏบตหรอทาการ มกเรมดวยทาน คอการให อยางในสงคหวตถ ๔ ทพดเมอก กเรมดวยทาน เพราะมนษยตองอาศยวตถกนใชปจจยส มเรองเศรษฐกจเปนฐาน เปน “ปจจย” ทตองอาศยเพอใหสามารถกาวขนไปในการมสงคมทมงคงมนคง ใหเปนสภาพเอออนพรอมทชวตจะพฒนาขนไปในทางจตใจและปญญาจนถงสนตอสรภาพ ซงจะยอนมาทาใหสงคมนนดงามมความสขและยงยนดวย

ทวา ในการทาบญทาทาน มขอทตองเตอนกนไวบางนน มองงายๆ ทวาทาบญทาทานนน คนไทยมกทากนไปดยๆ หรอเฮโลทาตามๆ กนไป โดยไมรไมเขาใจอะไรเลย

ขอบอกสนๆ เปนการตงไววา สาหรบพระสงฆ พระพทธเจาตรสวา “สนตเมว โส สกเขยย” (ม.อ.๑๔/๖๗๘/๔๓๖) แปลวา “พงศกษาสนต”

แลวสาหรบญาตโยมคฤหสถชาวบาน พระองคตรสอกทหนงวา “ปญญเมว โส สกเขยย” (ข.อต.๒๕/๒๐๐/๒๔๑) แปลวา “พงศกษาบญ”

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๒๑

ทตงไว คอทนมใชโอกาสทจะพดอะไรมาก เอาพอไดหลกทจะไปขยาย ทานใหชาวบานถอเปนหลกวาจะตอง “ศกษาบญ” ทวาศกษา คอ ๑. เรยนใหรเขาใจและทาใหถกตอง ๒. ฝกทาปฏบตใหเกดผลทมงหมาย หรอตรงตามวตถประสงค ๓. ทาใหเขาเปนเนอตวของชวตพฒนาไปจนเตมสมบรณ

เรองศกษาบญ กพดถงหลกไวแคน แตกควรยาวาเปนเรองหนงทนาจะถอวาสาคญสาหรบผสงอาย และกเปนประโยชนมากแกผสงอายดวย เพราะการทาบญทาทานเกยวของกบชวตประจาวนของคนสงอายจานวนมาก ทานผเฒาชรามากทเดยวมชวตอยกบเรองการทาบญใหทานหรอถวายทาน ตงแตตกบาตร เปนตนไป

เรองศกษาบญน ในทางปฏบตขอพดนดหนงวา ในการทาบญดวยทาน หรอทาบญดวยการใหทานถวายทาน ผสงอายจะตองพฒนาจากการใหทานหรอถวายทานดวยแรงโลภะ ขนมาสการใหทานหรอถวายทานดวยแรงฉนทะ (ออกมาทางเมตตา-กรณา-มทตา ดงทวาแลว) ซงจาเปนสาหรบชวตของตนเอง และเปนแบบอยางใหแกอนชนดวย

การใหทานหรอถวายทานดวยแรงโลภะ คอ ทาบญใหทานโดยหวงหรอขอผลตอบแทนวา จะไดรารวย จะไดไปสวรรค ขอใหไดนนไดน อยางนนอกจากไมพฒนา ไมเปนการศกษาแลว กเสยงตอบาปทจะมจตใจเศราหมอง เชน เกดหวงกงวลหรอกลวขนมาวา ทเราจายไปมากมายน จะไดผลทปรารถนาหรอเปลา นคอจตตก ใจขนมว เศราหมอง เปดชองแกทกข กลายเปนเสอมถอยจากกศล ไดผลราย กลายเปนตรงขาม ดงนเปนตน

การใหทานหรอถวายทานทเปนการพฒนาบญ เปนกศลภาวนา ตองเปนการทาดวยแรงฉนทะ ไมวาจะออกมาทางเมตตา หรอทางกรณา หรอทางมทตา เชน ตกบาตรถวายภตแกสามเณรองคหนง กมจตปรารถนาด หรอมงหมายใหเกดผลด มองไปวา สามเณรไดมภตตาหารฉนแลว จะไดมสขภาพด มเรยวแรงกาลงศกษาเลาเรยน จะไดรธรรมวนย ชวยรกษาพระศาสนาไว และตอไปสามเณรมความรพระธรรมวนยนนแตกฉานขน กจะไดเทศนาสงสอนเผยแผธรรม ใหประชาชนรเขาใจบาปบญ พากนประพฤตดงาม เปนประโยชนแกชวตของเขา และพาใหสงคมเจรญมนคงมสนตสข นกคดขนมาเมอไร กชนใจปลมใจ

๑๒๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

แมแตมองในแงงายๆ สนๆ กไดวา เณรน พระน มภตตาหารฉนแลว มเรยวแรง จะไดทากจวตรตางๆ ไดอยางเขมแขง เปนตนวากวาดลานวด ทาใหวดสะอาดรนรมยรมรน เปนทเจรญจตเจรญใจ ชวยใหประชาชนเจรญในบญกศลและความสขยงขนไป พอนกไดคดไดอยางน กสดใสเบกบาน อมใจ

การทาบญถวายทานดวยแรงฉนทะอยางน พวงมากบปญญาดวย ชวยใหมองเหนเหตเหนผลในระบบแหงเหตปจจยขยายกวางขวางยาวไกลออกไป เปนการพฒนาปญญา และกยงเพมพนปตปราโมทยจนถงความสข เปนการพฒนาดานจตใจพวงพรอมไปดวย

การทาบญในวถแหงการศกษาและพฒนาจตพฒนาปญญาอยางน ไมเปดชองใหจตตก เพราะจากบญกศลทมาพรอมดวยปญญา ยอมไมมความเสอมถอยของจตใจ และผลทนาปรารถนาอยางเชนสวรรคนน ไมตองไปหมกใจอยกบความหวงความอยากไดผล ควรมแตความปลมใจชนใจวา บญงอกงาม ธรรมเจรญ แลวสวรรคกมาเองตามธรรมดาแหงเหตปจจยของมน

ยาวา ผสงอาย จะตองทาบญดวยทานเปนตนน ใหถกทาง โดยเปนการพฒนา เปนการเรยนร ใหทาบญดวยปญญามากขน มเมตตากรณาเปนตนแรงเขมขน เปนการ ศกษาทเปนไปตามหลกพระศาสนา ทงชวตของตนกเจรญกศลพฒนามความสขจรง และเปนแบบอยางแกอนชน โดยมผลรวมเปนความดงามความรมเยนเปนสขของสงคมทงหมด

ไมวาจะสงอายเทาไร กยงทากาไรใหชวตนไดมากมาย

บางท บางทานคดวา เราเปนผสงอาย กคอมอายเหลอนอยแลว พอคดอยางน กเลยทาใหจตใจสลดหดห ไมสบายใจ ยงบางคนนกราพงความหลงวา ชวตเราทผานมา ไมไดอะไรเปนแกนสารเลย อกไมนาน อกประเดยว เรากจะไปจากโลกนแลว หมดกน ไมมโอกาสเหลอใหแลว ชวตของเรานลมเหลว เกดมาเสยเปลา...อะไรทานองน

แตทางพระ ทานไมไดวาอยางนน ในธรรมอนเปนความจรงแทนน เมอยงเปนคน ยงมชวตอย ไมมใครหมดโอกาส ไมวาจะมองทเวลาในระยะสน หรอระยะยาว

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๒๓

พดถงระยะสน ถาจบเอาทวนหนงๆ กมธรรมภาษตสอนไวใหรจกใชเวลาใหเปนประโยชนวา “เวลาแตละวน อยาใหผานไปเปลา ไมมากกนอย ตองใหไดอะไรบาง” (อโมฆ ทวส กยรา, อปเปน พหเกน วา, ข.เถร.๒๖/๓๕๙/๓๓๕)

ทวา “ได” นน อาจจะคดตางกนไปหลายอยาง หลายคนคดถงไดเงนทอง บางคนวาไดงาน บางคนวาไดเลาเรยน ไดอานหนงสอ ไดปญญา บางคนวาไดชวยงานคณพอ ได รบใชคณแม บางคนวาไดชวยเหลอคนอน ไดทาประโยชน ฯลฯ เอาละ เปนอนวาไดทงนน และกดทงนน

แลวกอยาลมการไดทางจตใจดวย เชนวา ไดความสดชนผองใส ไดความอมใจ ใจไดเบกบาน ไดความสงบ ไดความสข ไดคดดๆ ไดคดทาความด ไดคดชวยเหลอคนอน ไดมใจเมตตา มกรณา มมทตา มฉนทะทจะทาประโยชนหรอทาการสรางสรรคโนนน ฯลฯ

ถงเวลากลางคน ตอนลงนอน คดวานคอจะหมดวนแลว กมานกทบทวนวา วนนไดอะไรบาง ถาได กดไป ดใจได

แตบางทบางคนบางคน นกทบทวนแลว วนนทงวน ไมไดอะไรเลย ชกจะรสกเสยใจ แลวใจกขนมวหมนหมอง ถาอยางน กจะหมดวนหลบไปโดยไมไดอะไรเลย เปนวนทเสยเปลา แถมยงซาเตมตวเองดวยการมจตใจเศราหมองขนมวเปนทกขในขณะสนวนตดไปกบใจทหลบอกดวย เลยเปนวนทสญเสยจรงๆ

ทจรง ไมควรตองสญเสยอยางนน เอาละ เมอหมดวน ในเวลาทลงนอนกลางคน กอนหลบ ถานกดแลว ทงวนนนไมไดอะไรเลย นนกคดแกไขทาวนพรงนใหด วากนใหม แตวนนเอง กมใชหมดโอกาส

แทจรงนน โอกาสยงเปนของเราจนถงขณะสดทายทจะหลบ เรากจะทาเวลาจนถงสดทายทจะหลบนนแหละ ใหเปนเวลาแหงการได และเปนการไดอยางประเสรฐ อาจจะดกวาทไดหรอเกนคมกบทเสยไปในวนนนทงหมดดวย นนคอสลดละความคดไมด หยดความไมสบายใจ ตดความหวนละหอยทงไป ทาจตใจใหเบกบานผองใสมความสข

ถาทาใจเองไมได กนกถงอะไรทดๆ อาจเปนพทธวจนะ คตธรรม คาสวดมนต แมกระทงสตทอยกบลมหายใจของตวเอง จนหลบไปกบใจทยมดวยความสขผองใส

๑๒๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

นเปนการไดอยางประเสรฐ ทดเลศ ซงเราสามารถจะได และควรทาใหไดทกวน ควรตงเปนหลกของใจไวทเดยววาจะใหไดอยางน โดยใชคาอยางทพระพทธเจาตรสสอนทานนกลผเฒาวา เราศกษา คอฝกทาใจใหหลบไปพรอมดวยจตทผองใสเปนสข

ทาอยางนทกคน กคอไดปฏบตธรรมในชวตประจาวน อยางเปนประจา ซงทาไดในหองนอนและทกท เปนการศกษาชนสง เปนการฝกสต เจรญสมาธ ตอไปจตกจะชนเปนลกษณะอาการของมนอยางนน เปนสวนสาคญของชวตทด ถงจะเปนผเฒาชรา กยงมเวลาทากาไรอยางนไดอกมากมาย

ไมใชวาระสดทาย แตเปนวาระทไดสงสด

วาไปวามา กลายเปนยดยาว ชกจะเกนกวาทควร ถงททจะตองลดตดใหสน

บอกแลววา ในชวตน ไมวาจะมองในชวงยาวตลอดทงชวต หรอในชวงสนของเวลาแตละวนๆ ไมมใครหมดโอกาสแมกระทงถงขณะสดทายของวนนนๆ หรอของชวตนน สาหรบชวงสนของแตละวน ไดพดไปแลว

ทน ในชวงยาวตลอดทงชวต ทางธรรมบอกใหวา แมแตในขณะสดทายของชวตนน ทกคนกไมหมดโอกาสทจะไดประโยชนอยางสงสด หรอทาใหชวตไดสงทดทสด

บางคนนกเสยใจวาตลอดเวลายาวนานทผานมาของชวตน เรามชวตทไรคา ไมไดทาอะไรทเปนประโยชนเลย หรอตลอดชวตนน มแตความลมเหลว

เอาละ การรสานกนนกเปนสงทด แตเมอสานกแลว กสลดมนออกไป กลบใจเปนด แลวกสามารถพลกผนเวลาสวนทาย หรอแมแตวาระสดทาย จนถงขณะสดทายของชวตใหมการไดทดทสด

ชวตน วากนถงความจรงในทสด กเปนเรองของเวลาแคขณะหนงๆ ทจะสบตอไป หรอจะพลกผนกได การศกษาทถงปญญาซงสองสวางทวโลงตลอด สามารถเปลยนพลกจตทเปนแกนของชวตจากดาเปนใส จากทกขเปนสข ไดฉบพลน จงไดบอกวาไมมการหมดโอกาสของชวต แมถงขณะสดทาย

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๒๕

แมแตพลกผนความผดพลาดในขณะทหวดหวดกน กยงได ดงทในพทธกาล มพระสาวกบางทานเกดความทกขมาก ถงกบฆาตวตาย เชน องคหนงเปนโรคราย เจบปวดมทกขเวทนามาก การพฒนาทางจตทไดไวสงๆ กเสอมหายไปเพราะความเจบปวยนน จงทอแทใจยงนกจนลงมอฆาตวตาย เอามดโกนมาเชอดคอตวเอง ซงเปนวาระทจตใจฟนเฟอนหมองมวไป ไมด คอพลาดไปเสยแลว

แตตอนจวนมรณะนนเอง เพราะไดฝกไดศกษาฝกจตเจรญปญญามามาก สตม ปญญามา ถงขนสวางมองเหนสจธรรม พลกสถานการณทาใหจตหลดพนเปนอสระในวาระสดทายนน

