ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนา

หมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน A STUDY OF RŪPANĀMA IN VIPASSANA MEDITATION

SECTION OF CONTEMPLATION OF THE BODY

พระจระ เตชปญโญ (อาจสมคา)

สารนพนธนเปนสวนหนงของการศกษา

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาวปสสนาภาวนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๐ 

ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนา

หมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน

พระจระ เตชปญโญ (อาจสมคา)

สารนพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาวปสสนาภาวนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๐ 

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

A Study of Rūpanāma in Vipassana Meditation

Section of Contemplation of the Body

Phra Jeera Tejapañño (At-somkham)

A Research Paper Submitted in Partial Fulfillment of The Requirement for the Degree of

Master of Arts (Vipassana Meditation)

Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University C.E. 2017

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

 

ชอสารนพนธ : ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน ผวจย : พระจระ เตชปญโญ (อาจสมคา) ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (วปสสนาภาวนา) อาจารยทปรกษาสารนพนธ : ผศ .ดร . วโรจน คมครอง , ป .ธ . ๙ , พธ .ม . (พระพทธศาสนา), พธ .ด . (พระพทธศาสนา) วนเสรจสมบรณ : ๑๙ มกราคม ๒๕๖๑

บทคดยอ สารนพนธนมวตถประสงค ๒ ประการคอ เพอศกษากายานปสสนาสตปฏฐานในคมภรพทธศาสนาเถรวาท และศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายานปสสนา สตปฏฐานโดยการศกษาขอมลจากคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท คอ พระไตรปฎก อรรถกถา และฎกา รวมทงขอมลจากเอกสารวชาการทเกยวของแลวนามาเรยบเรยงบรรยายตรวจสอบโดยผเชยวชาญ จากการศกษาวจยพบวา หมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน คอหลกการปฏบตวปสสนาภาวนาโดยเจรญสตและสมปชญญะในการกาหนดรสภาวธรรมซงเกยวของกบรางกายทง ๖ บรรพะ คอ อานาปานปพพะ อรยาบถปพพะ สมปชญญะปพพะ ธาตมนสการปพพะ ปฏกลมนสการปพพะ และนวสวถกปพพะ การกาหนดรสภาวธรรมใน ๖ บรรพะนเปนการฝกใหเกดการรเหนสภาวะการเกดดบของอารมณปรงแตงจตตามความเปนจรง สภาวะรปนามของการเจรญวปสสนาภาวนาในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน คอ ผปฏบตตองฝกเจรญสตสมปชญญะใหจตรทนอารมณตาง ๆ ทางกายทกาลงปรากฏจรงทกขณะ โดยไมใหสงใดมาปรงแตงจต แตเปนเพยงอาการรเทานน เมอจตนอมไปสสภาวะอารมณทกอยางซงเปนสภาวะทกาลงเกดดบ ณ ปจจบนขณะ ทละขณะตามสภาพความเปนจรงดวยปญญนทรย ไมมการตรกนกคด ผปฏบตมสตกาหนดรตอเนองไมหยดในบรรพะตาง ๆ การทางานของสตในการพจารณารปและนามจะปรากฏชดเจนตามลาดบของวปสสนาญาณ ซงจะทาใหผปฏบตเหนสภาวะทเกดขนของรปนามของกายตามทปรากฏจรง รแจงรปนามตลอดเวลาซงเกดดบตามหลกไตรลกษณ มความเกดขน ตงอยและเสอมสนไปเปนธรรมดา ผปฏบตสามารถเหนคณและโทษของอารมณตาง ๆ เนองดวยกายและอาการทปรากฏทางกายทงหมดในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน เชน ลมหายใจเขา ลมหายใจออก การยน การเดน การนง เปนตนจดเปนรป สวนสภาวะทเขาไปรอาการนน ๆ เรยกวานาม ทงรปและนามน ลวนตกอยในอานาจของไตรลกษณ คอ ความไมเทยง ความดารงอยไดยาก และความไมใชตวตน จตจะเกดวปสสนาญาณ บรสทธเปนขน ๆ ไป เขาสกระแสแหงอรยมรรค อรยผล จนถงบรรลพระนพพาน ไดในทสด

ข  

Research Paper Title: A Study of Rūpanāma in Vipassana Meditation Section of Contemplation of the Body Researcher : Phra Jeera Tejapañño (At-somkham) Degree : Master of Arts in Vipassana Meditation Research Paper Supervisor : Asst. Prof. Dr.Viroj Koomkrong, Pali IX, M.A. (Buddhist Studies), Ph.D. (Buddhist Studies) Date of Completion : January 19, 2018

Abstract

This research paper contains 2 objectives; 1) to study of Contemplation of the Body in Theravāda Buddhism and 2) to study of Rūpanāma or forms and name for Vipassana practice on contemplation of body section by collecting data from Buddhist scriptures; Tipitaka, commentaries, sub-commentaries and other concerned documents. All these data are brought to compose in descriptive style finally checked by experts.

From the study, it found that mindfulness foundation of contemplation on body is the way to practice of Vipassana Meditation through cultivating mindfulness and awareness observing the true state of all phenomena is related to the body included 6 groups; breathing in-out, body gestures, awareness, reflection on elements, reflection on loathsomeness, nine corpses. Contemplation on these six groups aims at training the mind to realize the true states of rise and fall of formative objects of mind as they really are.

In the insight practice on mindfulness of contemplation on body section, practitioners have to train mindfulness and awareness investigating on realizing all emotions that appear every moment with clear and distracted mind, only observing without thinking. By observing all mental objects into the true states which rise and fall at present in each moment with faculty of wisdom without distracted thought, continuously concentrating on various groups of body contemplation, the mindfulness of observing forms and name will be obviously seen and go in advance in respect of insight knowledge. This will crystalize the rise and fall of body conditions as they really are to observers. The three common characteristics of body known as forms and name, appearing and disappearing quickly as its nature. Practitioners will see advantages and disadvantages of all conditions of body as well as its related manners such as breathing in-out, standing, walking, sitting and so on, categorized as form or Rūpa and knower of all manners is or Nāma. Both of forms and name fall naturally into three common characteristics; changing, contradictory and non-self. The insight knowledge will function and purify the mind leading to the stream of noble path, fruits and Nibbana in the end.

ค  

กตตกรรมประกาศ

เกลาขอประทานโอกาสกราบขอบพระคณทานเจาประคณสมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถร ศาสตราจารยพเศษ, ป.ธ.๙, M.A., Ph.D.) รองอธการบดมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม เปนอยางสง ทไดเปดหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวปสสนาภาวนานขน เพอใหโอกาสในการศกษาและปฏบตวปสสนา อนสงผลใหเกลาฯ ไดศกษาและปฏบตวปสสนาภาวนาเปนเวลา ๑ เดอน และตอมาไดปฏบตวปสสนาภาวนาเปนเวลาถง ๗ เดอน สงผลใหเกดการปฏบตวปสสนาภาวนาแพรหลายไปทวประเทศดงเปนทประจกษชดในปจจบน ขออนโมทนากองทนเลาเรยนหลวงสาหรบพระสงฆไทยทไดอปถมภการศกษาในครงน สารนพนธฉบบนสาเรจลงไดดวยความเมตตาชวยเหลอเปนอยางดยงจากคณะกรรมการพฒนาโครงรางสารนพนธ และคณะกรรมการตรวจสอบสารนพนธ พระมหาโกมล กมโล รกษาการผอานวยการวทยาลยสงฆบาฬศกษาพทธโฆส, ผศ.ดร.วโรจน คมครอง อาจารยทปรกษาสารนพนธ, และอาจารยอาณตชย เหลองอมรชย ไดใหความรความเขาใจในการทาสารนพนธ คณาจารยประจาวชารวมถงเพอนนสตทรวมศกษาในสาขาทใหความรวมมอ ในการทาวจยในครงน ขอกราบขอบพระคณ พระครวสฐพฒนาภรณ เจาคณะอาเภอเมองอบลราชธาน เจาอาวาสวดกลาง จงหวดอบลราชธาน ไดเมตตาอนเคราะหอบรมสงสอนใหความรและใหโอกาสในการศกษาในระดบมหาบณฑต ขอขอบพระคณพระครใบฎกานภาลย เจาอาวาสวดศาลเจา จงหวดปทมธาน ไดเมตตาอนเคราะหใหทพกและอานวยความสะดวกในดานการศกษา และขอขอบคณ พระมหานวตร กลยาณวฑฒโน เจาอาวาสวดมหาสวสดนาคพฒาราม ทไดใหความสะดวกในระหวางการศกษา ขอเจรญพรขอบคณ คณพอกมเหลง คณแมบญนอย อาจสมคา ททานไดมอบอตภาพทกอยางในชวตใหแกผวจย ขอขอบคณทานอาจารยบญชา ตงวงษไชย และศรทธาญาตโยมทกทานทไดสนบสนนดานปจจยสทไดมสวนรวมในการทาสารนพนธนใหสาเรจลลวงไปดวยด ขอขอบคณนสตปรญญาโท สาขาวชาวปสสนาภาวนา รนท ๘ รนท ๙ และรนท ๑๑ สาหรบความเมตตาใหกาลงใจ และขอขอบคณบรรณารกษหองสมดทใหความรวมมอในการชวยเหลอสบคนขอมลและเจาหนาท ในสวนตาง ๆ ทปฏบตหนาท ณ วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม ทอานวยความสะดวกและสนบสนนดานการศกษาและการทาสารนพนธฉบบนตลอดการทาสารนพนธนจนสาเรจไว ณ โอการสน ปญญาอานสงสทเกดจากสารนพนธน ผวจยขอนอมถวายบชาคณพระรตนตรย และขอมอบถวายเปนธรรมบรรณาการแด บดามารดา คณคร อปชฌายอาจารย ผทมอปาการคณทกทานตลอดทงคณประโยชนแหงสารนพนธนจงเปนผลสาเรจตอการบรรล มรรค ผล นพพาน แกทกรปและทก ๆ ทานดวย เทอญ

พระจระ เตชปญโญ (อาจสมคา) ๑๙ มกราคม ๒๕๖๑

 

 

สารบญ

เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก

บทคดยอภาษาองกฤษ ข

กตตกรรมประกาศ ค

สารบญ ง

คาอธบายสญลกษณและคายอ ฉ

บทท ๑ บทนา ๑

๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา ๑ ๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑.๓ ปญหาทตองการทราบ ๓ ๑.๔ ขอบเขตการวจย ๓ ๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๔ ๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ๔ ๑.๗ วธดาเนนการวจย ๘ ๑.๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๘

บทท ๒ กายานปสสนาสตปฏฐานในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ๙ ๒.๑ ความหมายของกายานปสสนาสตปฏฐาน ๙

๒.๑.๑ ความหมายของกายานปสสนาสตปฏฐาน ๑๐ ๒.๑.๒ หลกการเจรญภาวนากายานปสสนาสตปฏฐาน ๑๒

๒.๒ หลกการสาคญของกายานปสสนาสตปฏฐาน ๑๓ ๒.๒.๑ อานาปานปพพะ ๑๓ ๒.๒.๒ อรยาบถปพพะ ๑๔ ๒.๒.๓ สมปชญญะปพพะ ๑๘ ๒.๒.๔ ธาตมนสการปพพะ ๒๒ ๒.๒.๕ ปฏกลมนสการปพพะ ๒๓ ๒.๒.๖ นวสวถกปพพะ ๒๔

๒.๓ บคคลทเกยวของกบกายานปสสนาสตปฏฐาน ๒๔ ๒.๓.๑ ตณหาจรตบคคล ๒๕ ๒.๓.๒ ทฏฐจรตบคคล ๒๕ ๒.๓.๓ สมถยานกบคคล ๒๕

 

 

จ

๒.๓.๔ วปสสนายานกบคคล ๒๗ ๒.๔ การปฏบตวปสสนาในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน ๒๘

๒.๔.๑ อานสงสการเจรญกายานปสสนาสตปฏฐาน ๒๘ ๒.๔.๒ วธทากายานปสสนาสตปฏฐานให วชชา ๘ และวมตตใหบรบรณ ๒๙

๒.๕ สรปทายบท ๓๐ บทท ๓ สภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน ๓๓ ๓.๑ ความสมพนธทเกดขนจากองคประกอบของการกาหนดรปนาม ๓๓ ๓.๒ สภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน ๖๙ ๓.๓ สรปทายบท ๘๓ บทท ๔ สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ ๘๖ ๔.๑ สรปผลการวจย ๘๖ ๔.๒ ขอเสนอแนะ ๘๘

บรรณานกรม ๙๐

ประวตผวจย ๙๓

คาอธบายสญลกษณและคายอ

ก. คายอเกยวกบพระไตรปฎก สารนพนธฉบบนใชพระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก ๒๕๐๐ และ พระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙ โดยอางอง โดยระบ เลม/ขอ/หนา หลงคายอชอคมภร เชน ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๖/๒๖๑ หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวคคปาล พระไตรปฎกภาษาบาล เลม ๑๐ ขอท ๓๗๖ หนา ๒๖๑, ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕ หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค พระไตรปฎกภาษาไทย เลมท ๑๐ ขอท ๓๗๖ หนา ๓๐๕ สารนพนธฉบบนใชปกรณวเสส วสทธมรรค ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ในการอางองโดยระบ เลม/ขอ/หนา หลงคาชอยอคมภร เชน วสทธ (บาล) ๒/๕๗๘/๑๗๐. ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เลม ๒ ขอ ๕๗๘ หนา ๑๗๐

การอธบายอกษรยอพระวนยปฎก เลม คายอ ชอคมภร ภาษา ๔-๕ ว.ม. (บาล) = วนยปฎก มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ๔-๕ ว.ม. (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย)

การอธบายอกษรยอพระสตตนตปฎก เลม คายอ ชอคมภร ภาษา ๑๐ ท.ม. (บาล) = สตตนปฎก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ๑๐ ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ๑๑ ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ๑๒ ม.ม. (บาล) = สตตนปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล) ๑๒ ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ๑๓ ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย)๑๔ ม.อ. (บาล) = สตตนปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสกปาล (ภาษาบาล)๑๔ ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) ๑๘ ส.สฬา. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) ๑๙ ส.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย)๒๐ อง.เอกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกนบาต (ภาษาไทย) ๒๐ อง.ตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) ๒๑ อง.จตกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย)๒๒ อง.ปญจก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย)๒๓ อง.นวก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย นวกนบาต (ภาษาไทย) ๒๕ ข.อต. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อตวตตกะ (ภาษาไทย)

  ช

๒๙ ข.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานเทศ (ภาษาไทย) ๓๐ ข.จ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย จฬนทเทศ (ภาษาไทย)๓๑ ข.ป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย)๓๓ ข.พทธ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย พทธวงศ (ภาษาไทย)

การอธบายอกษรยอพระอภธรรมปฎก เลม คายอ ชอคมภร ภาษา ๓๓ อภ.สง. (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) ๓๔ อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย) ๓๗ อภ.ก. (ไทย) = อภธรรมปฎก กถาวตถ (ภาษาไทย)

การอธบายอกษรยอปกรณวเสส คายอ ชอคมภร ภาษา

วสทธ. (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาบาล) วสทธ. (ไทย) = วสทธมรรคปกรณ (ภาษาไทย) ข. คายอชอคมภรอรรถกถาสตตนตปฎก สารนพนธฉบบนใชคมภรอรรถกถา ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยในการอางองโดยระบ เลม/ขอ/หนา หลงคายอชอคมภร เชน ท.ม.อ. (ไทย) ๑๐/๔/๕๘ หมายถง ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวรรคอรรถกถา ภาษาไทย เลม ๑๐ ขอ ๔ หนา ๕๘

การอธบายอกษรยออรรถกถาพระสตตนตปฎก คายอ ชอคมภร ท.ม.อ. (ไทย) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวรรคอรรถกถา ม.ม.อ. (ไทย) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอรรถกถา ม.ม.อ. (ไทย) = มชณมนกาย ปปญจสทน มชฌมปณณาสกอรรถกถา อง.เอกก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มนโรถปรณ เอกนบาตอรรถกถา อง.จตกก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มนโรถปรณ จตกกนบาตรอรรถกถา

บทท ๑

บทนา

๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา พระพทธเจาทรงบาเพญบารมมาเปนเวลายาวนานถง ๔ อสงไขย ๑๐๐,๐๐๐ กป เพอทจะนาหมสตวใหถงจดสงสดของพระพทธศาสนา๑ คอ ความหลดพน ทเรยกวา พระนพพานอนเปนธรรมระงบสงขารทงปวง อนเปนธรรมทสลดทงอปธทงหมด๒ อนเปนธรรมทสนไปแหงตณหา๓ อนเปนธรรมทคลายกาหนด๔ อนเปนธรรมทดบกเลส อนเปนธรรมทเปนไปเพอความเกษมสาราญอนเปนธรรมทพระพทธเจาทรงสรรเสรญวา เปนธรรมทยอดเยยมทสดในบรรดาธรรมทงปวง ในหลกธรรมทพระพทธเจาทรงคนพบนน คอ อรยสจ ๔๕ การรแจงในอรยสจของพระสมมาสมพทธเจานนเปนเหต นามาซงความหลดพนจากความทกขทงปวงและทรงนามาอบรมสงสอนแกเหลาสาวกจนไดถงซงความหลดพนในกาลตอมา คาสอนนนวาดวยเรองทกขแลวมดวยกน ๒ ประการ คอ ความทกขทางกายอยาง ๑ และความทกขทางใจอกอยาง ๑ ความทกขทง ๒ ประการน ความทกขทางกายบางอยางกสามารถทใชยารกษาได บางอยางกไมสามารถทจะใชยารกษาได แตความทกขทางใจนนไมมยาอะไรเลยทจะแกไขได นอกเสยจากการนาหลกธรรมของพระพทธเจามาแกไข เพราะความทกขนนเปนธรรมอนสรรพสตวทงหลายในโลกนและโลกไหน ๆ กไมพงปรารถนา โดยเฉพาะอยางยงทกขเพราะขนธ ดงมขอความปรากฏในคมภรพระสตตนตปฎกวา “การพจารณาเหนการปฏบตวปสสนากรรมฐานโดยเหนความเปนของไมเทยง เปนอนจจานปสสนา โดยความเปนทกขทนไดยาก เปนทกขานปสสนา โดยความเปนดงหวฝ เปนทกขานปสสนา โดยความเปนลกศร เปนทกขานปสสนา”๖ นกตองอาศยหลกสตปฏฐาน ๔ ในการปฏบตวปสสนา ครนเมอพระสมมาสมพทธเจาตรสสอนการปฏบตวปสสนากรรมฐานจากพระโอษฐพระองคเอง ปรากฏในมหาสตปฏฐานสตร๗ คอหลกการสตปฏฐาน ๔ กลาวไวในมหาสตปฏฐานสตร โดยสรปไดวา

                                                            

๑ ข.พทธ. (ไทย) ๓๓/๗๘/๕๖๗. ๒ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๕๔/๑๗๒. ๓ ข.จ. (ไทย) ๓๐/๕๖/๒๒๓. ๔ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๘๔/๕๙๙. ๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕๕/๙๙. ๖ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๗๓๖/๘๑๙. ๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒/๓๐๑-๓๐๒.

  ๒

“อธ ภกขเว ภกข กาเย กายานปสส วหรต อาตาป สมปชาโน สตมา วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส...เวทนาส เวทนานปสส ...จตตานปสส ...ธมเมส ธมมานปสส...”๘ “ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสตกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกได พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย ... พจารณาเหนจตในจต ...แปลความวาเหนธรรมในธรรมทงหลาย ทงหลาย...”๙ ในพระไตรปฎกไดกลาวถงพระสตรพระสตรหนง๑๐ ทกลาวถงหลกธรรมอนจะทาใหเกดความรแจง ไมทาใหเกดทกขอก มแตสขทจรง การนาหลกธรรมในพระสตรนมาเปนแนวทางการศกษาและปฏบตภาวนา กจะเปนเหตทาใหเกดความรแจง ตามกฎพระไตรลกษณ คอ ลกษณะทเสมอเหมอนกนของสตวโลก คอ ความเปนอนจจง ทกขง อนตตา คาสอนเรองไตรลกษณนเปนหลกธรรมทไมปรากฏในคาสอนของศาสนาอนโดยเฉพาะหลกอนตตา ซงเปนหลกธรรมทมอยแตเพยงในพทธศาสนาเทานน เปนหลกธรรมททาใหเขาใจในเรองของ “เบญจขนธ”๑๑ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ แตละสวนเปนมายา ไรตวตน แตทคนสวนมากมองไมเหนกฎของไตรลกษณกเพราะมเหยอลอ ทาใหเกดอปาทาน คอ การยดมนถอมน จนเปนทตงแหงความอยากได อยากม อยากเปน ซงลวนแตจะทาใหเกดทกข การทจะละทกขไดนน จะตองอาศยขอปฏบตทเรยกวาไตรสกขา๑๒ ทาการถอนอปาทานในเบญจขนธเสยใหไดโดยสนเชง กจะไมมทกขอกตอไปโดยความเปนพระไตรลกษณ เพราะการรแจงในพระไตรลกษณดวยภาวนามยปญญา๑๓ และเปนการกาหนดรสภาวะรปนามทเกดดง จากเบญจขนธ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เมอรปเปนสภาวะทมความแตกดบไป มการสลายแปรปรวนเปนลกษณะ มการแยกออกจากกนไดเปนกจ มความเปนอพยากตธรรมหรอมความไมรอารมณเปนอาการปรากฏในปญญาของบณฑตทงหลาย และมวญญาณเปนเหตใกล ในขณะนามเปนสภาวะของจตมการนอมเขาไปสอารมณเปนลกษณะ มการประกอบกบวญญาณ และประกอบกนเองโดยอาการทเปนเอกปปทตาเปนตนเปนกจ มการไมแยกกนกบจตเปนอาการปรากฏในปญญาของบณฑตทงหลาย และมวญญาณเปนเหตใกล ดงนญาณปญญาทเกดขนกจะแจงในการพจารณาความเปนรปเปนนามไดชดเจน กจะพฒนาญาณปญญาในขนตนคอ นามรปปรจเฉทญาณ เปนตนไปสญาณในระดบสงจนทาใหถงจดสงสดของการเจรญภาวนา คอ การบรรล มรรค ผล และนพพาน การบรรลเปนพระอรหนต ม ๒ ประการคอ ประการแรก คอ สกขวปสสก (ผเหนแจงอยางแหงแลง คอ ทานผมไดฌาน สาเรจอรหตผลดวยการเจรญวปสสนาลวน ๆ) ประการทสอง คอ สมถยานก (ผมสมถะเปนยาน คอ ทานผเจรญสมถะจนไดฌานสมาบตแลวจงเจรญวปสสนาตอจนไดสาเรจอรหตผล) การจาแนกพระอรหนตเปนสองประเภทอยางน มมาในคมภรชนหลง เชน ปรมตถ

                                                            

๘ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๓/๒๔๘.

๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑-๓๐๒. ๑๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒-๓๗๓/๓๑๐. ๑๑ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๓๖๑/๓๙๘. ๑๒ อง.เอกก. (ไทย) ๒๐/๘๓/๓๐๙. ๑๓ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๗๑.

  ๓

โชตกา เปนตน สามารถอธบายเพอเขาใจเพมเตมดงน ประเภทแรกอาศยเพยงอปจารสมาธเจรญวปสสนาไปจนสาเรจอรหตผลนน กจดเปนผไดปฐมฌาน ประเภทนเรยกวา วปสสนายานกหรอสทธวปสสนายานก (ผม วปสสนาลวน ๆ เปนยาน) สวนประเภททสอง สมถยานก ทบาลเรยกวา อภโตภาควมตต เปนการเพงอารมณในสมถะภมเพอเปนสมาธแลวทาใหเกดฌานและตอไปจง พจาราณารป นาม โดยความเปน อนจจง ความไมเทยง ทกขง ทนอยไมได อนตตา บงคบบญชาไมไดไปจนกระทงถง มรรค ผล นพพาน นนเอง๑๔ จากประเดนดงกลาว ผวจยจงตองการศกษาการเจรญวปสสนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานโดยเฉพาะอยางยง คอ การปฏบตวปสสนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ หมวด กายานปสสนาสตปฏฐาน อนม สมถยานกกรรมฐาน และวปสสนายานกกรรมฐานทมการกาหนดอรยาบถยอยเปนกรรมฐานทมประสทธภาพมากทจะทาใหจตเปนสมาธไดเรว มอานสงส อานภาพมากและเหมาะสมกบบคคลในจรตตาง ๆ และใหไดในระดบฌานตาง ๆ แลวจากนนอาศยฌานทไดมาเปนบาทฐานเปนกาลงตงมนทางจตปฏบตวปสสนากรรมฐานจนเหนรปนามตามความเปนจรง กระทงไดโลกตตรหรอไดอาสวขยญาณตอไปซงเมอไดแลวฌานทไดกจะไมมการเสอมสามารถบรรลอรหตผล แตหากวาการปฏบตวปสสนาตามแนวสตปฏฐานหมวดกายานปสสนานนมสมถวปสสนาอยในแตละบรรพในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน ดงการวจยนจะมงวจยเมอใดทการเจรญสมถวปสสนาในหมวดกายนปสสนาทจะทาใหเกดลกษณะสภาวะรปนามตามความเปนจรงโดยมวตถประสงคของการวจยดงน

๑.๒ วตถประสงคการวจย ๑.๒.๑ เพอศกษากายานปสสนาสตปฏฐานในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ๑.๒.๒ เพอศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน

๑.๓ ปญหาทตองการทราบ ๑.๓.๑ เนอหาหลกธรรมหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานเปนอยางไร ๑.๓.๒ เนอหาของสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานเปนอยางไร

๑.๔ ขอบเขตการวจย ศกษาเนอหาทเกยวของกบโครงสราง เนอหา หลกธรรม และการนาหลกธรรมทปรากฏในมหาสตปฎฐานสตร ซงมหาสตปฎฐานสตรนมปรากฏในพระสตตนตปฎกทฆนกาย มหาวรรค มาสนบสนนโดยมงเนนศกษาการเจรญสมถยานกและวปสสนายานกในการปฏบตวปสสนาภาวนาในหมวดกายาน ปสสนาสต ปฏฐานเท า นน การ วจย ในคร ง น เ ปนการ วจย ดานเ ชง เอกสาร (Documentary Research) คอจากพระไตรปฎกภาษาไทยและภาษาบาล เปนคมภรฉบบมหาจฬาลง

                                                            

๑๔ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท ๒๕, (กรงเทพมหานคร: บรษท สานกพมพเพทแอนดโฮม จากด, ๒๕๕๖), หนา ๘๐.