บางทานเจบปวยมาก และกไมไดฆาตวตาย แตในขณะทจะมรณะ ปญญาพฒนาถงภาวะทพลกผนจตอยางทวา กลายเปนสขสวางสดใสไดลถงบรมธรรมในวาระสดทายนน

ผลถงประโยชนสขอยางสงสดในวาระสดทายน เมอพดเชงเทยบขน กลายเปนวาขนไปเหนอกวาคนทเรยกวาประสบความสาเรจในชวต ทไดรารวยมทรพยมหาศาล หรอมยศตาแหนงมอานาจยงใหญ อนนนในภาษาพระเรยกวาเปนระดบทฏฐธมมกตถ (ประโยชนทตามองเหน) และเหนอกวาแมแตการไดไปสวรรค เหนอกวาสขของเทวดา และแมแตพระพรหม ซงเปนระดบสมปรายกตถ (ประโยชนอยางลาเลยตาเหน) สวนอนนเปนประโยชนสงสด ทเรยกวาปรมตถ

เปนอนวาไมสนโอกาส แมจนขณะสดทายของชวต ทน สาหรบผสงอายน สวนมากกยงหางไกลขณะสดทายทวานน จงยงมโอกาส

อกมากมาย กนาจะทาชวงเวลาทยงมชวตอยน ใหเปนเวลาทดเลศประเสรฐสดของชวต เฉพาะอยางยงเปนเวลาของประโยชนสขในระดบของจตใจและปญญา ดวยการศกษา ฝกจตใจ และพฒนาปญญา

มองในแงบวก พอมาเปนผสงอายน กลายเปนวาพนจากความวนวายดานบาเรอกาย หมดเรองทางสงคม และวางภาระการงานอะไรตางๆ แลว มเวลามากขน หรอมากทเดยว ในการทจะศกษาพฒนาดานจตและดานปญญา

ถาจดเปนทาเปน คอจดการกบจตใจของตนนแหละใหวางโลงขน เอาเวลามาใหแกธรรมแกปญญามากๆ กจะมการพฒนาในระดบของการเขาถงประโยชนสขอยางสงสดไดอยางด

๑๒๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

อยางนอยกไดจตรพธพร:

อาย วรรณะ สขะ พละ การศกษาพฒนาจตใจพฒนาปญญา เพอไดเพอถงประโยชนสขสงสดของชวต

มโอกาสพดทงไวแคน คอไดแคฝากไวใหเปนทางทเลอกไดแลวจะดถงทสดของชวต แตอยางนอยกพดใหสบายใจไดวา ยงมชวตอย กศกษาเรอยไป ถาไมหยดพฒนาธรรมพฒนาปญญา จะไมเสยอะไร แตจะไดอกมาก

ทวาจะไดอกนน ขอยกตวอยางทงายๆ คอจะไดรบพรทสรางใหแกตวเอง อยางทชอบพดกนนกวาจตรพธพร – พร ๔ ประการ คอ อาย วรรณะ สขะ พละ (อาย วณโณ สข พล)

ขอแรก คอ อาย คราวนจะไดเปนผ “สงอาย” ในความหมายเดมแท ทถกตอง

ในความหมายทแทนน “สงอาย” ททานใหความหมายวา มอายมากนน ไมใชแปลวาแกเฒา หรอชราเลย เพราะอะไร เพราะวา “อาย” น เปนคาภาษาบาล แปลวา พลงสบตอหลอเลยงชวต ซงเปนของด ถาไมด จะใหเปนพรไดอยางไร

เราบอกวา พร ๔ คอ อาย วรรณะ สขะ พละ กตองเปนของดทงนน วรรณะ สขะ พละนน รกนชดวาดแน อายอยในชดน กตองดเชนกน แตคนไทย พอบอกวา “มอาย” กนกวาคอแก ชรา จะหมดแรง แตคาเดมในภาษาบาล อาย คอพลงสบตอหลอเลยงชวต อยางทวาเมอก

ดงนน ทวามอาย คอมพลงสบตอชวต จงเปนของด และจงเปนพรอยางหนง ยงบอกวา “สงอาย” คอมอายมาก กหมายความวามพลงทวานนมาก กยงดใหญ

ถงตอนน ตองรบรวบรด เพราะยดยาวนกแลว เพอใหเขาใจไมยากนก ขอเลาเรองทพอรกนวา พระพทธเจาตรสวา พระองคจะดารงพระชนมอยตลอดกป คอตลอดชวอายของคนยคน หมายความวาเตม ๑๐๐ ป กได แตเวลานน พทธบรษททง ๔ มคณสมบตพรอมดพอทจะดารงพระศาสนาได พระองคจงทรงปลงพระชนมายสงขาร คอดารงพระชนมอยเพยง ๘๐ พรรษา

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๒๗

ทน ทตรสวาจะดารงพระชนมอยใหครบ ๑๐๐ ป กไดนน กไดทรงอธบายไวดวยวา จะทรงพระชนมอยไดดวยการเจรญอทธบาท ๔ คอ ฉนทะ วรยะ จตตะ วมงสา

ถาพดอยางชาวบาน กคอ มใจใฝปรารถนาจะทางานดงามสรางสรรคทคดหมายใหสาเรจเปนประโยชน (ฉนทะ) เพยรพยายามทางานนนใหกาวหนาไป (วรยะ) ใจอยกบงานนนมงจดจอจรงจงในการทจะทาใหสาเรจ (จตตะ) ใชปญญาไตรตรองตรวจตราจดวธดาเนนการใหลลวงถงจดหมาย (วมงสา)

ผสงอายทชอบทางานทดโดยมใจรก แมแตงานอดเรกอยางทาสวนดอกไม นคอมฉนทะ แลวกมวรยะ เพยรขยนหมนทา มจตตะ เอาใจใสจรงจงคอยดแลไมทง แลวกมวมงสา ตดตามตรวจสอบผลคดคนหาทางแกปญหาตลอดจนทดลองวธการตางๆ ทจะพฒนาหรอทาใหไดผลดยงขน แคนกมหวงวาจะไดยดอายใหยนยาวอยไปไดอกนาน

ทน ยงเปนงานทเปนเรองเนอตวของชวตเอง คอการศกษา เพอพฒนาจต พฒนาปญญาทวานน กยงตรงเปาหมาย

กเอาอทธบาท ๔ มาใชดาเนนการศกษาพฒนาจตพฒนาปญญาทวาน กจะม “อาย” คอมพลงสบตอหลอเลยงชวต โดยมพลงอายนอยางสง (สงอาย) คอมอายมาก หมายความวามพลงสบตอหลอเลยงชวตนมาก

เปนอนวา ไดพรขอท ๑ คอ อาย

พอมพลงอายด พรอมดวยจตใจทผองใส สบาย อมอกอมใจ เปนตน กจะสาแดงพลงนนออกมาใหปรากฏเปนความมผวพรรณเปลงปลง มสงาราศ ทเรยกวา วรรณะ เปนพรขอท ๒

เมอมพรขอท ๑ และขอท ๒ คอ อาย และวรรณะแลว กมองเหนไดไมยากวา พรขอท ๓ คอ สขะ – ความสข และขอท ๔ คอ พละ – ความมเรยวแรงกาลง มสขภาพด กจะมมาดวย เปนอนวามพรครบ ๔ อยาง เปนจตรพธพร ดงทวาขางตน

เปนอนวา ผสงอายทวานน มชวตดงาม พรอมดวย จตรพธพร ทง อาย วรรณะ สขะ และพละ

แคนกนาจะพอใจไดไมนอย

๑๒๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

สงอาย คอได ไมใชเสยอาย

อยางทไดรบรกนวา สงคมทวหลากาลงกาวหนาพากนไปเปนสงคมผสงอาย วาเฉพาะประเทศไทยกไดเจรญพฒนามาเปนสงคมผสงอายแลว

เมอสงคมมผสงอายเปนคนจานวนใหญ ผสงอายกมความสาคญตอความเปนไปทงในทางเจรญและทางเสอมของสงคมประเทศชาตมากขน และสงคมกควรตองเอาใจใสความเปนอยเปนไปของผสงอายมากขนดวย ดงทไดพดมาไมนอยในทน ซงอาจถอวาเปนการมองในแงด แตทจรงนาจะเปนการพดในแงของการทจะทาใหด

ถงจะเปนสงคมผสงอาย สงคมกมใชเปนสงคมของคนสงอาย สงคมมคนตางรน ตางวย อยรวมกน ทงคนสงอาย และคนวยอนๆ โดยอาจจาแนกเปน ผสงอาย ผเจรญวย และผออนวย หรอ คนวยตน คนวยกลาง และคนสงอาย ทกคนทกรนมารวมกนเปนสงคมน กจงตองเอาใจใสคานงถงทกคน

ตรงน ขอแทรกเรองนอกนดหนอย เปนขอนาแปลกใจ จะวานาขากได คอเรองความเพยนของภาษา

เมอกพดถงคาวา “อาย” ไดบอกวาในภาษาบาลคาเดม “อาย” หมายถงพลงสบตอหลอเลยงชวต (บางคมภรบอกสนๆ แควา อาย แปลวา ชวต) อายจงเปนพรอยางหนงทสาคญ อยในจตรพธพร เราจงขอใหคนนนคนน มอาย มวรรณะ มสขะ มพละ

ดงนน “สงอาย” ทเราแปลวามอายมาก จงควรหมายความวามพลงชวตมาก แตในภาษาไทยกลบตรงขาม ทวาสงอาย มอายมาก กลายเปนวาแก เฒา จะหมดแรง ชวตหมดกาลง

คราวนมเพมอกคาหนง คอ “วย” เมอพดวาเจรญวย ในภาษาไทยหมายความวาเจรญเตบโตขน แตในภาษาบาลทเปนคาเดม วย คอ “วย” หมายถงความเสอม ความโทรมทจะไปสความสนสลาย ดงนน เจรญวย เจรญโดยวย จงแปลวาเปนผใหญ แก เฒา บางครง ทวา “สงอาย” กมบางคนพดวา “สงวย”

ตามภาษาเดม เจรญอาย หมายถงเพมพลงสบตอชวตใหอยไดยนยาว เวลาน จงเกดมความนยมเรยกการทาบญวนเกดวา อายวฒนมงคล (=มงคลเจรญอาย, มงคลเพมอาย)

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๒๙

สวน เจรญวย เจรญโดยวย เปน วยวฒ (ภาษาบาลวา วโยวฑฒ) ไดแกความเจรญโดยวย ความเปนผใหญโดยความเสอมสลาย เสอมเพมขน คอเปนผแก ผเฒา

“วย” มการใชในความหมายทซอนลงไปอกชนหนงดวย คอ เมอถอวาอาย เปนเวลาทงหมดทมชวตอยได กเอาเวลาทงหมดของชวต ทมความเจรญเตบโตแลวเสอมลงไป ตงแตเกดไปจนสนสลายคอตาย มาจดแบงเปนชวงๆ หรอเปนระยะๆ คอเปนขนตอนของการคบเคลอนสความดบสลาย และเรยกแตละชวง แตละระยะวา “วย” เชนเปน ปฐมวย มชฌมวย ปจฉมวย วยเดก วยรน วยหนมสาว วยชรา จงมวยทใชในความหมายดๆ เชน วยงาม ถงวย ถงพรอมดวยวย

เรองของถอยคาทเพยนเปลยนความหมาย หรอใชกนผดพลาดสบสนน เมอรผด เขาใจผดตามกนไปทว จนกลายเปนความหมายสามญลงตว อยตวแลว แมแตทานผร เชนผทาพจนานกรม แมจะรอยวาไมถกตองแทจรง บางครงกตองยกให ยอมรบ เปนการถอตามโลกนรตต

เมอรทนความเพยนของภาษาแลว กไมตองไปหลงตามใคร ไมวาในขณะนนๆ เขาจะใชคานนในความหมายเดมหรอในความหมายทเพยน เรากจบไดไลทนทงนน

ทน เมอจะพดเอาสาระ กมาพดกนตามความหมายเดมทเปนหลก คอแปล “อาย” วา พลงสบตอหลอเลยงชวต หรอใหสนวา พลงชวต ใครมอายมาก คอมพลงชวตมาก กจะมชวตอยไดนาน อยางทคนไทยเรยกวามอายยน

เมอกไดบอกไปแลวถงหลกใหญทจะใชยดอาย ทาใหอายยน คออทธบาท ๔ ซงเปนพลงชวตขนลก คอเปนพลงทหลอเลยงอยในใจ เรมดวยมอะไรดๆ ทใจใฝรกโดยมฉนทะอยากจะทา แคนใจกไมแหงไมเหยว แลวยงมวรยะ จตตะ วมงสา มารบมาเสรมเตมแรงเรงใหเดนหนาตอๆ ไป พลงชวตจงเขมแขงแรงมาก นนคออายยนยาวออกไป อยางทพดไปแลว

ทน นอกจากพลงชวตลงลกเปนแกนใจชดใหญนนแลว ยงมหลกธรรมทชวยใหอายยนอกชดหนง ซงเปนเรองของความเปนอยหรอการปฏบตตวในชวตประจาวน จะเรยกวาขอปฏบตเพอสงเสรมสขภาพกได ชอเดมวา หลกอายสส (การปฏบตทเกอหนนอาย, อายวฒนวธ, อง.ปญจก.๒๒/๑๒๕/๑๖๓) ม ๕ ขอ คอ

๑๓๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

๑. ทาอะไรๆ ตงแตกนอาหาร อยในสงแวดลอม ดาเนนอรยาบถ ยนเดนนงนอน กใหเปน สปปายะ คอใหสบายเกอกลหนนเออแกชวต ดตอสขภาพ ใหผอนคลาย ไมเครยด (สปปายการ)

๒. ใน สปปายะ กรจกประมาณ (สปปาเย มตตญญ) ๓. กนของทยอยไดสลายแปรหมดไป เชน กนของทยอยงาย หรอเคยวใหแหลก

ละเอยด (ปรณตโภช) ๔. รจกจดรจกใชเวลาใหเหมาะ ทาถกเวลา ทาเปนเวลา ทาใหพอหรอควรแก

เวลา เชน นอนเปนเวลา พอเวลา (กาลจาร) ๕. รจกถอพรหมจรรย มการควบคมกามารมณเวนเมถนตามควร เชน ถงวน

พระ กถอหรอรกษาอโบสถ (พรหมจาร) (อายวฒนวธ มอกชดหนง เปลยนขอ ๔ เปน ถอศลรกษาวนย (สลวา) และขอ ๕ มกลยาณมตร)

ทวามานคอผสงอายเพมอายใหแกตวเอง ทน เมอกไดพดถงคาวา “วยวฒ” กมเรองทควรพด ในแงทผสงอายชวยเพมอายใหแกผออนอาย

“วฒ” (“วทธ” กได, บาลคาเดม=วฑฒ, วทธ) แปลวา เจรญแลว แก ผใหญ (นยมใชในรปภาวนามเปน “วฒ”) คานกสาคญ เราไดยนคาสวดใหพรของพระบอยมากหรอเปนประจาทเดยววา (ข.ธ.๒๕/๑๘/๒๙)

อภวาทนสลสส นจจ วฑฒาปจายโน จตตาโร ธมมา วฑฒนต อาย วณโณ สข พล.

แปลวา: ธรรม ๔ ประการ คอ อาย วรรณะ สขะ พละ ยอมเจรญแกบคคลผมการอภวาทเปนปกต ผเคารพนบถอวฒชน (ผเจรญ ผแก ผใหญ ผมวฒ) เปนนตย

ทน “วฒ” คอ ผเจรญ ผแก ผใหญ นน ตามทรกนทวไปกม ๓ พวก คอ ชาตวฒ – ผใหญโดยชาตตระกล วยวฒ – ผใหญโดยวย และ คณวฒ - ผใหญโดยคณความด

แตในคมภรสาคญแหงหนง (สตต.อ.๒/๑๔๗) ทานแยกละเอยดวา “วฒ” ม ๔ คอ ปญญาวฒ – แกใหญเจรญโดยปญญา คณวฒ – แกใหญเจรญโดยคณสมบต โดยคณความด ชาตวฒ – แกใหญเจรญโดยชาตตระกล และ วยวฒ – แกใหญเจรญโดยวย

ทงน ถอ ปญญาวฒ เปนอนดบ ๑ ททานแนะนาบอกวา ผเคารพนบถอวฒ จะเจรญดวยอาย วรรณะ สขะ พละ

นน คมภรทแยก ๔ วฒ บอกวาหมายถงเคารพนบถอผวฒโดยปญญาและคณความด (แก-ใหญ-เจรญ ดวยธรรมดวยปญญา หรอดวยปญญาและคณความด)

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๓๑

สวนอก ๓ คมภรทแยก ๓ วฒ บอกวาหมายถงเคารพนบถอผวยวฒ ทพรอมดวยคณความด คอผสงอายสงวยทมคณความดมาก (คณสมปนโน วโยวฑโฒ)

ทาไมการเคารพนบถอวฒหรอวทธชน ผมคณความดมปญญา จงทาใหมพลงชวตด มอายยนได คาตรสนเปนการแนะนาบอกกลาวในวงกวาง เปนเชงวถชวตหรอวฒนธรรม

การเคารพนบถอนนมากบใจทยอมรบ หรอมองเหนคณคา แลวเลอมใส ทาใหอยากเขาใกล ไปหา ยนดรบฟง พรอมจะศกษา เหมอนเชญหรอเปดโอกาสใหบอกเลาแนะนาและใสใจกน ทาใหไดเรยนร และรอดภย แมแตคนไมฉลาด เรยนรไมเปน แคไดเลยนแบบ ไดตามอยาง กชวยใหดาเนนชวตถกตอง เปนอยดได พดสนๆ กคอไดอยในชมชนในสงคมในวฒนธรรมทมการเกาะกมสงสรรคเสวนาอนใหพากนพฒนาในกศล จงทาใหไดอาย โดยมชวตเจรญมนคงสขสวสด และนกเปนคณคาของผสงอายตอสงคม

เมอเจรญอายแลว วรรณะ สขะ พละ กตามตอมาได

สงคมอยางไร คอรเขาใจคณคาของผสงอาย ยาอกทวา การแสดงความเคารพนบถอ มความหมายทแสดงถงการเหลยวแล

ใสใจ คานงถงกน โดยมองเหนคณคา ความสาคญ และคณคาความสาคญนนกทงหมายถงและมงเพอประโยชนแกสงฆะหรอสงคม เชนเพอเปนแบบแผนหรอวฒน ธรรมประเพณ ทจะรกษาสงฆะหรอสงคมใหดงามเจรญมนคง

เพราะมองทและมงเพอประโยชนของสงฆะหรอสงคม เปนเรองของสวนรวม การแสดงความเคารพนบถอจงไมใชเปนการมาวดเทยบกนระหวางบคคลวาใครสงใครตา ใครดใครเลว ฉนควรจะไหวคนนนคนนไหม แตใหมหลกทยดถอแลวกตงกตกาขนมา (อยางทพระกราบไหวกนตามลาดบพรรษา หรอทหารแสดงความเคารพกนตามลาดบขนยศ เปนตน)

ถามองในแงบคคลวา คนผนน ผใหญคนน ไมด ไมนานบถอ ฉนไมไหว ไมแสดงความเคารพ กมใชใหเปนการวดกนระหวางบคคล หรอเทยบเขาเทยบเราวา คณไมดกวาฉน ทานเลวกวา ขาไมไหว อะไรทานองน แตทาเพอเปนการเตอนสตปลกสานกใหเขาไดคดทจะแกไขปรบปรงตว แตถงแมจะทาอยางมเหตผลเชนน ทานกไมสนบสนนใหทาเปนการสวนตว แตใหเปนปฏบตการทางสงคม

๑๓๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

(เชน เคยมภกษแสดงอาการหยาบโลนตอภกษณ ทานมใชใหภกษณรปนนๆ แสดงปฏกรยาอะไร แตพระพทธเจาทรงใหภกษณสงฆประชมกน จะไดลงมตไมใหไหวภกษนน ใหรวมกนถอวาภกษนนเปนผทไมพงไหว, วนย.๗/๕๓๓-๔/๓๓๖, ในสงคมและในชมชนทงหลาย กนาจะถอหลกการและใชปฏบตการแบบน)

ในเมอความเคารพนบถอนน ตงอยบนฐานของคณคาความสาคญตอสงคม และวาโดยรวม ผสงอายกมคณคาความ สาคญตอสงคม ทงทไดทาใหแลว และยงทาไดตอไปดงวาแลว คนทตองการรกษาสงคมใหดงามเกษมศานตมนคง นอกจากตระหนกรและแสดงออกถงการมองเหนคณคาความสาคญนนแลว กพงชวยกนเกอกลหนนเสรมใหบรรดาผสงอายมโอกาสรกษาคณคาความสาคญนนและสามารถเอออานวยประโยชนแหงศกยภาพของตนใหแกเหลาอนชนของสงคมสบตอไป

เปนธรรมดาอยแลววา สงคมจะอยดมความมนคงได กตอเมอคนทงมวล อยางนอยสวนใหญ มชวตเปนอยดมความมนคง และผสงอายทงหลายกเปนคนสวนหนงของสงคมน ดงนน อยางนอยตามธรรมดาน จงจะตองใหผสงอายทงหลายมชวตเปนอยดมความมนคง

ยงเมอมาเปนสงคมผสงอาย ซงมผสงอายเปนจานวนใหญ ความมนคงอยดของสงคม กยงขนตอความมนคงอยดแหงชวตของผสงวยมากขน จงจาเปนอยเองทสงคมสวนรวมจะตองเอาใจใสดแลคานงเคารพตอสวสดภาพเปนตนของบรรดาผสงอายเหลานนใหมากมายจรงจง

ผสงอาย สงวย คอผแก ผเฒานน ถกภยชราคกคามและทาลายความมนคงของชวตอยแลวตลอดเวลา พรอมทงโรคภยนานาทมกพวงพลอยมาซาเตม อยางทไดเลาขางตนถงเรองคหบดชรา ทมาเฝาและกราบทลพระพทธเจาวา ทานแกเฒาแลว รางกายกระเสาะกระแสะ เจบออดๆ แอดๆ ไมมโอกาสมาเฝาพระพทธเจาไดสมาเสมอ จงขอใหประทานพระโอวาท และไดตรสสอนใหฝกใจวา “ถงกายจะปวย แตใจไมปวย”

ความชรา โรคภย ความออนแอหมดเรยวแรงหมดกาลงของรางกาย จนถงขนทจะทาอะไรไมไหว ชวยตวเองไมได ทเปนธรรมชาตมาเองตามธรรมดาน บนทอนทาลายความรสกมนคงแหงชวตของผสงอายอยางหลกเลยงไมได

จงไดยนทานผสงอายพดยนยนออกมาเองวา เรองสาคญอนใหญทสด ทครอบงาครองใจคนชรา กคอความหวงตวเอง กงวล จนถงกลววา จะกน จะอยไดอยางไร ใครจะเลยง ใครจะทาอนนนอนนให ฯลฯ

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๓๓

พระพทธเจา เมอทรงสอนใหตวผเฒาชราเองศกษฝกจตของตนอยางทวานนแลว อกดานหนง นอกจากเจาตวผสงอายเองจะพงเปนอยดแลชวตฝายรปธรรมโดยไมประมาท บรหารกายทมกปวย ดวยใจทไมปวยแลว ขอททรงสอนอยางสาคญ กคอการทเหลาอนชนหรอคนอนในสงคมพงเคารพถอเปนสาคญทจะใสใจดแลจดสวสดการใหผสงอายมชวตทเกษมศานตมนคง

ทวานกเรมแตในครอบครว มคาสอนมากมายใหเลยงดพอแม (เชนใน หลกทศ ๖, หลกการดแลบารงมารดาบดาเปนอดมมงคล) และใหคนรนหลงเคารพนบถอผสงวฒสงวย (วฑฒาปจายนะ) ทวาแลว ซงกรวมอยในหลกใหญแหง กตญญ – ยอมรบตระหนกรคณคา และกตเวท – ตอบสนองใหปรากฏดวยการกระทาขนมา

รวบรดรวมความวา คนรนหลง หรอสงคมโดยรวม ตองจดสรรตงระบบการทเปนประกนใหมนใจวาผสงอายจะเปนอยดมชวตทมนคง

เมอบรรดาผสงอายเปนอยดมชวตทมนคง กจะเออคณคาทตนมออกมาอวยประโยชนแกสงคมไดเตมท ขณะทมวลอนชนเองซงแนแทวาจะตองเปนผสงอายตอไป กไดพรขออายใหมชวตทมนใจวาจะมความมนคงอยางยนยงไปจนตลอดได โดยทผลรวมสดทายกคอทาใหทงสงคมเกษมศานตมนคงยงยนไดอยางมนใจ

ทกรน ทกวย แตละชวตตางศกษา และ ทกคนมารวมกนพฒนาสรางสรรคสงคม

ดงวาแลว สงคมมคนตางรน ตางวย มาอยรวมกน ทงคนสงอาย และคนวยอนๆ ทกคนทกรนทมารวมกนเปนสงคมน จะตองรวมดวยชวยกนสรางสรรคอภบาลสงคม

ทกคนจงตองพฒนาตวเองใหมธรรมประจาใจของพระพรหม คอ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา

ทงนถอวา ผสงอายเปนผนาทาตวอยางในการมหรอตงอยในพรหมวหาร ๔ นน โดยแสดงออกในทางปฏบตดวยการใชสงคหวตถ ๔ ดงทวาขางตน

ทกคนรวมดวยในการสรางสรรคอภบาลสงคม แตในทกคนนน ไมมใครเทากนเลย ไมวาโดยเ รยวแรงกาลงกาย กาลงทรพย กาลงใจ กาลงปญญา กาลงความสามารถ เรมดวยความแตกตางดานวตถเครองอาศยเปนอย

๑๓๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ดงนน สงคหวตถจงเรมท “ทาน” ใหปนจดสรรเอออานวย อยางนอยใหทกคนมกนมใชเปนอยไดพอเพยงทวกน

หนมาดทผสงอาย คนกลมนทกลายเปนจานวนใหญ ทจรงเปนสวนรวมทเกอหนนสงคมไดมาก แตถาไมจดระบบความสมพนธและการเปนสวนรวมใหด เมอมจานวนมาก กจะเปนจดออนแอใหญของสงคม เพราะมรางกายเสอมถอย กาลงนอย ไมพอแกงาน แตเมอจดระบบสมพนธใหเหมาะ กจะเปนสวนรวมในการสรางสรรคอภบาลสงคมไดเปนอยางด

นคอ เมอผสงอายไมสามารถใหสวนรวมดานแรงกายไดเพยงพอ กใหสงคมตระหนกร โดยคนรนรองลงมาและรนเยาวเขามาผอนแทนดานน

พรอมกนนน บรรดาผสงอายนน พดอยางกวางๆ ดงทกลาวขางตนวา เปนคลงขอมล เปนแหลงประสบการณ เปนขมทรพยทางปญญา ตลอดจนเปนทสบปรชาญาณ และเปนทรพยากรทมคณคาสงแหลงใหญ