  ๔

กรณราชวทยาลย พระไตรปฎกพรอมอรรถกถาแปลชด ๙๑ เลม ฉบบมหามกฏราชวทยาลยเปนขอมลชนปฐมภม (Primary Sources) สวนเนอหาทเปนรายละเอยด ไดศกษาคนควาจากหนงสอ เอกสาร และงานวจยทไดอธบายถงการเจรญสมถยานกและวปสสนายานกในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายนปสสนา เปนขอมลทตยภม (Secondary Sources)

๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ในการศกษาครงนมคาศพททเกยวกบการศกษา และเพอประโยชนตอการศกษา ผวจยจง

ใหคาจากดความไวดงน ๑.๕.๑ กายานปสสนาสตปฏฐาน หมายถง การตงสตกาหนดพจารณากาย ใหรเหนตาม

ความเปนจรงวา เปนแตเพยงกายไมใชสตวบคคลตวตนเราเขาและใหเหนคตธรรมดาของรางกายของผอนเชนใด ของตนกจกเปนเชนนน

๑.๕.๒ สภาวะรปนาม หมายถง ความเปนเอง ความเกดขนเอง การปรากฏขนเองในขณะปฏบตธรรม หมายถงสภาวะหรอความรสกทเกดขนภายในกายและจตใจของผปฏบตในขณะเดนจงกรม ยน นอน หรอนงภาวนาอย โดยมเพยงสงทปรากฏ คอ รปกบนาม เทานน

๑.๕.๓ การปฏบตวปสสนาภาวนา หมายถง การฝกอบรมและควบคมจตเพอการเจรญปญญาใหเหนแจงในสภาวธรรมตามความเปนจรงในปจจบนขณะ ซงจดวาเปนลกษณะพเศษในทางพทธศาสนาโดยการนาสมาธมาเปนฐานรวมปฏบตกบหลกสตปฏฐาน ๔ ซงเปนเครองมอในการปฏบตวปสสนาภาวนา

๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ในการทาวจยครงน ผวจยไดทาการศกษาเอกสารเพอทาสารนพนธครงน ใชคมภร

หนงสอ ตารา เอกสารทางวชาการรวมทงรายงานการวจยทเกยวของดงน ๑.๖.๑ คมภรพทธศาสนาเถรวาท

๑ ) พระไตรปฎกฉบบภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙ , พระไตรปฎกบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐ ซงปรากฏมขอความวาดวยการตรสรและการบรรลธรรมหลายแหง เชน “ภกษทงหลาย มชฌมาปฏปทาไมเอยงเขาใกลทสด ๒ อยางนน ตถาคตไดตรสร อนเปนปฏปทากอใหเกดจกษ กอใหเกดญาณ เปนไปเพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอพระนพพาน”๑๕

๒) พระไตรปฎกพรอมทงอรรถกถาทเปนภาษาไทยแปลจานวน ๙๑ เลม ฉบบมหา มกฏราชวทยาลยพทธศกราช ๒๕๓๔ มขอความวาดวยการตรสรและการบรรลธรรมหลายแหง เชน

                                                            ๑๕ ดรายละเอยดใน ว.ม. (บาล) ๔/๑๓/๑๔. ว.ม. (ไทย) ๔/๑๓/๒๐.

  ๕

สวนทานสภททะนบรรพชาอปสมบทเรยนกมมฏฐาน บรรลพระอรหนต เมอพระผมพระภาคเจายงทรงพระชนมอย๑๖

๑.๖.๒ ตาราวชาการทางพระพทธศาสนา ๑) สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ) ไดเขยนไวในหนงสออรยวงศปฏปทา คนทงหลายในสมยกอนฟงธรรมแลวไดบรรลธรรม พบวา พระพทธองคทรงแสดงเปนลกษณะนเปนการแสดง บคคลาธษฐานวา การฟงธรรมแลวบรรลธรรม เพราะขณะทฟงนน คนทฟงไดกาหนดรไปตามหลกธรรมทพระองคทรงแสดง เหนการเกด ดบ ของขนธ ๕ เหนวาขนธ ๕ นนเปนไปตามกฎของ ไตรลกษณ คอ เหนความไมจรง เหนความเปนทกข เหนความเปนของไมใชตว ไมใชตนจนเปนเหตใหเกดความเบอหนายคลายจากความยดมน ถอมนจนเปนเหตใหไดมาซงความ หลดพนได๑๗ ๒) พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) กลาวถง “การเจรญสต” นบเปนอบายวธดบทกขดวยการระลกรสภาวธรรมปจจบนมเพยงกายและใจ ซงเปนสงไมพงยดมน เมอบคคลรบรวากายและใจนดารงอยชวขณะตามเหตปจจยโดยไมมรปรางถาวรทยดถอไดวาเปนเรา ของเรา บรษ หรอสตร กจะหยงเหนธรรมชาตของกายใจทไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน จตของเขายอมเปนอสระจากทกขและกเลสไดอยางแทจรง การเจรญสตจดเปนวปสสนา เพราะเปนการอบรมจตใหเกดวปสสนาญาณทหยงเหนไตรลกษณโดยประจกษ สตทซมซบรบรสภาวธรรมอยเสมอสามารถทลายกาแพงแหงสมมตบญญตแลวสงผลใหหยงเหนสภาวธรรมตามความเปนจรง ในทางตรงกนขาม สตทเฝากาหนดรสมมตบญญตเชนสตในสมถภาวนาทกาหนดรวงกสณ สตในการเรยนรและสตในการคดร ยอมไมกอใหเกดปญญาหยงรได แนวทางในการเจรญสตปฏฐานนมมาในมหาสตปฏฐานของ ทฆนกาย และ มชฌมนกาย ทงสองสตรนมขอความตรงกนในคาสอนทงหมดทกลาวถงการปฏบตธรรม๑๘ ๓) พระธรรมวสทธกว (พจตร ฐตวณโณ) กลาวถงหลกการปฏบตไวใน หนงสอวปสสนาภาวนา พบวาการทผปฏบตวปสสนา ไมอาจจะเหนพระไตรลกษณ คอ อนจจง ทกขง อนตตาไดแจมแจง กเพราะมสงปกปดไว จงทาใหไมมสตตนตวอยเสมอ ไมรเทาทนอาการตาง ๆ ของรปนาม ตามความเปนจรงทปรากฏตามพระไตรลกษณ สงทปกปดไวนนก คอ ความสบตอแหงรปนาม การผลดเปลยนอรยาบถ ความสาคญวาเปนกอน จงทาใหไมรเทาทนความรสก ความคดทก ๆ อยางทเกดขนในจตใจของเรา ถารในพระไตรลกษณได ในทสดจะสามารถทาใหทกขดบไปได๑๙ ๔) พระคนธสาราภวงศ (พระมหาสมลกษณ คนธสาโร) ไดกลาวสรปถงการเจรญ สตปฏฐานในหนงสอการเจรญสตปฏฐาน คอ การมสตจดจออยางตอเนองตามรเทาทนอาการตาง ๆ                                                             

๑๖ ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๑๖๒/๔๓๘. ๑๗ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ), อรยวงสปฎปทา, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากดประยร สาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๔), หนา ๓. ๑๘ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๕), หนา ๑. ๑๙ พระธรรมวสทธกว (พจตร ฐตวณโณ), วปสสนาภาวนา, พมพครงท ๔,(กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหามกฏราชวทยาลย ๒๕๕๔), หนา ๒.

  ๖

ทกาลงเกดอยในการกายกบจตตามความเปนจรง รเทาทนปจจบนอารมณไดโดยละเอยดไมขาดชวง ไมลมกาหนดรอารมณทปรากฏทางทวารทง ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ เมอมรปกระทบทตา มเสยงกระทบทห มกลนกระทบทจมก มรสกระทบทลน มสมผสกระทบทกาย มความคดเกดทใจกสามารถตามรเทาทนปจจบนอารมณนน ๆ ไดเพอกอใหเกดวปสสนาญาณทรแจงไตรลกษณไดแก อนจจง ทกขง อนตตา ผทตองการรแจงไตรลกษณตองมธรรมทสนบสนน ๔ อยาง คอ วรยะ สต สมาธ ปญญา ถงจะไดรบผลของการเจรญสตปฏฐาน คอ กาจดอภชฌา และโทมนสในโลก คอ อปทานขนธได๒๐ ๕) พระคนธสาราภวงศ (พระมหาสมลกษณ คนธสาโร) ไดกลาวสรปในปรเฉทท ๙ “กมมฏฐานสงคหะ” แสดงการจาแนกรปนามพรอมทงประเภทของปจจย ซงไดแสดงการเจรญกรรมฐานสาหรบผทเขาใจประเภทของรปนามแลว จงกลาวคาทขนตนวา “สมถวปสสนาน” (ตอแตนไป ขาพเจากลาวกรรมฐานทง ๒ อยาง คอ สมถภาวนาและวปสสนาภาวนาไปตามลาดบ) ขาพเจาจะกลาวกรรมฐานทง ๒ อยางคอ สมถะ คอ คณธรรมอนระงบกเลส หรอธรรมหยาบอยางอนมวตก เปนตน หมายถง สมาธทเรยกวา เอกคคตา อนเปนไปอยางนน วปสสนา คอ ปญญารแจง (ไตรลกษณ) หมายถง ภาวนาปญญามการหยงเหนความไมเทยงเปนตน โดยแทจรงแลว วปสสนาทาใหผปฏบตรแจงความไมเทยงเปนตน ลวงพนความเปนสตรและบรษ พรอมทงความเทยงและความสขเปนตนซงมหาชนในโลกรเหนกนในขนธทงหลาย๒๑ ๖) พระครปลดสมพพฒนธรรมจารย (พระมหาประเสรฐ มนตเสว) ไดกลาวสรปถง การเจรญวปสสนาซงเปนวธการทกาจดความสาคญผดทง ๔ ประการไดมอยเพยงทางเดยวเทานนคอการตามร ตามเหนความจรงของรป นาม ตามหลกสตปฏฐาน ๔ นอกจากนไมมทางใดอกเลย การเจรญสตปฏฐาน ๔ ทาใหเกดวปสสนาปญญาเหนแจงความจรงของรป นาม ในคมภรอรรถกถากลาววา สตปฏฐาน ๔ มงแสดงการละหรอทาลายวปลาสธรรมเปนหลก คอ สภวปลาส กาจดไดดวยการเจรญกายานปสสนาสตปฏฐาน ดวยเหตนจงกลาวไดวาวปสสนาและสตปฏฐานเปนอยางเดยวกนโดยความเปนเหตเปนผลกน คอ วปสสนาญาณจะมขนไมไดเลยหากขาดกระบวนการพจารณาธรรมตามแนว สตปฏฐาน ๔๒๒

๑.๖.๓ งานวจยทเกยวของ ๑) พระทนงศกด ปภาโต (ปยะสข) ไดศกษาวจยเรอง “ศกษารปนามตามทปรากฏในไตรลกษณ ในการปฏบตวปสสนาภาวนา” จากการศกษาวจยดงกลาวพบวา วปสสนา คอการปฏบตเพอใหเกด ปญญารแจงใน รปนาม โดยความเปนไตรลกษณองคธรรมของวปสสนาภาวนา คอ ปญญา

                                                            

๒๐ พระคนธสาราภวงศ (พระมหาสมลกษณ คนธสาโร), การเจรญสตปฏฐาน, (จงหวดลาปาง: โรงพมพจตวฒนาการพมพ, ๒๕๔๑),หนา ๘๕. ๒๑ พระคนธสาราภวงศ (พระมหาสมลกษณ คนธสาโร), อภธมมตถสงคหะ และ ปรมตถทปน, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๕), หนา ๘๘๑. ๒๒ พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย (พระมหาประเสรฐ มนตเสว), รายวชาสตปฏฐานภาวนา, (กรง เทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๒๕๕๖, หนา ๓.

  ๗

เจตสกธรรม เปนปญญาททาใหเกดความรแจงในอารมณของวปสสนาภาวนา คอ ขนธ ๕ นนเองทจะเปนเหมอนประทปสองทางชวตใหแกตนใหพนทกข สนกเลส หมดตณหาไดโดยหมดจดสนเชง๒๓ ๒) พระเฉลมรฐ อรโณ (สายจนด) ไดศกษาวจยเรอง “ศกษาหลกธรรมการเจรญวปสสนาภาวนาในโสอตตาสตร” จากการศกษาวจยดงกลาว พบวา อปทานขนธ ๕ อนเปนทตงแหงความยดมนประกอบไปดวยความยดมนทาง ตา ห จมก ลน กาย และใจ ซงในการกาหนดรอปาทานขนธ ๕ เปนการเจรญวปสสนาภาวนาโดยอาศยสตเปนเครองกาหนดร ใชปญญาเปนเครองพจารณาเพอกาหนดละอตตาในอปาทานขนธ ๕ ทเปนเหตแหงความยดมนถอมนวาเปนของเทยงแท ยงยน ไมมเสอม ครนเมอผปฏบตมการเจรญวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ เหนตามความเปนจรงใน ขนธ ๕ วาเปนเพยงอปาทานทบคคลตาง ๆ ไปยดถอวาเปนสตวหรอบคคล เรา เขา ดงนนผปฏบตเกดปญญาละความเหนผด ในรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ นมเหตปจจยปรงแตงขนชวขณะหนงแลวกเสอมไป หากบคคลใดไปยดถอไวยอมเปนทกข เพราะเปนสงทไมคงอยในสภาพเดมได ละความยดมนถอมนในอปาทานขนธ ๕ ไดจะเขาถงความเปนพระโสดาบน๒๔ ๓) พระมหาอานวย อานนโท (จนทรเปลง) ไดศกษาวจยเรอง “การบรรลธรรมในพทธศาสนาเถรวาท” จากการศกษาวจยดงกลาว พบวาสงสาคญในการบรรลธรรม คอ การศกษาหลกธรรมทพระพทธเจาทรงแสดงไว ทเปนหลกของภมของวปสสนาภาวนาโดยตรงโดยเฉพาะ โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ เปนหลกธรรมทนาไปสการปฏบตเพอการบรรลธรรมโดยเฉพาะ๒๕ ๔) พระทองประเสรฐ สลสวโร (มาทน) ไดศกษาวจยเรอง “การศกษาหลกธรรมและการปฏบตวปสสนาภาวนาในอนตตลกขณสตร” จากการศกษาวจยดงกลาว พบวาการปฏบตวปสสนาภาวนาในอนตตลกขณสตร เปนการปฏบตทกาหนดขนธ ๕ เปนอารมณ ตรงกบการเจรญวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ ทมการกาหนด รป นาม เปนอารมณของวปสสนา ดงนน อนตตลกขณสตรกบสตปฏฐาน ๔ มอารมณกาหนดทตรงกน คอ รป นาม ทงรปและนามนนเปนอารมณของสมถะและวปสสนา ในการเจรญสมถยานก คอการเจรญสมถะกอนแลวจงเจรญวปสสนาภายหลง โดยมอารมณกรรมฐาน ๔๐ อยาง มผลทาใหจตสงบปราศจากนวรณ สวนการเจรญวปสสนาดานปญญา คอ ทาใหรแจงในไตรลกษณ แลวจงเจรญสมถะตาม ในภายหลง เรยกวา วปสสนายานก วปสสนาทงสองนเปนไปเพอการทาใหผปฏบตถงทสดแหงทกข คอ บรรลพระนพพาน๒๖ ๕) พระมหาเกยรตขจร อภวณโณ (อะสงค) ไดศกษาวจยเรอง “ศกษาการบรรลธรรมของพระอญญาโกณฑญญเถระ” จากการศกษาวจยดงกลาว พบวา เมอพระมหาบรษเสดจออกผนวช

                                                            

๒๓ พระทะนงศกด ปภาโต (ปยะสข), “ศกษาสภาวะรปนามตามทปรากฏในไตรลกษณ”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕), หนาบทคดยอ. ๒๔ พระเฉลมรฐ อรโณ (สายจนด),“ศกษาหลกธรรมการเจรญวปสสนาภาวานาในโสอตตาสตร”, วทยา นพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๖), หนาบทคดยอ. ๒๕ พระมหาอานวย อานนโท (จนทรเปลง),“การศกษาเรองการบรรลธรรมในพระพทธศาสนา”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนาบทคดยอ. ๒๖ พระทองประเสรฐ สลสวโร (มาทน),“การศกษาหลกธรรมการปฏบตวปสสนาภาวนาในอนตตลขณสตร”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๗), หนาบทคดยอ.