เมอรบรหรอสบความเขาใจกนไวอยางน คนรนรองทเปนแกนกาลงหรอเปนแรงงานหลกของสงคม พงมองเหนคณคาของผสงอาย และรจกใชรจกถอเอาประโยชนจากขมกาลงหรอแหลงทรพยากรนใหคมคา โดยใฝใจทจะฝกศกษาเรยนร อยางนอยใหการตอทอดสบสานวฒนธรรมและอารยธรรมดาเนนไปได

ดวยการปฏบตเชนน การเปนสวนรวมและใหสวนรวมแกกนในสงคม กจะเปนจรงขนมา

วาตามหลกสงคหวตถ ผสงอายมบทบาทใหญในขอ “ปยวาจา” บอกเลาเรองราว ถายทอดประสบการณ แนะนาสงสอน เปนทปรกษา ตลอดจนเผลดปรชาญาณใหแกอารยธรรม

ในขณะเดยวกน คนรนกลางรองลงมาทเปนกาลงแรงงานของสงคม เปนเจาบทบาทในขอ “อตถจรยา” จดดาเนนการแผขยายใหสงคมเขาถงประโยชนทวทงหมด

ในทสด ทกคนมความเสมอสมานกนตามหลกในขอ “สมานตตตา” (‘สมาน’ ในภาษาบาล แปลวา เสมอกน เทากน โดยมนยแงเขากนรวมกนดวย)

ทวาเสมอกนหรอเสมอภาค คอมความเทากนเสมอกนตอหนาธรรม ทงธรรมทเปนกฎหมายกฎเกณฑกตกาของสงคมมนษย (นตธรรม) และธรรมทเปนกฎธรรมดาแหงความเปนไปตามเหตปจจยของธรรมชาต (ธรรมนยาม)

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๓๕

พรอมกนนน กเปนความเสมอกนเทากนแบบเขากนรวมกน ซงในแงหนงคลายกบหลกการมสวนรวม

แตนาสงเกตวา ในสงคมของเราทเปนมา คนสวนมากหรอมากมายใชหลกการมสวนรวมนน ในความหมายทมงเอาความมสวนรวมในการได ทาใหความเสมอภาคและการมสวนรวม มกเปนเหตใหเกดความแกงแยงและแตกแยก โดยทวาคนเหลานน ทงรอการทจะได และเพงจองการทจะไดเทากนกบเขา อยกนแคนน ไมกาวไปใหถงการรวมกนสรางสรรค

ดงนน จงควรเนนไววา ถาถอตามหลกสมานตตตาน ตองมองการมสวนรวมในแงของการมสวนรวมในการใหดวย

แทนทจะพดวา การ “มสวนรวม” อาจเปลยนพดใหมวา การ “ใหสวนรวม” ทวาน พดอยางรวบรด ความเสมอภาคตามหลกสมานตตตาน ตองมทง เสมอ

ภาคกน เทากน และเขารวมกน (สมานอตตา) ทาการทางานอยางสมเสมอเขากน (สมานกจจ) และรวมสขรวมทกขกน (สมานสขทกข)

เปนอนวาไดพดมาพอสมควรแลว ในเรองของการททกคนจะตองรวมดวยชวยกนสรางสรรคอภบาลสงคม

สงกรานต เปนมงคลวาร ทผสงอายปฏบตการสมานสงคม

ดงไดพดแตตนวา โดยทวไป สงคมทงหลายมวฒนธรรมนบถอผสงอาย โดยเฉพาะเมองไทยนเปนสงคมหนง ทมวฒนธรรมในการเคารพนบถอผสงอายเดนชด โดยไดปฏบตเปนประเพณสบทอดกนมาอยางหนกแนนจรงจง ดงมการแสดงออกเปนกจกรรมหลกในประเพณวนสงกรานต ซงเปนวนสาคญของทกป เปนวนเรมตนปของสงคมนสบมานาน ดงทบดนเรยกกนวาปใหมไทย มความสาคญมากถงกบในปจจบน ไดยอมรบใหถอเปนทางการวาวนท ๑๓ เมษายน ซงเปนวนมหาสงกรานต อนเปนวนหลกวนแกนของเทศกาลสงกรานต เปน “วนผสงอายแหงชาต”∗

∗ มต ค.ร.ม. ๑๔ ธ.ค. ๒๕๒๕ (ตอมา มต ค.ร.ม. ๓๑ ต.ค. ๒๕๓๒ ใหวนท ๑๔ เมษายน ของทกป เปนวนครอบครว) – ขออนโมทนาพระพงศธรณ เกตาโณ ทชวยสบคนหลกฐานทแสดงน

๑๓๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

เมอถงวนสาคญ คนไทยถอกนมาวาตองทาบญ ยงในวนสงกรานต กเปนการทาบญใหญ เรยกวา “ทาบญรวมญาต” คนทงหมบาน ทงถน ทงชมชน มาชมนมทาบญรวมกนทวด เพออทศกศลกรวดนาใหแกประดาญาต มบรรพบรษ คอผใหญผสงวยรนกอนทสนชพจากไปแลว เปนหลก เปนจดรวมใหชมชนทงหมดมาสามคคทาบญรวมกน เชอมคนทยงอยและผทสนแลวใหถงกน

เมอไปวดทาบญดวยนาใจระลกถงใหความสขแกผใหญผญาตทงหลายในอดตแลว เพอความสะดวกกอาจจดพธสรงนาพระ ซงเปนผใหญโดยคณธรรม (คณวฒ) ใหเสรจกอนกลบบาน

ตอจากทาบญใหแกพอแมปยาตายายผใหญรนเกาตอนตนวนเสรจแลว ทนกถงเวลาไปเคารพกราบไหวผใหญรนปจจบนทยงมชวตอย ซงเปนผสงอาย เปนผใหญโดยวย (วยวฒ) หรอทงโดยวยและโดยคณธรรม ซงอาจจะสะดวกจะพรอมในตอนบาย ดวยวธปฏบตเปนกจกรรมทเรยกวารดนาขอพร หรอทางภาคเหนอเรยกวารดนาดาหว (นาสงของไปใหดวย อาจนาเสอผาใหมไปใหเพอเปลยนเมอรดนาใหเปยกไปแลว)

ตอจากรดนาผใหญ กรดนา อาบนา สาดนากนเองไปทวทงหมด ใหชมฉาสดชนเปนสขกนทวทกคน

“นา” ทเปนเนอตวของกจกรรมในวนสงกรานตนน ในขนมองเหนรสก มความหมายเปนสงซงใหความชมชนสดชนฉาเยนสขสบาย หายรอน และในขนลก เปนสวนประกอบสาคญยงอนจาเปนของชวต เปนเครองบารงหลอเลยงชวต ทาใหดารงอยและดาเนนไปได อานวยใหเกดมความเจรญเตบโตงอกงาม

ยงเมอเทศกาลสงกรานตน เปนชวงเวลาของฤดทมอากาศรอนจด ความหมายของนาดงวานน กยงสาคญ ยงเดนชดในความรสกทชอบใจชนใจ การรดนา อาบนา สาดนาให จงสอความหมายวาเปนการใหความสขความสดชนเกดกาลงมชวตชวา

แตความหมายดงามทวานนจะเปนจรงได กตองตงตนจากในใจของคนทรดอาบสาดนาใหนน คอเขามเจตนาดงาม ทาอยางนน รดอาบสาดนาใหดวยเจตนาซงมาจากนาใจทปรารถนาดอยากใหคนทไดรบนาหรอถกนานน ไดมชวตชวาเปนสขสดชน

ถาคนทรดอาบสาดนาใหนนไมมนาใจมงหมายดอยางทวา เขาอาจรดอาบสาดนาใหดวยเจตนาแกลง คกคาม ทาราย เยยหยน หรอเอาแตสนกของตว แลวแทนทผไดรบนานนจะเปนสขสดชน กจะกลายเปนบาดเจบ เดอดรอน เจอภย ไดทกข

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๓๗

ดงนน สงกรานตจงไมจบแคนาทเปนวตถภายนอก แตสงกรานตจะตรงและเตมความหมายได ตอเมอนาขางนอก ทรดอาบสาดใหกนนน สอความ เปนค และออกมาจากนาขางใน คอนาใจปรารถนาด ทอยากใหผอนมกาลงเปนสขสดชน และนาใจปรารถนาดอนน กคอทเรยกสนๆ วา “เมตตา” หรอ “ไมตร” นเอง

เมอรดอาบสาดนาใหกน ในมอมนาขนนาถงนาทอพรอมจะใช ในใจกตองมนาใจแหงไมตรหรอเมตตาเปนฐานสงเจตนาทดอยพรอมกนดวย จงจะเปนสงกรานตทมาในวฒนธรรมไทย

การรดนาอาบนาใหนน เรมดวยไปรดนาผใหญผสงอายกอน เหมอนบอกวาโดยวฒนธรรมประเพณ สงคมนมผใหญผสงอายเปนหลกเปนประธาน คนทไปมใชรดนาทานเทานน แตขอพรจากทานดวย แสดงความมใจเคารพยอมรบคณคาและนอมรบนาคานาวจ คอใจพรอมทจะฟงและรอทจะรบจะถอเอา

สงกรานตจงเรมตนเหมอนเปดปใหมดวยกจกรรมเรมแรก คอการทอนชนคนรนทตามมาหรอรนหลงแสดงความเคารพรกนบถอและขอรบพรคอวรสารจากผสงอายซงเปนผหลกผใหญ ผทรงวยวฒและคณวฒ หมายความวา สงกรานตเรมปใหมดวยกจกรรมทเปนสญลกษณแหงการทสงคมแสดงความพรอมใจรบคาสอสารอนดงามประเสรฐจากบรรดาทานผสงอาย

เมอคนรนนองรนหลงเหลาอนชนมาเคารพนบไหว นา นาขนนาทานาวารมาอาบมารดให แสดงนาใจปรารถนาดมไมตรนอบนบนบถอ และรอขอรบนาคานาวจทจะอวยชยใหพรอยางนแลว กเปนวาระทผสงอายซงเปนผหลกผใหญนน จะเรมสงกรานตเปดศกราชใหม ดวยการใหนาคา อวยนาวจแหงเมตตา ถายทอดออกมาเปนคาบอกเลาเรองราวประสบการณ ชแนะนาทาง และคาอวยพรสงทาย นคอสงกรานตมายาทวนใหคนตางรนตางวยไดสอสารสมานรวมกนสบประสานสงคมไวใหด

บทบาทและสวนรวมทผสงอาย ผหลกผใหญ ผสงธรรมสงปญญา ทงสงวยและสงคณความด จะแสดงออกมา และมอบใหแกสงคม เรมตงแตวนมหาสงกรานตน กเปนไปตามสตรพระพรหม และสตรพระราชา ทวาแลวขางตน

ตาม สตรพระพรหม ในยามสงกรานตทคนทงหลายอยในสถานการณทสบายดเปนปกต ผใหญในฐานะแหงพรหม จงทรงไวซง “เมตตา” คอในใจมความรกความปรารถนาดตอทกผทกคน อยากใหเขาเปนอยด มความสขทวกน

๑๓๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

จากนน ตาม สตรพระราชา ดวยนาใจทมเมตตานน กแสดงออกมาโดยกลาวถอยคาเปนนาวจทเปน “ปยวาจา” คอ คาทพดดวยใจรกปรารถนาด ชวนใจผฟงใหอยากถออยากทา อยากเขามาพบปะสอสาร มาพดจาดวยชวยกนชวนกนแกปญหาและทาการสรางสรรคทงหลาย

ลงทายดวยคาแสดงจดหมายของเมตตา คอคาอวยพรใหทกคนเจรญพรงพรอมดวยจตรพธพร และใหสงคมหมชนเจรญงอกงามสขสนตมนคงยงยนตราบจรกาล

สงกรานตทฉลอง-รบ-เ รมศกราชใหมไดเตมความหมายอยางน จะไมมความหมายเปนเพยงการกาวไปของกาลเวลา ตามการกาวยาย (สงกรานต; สงกนต = ส + กนต) ของดวงสรยา จากราศมน ไปเขาราศเมษเทานน

แตจะไดความหมายดงามสาหรบชวตและสงคม ตามคาแปลทยกเยองไปไดตามรปศพทของสงกรานตนนวา จะไดมชวตทกาวไปด ในสงคมทกาวไปดวยกน ใหเปนการกาวไปดวยกนทงสงคม ของทกชวตทกาวไปดวยด

ลงทาย การทสงคมไทยไดชอวาเปน “สงคมผสงอาย” น ถอไดวาเปนการบอกกลาวนดหมายใหเหลาอนชน คอบรรดาคนรนหลงทตามมา ตอจากผสงอายเหลานน ไดรวมใจชวยคาชผสงอายไวใหดารงอยในฐานะเปนบคคลมคณคา นานบถอ อยางทเรยกวาเปนผหลกผใหญ ผเปนอยด งดงาม มความสข ทมวลอนชนรสกอบอน รมเยน พากนมารวมกาลงรวมในการสรางสรรคอภบาลสงคมนใหเจรญงอกงามอยในความสขสนตมนคงอยางยงยน ตลอดกาลยาวนานสบไป

หลก “อนตตา”

มากบปญญาทรเขาใจและทาการตามเหตปจจย

หลกอนตตา ปฏเสธอตตา ทภาษาพราหมณเรยกวา “อาตมน” หลกอนตตา คอพระพทธเจาทรงสอนหลกธรรมความจรงวา สงทงปวง ไมวา

อะไรๆ ทกสงทกอยาง เปนอนตตา คอไมเปนไมมอตตา ทน อตตานนแปลวาตวตน อนตตาจงแปลวาไมเปนไมมตวตน