  ๘

แลว ทานและพราหมณอก ๔ คน คอ วปปะ ภททยะ มหานามะ และอสสช จงไดออกบวชตดตามพระมหาบรษ แลวไดรบสมญานามวา “ภกษปญจวคคย” ไดอปฏฐากพระมหาบรษอยตลอด ๖ ป เมอไดฟง “ธมมจกกบปวตตนสตร” ในวนขน ๑๕ คา เดอน ๘ ครนเมอไดฟง “อนตตลขณสตร” กไดบรรลเปนพระอรหนตพรอมภกษปญจวคคยทงหมดทกรป ตอมาทานไดรบการยกยองจากพระพทธเจาวาเปนเอตทคคะในดานรตตญญในฝายภกษ แปลวา ผรราตรนาน ไดบรรลธรรม และไดรบอปสมบทกอนภกษทงหมดทกรป๒๗

๑.๗ วธดาเนนการวจย การวจยครงน เปนการศกษาเชงเอกสาร (Documentary Research) เพอศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายนปสสนาสตปฏฐาน โดยมงศกษาศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายนปสสนาสตปฏฐานเปนประเดนสาคญ โดยมวธดาเนนการวจยดงตอไปน ๑.๗.๑ ศกษาขอมลจากเอกสารชนปฐมภม (Primary Source) โดยวธเกบขอมลสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายนปสสนาสตปฏฐานจากพระไตรปฎกและอรรถกถาทงภาษาไทย และภาษาบาล ๑.๗.๒ ศกษาขอมลชนทตยภม (Secondary Source) ทบทวนเนอหาของมหาสตปฏฐานสตร และรวบรวมขอมลอนทเกยวของจากคมภรพระไตรปฎก ฉบบภาษาไทย อรรถกถา ฎกา อนฎกา ปกรณวเสสวสทธมรรค และเอกสารงานวชาการ ตาง ๆ ทเกยวของ โดยมงสนใจเรอง ความเปนมาความสาคญ เนอหา และรปแบบการนาเสนอของมหาสตปฏฐานสตร สภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายนปสสนาสตปฏฐานในสตรน ๑.๗.๓ รวบรวมขอมลทศกษาทงหมด มาเรยบเรยง และนาเสนอเนอหา โดยทประเดน ความสาคญ เนอหา และรปแบบการนาเสนอในหลกธรรม ของลกษณะสภาวะรปนามในสมถยานกและวปสสนายานกในการปฏบตวปสสนาภาวนา มาเชอมโยงกบหมวดกายนปสสนาสตปฏฐานของมหาสตปฏฐานสตร

๑.๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๑.๘.๑ ทาใหทราบกายานปสสนาสตปฏฐานในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ๑.๘.๒ ทาใหทราบสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน

                                                            

๒๗ พระมหาเกยรตขจร อภวณโณ (อะสงค), “ศกษาการบรรลธรรมของพระอญญาโกณฑญญเถระ”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๗), หนาบทคดยอ.

บทท ๒

กายานปสสนาสตปฏฐานในคมภรพทธศาสนาเถรวาท

การปฏบตวปสสนาภาวนา เปนการปฏบตธรรมในชนสงสดของพระพทธศาสนาและเปนทยอมรบกนในพระพทธศาสนาเถรวาทวาเปนการปฏบตธรรมเพอใหลวงความทกข ถงสนตสขอยางแทจรง เปนการพฒนาจตขนสงสดในพระพทธศาสนาโดยอาศยหลกการปฏบตวปสสนาภาวนา ซงยงผลมากกวาการบาเพญสมถภาวนา เพราะเปนการถอนและทาลายกเลสอยางละเอยดอนเปนตนตอของทกขทงหลายทงมวลโดยตรงและเปนการพฒนาจตเขาสขนอรยบคคล ซงไมตองเวยนวายตายเกดอกตอไป แตในขณะทยงอยระหวางการปฏบตยงไมบรรลพระนพพานขนอรหนตนน กจะมความทกขทลดนอยลง และมความสขเพมขนตามขนตอนการปฏบต รวมทงไดภพชาตทประณตขนอกดวย พระพทธเจาและเหลาพระอรยสาวก กไดดาเนนไปสพระนพพานดวยหนทางน อนเปนทางสายเอก ซงนกปราชญและบณฑตทงหลายรทวกนแลว วาไดแกหลกสตปฏฐาน ๔ และเพอใหพทธศาสนกชนไดเขาใจหลกการปฏบตวปสสนาภาวนาอยางถกตอง ผ วจยจงไดศกษาในเรองการศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาในหมวด กายานปสสนาสตปฏฐาน ในมหาสตปฏฐานสตร ซงผวจยไดกาหนดประเดนทเกยวของกบงานวจยครงน คอ ๒.๑ ความหมายของกายานปสสนาสตปฏฐาน ๒.๒ หลกการสาคญของกายานปสสนาสตปฏฐาน ๒.๓ บคคลทเกยวของกบกายานปสสนาสตปฏฐาน ๒.๔ การปฏบตวปสสนาในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน ๒.๕ สรปทายบท

๒.๑ ความหมายของกายานปสสนาสตปฏฐาน กายานปสสนาสตปฏฐานเปนหนงในฐานแหงการเจรญสตในการสตปฏฐาน ๔ นนไดกลาวไวในพระสตตนตปฎก ทเปนสตรใหญนนมปรากฏอยเพยง ๒ แหงเทานน คอ ในทฆนกาย มหาวรรค มชอวามหาสตปฏฐานสตร และในมชฌมนกาย มลปณณาสก มชอเรยกวาสตปฏฐานสตร ทฆนกาย มหาวรรค แสดงกายนปสสนาสตปฏฐานในมหาสตปฏฐานสตรไวโดยละเอยดสรปใจความไดวา พระผมพระภาคเจาไดตรสเรองการเจรญสตปฏฐาน แกชาวเมองกมมาสธมมะ แควนกร ไดตรสแสดงใหเหนวาสตปฏฐานเปนทางปฏบตเฉพาะในพระพทธศาสนา และเปนหนทางเดยวเทานนท เ ปนทางดาเนนไปสจดหมายคอพระนพพาน พระองคตรสแสดงใหทราบวา

  

๑๐

หลกสตปฏฐาน ๔ ประการเปนอยางไร มการระลกรดวยสตอยางไร รวมถงอานสงสแหงการเจรญหลกสตปฏฐาน ๔ ประการไวโดยละเอยด๑ มชฌมนกาย มลปณณาสก แสดงเรองกายานปสสนาสตปฏฐานในสตปฏฐานสตรไว โดยกลาวสรปใจความสาคญไดเชนเดยวกบในทฆนกาย มหาวรรค คอพระผมพระภาคเจาตรสแสดงหลกสตปฏฐานแกชาวเมองกมมาสธมมะ แควนกร และพระผมพระภาคเจาตรสแสดงใหเหนวาสตปฏฐาน ๔ เปนหนทางเดยวเพอความบรสทธของเหลาสรรพสตวทงหลาย เพอลวงโสกะและปรเทวะ เพอความดบทกขและโทมนส เพอการบรรลญาณธรรม เพอทาใหแจงแหงพระนพพาน๒ ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค สตปฏฐานสงยต ไดกลาวประมวลเรองสตปฏฐานไวดวยกน ๑๐๔ สตร โดยแบงเปนวรรคได ๑๐ วรรค และแตละวรรคมจานวนพระสตรอย ๑๐ สตรบาง ๑๒ สตรบาง๓ สวนในขททกนกาย ปฏสมภทามรรค ยคนทวรรค ปฏสมภทากถา กลาวในเรองสตปฏฐานคอการพจารณาใหเหนธรรมในธรรมทงหลายท มธรรม ๑๕ มอรรถ ๑๕ มนรตต ๓๐ มญาณ ๖๐๔ ในขททกนกาย ปฏสมภทามรรค ยคนทวรรค ธมมจกกกถา กลาวถงวาระดวยวา สตปฏฐาน สรปใจความวา จกษธรรม สภาวะทเหนอรรถ แสงสวางเปนธรรม สภาวะทสวางไสวเปนอรรถ ธรรม ๕ ประการ อรรถ ๕ ประการนเปนทตงแหงกาย เปนทตงแหงสตปฏฐาน ฯลฯ และมสตปฏฐานเปนอารมณ โดยสตปฏฐานเปนโคจร สงเคราะหเขาในสตปฏฐานและนบเนองในสตปฏฐาน รวมลงในสตปฏฐาน ตงอยในสตปฏฐาน ประดษฐานอยในสตปฏฐาน๕ และในพระอภธรรมปฎก ในวภงคกไดแสดงเรองสตปฏฐานวภงคไว๖ และในกถาวตถกไดกลาวในเรองสตปฏฐานกถา เปนตน๗ ๒.๑.๑ ความหมายของกายานปสสนาสตปฏฐาน เมอกลาวถงกายานปสสนาสตปฏฐานทเปนหมวดหนงในหลกสตปฏฐาน ๔ คอ หลกการปฏบตวปสสนาภาวนา เพอใหพทธบรษททงหลายไดเหนความสาคญของการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ในขณะกอนทจะปรนพพาน ในมหาปรนพพานสตร พระผมพระภาคเจาไดตรสกบพระอานนทและพวกภกษ ในอตตาทปสตรสงยตตนกาย ขนธวารวรรค มใจความวาพวกเธอจงมตนเปนเกาะ๘ หมายถงทาตนใหพนจากหวงนา คอ โอฆะ ๔ เหมอนกบเกาะกลางมหาสมทรทนาทวมไมถง มตนเปนทพง ไมมสงอน ๆ เปนทพง มธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง ไมมสงอนเปนทพง คอ

                                                            

๑ ดรายละเอยดใน ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒-๔๐๕/๓๐๑-๓๔๐.

๒ ดรายละเอยดใน ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๕-๑๓๘/๑๐๑-๑๓๑. ๓ ดรายละเอยดใน ส.ม. (ไทย) ๑๙/๓๖๗-๔๗๐/๒๑๐-๒๘๑. ๔ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๓๑/๔๙๐-๔๙๓. ๕ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๑/๕๐๖-๕๐๘. ๖ ดรายละเอยดใน อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๓๕๕-๓๘๙/๓๐๖-๓๒๗. ๗ ดรายละเอยดใน อภ.ก. (ไทย) ๓๗/๓๐๑-๓๐๓/๒๓๖-๒๔๑. ๘ ท.ม.อ. (ไทย) ๑๖๕/๑๕๐.

  

๑๑

ภกษในธรรมวนยนพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสตกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกได พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย..พจารณาเหนจตในจตอย..พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายอย๙ ในพจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพทไดกลาวถงความหมายของกายานปสสนาสตปฏฐานไววา กายานปสสนาสตปฏฐาน หมายถง การตงสตกาหนดพจารณากาย, การมสตกากบดรเทาทนกายและเรองทางกาย ธรรมเปนทตงแหงสต, ขอปฏบตมสตเปนประธาน, การตงสตกาหนดพจารณาสงทงหลายใหรเหนเทาทนตามความเปนจรง, การมสตกากบดสงตาง ๆ และความเปนไปทงหลาย โดยรเทาทนตามสภาวะของมน ไมถกครอบงาดวยความยนดยนราย ททาใหมองเหนเพยนไปตามอานาจกเลส๑๐ พระผมพระภาคเจาตรสมตนเปนเกาะ มตนเปนทพง คอ เปนผปฏบตโดยการกาหนดรสภาวธรรม มธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง คอ พงพจารณาอารมณทถกรในสตปฏฐาน ๔ มองคธรรม ๓ คอ ๑. อาตาป เพยรตงใจทาใหจรง ๒. สตมา มสตพงระลกอยทรปนามทกาลงเกดขน ๓. สมปชาโน การรตวทวพรอมตดตามอรยาบถตาง ๆ อยทกขณะ กายานปสสนาสตปฏฐาน คอ การทมสตตงมนอยในการพจารณาเนอง ๆ ซงกาย คอ รปขนธ หมายถงการกาหนดรพจารณาเหนกองรปวาเปนเพยงกองรปดวยความเพยร ดวยสตดวยสมปชญญะและไมยนดหรอยนราย กายานปสสนาสตปฏฐานกอยในหลกสตปฏฐาน ๔ มกลาวไวในมหาสตปฏฐานสตร มพระบาลและคาแปล ดงตอไปน “อธ ภกขเว ภกข กาเย กายานปสส วหรต อาตาป สมปชาโน สตมา วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส..เวทนาส เวทนานปสส..จตเต จตตานปสส..ธมเมส ธมมา นปสส..”๑๑ “ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสตกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกได..พจารณาเหนเวทนาในเวทนา..พจารณาเหนจตใน จต..พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย..”๑๒ สวนในคมภร อรรถกถาทฆนกาย มหาวรรค สมงคลวลาสน มกลาวไววา

                                                            

๙ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๒๗๔/๓๙๐. ๑๐ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๑๕, (กรงเทพมหานคร: บรษท สหธรรมก, ๒๕๕๓), หนา ๓๙๕. ๑๑ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๓/๒๔๘. ๑๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒-๓๗๔/๓๐๑-๓๐๒.