หลายคนพอไดยนวาไมเปนไมมตวตน กนกเอาวาไมมไมเปนจรง แลวกนกวาพระ พทธศาสนาสอนวา สงทงหลายไมมจรง อะไรๆ กไมมจรง แตนนเปนความเขาใจผด ทแทนนตรงขามเลย

ตรงขามอยางไร ทวาสงทงหลายทงปวงหรอทกสงทกอยางไมเปนไมมอตตา ไมเปนไมมตวตนนน กคอ สงทงหลายทงปวงหรอทกสงทกอยางทมอยนน เปนสภาวธรรม จะพดสนๆ วาเปนสภาวะ กได∗

ทวาเปนสภาวะ คอเปนสงทมภาวะของมนเอง หมายความวา สงทงหลายทงปวง ทกสงทกอยางมภาวะของมน เชนสงขารทงหลาย ทเปนไปตางๆ เปนอยางนนอยางน กเกดจากองคประกอบ มปจจยตางๆ สบตอสมพนธปรงแปลงสรรคแตงขนมา ไมตองและไมอาจจะมอตตาตวตนอะไรสงซอนเปนเจาของครอบครองบงการบญชาใหมนเปนไปอยางนนอยางนตามอยากตามปรารถนาของตวตนแทรกซอนเขาไปได

คาวาตวตน ตวก ตวขา ตวเขา ฯลฯ เปนขอยดถอหรอสมมตทางภาษาเพอความสะดวกทจะรบสมอางในการสอสารเปนตนเทานน

∗ คาทมความหมายกวางทสดคอ “ธรรม” ซงไมมคาไทยทจะแปลใหตรงกน (คาทใกลทสดคอ “สง”) ใชไดกบทกสงทกอยาง และคาวา “ธรรม” นนมความหมายมากมายหลายนยนก ในภาษาไทย คนไทยมกจบเอาความหมายแงนนแงนมาปะปนกน ทาใหเขาใจผดพลาดสบสน, “ธรรม” จดแยกจาพวกไดหลายแบบ เชนเปน รปธรรม กบนามธรรม ฯลฯ, ในทนกแยกไดเปน สภาวธรรม (สงทมภาวะของมน) กบบญญตธรรม (ปญญตต ธมม, สงทเปนบญญต คอสงทมนษยบญญตขนตามสมมต ไมมจรง)

๑๔๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

เพอชวยใหเขาใจงายขนอก ขอยกคาอธบาย “อนตตา” ในพจนานกรม (พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พ.ศ. ๒๕๖๑) มาใหด ตอนหนงวา

อนตตา ไมใชอตตา, ไมใชตวใชตน, ไมเปนไมมตวตน; สงทงหลายทงปวง ไมเปนไมมอตตา แตเปนสภาวะ ซงมภาวะของมนเอง ทเปนอยเปนไปตามธรรมดาของมน ไมมตวตนอะไรทจะเปนเจาของ ครอบครอง หรอสงการบญชา ใหเปนไปอยางใดๆ ตามความปรารถนาของใครๆ...

ตวอยางในจาพวกสงขตธรรม เชน คนพดวาแขนของตน หรอวาแขนของตวเขา ดงทเขาสงบงคบแขนนนใหหยบ ใหยก ใหทาอะไรๆ ไดตามปรารถนา แตแทจรงนน แขนนนเคลอนไหวเปนไปตางๆ อยางนนๆ ได ตามเหตปจจยทสมพนธกน ถาเหตปจจยขาดหายหรอเปนไปอยางอน เชน เสนประสาทหรอกลามเนอเสนเอนเสยหาย แมเขาจะราวา “แขนของฉน แขนของขา” เขากสงบงคบแขนนนไมได มนเปนของเขาตามทถอกนหรอยดถอเทานน ไมเปนของเขาจรง

ใครๆ กไมไดตามใจปรารถนาตอสงทงหลายทเขาคดยดถอวาเปนตวเขาเปนของตวเขา วามนจงเปนอยางน มนจงอยาเปนอยางนน เพราะมนเปนตวเขา เปนของตวเขา ตามทยดถอหรอตกลงยอมรบกนเทานน แตเมอเขาตองการใหอะไรเปนอยางไร เขาตองเรยนรเขาใจเหตปจจยทจะใหเปนอยางนน แลวปฏบตจดทาทเหตปจจย

เมอรความจรงวามนเปนอนตตา วามนมภาวะของมนเองแลว กจะไมทกขเมอสงนนๆ ไมเปนไปตามตณหาทอยากทปรารถนา แตรตรงไปทเหตปจจยวาแกไขไดหรอไมได และแกไขจดการทเหตปจจยนนๆ

เปนธรรมดาวามนษยทงหลาย เมอยงไมมปญญารแจงความจรง กยดถออตตาหรอตวตนน ถาเขาเอาแตยดถออตตา เอาแตความอยากความปรารถนาของตวตนนไปเรยกรองสงการบญชาใหสงทงหลาย แมแตรางกายทถอวาเปนตวตนเปนของตนน ใหเปนอยางนนอยางนอยางทตองการ กจะไมไดตามทอยากทปรารถนานน กคออยดวยอวชชาตณหา กจะตองผดหวงจมอยในความทกข

สวนคนมปญญารความจรง ไมตดตนอยกบความยดตวตน ยอมศกษาสบคนกระบวนการสมพนธสบตอใหรเทาทนเหตปจจย และแกไขจดการทเหตปจจยในระบบสมพนธนน จงพนหายไรทกขได

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๔๑

ลทธอตตา ลงทายพาคนมงไปหาพรหมน ใหอาตมนไปรวมเขาในบรมอตตา คา “อตตา” ทวาตวตนน เราเรยกตามภาษาบาลทใชในพระพทธศาสนา แต

กอนเกดมพระพทธศาสนา ศาสนาเกาพนเดมในชมพทวป คอศาสนาพราหมณ ซงใชภาษาสนสกฤต เรยกอตตานนวา “อาตมน” และเขาไดพฒนาความคดในเรองอตตา/อาตมนนอยางเอาจรงเอาจง

เปนธรรมดาของมนษยปถชน คนทวไปแตไหนแตไรมา เมอยงไมมปญญารเขาใจพอทจะแยกแยะองคประกอบอนละเอยดซบซอนและกระแสสมพนธสบทอดของเหตปจจย กยดถอทงชวตเปนตนเหมารวมเอาเปนกอนเปนตวยนยงคงท ตกลงกนเรยกวาเปนตวตน-อตตา-อาตมาชอนนชอน ตวตนนนๆ ตองการอยางนน ทาหรอไมทาอยางน ไดและเปนหรอไมไดไมเปนอยางนนอยางน มสขมทกขอยางนนอยางน อยดวยความยดถอ โดยไมรเทาทน

พวกพราหมณคดลกละเอยดลงไปแลวสอนวา ตวตน-อตตา-อาตมา-อาตมนนน เปนตวแทตวจรง มอยตางหากแตสงซอนซอนซานอยกบชวตกายจตตวคนน โดยเปนเจาของครอบครองสงการบญชากายใจองคาพยพรปรางนใหเคลอนไหวเปนไปตางๆ ตามปรารถนาของตวมน และเพอตวมน เปนตวแททกระทาการ และเปนตวจรงทเสพเสวย เปนตวยนอนคงทเทยงแทถาวรไมมความเปลยนแปลง เมอคนตาย ตวตน-อตตา-อาตมา-อาตมนนกยายออกไปเขาอยในรางใหมตอๆ เรอยไป

มองกวางไกลออกไปอก ตวตน-อาตมนนมาจากไหนอยางไร แตกอนนานมาแลว พราหมณสอนวาทกสงทกอยางบรรดาม หมดทงสากลจกรวาล รวมทงมวลมนษยทจาแนกเปนวรรณะสนน พระพรหม เทพเจาสงสด ไดทรงสรางและจดสรรบนดาล

ตอมา ลทธในสายพราหมณนนไดพฒนาความคดนละเอยดลกซงลงไปอก จนในทสดเขาบอกวา มตวตน-อาตมนใหญยงอนหนงเดยวครอบคลมทวทงสากลพภพจบสนจกรวาล คอพรหมน เปนปรมาตมน หรอบรมอาตมน คออาตมนสงสด อนเปนตนกาเนดทเกดปรากฏออกมาของทกสงทกอยาง เปนทมาของชวาตมน คอตวตน-อาตมน ในบคคลหรอแตละคนน และเปนจดหมาย ซงในทสด ชวาตมน คอตวตน-อาตมนหนวยยอยจะไปรวมกลนเขาดวยเปนหนงเดยว

๑๔๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

พระพทธศาสนาปฏเสธอตตาน แตบอกวาความจรงเปนอยางทวาแลวขางตน คอ สงทงหลายเปนสภาวธรรม มนมภาวะของมนเองทเปนธรรมดาอยางนน คอเปนไปในอาการทเกดขนแลวดบหายๆ โดยสมพนธเปนปจจยแกกน กลายเปนการตอเนองสบทอดทปรากฏออกมาเปนตางๆ เปนกระแสธารแหงปจจย หรอปจจยาการ พดสนๆ วาเปนไปตามเหตปจจย พดรวมๆ วา เปนสงทเกดจากปจจยปรงแตง พดตามคาบาลวาเปน “สงขตธรรม” หรอพดใหสนลงไปอกวาเปน “สงขาร”

เมอสงทงหลายเกดมและเปนไปตามปจจยทสมพนธกนอยางน จงไมมและไมอาจจะมอะไรๆ นอกเหนอสภาวธรรมเหลานน ทจะมาเปนตวเปนตนเปนอตตา-อาตมา-อาตมน เปนแกนเปนแกนยนยงคงทเทยงแทตายตว ทจะเปนเจาของครอบครองสงการบญชาสภาวธรรมอนเปนสงขตะ เปนสงขารนน ใหเปนไปหรอไมเปนไปตามปรารถนาของมน ซงกคอใหไมเปนไปตามเหตปจจยของมนได แตสรรพสงสรรพสงขารกเปนไปตามเหตปจจยตามสภาวะของมนอยางนนเอง ไมขนตอ ไมเปนไปตามความอยากความปรารถนาหรอการบงคบสงการบญชาของใครๆ หรออะไรๆ

ลกษณะหรออาการทเกดแลวดบหาย มแลวไมมนน พดสนๆ วา ไมเทยง ไมคงท ไมยงยน (อนจจง) เมอทกสง แตละอยางๆ เกดแลวดบหาย กคมกนคงตวอยไมได คงอยในภาวะเดมไมได มความขดแยง ถกบบคน กดดน ไมคงทน เปนลกษณะททนอยไมได ไมคงตว (ทกขง) จงผนแปรเปลยนแปลงไป กลายไป เปนอยางอนไป ซงกเนองมาจากการทมนเปนสงทเกดมขนจากปจจยซงสมพนธกน ขนตอบรรดาปจจย ไมมไมเปนตวเปนตนอนเทยงแททจะเปนเจาของครอบครองบงคบสงการบญชาตามความอยากความตองการของตวตนนนได (อนตตา-อนาตมน)

เรองความไมเทยง-อนจจง และเปนทกขนน คนรจกกนมานานนกแลว อยางนอยในขนหยาบๆ ทมองเหนชดๆ ซงกระทบตวกระทบใจคนอยตลอดเวลา ตงแตการเกดแกเจบตาย การพลดพรากจากกน ความกระทบกระแทกขดแยงบบคนกดดนไมคงทนและเปลยนแปลงไปของสงทงหลายขางนอก กกระทบกระแทกบบคนเขามาทใจของคน ทกขทเปนธรรมดาตามเหตปจจยในธรรมชาต กมาเปนทกขปรงแตงของเหตปจจยในใจของคน

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๔๓

ขอเลาซาวา ทน พวกนกคดนกปราชญ ซงในอดตกาลนานไกลโนน ไดแกคนทเรยกกนวานกบวชนกศาสนาอยางพวกพราหมณ กสนใจพยายามศกษาใหรเขาใจเบองหนาเบองหลงของสภาพทไมเทยง เปนทกข แปรผนเปลยนแปลงเหลาน พยายามหาทางพนมนไป และชวยคนอนใหพนดวย

บรรดานกคดนกปราชญเหลานน หลายคนคดคนกาวหนาไปบอกวา นอกเหนอทกสงทกอยางทคนรจก ทไมเทยงแทไมคงทน เปนอนจจงทกขงเหลาน ทจรงนนมสงหนง มภาวะอนหนง ทเทยงแทคงอยตลอดไป เปนอมตะ เปนนรนดร อนไรทกข มแตความสข ตอนแรกสงเทยงแทมแตสขน คดออกมาในเชงรปธรรม กเปนตวตนทเทยงแทนรนดรเปนอนนต อยในภาวะเปนเทพเจา อยางทเรยกวาพระพรหม ซงเทยงแทอมตะ ปราศจากความไมเทยงเปนทกข เปนตนกาเนดของสงทงปวง เปนผสรางสรรพสงและสรรพสตว ผใดตองการหลดพนจากความไมเทยงมทกข กตองกลบคนไปรวมเขากบพระพรหมทเปนตนกาเนดอนเทยงแทอมตะนน แลวนกคดนกบวชเหลานนกสอนขอปฏบตอนเปนวธการหรอหนทางทจะไปรวมเขากบพระพรหม (“พรหมสหพยตา”)

ตอมากมพวกทคดลกละเอยดลงไปอก บอกวา สงทเทยงแทอมตะ เปน ตนกาเนดทแยกออกมาของสรรพสงสรรพสตวนน เปนภาวะเดมแทอนสมบรณคงอยตลอดไป เรยกวาพรหมน เปนทมาของทกสงทกอยาง เปนอาตมนใหญยงสงสด เปนบรมอตตา คอปรมาตมน เปนแหลงทมาของอตตา/อาตมนยอยๆ หรอเฉพาะตวๆ คอชวาตมน ในทกบคคล อตตาหรออาตมนนเปนตวแทตวจรงทเทยงแทยงยน เปนแกนในตวจรงทจดสรรสงการบญชาการเคลอนไหวทาการของบคคล เหมอนกบท พรหมนหรอปรมาตมนเปนตวแทตวจรงทจดสรรสงการบญชาทกสงทกอยางในสากลจกรวาล และทแทนน อตตา/อาตมนในบคคลน กออกมาจากและกคออนเดยวกบพรหมนหรอปรมาตมนนนเอง

เมอใดบคคลหายแปลกแยก รถงอตตา/อาตมนในตวบคคลของเขา ทเปนอยางเดยวอนเดยวกบปรมาตมนทเปนอาตมนสากลแลว อตตา/อาตมนกจะรวมคนกลนเขาเปนหนงเดยวกบพรหมน นคอจดหมายสดทายทจะตองทาใหสาเรจ

การทจะเขาถงอตตา/อาตมนนน กตองอาศยจตทมนแนวรวมจดหลดพนไปจากเรองราวสงทงหลายทจะตดของพวพนหรอทาใหสบสนซานสายเหเฉพรามว จงตองทาจตใหเปนสมาธ แลวกพฒนาวธปฏบตในการทาจตใหเปนสมาธ ซงแนวดงลกดมดายงขนๆ ในทสดคอพนไปไดจากบรรดาทกสงอน มาเขาถงรวมเปนหนงเดยวกบภาวะยงใหญสมบรณสงสดคอพรหมนนน

๑๔๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ปญญารเหนกระแสธารแหงปจจย อตตาหายไป ไมมอาตมน ไมตดตนอยกบอตตา

พระพทธเจา กอนตรสร คอยงเปนพระโพธสตว กไดทรงศกษาลทธอตตา-อาตมน และลทธทงหลาย ทมในเวลานน ทรงปฏบตไดทาไดเจนจบหลกลทธของสานก ทรงมองเหนวาเปนความสาเรจทางสมาธจตอยางสงเยยมยอด แตไมทรงยอมรบวาเปนความจรง มใชเปนการลถงจดหมายทแท มใชความเปนอสระหลดพนจรงแท แตกลายเปนความพนจากสงเกาะเกยวทงหลายอน เพอไปตดแนนกบสงหนง พนไปไดในระดบหนง แลวไปตดหนบในอกระดบหนง

ตอมา เมอเสดจออกประกาศธรรม ไดตรสสอนวาทฏฐหรอลทธเหลานเปนพรหมชาละ คอเปนตาขายหรอแหชนสงทดกเหลาสมณพราหมณนกคดนกปราชญใหตดพนตว ไมอาจพนไปได

พระโพธสตว เมอทรงจบลทธทจดเจนทางจตไดสมาธสงสดถงจบอรปสมาบต และทรงทราบตระหนกวามใชทางมใชจดหมายแลว จงเสดจออกไปทรงคนควาในทางของพระองคเอง ทตางทใหม ทรงใชสมาธตามประโยชนทถกตองของมน คอในฐานะทสมาธยงมใชเปนจดหมาย และมใชตวทาการใหสาเรจลจดหมาย แตบนฐานของสมาธซงเปนภาวะจตทดพรอมเตมทของมน ททานเรยกวาเปนภาวะทเหมาะแกงาน หรอพรอมทจะใชงาน (กมมญญ, กมมนย หรอกรรมนย) กทรงใชสมาธจตนนเปนททางานของปญญา และในทสดดวยปญญาทเปนโพธ กไดตรสร ทวาเปนพทธะ

หลงตรสร เมอเสวยวมตตสข ๑ สปดาหแลว ออกจากสมาธแลว ไดตรสปฐมพทธพจน คอพระดารสครงแรกของพระพทธเจา∗ โดยทรงมนสการปฏจจสมปบาท คอความจรงของการทสงทงหลายอาศยกนๆ เกดขน ปรากฏมเปนไปขนตอปจจย และทรงเปลงพทธอทานเปนขอความ ๓ คาถา ซงทรงบอกเลาวาพระองคตรสรอะไร คอ

∗ สามคาถา วา “ยทา หเว...” น เปนจดเรมของมหาขนธกะ แหงวนยปฎก (วนย.๔/๑/๒) เปนทตงตนของการประกาศพระศาสนา และการตงสงฆะ, และเปนอทานเรมแรกของคมภรอทาน (ข.อ.๒๕/๓๘/๗๓); แตมมตฝายผสบคมภรธรรมบทวา ปฐมพทธพจนไดแกคาถาวา “อเนกชาตสสาร...” อยางไรกตาม มคาอธบายใหไดขอยตวา คาถา “อเนกชาตสสาร...” เปนความทตรสกะพระองคเองในพระทย และตรสเลาแกพระอานนทภายหลง สวนสามคาถาวา “ยทา หเว...” น ตรสโดยเปลงออกมาเปนพระวาจา

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๔๕

ทรงมนสการปฏจจสมปบาท ทงอนโลมและปฏโลมแลว ตรสอทานคาถาท ๑ วา เมอธรรมปรากฏ กหมดสนความสงสย เพราะรชดสเหตธรรม (ธรรมพรอมทงเหตปจจย, สงทงหลายซงปรากฏมตามเหตปจจย = ปจจยาการ)

ทรงมนสการปฏจจสมปบาท ทงอนโลมและปฏโลมแลว ตรสอทานคาถาท ๒ วา เมอธรรมปรากฏ กหมดสนความสงสย เพราะทราบปจจยกขย (สภาวะทหมดสนปจจย = นพพาน)

ทรงมนสการปฏจจสมปบาท ทงอนโลมและปฏโลมแลว ตรสอทานคาถาท ๓ วา เมอธรรมปรากฏ กกาจดมารและเสนาไดดจดวงสรยากาจดมดสองสวางกลางทองฟา (ขอนอธบายวา = มรรค)

ตอจากนน เมอทรงปรารภการทจะประกาศธรรมสงสอนประชาชน กตรสชดเจนวาธรรมทพระองคตรสร (ด วนย.๔/๗/๘) เปนเรองทหมประชายากจะรเขาใจ คอ ปฏจจสมปบาท (ปจจยาการ) และนพพาน (ปจจยกขย)

รวมความวา พระพทธเจาทรงประกาศธรรมคาสอนใหม ใหคนดบทกขแกปญหาดวยการใชปญญาพฒนาปญญาใหรเขาใจเหตปจจยและจดการทาการทเหตปจจย มใชอยแคกบจตใจทจะเอาจะใหอะไรๆ เปนไปตามความอยากความปรารถนาของตวตน แมกระทงจะใหตวตนไปเขาไปรวมกบพรหมนปรมาตมนหรอภาวะจตแนวนงดมดาทจะใหตวตนไดพนไปจากสภาพทไมพอใจ

หลกความจรงทวา สงทงหลายเปนสภาวธรรม คอมภาวะของมนเอง เกดมแลวกดบหาย คงอยไมได เปลยนแปลงแปรผนเปนไปตามปจจยน บอกอยเองวาไมมและไมอาจจะมตวตน/อตตา/อาตมนทจรงแทคงททจะเปนเจาของครอบครองบงคบสงการบญชาใหสงทงหลายเปนอยางนนอยางนตามทมนตองการปรารถนาได เพราะสงทงหลายกมกเปนไปตามเหตปจจยของมน ขดตอความอยากความปรารถนา ไมอาจเปนไปตามความตองการหรอสงการของอตตาได ซงทแทกคออตตาไมมนนเอง หลกปฏจจสมปบาทหรอปจจยาการนจงบอกอยในตวถงความเปนอนตตา/อนาตมน และชวยอธบายใหรเขาใจความเปนอนตตา/อนาตมนนน

ถาใครอางวาสงทงหลายจะเกดมขนได ตองมผสราง ตองมตนกาเนด จงตองมพระพรหม หรอมพรหมนมบรมอตตา/ปรมาตมน กคดไดงายๆ วา พระพรหม หรอพรหมน/บรมอตตา/ปรมาตมนทวาเปนผสราง เปนตนกาเนดนน เกดมขนมาไดอยางไร ใครหรออะไรสรางพระพรหม สรางพรหมน/บรมอตตา/ปรมาตมนนนขนมา

๑๔๖ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ถาจะวาพระพรหม หรอพรหมน/บรมอตตา/ปรมาตมนมอยเอง ไมมใครสราง ไมมตนกาเนด กตอบไดวา สงทงหลายเปนสภาวธรรม มภาวะของมนเองตามธรรมดาของมนอยางนน ยอมไมตองมใครสราง ไมตองมใครมาบนดาล

อกอยางหนง แมจะพดเปนสานวนภาษาวาสงทงหลายถกสรางขนมากได อยางทพดแลววาสงทงหลายเปนสงขารหรอสงขตธรรม กคอถกปจจยสรางขนมา [สงขาร และสงขต กมาจาก “การ” และ “กต” ทแปลวาทาหรอสรางนนเอง ดงวเคราะหศพทวา “ปจจเยห สงคมม กรยนตต สงขารา.” และ “ปจจเยห สงคมม กตตตา สงขตา." (เพราะถกปจจยทงหลายประสบกนทาขน จงชอวาสงขาร, ...จงชอวาสงขตะ)] แตทวาถกปจจยสรางขน กคอไมมผสรางนนเอง คอมนเกดมเปนไปขนตอปจจย

เปนอนวา ความรเขาใจความเปนอนตตา มาดวยกนกบความรเขาใจความเกดมเปนไปตามเหตปจจย และกจงเปนเรองของปญญาและการทตองใชปญญา เปนหลกความจรงทสอนใหเราดาเนนชวต ตงแตมองด มทาท และปฏบต จดการ ทาการ และแกไขปญหาทงหลาย ดวยการศกษาใหร ทวทนเหตปจจย และทาการทงหลายใหตรงใหทวถงเหตปจจย ไมใชมวดงดนจะใหอะไรๆ เปนไปตามใจอยากของอตตา (ทยดถอไว ซงไมมจรง)

อนตตา มากบความรเหตปจจย ทคนจะไดประโยชนจรงแทจากการมปญญา ความรเขาใจอนตตา ซงมาดวยกนกบความรเขาใจเหตปจจยน ตอเนองกน

ตลอดตงแตรอนจจง และทกขง เชนทวาสงทงหลายไมเทยงแทถาวร เกดขนแลวกดบหายๆ เปลยนแปลงไปนน มใชวามนดบมนหายไปอยางเลอนลอย หรอเปลยนแปลงเรอยเปอยไป การเกดมแลวดบหายนนๆ แหละเปนปจจยของการเกดมแลวดบหายๆ ทเปนการตอเนองสบทอดและเปนความเปลยนแปลงทเปนไปตามเหตปจจย เปนกระบวนธรรม เปนกระแสธาร

เมอมปญญารเขาใจความจรงน รทนกระบวนหรอกระแสเหตปจจยแลว คนมปญญาจงสามารถปฏบตจดการ เชนเอาปญญาเขาไปเปนปจจยรวมในกระบวนกระแสเหตปจจยนน รเขาใจแลวทาการทจะใหมผลเปนการปองกน แกไข ตลอดจนใหความเปลยนแปลงเปนไปในลกษณาการอนพงประสงคได เปนตน การรอนจจง ทกขง อนตตา แทจรง จงทาใหไมเปนคนทมชวตเปนอยอยางเลอนลอย ปลอยตวไปตามนาตามลม หรอแคอยไปวนๆ แตจะเปนอยอยางไมประมาท

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๔๗

หลกความจรงแหงไตรลกษณ เรมดวยอนจจง ทวาสงทงหลายไมเทยง คงอยเรอยไปไมได จะตองเปลยนแปลงไปน คอยเรงเรากระตนเตอนใหเรามชวตอยดวยสตปญญา ทจะศกษาสบคนใหรเทาทนเหตปจจยในกระแสธารของปจจยาการ แลวเรงรดทาการทควรทาใหทนการดวยความไมประมาท ดงทพระพทธเจาไดตรสเตอนไวเปนพระดารสสดทายกอนเสดจดบขนธปรนพพาน เรยกวาปจฉมวาจา ซงพงถอวาสาคญอยางยงวา “วยธมมา สงขารา อปปมาเทน สมปาเทถ” (สงขารทงหลายมความเสอมสลายไปเปนธรรมดา จงทากจทงปวงใหถงพรอม ดวยความไมประมาท)

อนจจง ทกขง อนตตา ทเรยกวาไตรลกษณ กคอเปนแคลกษณะเปนอาการทปรากฏใหกาหนดหมาย แตตวแสดงทแท ไดแกสภาวธรรม อนเปนสงขารหรอสงขตะ ซงเกดมแลวดบหายเปนไปตามเหตปจจย ทาใหสบทอดตอเนองเปนกระแสธารแหงปจจยาการทผนแปรเปลยนแปลงเปนไปตามปจจยทสมพนธ

ความเปลยนแปลงตามเหตปจจยน เมอมองในแงของคน กเหนความเปลยนแปลงวาอยางนเปนโทษภย วาอยางนนเปนคณประโยชน ความเปนไปอยางนคอเสอม ความเปนไปอยางนนคอเจรญ คนเรานมปญญาและคณสมบตมากมายซงเปนสภาวธรรมทสามารถเปนปจจยใหความเปลยนแปลงไมเปนไปในทางทเปนโทษภย หรอทเรยกวาเสอม แตใหเปนความเปลยนแปลงในทางทเปนคณประโยชน หรอทเรยกวาเจรญ

ถงตอนนพดดวยภาษาแบบตวตนวา คนกเอาปญญา เอาฉนทะ เอาสต เอาวรยะคอความเพยร เปนตน เขาไปทาการเปนปจจยใหความเปลยนแปลงไมเปนไปในทางทเปนโทษเปนความเสอม แตใหเปนไปในทางทเปนคณประโยชน เปนความเจรญ