  

๑๒

“กเพราะเหตทวา ชอวาการไมถกตองธรรมบางอยาง ในกาย เวทนา จต ธรรมทงหลายแลวภาวนาไมมเลย ฉะนน สนตตมหาอามาตยกบนางปฏาจารา แมกระนน จงควรทราบวาเปนผกาวลวงโสกะและปรเทวะดวยมรรคนเอง”๑๓ ดงนนกายานปสสนาสตปฏฐานในหลกสตปฏฐานทพระผมพระภาคเจาไดตรสแสดงไวในทตาง ๆ หลายแหง แตละทตรสไวเตมรปแบบมปรากฏอย ๒ แหงเทานน คอ ในทฆนกายมหาวรรคและมชฌมนกาย มลปณณาสกขอทนาสงเกตตอมา คอ อรรถกถาของทฆนกายมหาวรรค และอรรถกถาของมชฌมนกายมลปณณาสกระไวชดเจนวา สตปฏฐานสตร ในมชฌมนกายมลปณณาสกมชอเรยกวา สตปฏฐานสตร สวนในทฆนกาย มหาวรรค มชอเรยกวามหาสตปฏฐานสตร๑๔ พระสตรทงสองนจดเปนพระสตรทมอรรถกถาลกซง จานวน ๘ สตร อยในทฆนกาย ๒ สตร คอ มหานทานสตร และมหาสตปฏฐานสตร สวนในมชฌมนกายม ๖ สตร คอ สตปฏฐานสตร สาโรปมสตร รกโขปมสตร รฏฐปาลสตร มาคณฑยสตร และอาเนญชสปปายสตร พระสตรทง ๘ น พระผมพระภาคเจาตรสแสดงแก พทธบรษทชาวกร เพราะพทธบรษทเหลานนมความสนใจในการศกษาธรรม และการปฏบตธรรมเปนอยางมาก โดยทานไดอปมาไววาบรษทไดผอบทอง แลวเกบดอกไมนานาชนดมาใสไวในผอบนน ฉนใด หรอบรษไดหบทองแลวเกบรตนะ ๗ ประการ มาใสไวในหบนน ฉนใด พระผมพระภาคเจารบพทธบรษทชาวกรแลวกตรสแสดงพระธรรมเทศนาทม อรรถลกซงแกพทธบรษทนน ฉนนนเหมอนกน ๒.๑.๒ หลกการเจรญภาวนากายานปสสนาสตปฏฐาน การปฏบตวปสสนาภาวนา คอ การกาหนดรสภาวะความจรงของรปนาม แตมวธการทจะกาหนดรปนามนน กตองกาหนดตามนยของหลกสตปฏฐาน และเมอยอหลกสตปฏฐานลงแลว กไดแกรปนามนนเองทง ๔ ฐาน คอ กาย เวทนา จต ธรรม สตปฏฐานแปลวา ธรรมเปนทตงแหงสต หรอการปฏบตมสตเปนประธาน๑๕ สตปฏฐาน ๔ เปนการตงสตสมปชญญะ เพยรพจารณารกาย เวทนา จต และธรรมทงหลาย เพอกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกใหได มวธการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เปน ๔ ประการ คอ

๑. กายานปสสนาสตปฏฐาน อนไดแก รป ๒. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน อนไดแก นาม ๓. จตตานปสสนาสตปฏฐาน อนไดแก นาม ๔. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน อนไดแก รปกบนาม

ดวยเหตน การเจรญวปสสนาภาวนา กบการเจรญสตปฏฐานจงเปนอยางเดยวกนและการเจรญสตปฏฐาน กเปนการเจรญ ศล สมาธ ปญญา ดงนนการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐานกคอ การเจรญมรรคมองค ๘ ซงเปนทางสายกลางคอ มชฌมาปฏปทา นนเอง

                                                            

๑๓ ท.ม.อ. (ไทย) ๑๔/๒/๒/๒๖๗. ๑๔ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๐๖/๒๔๓. ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๓๗๓/๓๕๗. ๑๕ ท.ม.อ. (ไทย) ๓๗๓/๓๖๗-๓๖๘.

  

๑๓

วธการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เปนไดทงสมถะและวปสสนา๑๖ คอ กายานปสสนาสตปฏฐาน มอรยาบถบรรพ สมปชญญะบรรพ ธาตบรรพ เปนวปสสนา สวน อานาปานบรรพ เปนวปสสนาทเจอดวยสมถะ ปฏกลบรรพ อสภบรรพ ตองเจรญสมถะเสยกอนแลวจงยกขนสวปสสนาภายหลง สวนเวทนานปสสนาสตปฏฐาน จตตานปสสนาสตปฏฐาน ธมมานปสสนาสตปฏฐานเปนวปสสนาลวน

๒.๒ หลกการสาคญของกายานปสสนาสตปฏฐาน กายานปสสนาสตปฏฐาน หมายถง การมสตตงมนอยในการพจารณาเนอง ๆ เนองดวยกาย คอ รปขนธ ดวยความเพยร ดวยสปชญญะ ดวยสตและไมยนดยนราย พระผมพระภาคเจาไดทรงจาแนกไวเปน ๖ หมวด คอ ๒.๒.๑ อานาปานปพพะ อานาปานสตเปนกรรมฐานทสามารถยงความสาเรจผลในดานสมถกรรมฐานไดจนถงขนสงสดของฌานไปถงอรปฌาน กระทงนโรธสมาบต มพทธพจนกลาววา “เพราะฉะนน หากภกษหวงวาเราพงบรรลจตตถฌาน..กพงมนสการอานาปานสตสมาธนใหด..หากหวงวาเราพงกาวลวงอากญจญญายตนะโดยประการทงปวงแลวเขาถงเนวสญญานาสญญายตนะเถด..เราพงกาวลวงเนวสญญานาสญญายตนะ โดยประการทงปวง แลวเขาถงสญญาเวทยตนโรธเถด กพงมนสการอานาปานสตสมาธนแล”๑๗ อานาปานสตเปนการพจารณาลมหายใจเขา ลมหายใจออกใหเหนการไหลเขาและไหลออกตดตอกนเปนลายาว และสนสลบกนไป ดงทพระผมพระภาคเจาตรสสอนไววา “ภกษทงหลาย ภกษพจารณาเหนกายในกายอย อยางไร คอ ภกษในธรรมวนยนไปอยในปา ไปอยทโคนไม หรอทเรอนวาง๑ นงคบลลงก๒ ตงกายตรง ดารงสตไวเฉพาะหนา๓ มสตหายใจเขา มสตหายใจออก เมอหายใจเขายาว กรชดวา เราหายใจเขายาว เมอหายใจออกยาว กรชดวา เราหายใจออกยาว เมอหายใจเขาสน กรชดวา เราหายใจเขาสน เมอหายใจออกสน กรชดวา เราหายใจออกสน สาเหนยกวา เรากาหนดรกองลมทงปวง หายใจเขา สาเหนยกวา เรากาหนดรกองลมทงปวง หายใจออก ฯ”๑๘

                                                            

๑๖ พระราชสรชยมน (ถนอม คณธโร ป.ธ.๖), “การศกษาวเคราะหนมตในการเขาปฏบตวปสสนา เฉพาะกรณการ

ปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑), หนา ๑๒-๑๓.

๑๗ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๙๘๔/๔๖๒. ๑๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๗/๑๐๒.

  

๑๔

อานาปานสตเปนการเจรญภาวนาเพยงอยางเดยวทใชไดทงสมถะและวปสสนา คอ จะปฏบตเพอมงฌานสมาธอยางเดยวกได๑๙ หรอจะใชเปนพนฐานปฏบตตามแนวสตปฏฐานจนครบ ทง ๔ ฐานกได๒๐ สวนในคมภรมชฌมนกาย อปรปณณาสก พระผมพระภาคเจาไดจาแนกอานาปานสตขนท ๑-๔ โดยความเปนกายานปสสนาสตปฏฐาน คอ ๑. เมอหายใจเขายาว ยอมรวา หายใจเขายาว เมอหายใจออกยาว ยอมรวา หายใจออกยาว ๒. เมอหายใจเขาสนยอมรวา หายใจเขาสน เมอหายใจออกสน ยอมรวา หายใจ ออกสน ๓. เธอยอมสาเหนยกวา เรารชดกองลมทงหมด (เบองตน ทามกลาง และทสดของกองลม) ขณะหายใจเขา เธอยอมสาเหนยกวา เราจกรชดกองลมทงหมด ขณะหายใจออก ๔. เธอยอมสาเหนยกวา เราจกระงบลมหายใจ ขณะหายใจเขา เธอยอมสาเหนยกวา เราจกระงบลมหายใจขณะหายใจออก อานาปานสตทง ๔ ขนน มวธการปฏบต ๒ แบบ คอ วธปฏบตแบบสมถกรรมฐาน และ วธปฏบตและวปสสนากรรมฐาน ผปฏบตทตองการเจรญวปสสนาโดยตรง เมอสรางสมาธไดดวยการตามรลมหายใจตามคณานานยกไมพงปฏบตตามอนพนธนานย แตพงเจรญนยหมวดท ๔ ซงตามรความไมเทยงของลมหายใจไดเลย และเวลานงกรรมฐานทกครงนน ควรสรางสมาธดวยการตามรลมหายใจเขาออกตามสมถนยกอน เพอใหจตสงบไมฟงซานตอจากนนจงควรเจรญวปสสนาจนกระทงบรรลญาน คอ มรรค ผล หากอานาปานสต ๔ ขน ถาผปฏบตประสงคจะปฏบตวปสสนาลวน ไมตองปฏบตใหสมบรณถงขนฌาน กสามารถเปลยนวธการกาหนดใหเปนการพจารณารป-นาม โดยความเปนอนจจง ทกขง อนตตาไดเลยตงแตขนแรก ดวยการพจารณาดงไปในทางปญญาอยางเดยว โดยไมตองการบรรลฌาน ซงหมายความวาไมตองการสมาธถงขนบรรลฌาน ตองการสมาธเพยงเทาทจะเปนบาทฐานของวปสสนาคอขณกสมาธเทานน๒๑ ๒.๒.๒ อรยาบถปพพะ อรยาบถ ๔ คอ พจารณาการ ยน เดน นง นอน๒๒ ใหรความเปนไปการกาวไป การถอยกลบ การค การเหยยด โดยกาหนดใหรทนทกอากปกรยา ในมหาสตปฏฐานสตรทานแสดงไววา

                                                            

๑๙ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๙๘๔/๔๖๑. ๒๐ ดรายละเอยดใน ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๔๙/๑๘๙. ๒๑ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๔๙/๑๙๐. ๒๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๐๙/๙๙.

  

๑๕

“ภกษทงหลาย ขอปฏบตอกประการหนง คอ ภกษเมอเดนอย ยอมรชดวา เดนอยเมอยนอย ยอมรชดวายนอย เมอนงอย ยอมรชดวานงอย เมอนอนอย กยอมรชด วานอนอยหรอวาภกษตงกายไวดวยอาการอยางใดอย กยอมรชดดวยอาการอยางนน”๒๓ ความจรงแลวผทมไดเจรญสตปฏฐานกรวาตนเดน ทวาใจมไดอยกบอาการเดนนน แตใจมกคดถงเรองในอดตบางหรอในอนาคตบางโดยมไดรบรสภาวะเดนเพยงอยางเดยวอยางแทจรง ในบางครงแมจะรถงการเดนกมความสาคญวาเปนอตตา คอ ตวตน เปนเราทเดน การเดนมความเทยงไมแปรปรวน เพราะกรยาเดนดารงเหมอนเดม มไดปรากฏสภาวะเกดดบของรปนาม ความรสกของผนนจงมอตตสญญา คอ ความสาคญวาเปนตวตน ไมใชสตปฏฐานหรอวปสสนา ผปฏบตวปสสนาตามรสภาวะเดนในปจจบนขณะยอมมสตและปญญาแตกตางจากการรบรของผทไมไดปฏบตวปสสนา กลาวคอ เขายอมรบรจตทตองการเดนกอนโดยจตนนจะกาหนดใหกายเดน แลวสามารถตามรสภาวะเคลอนไหวอยางตอเนองตงแตเบองตนจนถงทสด เขารวาสภาวะเคลอนไหวเกดขนจากจตทสงใหเคลอนไหว และสภาวะเคลอนไหวนนกมความขาดชวงในระยะ ทเคลอนไปในทศทางทแตกตางกนไปในขณะทเคลอนไหวจากระยะหนงไปอกระยะหนง จะไมปะปนกน หลงจากนนกจะหยงเหนความเกดดบของรปนามอยางรวดเรวในขณะทเคลอนไหว ผปฏบตทเกดสภาวธรรมอยางนยอมจะเขาใจวาไมมตวเรา ของเรา ซงเปนผเดน มเพยงจตทสงงานและกลมรปทเคลอนไหวจากระยะหนงไปสอกระยะหนง มสภาพไมเทยงเพราะเกดขนแลวดบไป เปนทกขเพราะถกบบคนดวยความเกดดบจากรปนาม และไมใชตวตนทผใดอาจบงคบบญชาได ผนนยอมเพกถอน ความเหนผดวามบคคล ตวตน เปนเรา ของเรา และละความยดมนในตวตน ก. อรยาบถยน การยน คอกายทงสวนบนและสวนลางตงตรงและนง หรอการเหยยดทงในแนวตง ซงเปนการตงตรงของรางกายอนจดเปนสภาวะตงของธาตลมการกาหนดอรยาบถยนเปนการฝกปฏบตสตปฏฐาน ในหมวดวาดวยอรยาบถซงพระผมพระภาคเจาไดตรสไวในพระสตตนตปฎก เลมท ๑๐ วา “ภกษทงหลาย เมอยนกรชดวาเรายน สตของเธอทตงมนอยวากายมอย กเพยงสกวาความรเพยงสกวาอาศยระลกเทานน”๒๔ หมายความวา ใหยนตวตรง และศรษะตงตรงไมกมหรอเงยหนาวางเทาทงสองเคยงคกน ใหปลายเทาเสมอกนและใหหางกนเลกนอย มอทงสองประสานกนไวขางหนาหรอขางหลงกได สายตามองไปหรอทอดสายตาไปขางหนาประมาณ ๑ หรอ ๒ เมตร ตงสตไวทกาย รอาการของกายทกาลงยนตงตรงอย การยนนน จต (ความคด) เกดขนวา เราจะยน จตนนจะใหวาโยธาตเกด จะใหการไหวของวาโยเกดภาวะทกายทงหมดตงแตทสด คอ ศรษะถงปลายเทา ยดขนโดยการแผขยายของวาโยธาตทเกดจากกรยาของจต เรยกวา การยน๒๕

                                                            

๒๓ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๓๔/๗๔. ๒๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๕/๒๑๗. ๒๕ พทธทาสภกข (เงอม อนทปญโญ), วปสสนาในอรยาบถยน, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพธรรมสภา, ๒๕๔๒), หนา ๔๕.

  

๑๖

ข. อรยาบถเดน พระผมพระภาคเจาตรสสอนไววา “คจฉนโต วา คจฉามต ปชานาต”๒๖ แปลวา “กาลงเดนกรวากาลงเดน”๒๗ หมายความวา ใหยกเทาขนใหพนจากพนแลวกาวเทาออกไปหรอเคลอนไหวเทาไปทศทางขางหนา ไมสนไปหรอยาวไปแลววางเทาลงบนพน โดยวางใหเตมเทาพรอมกบรสตกาหนดรตงแตเรมยกเทาไปจนถงการวางเทาลงบนพน สวนกาวตอมากมวธกาหนดรการเคลอนไหวของเทาเชนเดยวกบเทาแรกทกาวเคลอนไหวมากอนพรอมกบสตรตงแตยกเทาและจนถงวางเทาลงทพน อยางนเรยกวากาหนดเดน หรอเดนจงกรม และลกษณะของธาตในขณะยกเทา การกาวเทาระยะหนงจะสามารถพจารณาไดเปนสวน ๆ ในการเดนจงกรม คอ การยกเทาขนจากพนในทางปฏบตจะเกดธาตไฟเปนหลกและธาตลมคลอยตาม เพราะธาตไฟมสภาพเบากวาธาตลม ตามอาการปรากฏของธาตไฟวา มการใหถงความออน หรอ การพงขนสงเปนเครองปรากฏ การยนเทาไปทศทางขางหนา ในทางปฏบตจะกาหนดรวาเกดจากธาตลมเปนหลกเพราะมสภาพผลกดน ตามอาการปรากฏของธาตลมวา ลมนนจะผลกดนไปในทศทางตาง ๆ เมอเหนสงกดขวาง เหนตอ เหนหนาม หรอ เหนสตว(ง) เปนตน อยางใดอยางหนงแลว กาวเทาเลยงไปทศทางขางโนนและขางน เปนการยาย ในทางปฏบตจะเปนการกาหนดรธาตลมเปนหลก ธาตไฟคลอยตามเพราะมสภาพผลกดน การหยอนเทาลงตา ในทางการปฏบตจะกาหนดรวาเกดจากธาตนาเปนหลก ธาตดนคลอยตามเพราะธาตนามสภาพหนกกวาธาตดน ตามลกษณะของธาตนาทมการไหลไปสทตาเสมอจงหนกกวาธาตดน การวางเทาลงสพนดน ในทางปฏบตจะกาหนดรวาเกดจากธาตดนเปนหลก ธาตนาคลอยตามเพราะมสภาพสมผสความแขงหรอออน ตามลกษณะของธาตดนวา มลกษณะแขงหรอออนและตามหนาทของธาตดนวา มหนาทตงไว การกดเทาลงทพนในเวลาจะยกเทาอกขางหนงขนนน ในทางปฏบตจะกาหนดรวาเกดธาตดนเปนหลก ธาตนาคลอยตาม ประโยชนของการเดนจงกรม ๕ ประการ พระผมพระภาคเจาไดตรสอานสงสของการเดนจงกรมไวในพระสตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาตไว ๕ ประการดงน ๑. เปนผมความอดทนตอการเดนทางไกล ๒. เปนผมความอดทนตอการบาเพญเพยร ๓. เปนผมอาพาธนอย                                                             

๒๖ ม.ม.อ. (บาล) ๑๗/๑๓๔/๖๗๕. ๒๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๓๐๔.

  

๑๗

๔. อาหารทกน ดม เคยว ลมแลวยอยไดงาย ๕. สมาธทไดเพราะการเดนจงกรมตงอยไดนาน๒๘ ค. อรยาบถนง อรยาบถนงเปนการนงกาหนดหรอนงสมาธ พระผมพระภาคเจาไดตรสสอนไววา “นสทต ปลลงก อาภชตวา อช กาย ปณธาย, ปรมข สต อปฎ ฐเปตวา”๒๙ “นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงคสตไวเฉพาะหนา”๓๐ หมายความวา นงราบไปกบพน วางเทาขวาทบเทาซาย มอขวาทบมอซาย นงตวตรง หลบตาลง หายใจตามปกต กาหนดรอาการทเกดขนตามความเปนจรง อกประการหนงในคมภรอรรถกถา ไดแสดงอรยาบถนงไววา “การนงไดเพราะการแผไปของธาตอนเกดแตการทาของจต เพราะฉะนนภกษนนยอมรชด อรยาบถ อยางน คอจต (ความคด) เกดขนวาเราจะนง จตนนกทาใหเกดวาโยธาต วาโยธาตกทาใหเกดวญญตตความเคลอนไหว ความคกายเบองลางลงทรงกายเบองบนตงขนดวยความไหวตวแหงวาโยธาตอนเกดขนแตการทาของจตเรยกวานง”๓๑ วธนงกรรมฐานม ๓ แบบ คอ ๑. ทานงแบบคบลลงก หรอนงขดสมาธ (Full-lotus position) คอวธนงคเขาทงสองขางใหแนบลงทพน แลวเอาขาไขวกนทบฝาเทา ทานงแบบนนยมมากในประเทศอนเดย แตคนในทองถนอนมกนงทานไดไมนานเพราะสภาวะปวดสงผลใหมเวทนากลา ๒. ทานงแบบซอนขา (Half lotus position) คอวธนงคลายแบบแรกแตใหขาขวาวางซอนทบขาซาย การนงทานนยมโดยทวไปในประเทศไทย เปนแบบทอาจกอใหเกดสภาวะเหนบชาไดงาย ๓. ทานงแบบเรยงขา (Easy position) คอวธนงคลายขางตนแตจะวางขาเรยงกนกบพนใหขาซายไวดานนอกขาขวาอยดานใน การนงในทานนยมมากในประเทศพมา มขอดคอจะสงผลใหเกดทกขเวทนาชา เพราะไมไดทบขาไวเหมอนการนงซอนขา๓๒ ง. อรยาบถนอน อรยาบถนอน คอ การเหยยดทางขวางโดยวางราบทงตวอนจดเปนสภาวะตงของธาตลม ซงพระผมพระภาคเจาไดตรสไววา

                                                            

๒๘ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๒๙/๔๑. ๒๙ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๔/๒๘๙. ๓๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๔/๓๐๒. ๓๑ ม.ม.อ. (ไทย) ๑๗/๑๓๔/๖๗๕. ๓๒ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๕), หนา ๔๓.

  

๑๘

“ภกษทงหลาย ภกษเมอนอนกรชดวาเรานอน สตของเธอทตงมนอยวา การม อยกเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน”๓๓ การกาหนดรอรยาบถนอนดงมปรากฏในกายานปสสนาสตปฏฐานแหงมหาสตปฏฐานสตรวา “เมอนอนอย กรวานอนอย”๓๔ หมายความวา ขณะทเอนกายลงจะนอน พงกาหนดตามกรยาอาการ และทาทางของกายจนกวาจะนอนเปนทเรยบรอยตอจากนนกใหกาหนดรจนกวาจะหลบ และหลบเมอใด กไมตองสนใจการมสตกาหนดรตวเองอยเสมอดงนเปนการปฏบตตามหลกสตปฏฐานสตร ในอรรถกถาไดกลาวถงอรยาบถนอนไววา “จตเกดขนวาเราจะนอน จตจะใหวาโยนนเกด จะใหการเคลอนไหววาโยเกด การเหยยดรางกายทงหมดออกไปตามทางขวาง โดยการแผขยายของวาโยธาตทเกดจากกรยาของจตเรยกวา การนอน”๓๕ วธการนอนกาหนดรเพอใหรวานอนอย ในการกาหนดรสวนของกายทกระทบสง ตาง ๆ ใหกาหนดร เชนทศรษะทสมผสกบหมอน หรอ เครองหนนแลวกาหนดรความตงความหยอน การกาหนดรทสะโพกซงสมผสกบทนอนหรอพน แตถานอนตะแคงเอาขางลาตวลงกกาหนดไปตามอวยวะทสมผสในการนอน เมอหลบตาหกมกไดยนเสยง พงกาหนดรตามไปดวยแลวกลบมากาหนด ตามอารมณเดม ถานอนแบบธรรมดา (นอนหงาย) กกาหนดรทศรษะ แผนหลง สะโพก ขา เทา ทสมผสกบทนอนหรอพนครงหนงแลวกาหนดรไปตามจดตาง ๆ ซงสมผสกบทนอนหรอพน และหากมอารมณอนชดเจนกวาแทรกเขามากใหยายสตไปกาหนดรอารมณนน ๆ จนหายหรอจางไปแลวกลบมากาหนดรอารมณการนอน และอารมณทจรเขามา เหมอนการกาหนดอารมณในขณะนงกาหนดจนหลบไป ๒.๒.๓ สมปชญญะปพพะ สมปชญญะปพพะ เปนการพจารณาความรสกตวในการเคลอนไหวทางกาย เชน การกาวไป การถอยกลบ การค การเหยยด โดยกาหนดใหรทนทกอากปกรยา สมปชญญะ คอ ความรทวพรอม รรอบคอบ รตวเสมอ รทถกตองสมบรณการเจรญวปสสนาดวยการตงสตไวทฐาน คอ อรยาบถตาง ๆ ประกอบดวย การกาวไป การถอยกลบ การแลด การเหลยวด กาคเขา การเหยยดออก การครองสงฆาฏ บาตร และจวร การฉน การดม การเคยว การลม การถายอจจาระและปสสาวะ การเดน การยน การนง การนอน การตน การพด การนง ในอรยาบถยอยตาง ๆ น ดวยมสมปชญญะ มสต กาหนดในอรยาบถยอย ทาใหเกดปญญา เหนประโยชนเหนโทษ ของสตในการพจารณา รป สวนทเปนการเคลอนไหว และ นาม คอ จต ททาใหเกดการเคลอนไหวในอรยาบถตาง ๆ๓๖ สมปชญญะ ม ๔ อยาง คอ ๑. ความรทเกดจากการพจารณาวา มประโยชนหรอไมมประโยชน เรยกวา สาตถกสมปชญญะ                                                             

๓๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๕/๒๑๗. ๓๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๕๗/๒๔๙. ๓๕ ม.ม.อ. (ไทย) ๑๗/๑๓๔/๖๗๕. ๓๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕.

  

๑๙

๒. ความรทเกดจากการพจารณาวา เปนสปปายะหรอไมเปนสปปายะ เรยกวา สปปายสมปชญญะ ๓. ความรทเกดขนจากการพจารณาวา อารมณนนถกตองหรอไมถกตอง เรยกวา โคจรสมปชญญะ ๔. ความรทเกดขนจากการพจารณาวา รสกตวชดวาไมหลงลมในขณะทากจนน ๆ เรยกวา อสมโมหสมปชญญะ พระผมพระภาคเจาไดตรสสอนไววา “ภกษทงหลาย อกประการหนง ภกษเปนผกระทาสมปชญญะในการกาวไป และถอยกลบ ในการและไปขางหนา และเหลยวซายเหลยวขวา ในการคอวยวะเขา และ เหยยดออก ในการทรงผาสงฆาฏ บาตร และจวร ในการกน ดม เคยว ลม ในการถาย อจจาระ และ ปสสาวะ ในเวลา เดน ยน นง นอน หลบ ตน พด นง ดงพรรณนามาฉะน ภกษ ยอม พจารณาเหนกายในกายอยบาง ฯลฯ ดกรภกษทงหลาย แมอยางน ภกษชอ วาพจารณา เหนกายในกายอย”๓๗ ในอรรถกถากไดกลาวไววา “ภกษยอมเปนผทาสมปชญญะ (ความเปนผรพรอม) ในการกาวไปขางหนา และถอยกลบมาขางหลง ยอมเปนผทาสมปชญญะในการและไปขางหนา แลเหลยวไปขางซายขางขวา ยอมเปนผทาสมปชญญะ ในการทรงผาสงฆาฏ บาตรและจวร ยอมเปนผทาสมปชญญะในการกน ดม เคยว และลม ยอมเปนผทาสมปชญญะในการถายอจจาระและปสสาวะ ยอมเปนผทาสมปชญญะในการเดน ยน นง หลบ ตน พด และความเปนผนงอย”๓๘ ก. ในการกาว ในการถอย “อภกกนเต ปฏกกนเต สมปชานการ โหต”๓๙ ยอมทาความรสกตวในการกาวใน การถอย๔๐ หมายความวา ในขณะกาวหรอถอยพงตามรสภาวะกาวหรอถอย เมอวปสสนาญาณมกาลงมากขนจะรบรจตทตองการจะกาวจะถอย พรอมทงสภาวะกาวถอยทเปนสภาวะเคลอนไหวอยางชดเจนโดยความเกดดบของรป-นาม ปราศจากตวตน เราของเรา ยอมกาหนดรอยอยางน ข. ในการแล ในการเหลยว “อาโลกเต วโลกเต สมปชานการ โหต”๔๑ ขณะเหลยวซายและขวากาหนดรการเหลยว๔๒ เมอเหลยวซายแลขวายอมกาหนดรอย หมายความวา ผทพงเจรญสตตามรในขณะแลและเหลยว เปนตน

                                                            

๓๗ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๓๕/๗๔. ๓๘ ม.ม.อ. (ไทย) ๑๗/๑๓๕/๖๐๘-๖๐๙. ๓๙ ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๕/๓๒๔. ๔๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕. ๔๑ ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๕/๓๒๔. ๔๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕.