ความรเขาใจอนตตาครอบคลมอนจจงทกขง หยงลงไปถงปจจยาการ สอนคนใหรจกและใสใจทาการทจะหลกพนความเสอมความชวราย และสรางสรรคความดงามความเจรญ ตามหลกความไมประมาท มใชมชวตเปนอยอยางปลอยตว เรอยเปอย รอโชคชะตา

ขอใหระลกวาพระพทธเจาตรสหลายครงหลายคราว ถงหลกธรรมทพระบาง ชาวบานชาวเมองบาง จะพงปฏบตอยางจรงจงเปนประจา เรยกวาเปนอปรหานยธรรม คอธรรมททาใหไมเสอม ตรสไวเปนหมวดๆ ๗ ขอบาง ๖ ขอบาง พระองคตรสวา ถาปฏบตตามหลกนนๆ “วฑฒเยว...ปาฏกงขา โน ปรหาน” – จะหวงไดแตความเจรญอยางเดยว ไมมเสอม (เชน อง.สตตก.๒๓/๑๙/๑๕)

๑๔๘ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ทพระพทธเจาตรสนไมไดขดหลกอนจจงอยางใดเลย แตตรสตามความจรงของความเปนอนจจง ทไมเทยง แลวกเปลยนแปลงไปตามเหตปจจย จะวาใหรจกใชความรอนจจงใหเปนประโยชน กได

รวมความวา เรองความไมเทยง ผนแปรเปลยนแปลงไปตางๆ น เมอรเขาใจไตรลกษณ อนจจง ทกขง อนตตา ซงบงชไปยงสภาวธรรมอนเปนไปตามเหตปจจยแลว การปฏบตของคนกทาดวยปญญาโดยมงไปทเหตปจจย เชน เมอมความเปลยนแปลงในทางสญเสยเสอมสลายซงไมนาชอบใจเกดขน การปฏบตดวยปญญาอาจทาในเชงเปนขนตอน คอ

๑. ตระหนกรตามความเปนจรงวาสงทงหลายเปนอนจจง เปนไปตามเหตปจจยทเปนธรรมดาของมน มนไมเปนไปตามความอยากความตองการของใคร จะมวดงดนเอาแตใจจะใหเปนไปตามใจอยากใจปรารถนาของตวตนของอตตาทยดไวไมได ใหวางใจตามความรเขาใจความจรงทเปนธรรมดานน อยางทพดกนสนๆ วา รทนธรรมดา มใจสงบเบาอยกบความจรง พดอกอยางหนงวาไมจบไมรบเอาเรองรายเขามากระทบกระแทกใจ แตยกเรองนนใหปญญาเอาไปจดการ

๒. ปญญามองดวาในความเปลยนแปลงทไมนาปรารถนานน เหตปจจยของมนอยในวสยทเราจะทาการอยางใดทจะเปนเหตปจจยในทางแกไข ผอนเบา หรอใหเกดผลกลบในทางตรงขาม ไดหรอไม หรอพนวสย หรอไดแคไหนเพยงใด

๓. เมอรความเปนไปไดหรอเปนไปไมได มองเหนวสยของเหตปจจยทจะทาใหเปนไปไดแคไหนแลว กศกษาใหรทวชดเหตปจจย และปฏบตจดการทาการใหตรงทวถงเหตปจจยทงนน

การมชวตเปนอยดวยปญญาทตระหนกถงความเปนอนตตา ร เทาทนกระบวนธรรมกระแสธารของปจจยาการ และปฏบตจดการทาการตรงตอเหตปจจยน คอความเปนอยทพอดตามความเปนจรงโดยมใจเปนสขอยางอสระ นอกจากหลดพนจากการมชวตทขนตอตณหาซงไดแควาแลวแตความอยากความปรารถนาของความยดถอตวตนจะบญชาหรอพาไปแลว และนอกจากขนไปเหนอการตดคาความลกลาทางจตทเขาถงภาวะดดดมดาดงรวมเขาไปกลนหายแลว กจะพนไปไดจากการทจะตกไปในลทธเดยรถย ๓ พวก (อง.ตก.๒๐/๕๐๑/๒๒๒)

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๔๙

ลทธอะไรบาง คอ ลทธกรรมเกา ทถอหกเหไปวาอะไรๆ จะเปนไปอยางไรๆ คนจะไดสขเจอทกขอยางไร กเปนเพราะกรรมททาไวในปางกอน (ปพเพกตเหตวาท) ลทธเทพเจาดลบนดาล ทถอเลยเถดไปวาอะไรๆ จะเปนไปอยางไรๆ คนจะไดสขเจอทกขอยางไร กเปนเพราะเทพผเปนใหญดลบนดาล (อศวรนรมตวาท) และลทธแลวแตโชค ทถอเลอนลอยไปวาอะไรๆ จะเปนไปอยางไรๆ คนจะไดสขเจอทกขอยางไร กแลวแตคราวโชคคราวเคราะห ไมมเหตไมมปจจย (อเหตอปจจยวาท)

หลกอนตตา ซงมากบปญญาทรและทาทเหตปจจย อนเปนหลกธรรมสาคญทจาเปนตอการเขาถงพระพทธศาสนาน คงตองยอมรบวา เปนธรรมระดบปญญาทคนไทยยงหางเหนไมคนใจ จะวาคอนขางแปลกแยกกได

ถาจะใหสมกบการไดชอวานบถอพระพทธศาสนา และไดประโยชนจากพระพทธศาสนาสมกบการเอยอางวานบถอนน คนไทยควรจะตองหนมาสนใจและเอาจรงเอาจงในการทจะทาความคนใจคนปญญากบอนตตา ใหพอทจะพดถงไดอยางสะดวกปากสะดวกใจ

สรรพสงขาร ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา นพพานและบญญต เปนอนตตา

หนกลบมาทวนความตามหลก เรมตงแตศพทแสงหรอถอยคา เรามคาใหญทสด ซงมความหมายครอบคลมทกอยางสดบรรยาย คอคาวา “ธรรม” ไดแกทกสงทกอยางทคนจะรจกและรสกนกคดถงได

ทน เมอธรรมคออะไรๆ ในบรรดาทกสงทกอยาง เรากจดแยกธรรมเปนประเภทเปนจาพวกตางๆ และทานผรกไดจดแยกไวเปน ๒ พวกบาง เปน ๓ พวกบาง โดยเฉพาะทแบงเปน ๒ พวกนน จดแยกไดหลายแบบ ในทน ทตรงตามทเราจะศกษา คอ ธรรม แยกเปน ๒ ประเภท ไดแก

๑. สงขตธรรม คอ สงทถกปจจยสรางหรอปรงแตงขน เรยกสนกไดวา สงขาร (เรยกวา ปจจยปบนนธรรม หรอ ปฏจจสมปปนนธรรม หรอ สเหตธรรม กได) ๒. อสงขตธรรม คอ สงทไมถกปจจยสรางหรอปรงแตงขน เรยกสนกวา วสงขาร

(เรยก อปจจยธรรม กได, ถาเรยก ปจจยกขย หมายถง นพพาน ตรงกบ วสงขาร)

๑๕๐ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ทไดพดมาขางตนมากมายยดยาวในเรองสภาวธรรมทเกดมเปนไปตามเหตปจจยนน กคอเรองของสงขตธรรม หรอสงขาร ในขอ ๑ และกไดพดแลววาสงขตธรรม หรอสงขารเหลานน เปนอนจจง-ไมเทยง ทกขง-คงทนอยไมได และเปนอนตตา-ไมเปนไมมตวตน/อตตา/อาตมน

อนจจง ทกขง อนตตา นนเรยกรวมๆ วา ไตรลกษณ คอ เปนลกษณะของธรรมหรอสงทงหลายทงปวง ทนกควรดหลกไตรลกษณ นใหชด จะไดรวาลกษณะไหนขอไหน มขอบเขตกวางขวางครอบคลมแคไหนเพยงใด

ไตรลกษณ คอลกษณะ ๓ อยางน พระพทธเจาตรสไววา

๑. สพเพ สงขารา อนจจา – สงขาร/สงขตธรรมทงปวง ไมเทยง ๒. สพเพ สงขารา ทกขา – สงขาร/สงขตธรรมทงปวง คงทนอยไมได ๓. สพเพ ธมมา อนตตา – ธรรมทงปวง ไมเปนไมมตวตน/อตตา/อาตมน

พอดหลกตามคาตรสอยางน กเหนชดวา ในขอ ๑ และขอ ๒ ทวาไมเทยง เปนทกขนน หมายเอาเฉพาะธรรมพวกแรก คอสงขตธรรม ทเรยกสนๆ วา สงขาร

แตในขอ ๓ ทวาอนตตา/ไมมไมเปนอตตาน ครอบคลมธรรมหมดทกอยาง กคอ ทงสงขตธรรม (สงขาร) และ อสงขตธรรม (วสงขาร)

พดอกอยางหนงกคอบอกวา

ก. สงขตธรรม (สงขาร/ปจจยปบนนธรรม) ทงปวง เปนทงอนจจง ทกขง และอนตตา (ทงไมเทยง คงทนอยไมได และไมมไมเปนอตตา) คอมลกษณะทง ๓ ครบไตรลกษณ แต

ข. อสงขตธรรม (วสงขาร/อปจจยธรรม/ปจจยกขย) ทงปวง เปนแคอนตตา พนจากเปนอนจจงและทกขง (จงเทยง คงแท แตไมมไมเปนอตตา)

ในขอแรก คอ ก. ทวา สงขาร (สงขตธรรม/ปจจยปบนนธรรม) ทงปวง เปนอนจจง ทกขง อนตตา ครบไตรลกษณนน เปนอนวาไดอธบายมามากมายครบพอแลว

ไดบอกแลวดวยวา สงขาร/สงขตธรรมทงหมดนน เปนสภาวธรรม คอเปนสงทมภาวะของมนเอง ทวาเกดมเปนไปตามปจจย (จะพดใหยาวหนอยสะดวกปากวาตามเหตปจจย กได)

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๕๑

เมอมนเปนไปตามเหตปจจย มนกเปนกมอตตาไมได เพราะถามนมมนเปนอตตา มนกตองเปนไปตามความตองการตามอยากตามปรารถนาตามคาสงการบญชาของอตตา มนกไมเปนไปตามเหตปจจย แลวทจรงกคอมนเปนไปตามเหตปจจย ไมมอตตาทไหนมาสงการบญชามนได (นอกจากคนไมรความจรงมองไมถง แลวหลงเขาใจผดไป)

เมอเขาใจเรองราวในขอ ก. ชดเจนพอแลว ทนกมาพดกนไดงายในขอ ข. ทวา อสงขตธรรม (วสงขาร/อปจจยธรรม/ปจจยกขย) ทงปวง พนจากเปนอนจจงและทกขง แตกเปนอนตตา คอไมมไมเปนอตตา

พดกนสนๆ ใหงายๆ วา อตตา/อาตมนนนไมมไมเปนอยแลวตงแตทเปนสงขารเปนสงขตธรรม หมดเรองแลว คอมแตสภาวธรรมทเกดมเปนไปตามปจจย ไมมอะไรจะตองพดถงอตตา/อาตมนแลว เปนอนวามแตเรองสภาวธรรม กบปจจย

ตอไปอก สงขาร/สงขตธรรมเปนสภาวธรรมทเกดมเปนไปตามปจจย (ปจจยกคออาการทสมพนธกนของสภาวธรรมทเกดมดบหายเปนไป) และเมอมนเกดมเปนไปตามปจจย มนกจงตองเปนอนจจง เปนทกขง คอไมเทยง คงทนอยไมได

ทน ถามสภาวธรรมทไมเกดมจากปจจย มนกไมเปนสงขตธรรม (คอเปนอสงขตธรรม) ไมเปนสงขาร (คอเปนวสงขาร) และมนกพนจากเปนอนจจงทกขง แตกเปนอนตตาตามธรรมดา

ถามวามไหม สภาวธรรมทไมเกดมจากปจจย กตอบวาม ไดแก นพพาน

เปนอนวา นพพานเปนอสงขตธรรม เปนวสงขาร ไมเกดมจากปจจย ไมขนตอปจจย เปนปจจยกขย คอภาวะหมดสนปจจย พนจากอนจจงทกขง แตยอมเปนอนตตาคอไมมไมเปนอตตาตามธรรมดาแหงลกษณะสามญของบรรดาสภาวธรรม นพพานไมใชเปนเรองของความมใจอยากใจปรารถนาเปนปจจย ไมใชเปนภาวะทจะไปเขารวมเขาไปตดหรอดมดาดดกลนในอะไรๆ ดวยวธการทางจตโดยสมาธ แมจะอาศยสมาธจตเปนบาทฐาน แตเปนเรองของปญญาทสวางรแจมแจงชดปจจยในกระบวนปจจยาการ แลวปจจยสนหายดวยวชชาความรแจมแจงโลงสวางพนไปได

ในวถแหงนพพาน ภาวะนในทางปฏบตกเหนได เมอไมใหความอยากความปรารถนาของอตตาตวตน (ตณหา) ทเกาะกมจต เปนปจจยในการทาการทงหลาย แตเปลยนเปนทาการดวยปญญา

๑๕๒ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ทวาทาการดวยปญญาคอ เมอมปญญารชดวาภาวะทปลอดพนปญหา ทดงามเตมสมบรณ คออยางไร และจะเปนอยางนนดวยปจจยใดๆ กทาใหเกดมฉนทะทจะปฏบตจดทาการนนๆ อนจะเปนปจจยใหเกดเปนผลทพงมพงเปนไป โดยไมตองเกดมอตตาตวตนเจาของตณหาอปาทาน แตเปนไปดวยปญญาทปลอดพนเปนอสระ ทใหทาการเพอความดงามสมบรณเตมสภาวะของเรองนนสงนนเอง