  

๒๐

การเจรญสตรบรสภาวะแลและเหลยวน จดเปนโคจรสมปชญญะ เมอโคจรสมปชญญะมกาลงแกกลา อสมโมหสมปชญญะกจะปรากฏขนเอง สงผลใหผนนหยงเหนวาสภาวธรรมทางกายและจตทเกยวกบการเหน คอ การลมตา การกรอกตา การขยบศรษะและใบหนา การเหลยวด การเหน เกดมาจากจตทตองการจะด เมอเกดขนแลวยอมดบไปทนท ไมมตวเรา ของเรา อยในสภาวธรรมทางกายและทางจตเหลาน อนเปนการสงเกตและพจารณาความเกดดบชดเจนโดยความเปนรป-นาม กยอมกาหนดรอยอยางน ค. ในการเหยยด ในการค “สมญชเต ปสารเต สมปชานการ โหต”๔๓ ขณะคแขนหรอขาออก กาหนดรการค หรอการเหยยดนนอย๔๔ หมายความวา ทกขณะทเหยยดแขน คแขน เหยยดขา คขา เหยยดรางกาย พงกาหนดตามอากปกรยานน ๆ เมอวปสสนาญาณแกกลาแลว ผนนจะสามารถรบรถงจตทตองการจะเหยยดและคไดอกดวย การรบรถงสภาวะคเหยยดพรอมทงจตทตองการจะทาอากปกรยาเหลาน ชอวา โคจรสมปชญญะ ตอเมอวปสสนาญาณแกกลาขน ผนนจะรชดวาไมมตวตนผทาการเคลอนไหวมเพยงสภาวะเคลอนไหวจากระยะหนงไปสอกระยะหนง โดยเกดจากจตทตองการทา ซงเกดขนกอนแลวดบไป และยอมเกดปญญาหยงเหนวาสภาวะเคลอนไหวในการคเขาและเหยยดออกนนเกดขนแลวดบไปทละชวง ในสภาวะคไมมสภาวะเหยยด ในสภาวะเหยยดไมมสภาวะค ปญญาดงกลาวยอมรแจงในพระไตรลกษณ คอ ความไมเทยง เปนทกข ไมใช ตวตน ชอวาอสมโมหสมปชญญะ ง. ในการนง หม “สงฆาฏปตตจวรธารเณ สมปชานการ โหต”๔๕ ขณะจบสงของตาง ๆ เชน ผานง ผาหม บาตร จวร สงของตาง ๆ เปนตน กาหนดร เมอครองจวร นงหม ถอบาตร พาดสงฆาฏ ยอมกาหนดรอย๔๖ หมายความวา ในเวลานงหมจวร ทรงผาสงฆาฏ พงกาหนดตามสภาวะนน ๆ ในเวลาถอภาชนะ เชน บาตร ถวย จาน ชอน พงกาหนดรอยางนน เมอวปสสนาญาณแกกลาขน ผนนจะรจตทตองการจะทาอากปกรยานน ๆ พรอมทงอากปกรยาเคลอนไหว เปนสภาวะรป-นามทเกดดบจากสภาวะสมผสทางรางกายนนเอง จ. ในการฉน เปนตน “อสเต ปเต ขายเต สายเต สมปชานการ โหต”๔๗ ขณะบรโภคอาหาร ดม เคยว ลมกาหนดรอาการ เมอกน ดม เคยว ลม ยอมกาหนดรอย๔๘ หมายความวา ในเวลาฉนพงกาหนดรวากาลงฉนอย เปนตน เมอวปสสนาญาณแกกลา ผนนจะรบรจตทตองการทาอากปกรยานน ๆ พรอมทงสภาวะเคลอนไหวและการรบรรสดวยชวหาวญญาณ เมอโคจรสมปชญญะแกกลาขนดวยการกาหนดร

                                                            

๔๓ ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๕/๓๒๔. ๔๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕. ๔๕ ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๕/๓๒๕. ๔๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕. ๔๗ ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๕/๓๒๕. ๔๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕.

  

๒๑

การลม ผนนอาจเกดความรสกรงเกยจอาหารวาเปนสงปฏกล และเหนวาเปนภาระในการเคยวกน บางทานรบประทานอาหารไมอมเพราะรสกวานารงเกยจ ความสาคญวาอาหารเปนสงปฏกลน เกดขนเมอโคจรสมปชญญะมกาลงแกกลาแลว ฉ. ในการถายอจจาระ และปสสาวะ “อจจารปสสาวกมเม สมปชานการ โหต” ขณะถายอจจาระ ปสสาวะ ยอมกาหนดร เมอถายอจจาระปสสาวะ๔๙ หมายความวา ในการขบถายอจจาระและปสสาวะพงกาหนดสตรตามความเปนจรงแลว การเจรญวปสสนาเปนการรบรรป-นามตามความเปนจรงไมมการเลอกอารมณทดเลศหรอตาทราม เพราะอารมณทกอยางเหมอนผาขาวทมาปรากฏในจต ถาเรารบรอารมณดวยสตและปญญา กเหมอนการจบผาดวยมอทสะอาด ถารบรอารมณดวยความโลภเปนตน กเหมอนการจบผาดวยมอทสกปรก เมอวปสสนาญาณแกกลาขน ผนนจะรบรจตทตองการจะขบถาย และสภาวะเคลอนไหวของรปธรรม พรอมดวยทกเวทนาทเกดขนในขณะนน เปนตน๕๐ ช. ในการเดน “คเต ฐ เต นสนเน สตเต ชาครเต ภาสเต ตณหภาเว สมปชานการ โหต”๕๑ ขณะเดน ยน นง หลบ ตน พด นง ยอมกาหดร๕๒ หมายความวา ผนนควรกาหนดรใน ขณะเดน ยน และนง เหมอนกบหมวดอรยาบถทกลาวมาแลว ในขณะงวงนอน พงกาหนดร เมองวงนอนมากพงเหยยดกายนอนแลวกาหนดร อาการนอนนน เปนตน โดยรบรรป-นามทปรากฏชดในแตละขณะนน ในขณะเรมตน พงกาหนดจตตนนน จตดงกลาวไมปรากฏชดในเวลาเรมนน ภายหลงเมอสมาธมกาลงแลว ผนนจงสามารถกาหนดรได ยอมเกดปญญาหยงเหนวา รป-นาม ทเกดขนกอนจะหลบไดดบไปกอนไมตอเนองถงขณะหลบ การหลบ คอการเกดขนของจตทไมสามารถทาการคด กาหนดเหน ไดยน หรอสมผส เปนตน รปนามในขณะหลบกดบไปกอนทจะถงขณะตน การตน คอ การเกดขนของจตททาการคดเปนตนได ไมมตวตนผนอนหรอผตนอยางแทจรงและไมมสภาวะทเทยง เปนสขบงคบบญชาไดการหยงเหนอยางนชอวา อสมโมหสมปชญญะในขณะพดพงกาหนดรเวลาทพด แตการพดทาใหขาดสตและสงผลใหคดฟงซานในเรองราวทไดพดภายหลง (สาหรบผทยงมสตและสมาธไมแกกลา) ผนนจงไมควรพดกนในระหวางการปฏบตธรรม ยกเวนมเหตสาคญจรง ๆ เมอวปสสนาญาณแกกลาแลวยอมรบรจตทอยากจะพดได และรปเคลอนไหวกระทบกน เมอพดแลวหยดพด กพงกาหนดรรป-นาม ทประจกษในขณะนนวาเกดขนในขณะพดไดดบไปกอนไมตอเนองถงขณะนง แมจตทตองการจะนงและรปนงกเกดขนแลวดบทนทในขณะนนการหยงเหนอยางนจดเปนอสมโมหสมปชญญะ๕๓

                                                            

๔๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕. ๕๐ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๕), หนา ๑๓๔. ๕๑ ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๕/๓๒๕. ๕๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕. ๕๓ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, หนา ๑๓๔.

  

๒๒

๒.๒.๔ ธาตมนสการปพพะ พจารณาสงปฏกล คอ พจารณาอาการ ๔๒ (พจารณาโดยพสดาร) ธาตดน ๒๐ ธาตนา ๑๒ ธาตไฟ ๔ และธาตลม ๖ ในกายของตนม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตน ใหเหนวาเปนของนาเกลยดหรอเปนการพจารณาโดยลกษณะของธาต ม ๔ ลกษณะ คอ ๑. ธาตดน (ปฐวธาต) มลกษณะแขงและออน ๒. ธาตนา (อาโปธาต) มลกษณะไหลและเกาะกม ๓. ธาตไฟ (เตโชธาต) มลกษณะรอนและเยน ๔. ธาตลม (วาโยธาต) มลกษณะเคลอนไหวและหยอนตง ในบรรดาธาตทง ๔ ชนดนธาตทเหนไดงายทสดคอ ธาตลมหรอวาโยธาต ซงมลกษณะความตง ความหยอน เปนตน และเมอกาหนดธาตลมไดชดเจนแลว การรลกษณะเฉพาะของธาตอน ๆ กจะคอย ๆ ตามมาเอง เพราะธาตทง ๔ น เกดรวมกนและไมสามารถทจะแยกออกจากกนไดนนเอง เรยกวา อวนโภครป ดวยเหตนบางคนจงเรยกกรรมฐานแบบนวา “วาโยธาตกรรมฐาน”๕๔ พระผมพระภาคเจาไดตรสสอนไววา “ภกษทงหลาย อกประการหนง ภกษยอมพจารณาเหนกายนแหละ ซงตงอย ตามทตงอยตามปกต โดยความเปนธาตวา มอยในกายน ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม ภกษทงหลาย เปรยบเหมอน คนฆาโค หรอ ลกมอของคนฆาโค ผมความ ชานาญครน ฆาแมโคแลวชาแหละเนอแบงออกเปนชน ๆ นงอย ณ ทางใหญ ๔ แพรง ฉน ใดภกษ ยอมพจารณาเหนกายในกายภายในบาง เฝาตามดกายในกายภายนอกอยบาง เฝาตามดกายในกายภายในหรอภายนอกอยบาง ดวยประการฉะน หรอเฝาตามดสงทเกดขนในกายอยบาง เฝาตามดสงทดบไปในกายอยบาง เฝาตามดสงทเกดขนและดบไปในกายอยบาง ภกษนนเขาไปตงสตอยวา กายมอยดงน เพยงเพอรไวเทานน เพยงเพอระลก ไวเฉพาะเทานน เปนผไมมสงใดอาศยอยดวย ทงไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย”๕๕ ธาต ๔ เหลานบางแหงเรยกวา มหาภตรป คอ รปใหญโตปรากฏชดเจน หมายความวา รปทใหญโตโดยรปรางและปรากฏลกษณะ เพราะวตถสงของทงสนประกอบขนจากรปเหลาน ซงมลกษณะเฉพาะตนเดนชดกลาว คอ ๑. ธาตดน คอ อาการ ๒๐ อยาง ไดแก ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก ไขกระดก มาม หวใจ ตบ พงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา มนสมอง ๒. ธาตนา คอ อาการ ๑๒ อยาง ไดแก นาด นาเสลด นาหนอง นาเลอด นาเหงอ นามนขน นามนเหลว นาตา นาลาย นามก นาไขขอ ปสสาวะ                                                             

๕๔ จาลอง ดษยวณช, วปสสนากรรมฐานและเชาวนอารมณ ฉบบปรบปรง, (เชยงใหม: หางหนสวนจากด เชยงใหมโรงพมพแสงศลป, ๒๕๕๖), หนา ๕๒-๕๔. ๕๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๓๗/๗๕.