อตตาตวตนนนถกยดถอขนไวดวยอปาทาน ใหเปนเจาของความอยากความปรารถนาทเรยกวาตณหา อยากหรอปรารถนาอะไร กคออยากเสพความรสกสขเอรดอรอยทางตาหจมกลนกายและในความไดเปนนนเปนนเปนตน คนไมมปญญาไมมความร อยในอวชชา ทาอะไรๆ เพยงดวยความอยาก กทาไมคอยสาเรจ ตอเมอมปญญาใชปญญามากขน กสาเรจไดมากขน แตเมอไมสาเรจไมไดตามอยากตามปรารถนา อตตาตวตนนนกถกบบคนกดดนเปนทกข

สวนปญญาเปนความรจกรความจรงของสงทงหลาย ทเปนอยางนนๆ โดยไมขนตอความอยากความปรารถนาของตวตนของใคร เมอรวาอะไรเปนอะไร สภาวะทแททสมบรณทเปนไปอยางดของมนคออยางไร ถามนยงไมเปนอยางนน กเกดมฉนทะ (ความอยากความปรารถนาตามธรรมดาของเหตปจจย ไมใชความอยากของอตตาตวตน) ทจะทาใหมนดมนเตมมนสมบรณอยางนน

เมอรทวถวนเหตปจจยทจะใหมนเปนอยางนน แลวทาเหตปจจยใหทวพรอม ผลกสาเรจขนมาอยางนนเอง โดยไมตองอยากไมตองปรารถนา ไมตองมตวตนทอยากทปรารถนา ถาทาเหตปจจยไมทวพรอม ผลไมเกดอยางนน กรแลวแกไขใหทวพรอมทเหตปจจย นคอไมตองมตวตนอตตาทยดทอยากซงจะทาใหเกดเปนทกข จงอยดพนเปนอสระไปไมมทกข

เรองวาสงขาร/สงขตธรรมทงปวงไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา/ไมเปนไมมอตตา ธรรมทงปวงทงสงขตธรรมและอสงขตธรรมไมเปนไมมอตตา โดยรวมทงอสงขตธรรมหรอวสงขารไมเปนไมมอตตานน กมความหมายอยางทไดพดมาน

กอนผานเรองนไป ขอยาความเพอใหชดใหตรงพอดวา ตามหลกทตรสไววา สรรพสงขาร/สงขตธรรม/เปนอนจจงทกขงอนตตา และสรรพธรรมทงสงขตะและอสงขตะคอตลอดถงนพพานเปนอนตตาน เปนเรองของสภาวธรรม คอตรสถงสงทมภาวะของมนอยจรง ดงทกลาวแลว

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๕๓

อยางไรกด ในหมมนษยทวๆ ไปน สงทเขาเรยกขานพดจาเอามาบอกเลากนนน มทงเปนของมจรง และของทไมมจรง คอเปนสภาวธรรมกม ไมเปนสภาวธรรมกม อยางทพระพทธเจาตรสไววา (ส.ส.๑๕/๒๑๐/๕๙)

“รป ชรต มจจาน นามโคตต น ชรต” “รปกายของสตวทงหลายยอมแกโทรมไป แตชอแซหาแกโทรมไปไม”

รปกายของคน ยอมแกเฒาเสอมโทรมไป ดงทวาเปนอนจจงทกขง แตนามและโคตรชอแซของเขา หาไดแกเฒาเสอมโทรมไปไม คอไมเปนอนจจงทกขง ทาไมเปนอยางนน

ตอบวา รปกายนนเปนสภาวธรรม เปนสงทมภาวะของมน เขาในหลกความจรงทวาสงขารอนเกดมเปนไปตามปจจย ไมเทยงเปนทกข ดงวาขางตน แตนามโคตรชอแซมใชเปนสภาวธรรม คอไมมจรง ไมมปจจยทจะใหเปนไป แลวจะเอาอะไรมาเปนอนจจงทกขง ชอแซอะไรกเปนอยอยางนน รปกายแกแลวตายไป แตชอแซกอยอยางนน ไมแกไมตายไมแตกสลาย

เพราะฉะนนจงตองรเขาใจแยกได รปกายนนเปนสภาวธรรม มจรง แตชอแซไมเปนสภาวธรรม ไมมจรง เพอใหสะดวกตอความรเขาใจ ทานใหเรยกชอแซนามโคตรอะไรๆ เหลานวาเปนบญญต เรยกเขาคกบสภาวธรรม วาเปนบญญตธรรม (ปญญตตธมม/ปณณตตธมม) คอไมเปนสงทมทเปนจรง เปนสงทมนษยตงใหเพอใชเรยกกนไปตามสมมต คอตามทตกลงรรวมกน

บอกแลววา ทพระพทธเจาตรสหลกทวไปวาสงขารทงปวงเปนอนจจงทกขงอนตตา วาธรรมทงปวงเปนอนตตานน เปนการตรสถงสภาวธรรม ซงเปนสงทมดงวาแลว

ทน พวกมนษยนเมอพดจาสอสารกนโดยใชชอเรยกตางๆ กอาจจะสบสนแยกไมออกวาอะไรเปนสภาวธรรมมจรง อะไรเปนเพยงบญญตธรรมไมมจรง ในบางโอกาส ทานจงกลาวหลกไตรลกษณ โดยกลาวถงบญญตธรรมนไวดวย

ดงทวาแลว บญญตธรรมไมม มนจงพนจากการทจะเปนอนจจงทกขง แตเมอมนไมมจรง มนกไมมปจจยไมขนตอปจจย เปนอสงขตะ และมนกจงเปนอนตตาไมมไมเปนตวตนอตตาอาตมน

๑๕๔ รแคเลมน ก...รจกพระพทธศาสนา

ถงตอนน กเปนอนวา นพพานกพนจากไมเทยงเปนทกข บญญตกพนจากไมเทยงเปนทกข นพพานเปนอนตตา บญญตกเปนอนตตา ตางกนทวานพพานเปนสภาวธรรมมจรง สวนบญญตไมมจรง ไมเปนสภาวะ ขอใหดความททานสรปครอบคลมไวในพระวนยปฎก (วนย.๘/๘๒๖/๒๒๔) ดงน

“อนจจา สพพสงขารา ทกขานตตา จ สงขตา นพพานญ เจว ปณณตต อนตตา อต นจฉยา.”

“สงขารทงปวง อนปจจยปรงแตง ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา

นพพาน และบญญต เปนอนตตา วนจฉยมดงน”

ยาความสรปทายไวอกครงหนงวา: นพพาน เปนสภาวธรรม มจรง เปนปจจยกขย คอภาวะสนปจจย จงเปน

อสงขตะ ไมเปนไมมตวตน/อตตา/อาตมน (เปนอนตตา)

ชอนามคาเรยกขาน เปนบญญตธรรม ไมมจรง เปนอปจจย คอไมมปจจย จงเปนอสงขตะ ไมเปนไมมตวตน/อตตา/อาตมน (เปนอนตตา)

ความจรงของสงทงหลายเปนอยางทวามา การรเขาใจความจรงนเปนงานของปญญา เมอมปญญารเขาใจแลว กพงมชวตเปนอยดวยปญญาทจะปฏบตจดทาการทงหลายใหเปนไปดวยด

ดงเชนวา เปนปญญาชาญฉลาดอยางสาคญทมนษยสามารถพดจาใชถอยคาสอสาร โดยรจกสมมต คอสมรมมตรวมกนตกลงบญญตวาใหถอใหทาใหเรยกขานอะไรๆ อยางนนอยางน แลวกปฏบตใหเปนไปตามนน ทานยอมรบวาเปนสมมตสจจะ คอจรงตามทตกลงยอมรบรวมกน

พระพทธเจาทรงสอนใหรจกใชรจกสอสารสมพนธไปตามโลกสมญญา โลก นรต โลกโวหาร โลกบญญตของสงคมถนแควนอยางรเทาทนถงความจรง ใหสาเรจประโยชน โดยไมยดถอเลยเถดไป (เชน ท.ส.๙/๓๑๒/๒๔๘; ม.ม.๑๓/๒๗๓/๒๖๗; ม.อ.๑๔/๖๖๒/๔๓๐) คอวาไปตามสมมตสจจะอยางรทน ไมยดเอาเปนความจรงของสภาวะ

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๕๕

ดงตวอยางคนพดวา ฉนเจบแขน แขนของฉนเจบ อยางนคอโลกโวหาร และเปนสมมตสจจะ ผมปญญายอมไมมวยดถอวาเปนแขนของตวตน แลวดงดนจะเอาความอยากความปรารถนาของอตตาทยดถอไวไปสงบงคบวา แขนของขาจงอยาเจบ แขนของขาจงหายเจบ จงเปนอยางนนอยางน ซงเปนไปไมได

แตดวยความรเขาใจความจรงของอนตตาทมนเปนไปตามเหตปจจย กใชปญญาตรวจสอบสบคนปจจยาการของอาการเจบแขนนน จนรวาแกไดหรอไม แกอะไร ทตรงไหน อยางไร แลวจดการแกไขใหตรงเหตปจจย

เมอแกไขจดการทาการทเหตปจจยทวพรอมแลว ผลกเกดมเปนไปอยางนนของมนเอง ไมขนตอความอยากความปรารถนาของตวตนอตตาไหนๆ ไมวาจะมอตตาตวตนขนมาอยากมาปรารถนา หรอไมอยากไมปรารถนา ผลกเกดมเปนไปของมนอยางนน ไมมตวตนอตตาบรมอตตาทไหนจะมาขดขนฝนหรอสงการใหเปนไปอยางอนได มแตวาตวตนอตตาทยดไวซงถกขดความปรารถนาจะเกดเปนทกขททาใหแกตวเอง

ไมวาจะเปนเรองรปธรรมหรอนามธรรม ไมวาจะเปนการทาการทางวตถหรอการปฏบตทางจตใจ เมอปจจยพรงพรอมถงท ผลกเกดมตามปจจยนน ดงความตามพทธพจนวา ภกษไมเจรญโพธปกขยธรรม ถงจะปรารถนาใหจตหลดพน จตกไมหลดพนไปได แตเมอเธอเจรญโพธปกขยธรรม ถงแมไมตงจตปรารถนา จตกหลดพนไป

เหมอนแมไกไมขนกก ไมฟกไข ถงจะออนวอนปรารถนาขอใหเกดลกไกออกมาจากไข กไมมลกไกกะเทาะเปลอกไขออกมา แตถาแมไกขนกกขนฟกไขใหพรอมไดท ถงจะไมออนวอนปรารถนาขอใหเกดลกไกออกมาจากไข กมลกไกกะเทาะเปลอกไขออกมา (ด เชน ส.ข.๑๗/๒๖๑/๑๘๕) ดงไดวามาฉะน

หนงสอทมาของบทตอนเลอกสรร

ใน

รแคเลมน กพอทจะพดวา รจกพระพทธศาสนา

๑. ถนรมณย คอทตงตนของพระพทธศาสนา ก) บทนาสพทธธรรม, พ.ศ. ๒๕๕๙ (หนา ๑ – ๙) ข) มวดรมณย มกฎเปนทสบาย, พ.ศ. ๒๕๖๐ (หนา ๒๓ – ๓๐)

๒. ทาบญขนพนฐาน คอชาวบานชวยกนทาชมชนใหอยกนด - บทนาสพทธธรรม, พ.ศ. ๒๕๕๙ (หนา ๑๔ – ๒๙)

๓. จะทาชว หรอทาด กเรมทอยาก (ฉนทะ กบตณหา) - ตามพระใหมไปเรยนธรรม, พ.ศ. ๒๕๕๗ – ๒๕๖๐ (หนา ๓๘๙ – ๔๐๒, ๔๓๓ – ๔๔๔ เปนตน)

๔. เมตตากรณา อยาแคคลองปาก ตองชดใหถงอเบกขา (พรหมวหาร ๔) - ตามพระใหมไปเรยนธรรม, พ.ศ. ๒๕๕๗ – ๒๕๖๐ (หนา ๕๒๙ – ๕๔๖)

๕. คณธรรมในใจออกสปฏบตการในสงคม (สงคหวตถ ๔) - ตามพระใหมไปเรยนธรรม, พ.ศ. ๒๕๕๗ – ๒๕๖๐ (หนา ๕๒๙ – ๕๔๖)

๖. จตใจอยางนด มความสขแน แมแตสมาธกตามมาดวย - สขภาวะองครวมแนวพทธ, พ.ศ. ๒๕๕๗ (หนา ๑๒๕ – ๑๓๓) - มองธรรมถกทาง มสขทกท, พ.ศ. ๒๕๕๗ (หนา ๑๑ – ๑๔)

๗. จากสโขทย ผานอยธยา สงคมไทยกาวหนา หรอวาถอย - ตามพระใหมไปเรยนธรรม, พ.ศ. ๒๕๕๗ – ๒๕๖๑ (หนา ๕๗๕ – ๖๐๕)

๘. ถาสงอายเปน กนาเปนผสงอาย - ถาสงอายเปน กนาเปนผสงอาย, พ.ศ. ๒๕๖๐ (หนา ๑ – ๔๔ คอทงเลม)

๙. หลก “อนตตา” มากบปญญาทรเขาใจและทาการตามเหตปจจย - (หนงสอใหม, ม.ค. ๒๕๖๑)

[รแคเลมน กพอทจะพดวา รจกพระพทธศาสนา เปนหนงสอรวมบทบรรยายจานวนหนง ซงเปนการเกบขอความคดสรรจากหนงสอทมอยกอนประมาณ ๗ เลม โดยจดปรบตามควร]