  

๒๓

สวนภายในรางกายยงมธาตอก ๒ ลกษณะ (รวมเปนอาการ ๑๐ อยาง) คอ ๓. ธาตไฟ คอ ไออน ไฟทาใหเสอมโทรม ไฟแผดเผาและไฟทยอยอาหาร ๔. ธาตลม คอ ลมพดขนเบองบน ลมพดลงเบองตา ลมในทอง ลมในลาไส ลมพดไปตามอวยวะนอยใหญ และลมหายใจ เมอกลาวโดยอาการ ๔๒ ตามลาดบอยางน จตของผนนยอมรบรอาการอยางใดอยางหนงทเดนชดมากทสด ในขณะนนจตยอมตงมนในสภาวะของธาต บรรลขณกสมาธ คอ สมาธชวขณะ ในวปสสนาซงมกาลงเทยบเทากบอปจารสมาธ เพราะมอารมณเปนสภาวธรรม ความจรงสมาธของวปสสนานนมกาลงเสมอกบอปจารสมาธ ในขณะบรรลวปสสนาญาณ และเทยบเทาปฐมฌานในขณะบรรลมรรคผล แตเพราะวปสสนามอารมณหลากหลายตามปจจบนขณะนน ๆ ดงนน จงเรยกวา ขณกสมาธ ขอนตางจากสมาธในสมถภาวนาทมอารมณอยางเดยว เชน อนสต หรอ กสณ เปนตน การกาหนดพอง-ยบกเปนการเพงอารมณเดยวจดเปนสมถภาวนาดวยเชนกน แตจะเนนการกาหนดรธาตทง ๔ โดยมธาตเปนหลกจดเปนกายานปสสนาสตปฏฐาน เพราะสภาวะการพอง-ยบนนตองอาศยการลมทเกดภายในทอง ซงจะมลกษณะเดยวกนกบอานาปานสต คอ พจารณาลมหายใจ เขาออก การตามรของลมททองนนจดเปนธาตกรรมฐาน เพราะสภาวะตงหยอนของลมในทองนอกลาไสทเรยกวา กจฉสยวาโย ความจรงลมหายใจทสดเขาไปในปอดมไดเคลอนไปในทองดงทเขาใจกนโดยทวไป การหายใจนนเปนกระบวนการทเกดจากการทางานของกลามเนอกระบงลม ทรวงอก และกระดกซโครง กระบงลมกนอยระหวางชองอกและชองทอง โดยอยดานลางของปอด ตามปกตเมอเราหายใจเขากระบงลมจะหดตวกดอวยวะในชองทองสงผลใหลมในชองทองพองออกมา และเมอหายใจออกกระบงลมจะยดขน สงผลใหลมในทองยบลงพรอมกบดนลมออกจากปอด ดงนนสภาวะพองยบทองทอาศยการหายใจเขาออกจงเปนลมในทองทมอยเดมและเปนอารมณกรรมฐานอยางหนงไดตามหลกกายานปสสนาสตปฏฐาน ๒.๒.๕ ปฏกลมนสการปพพะ พจารณาสงปฏกล คอ พจารณาอาการ ๓๒ ในกายของตนม ผม ขน เลบ ฟน หนงเปนตน พระผมพระภาคเจาไดตรสสอนไววา “ภกษทงหลาย อกขอหนง ภกษยอมพจารณาเหนกายน แหละ แตพนเทา ขนไปแตปลายผมลงมา มหนงเปนทสดรอบ เตมดวยของ ไมสะอาดมประการตางๆ วา ม อยในกายน ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มาม หวใจ ตบ ผงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสทบ อาหารใหม อาหารเกา ด เสลด หนอง เลอด เหงอมนขน นาตา มนเหลว นาลาย นามก ไขขอ มตร ดกรภกษทงหลาย เปรยบเหมอนไถมปาก สองขาง เตมดวยธญชาตตางชนดคอ ขาวสาล ขาวเปลอก ถวเขยว ถวเหลอง งา ขาวสาร บรษผม นยนตาดแกไถนนแลว พงเหนไดวา นขาวสาล นขาว เปลอก นถวเขยว นถวเหลอง นงา นขาวสาร ฉนใด ภกษกฉนนนเหมอน กน ยอมพจารณาเหนกายนแหละ แตพนเทาขนไป

  

๒๔

แตปลายผมลงมา มหนง เปนทสดรอบ เตมดวยของไมสะอาดมประการตางๆ วามอยใน กายน”๕๖ พจารณารางกายเปนเพยงธาต ๔ ไมใชคน ไมใชสตว อวยวะภายนอก อวยวะภายใน นาทแทรกตามอวยวะ ตาง ๆ ใหเหนวาเปนของนาเกลยด เมอเหนเปนของนาเกลยดแลวกจะเกดความเบอหนาย ละคลายสงตาง ๆ ไมยดมนอะไร ๆ ทเปนตวเราอกตอไปได ๒.๒.๖ นวสวถกปพพะ พจารณาซากศพ มลกษณะตาง ๆ กน ถง ๙ ลกษณะ เชน ซากศพทตายแลว ๑ วน ถง ๓ แลวนามาเปรยบเทยบกบกายของตนวา มสภาพอยางเดยวกน พระผมพระภาคเจาไดตรสสอนไววา “ภกษทงหลาย อกขอหนง ภกษเหมอนกะวาพงเหนสรระ ทเขาทงไวในปาชา อนฝงกาจกกนอยบาง ฝงนกตะกรมจกกนอยบาง ฝงแรงจก กนอยบาง หมสนขกดกนอยบาง หมสนขจงจอกกดกนอยบาง หมสตวตวเลกๆ ตางๆ กดกนอยบาง เธอยอมนอมเขามาสกายนแหละวา ถงรางกายอนนเลากม อยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวงความเปนอยางนไปได ดงพรรณนามา ฉะน ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายภายในบาง พจารณาเหนกายในกายภายนอกบาง พจารณาเหนกายในกายทงภายในทงภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมคอ ความเกดขนในกายบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมในกายบาง พจารณาเหน ธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในกายบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของ เธอทตงมนอยวา กายมอยกเพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหา และทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยาง นแล ภกษชอวาพจารณาเหนกายในกายอย ฯ”๕๗

๒.๓ บคคลทเกยวของกบกายานปสสนาสตปฏฐาน คมภรทฆนกาย มหาวรรค กลาวถงจรตของผเจรญวปสสนาหรอกายานปสสนาสตปฏฐานสามารถสงเคราะหเขากบจรต ๒ คอ ตณหาจรตและทฏฐจรต ในจรตทง ๒ น แยกยอยออกไปอกอยางละ ๒ คอ ตณหาจรตทมปญญาออน กบ ตณหาจรตทมปญญาแกกลา และทฏฐจรตทมปญญาออนกบทฏฐจรต ทมปญญาแกกลา ในอรรถกถามชฌมนกาย มลปณณาสก มอธบายประเภทบคคลทเหมาะกบสตปฏฐาน ๔ ไววา บคคลผเจรญสมถะและวปสสนา แบงเปน ๒ อยาง คอ ๑. มนธบคคล บคคลทมปญญาออน ๒. ตกขบคคล บคคลทมปญญากลา๕๘ หากจะแบงใหละเอยด มถง ๔ จาพวก คอ ตณหาจรตของผมปญญาออน และตณหาจรตของผมปญญากลา ทฏฐจรตของผมปญญาออน และทฏฐจรตของผมปญญากลา ดงนคอ                                                             

๕๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๖/๒๑๘. ๕๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๘๐/๒๒๐. ๕๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๘๐/๒๒๐.

  

๒๕

๒.๓.๑ ตณหาจรตบคคล ผมนสยรกสวยรกงาม รกสขรกสบาย และรกสงบ เหมาะแกเจรญกายานปสสนาสตปฏฐานหรอเวทนานปสสนาสตปฏฐาน และควรเรมตนการปฏบตดวยการทาสมถกรรมฐานใหจตสงบในระดบลกเสยกอน จตจงจะมคณภาพในการตามรกายและเวทนาไดด ตณหาจรตทมปญญาออน ควรเจรญกายานปสสนาสตปฏฐาน จงจะเปนผลดเพราะเปนของหยาบ เหนสภาวะรปนามทเกดขนไดงาย และเหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกน ตณหาจรตทมปญญากลา ควรเจรญเวทนานปสสนาสตปฏฐาน จงจะเปนผลด เพราะเปนกรรมฐานละเอยด คนมปญญากลาสามารถเหนสภาวะรปนาทเกดขนไดงาย และเหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกน ๒.๓.๒ ทฏฐจรตบคคล ผทเปนคนเจาความคด เหมาะแกการเจรญจตตานปสสนาสตปฏฐานหรอธมมานปสสนาสตปฏฐาน โดยไมจาเปนตองทาสมถกรรมฐานใหจตสงบแนบแนนเสยกอน ทฏฐจรตทมปญญาออน ควรเจรญจตตานปสสนาสตปฏฐาน จงจะเปนผลด เพราะไมหยาบ และไมละเอยดเกนไป เหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกน ทฏฐจรตทมปญญากลา ควรเจรญธมมานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลดเพราะเปนกรรมฐานละเอยด คนมปญญากลาสามารถเหนไดงาย และเหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกน สตปฏฐาน ธรรมเปนทตงแหงสตหรอการปฏบตมสตเปนประธาน เพราะเหตระระผมพระภาคเจาจงตรสสตปฏฐานวาม ๔ ไมหยอน ไมยง ตอบวา กเพราะจะทรงใหเปนประโยชนเกอกล แกเวไนยสตวผมจรตทแตกตางกน คมภรอรรถกถากลาวจรตของผเจรญวปสสนาหรอสตปฏฐาน ๔ วาม ๒ จรต คอ ตณหาจรตและทฏฐจรตในจรตทง ๒ น แยกยอยออกไปอกอยางละ ๒ คอ ตณหาจรตทมปญญาออน กบ ตณหาจรตทมปญญาแกกลา และทฏฐจรตทมปญญาออนกบทฏฐจรต ทมปญญาแกกลา ในอรรถกถามชฌมนกาย มลปณณาสก มอธบายประเภทบคคลทเหมาะกบสตปฏฐาน ๔ ไววา บคคลผเจรญสมถะและวปสสนา แบงเปน ๒ อยาง คอ ๑. มนธบคคล บคคลทมปญญาออน ๒. ตกขบคคล บคคลทมปญญากลา หากจะแบงใหละเอยด มถง ๔ จาพวก คอ ตณหาจรตของผมปญญาออน และตณหาจรตของผมปญญากลา ทฏฐจรตของผมปญญาออน และทฏฐจรตของผมปญญากลา ดงนคอ ๒.๓.๓ สมถยานกบคคล สมถยานก แปลวา ผมสมถะเปนยาน หมายถงผบาเพญสมถะกอนแลวจงเจรญวปสสนาทหลง ตามความหมายอยางกวาง สมถะทบาเพญกอนนน อาจไดเพยงอปจารสมาธหรอกาวไปถงอปปนาสมาธไดฌานสมาบต กได แตอรรถกถานยมใชในความหมายทจากดหรอจาเพาะกวานนคอ มงเอา

  

๒๖

เฉพาะผไดฌานสมาบตแลว ดงนนจงไดกลาววาวธปฏบตตามแนวพทธพจน (เกยวกบการบรรลอาสวกขยอาศย ปฐมฌานกได ทตยฌาน กได ฯลฯ ) เปนปฏปทาของพระสมถยานก ทมปญญาออน ควรเจรญกายานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลด เพราะมนมตพงถงฌานไดไม ยากนก ทมปญญากลา ควรเจรญเวทนานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลด เพราะไมตงอยในอารมณหยาบและเหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกนการฝกปฏบตของผทไดฌานสมาบตตงแต ปฐมฌาน จนถง สญญาเวทยตนโรธ เปนปฏปทาของผปฏบตทมชอเรยกในสมยอรรถกถาวา “สมถยานก” แปลวา ผมสมถะเปนยาน คอ บาเพญสมถะจนไดฌานกอนแลวจงเจรญวปสสนาและนบวาเปนวธปฏบตอยางหนงในบรรดาวธ ๔ อยางททานกลาวไวในบาลคอ๕๙ ๑. สมถปพพงคมวปสสนา วปสสนาภาวนาทมสมถะนาหนา (เรยกเตมวา สมถปพพงคมวปสสนาภาวนา การเจรญวปสสนาโดยมสมถะนาหนา) ๒. วปสสนาปพพงคมสมถะ เปนสมถะภาวนาทมการเจรญวปสสนานาหนา (เรยกเตมวาวปสสนาปพพงคมสมถภาวนา การเจรญสมถะโดยมวปสสนานาหนา) ๓. ยคนทธสมถวปสสนาภาวนา เปนการเจรญสมถะและวปสสนาภาวนาโดยทมเขาคกน (เรยกเตมวาสมถวปสสนายคนทธภาวนา การเจรญสมถะและวปสสนาควบคไปดวยกน) ๔. ธมมทธจจวคคหตมานส เปนวธการปฏบตเมอจตถกชกใหเขวดวยธรรมธจจ คอวาความฟงซานธรรม หรอ ตนธรรม (ความเขาใจผดยดเอาผลทประสบในระหวางวาเปนมรรคผลนพพาน)๖๐ ขอความขางตนแสดงวาเนยยบคคลผบรรลสมถฌานกอนแลวมาเจรญวปสสนา สามารถเขาฌานสมาบตในขณะทเกดความลาบากกายและในขณะทเกดความลาบากกายและใจ แลวจงเจรญวปสสนาตอไป การปฏบตเชนน จะทาใหสมาธและปญญาในวปสสนาแกกลาขนตามลาดบ เมอสมาธและปญญาแกกลาความลาบากกายและใจยอมไมเกดขน สามารถนงกาหนดไดอยางตอเนองตลอดทวาราตร สมถฌานจงเกอกลแกเนยยบคคลโดยพเศษอยางน ในปจจบนบคคลผมกเจรญวปสสนากอน อาจพบกบความลาบากกายและใจบางแตถากาหนดรสภาวะอยางตอเนองจนกระทงสมาธและปญญาแกกลาแลว กจะสามารถขามพนความลาบากนนไปได ดวยเหตทกลาวมาน ศลและสมถภาวนาเปนธรรมเกอกลแกเนยยบคคลเปนพเศษ ทานจงกลาวไวในคมภรเนตตอรรถกถาขางตนวา สกขา ๓ เกอกลแกเนยยบคคล แตทานมไดกลาวไวโดยมงจะแสดงวาเขาตองเจรญสกขา ๓ เปนเวลานานจงจะบรรลธรรมไดโดยแทจรงแลว สมาธม ๒ ประการ คอ อปจารสมาธ และอปปนาสมาธ จตยอมตงมนดวย อาการ ๒ อยางในฐานะแหงอปจารสมาธ หรอในฐานะทบรรลอปปนาสมาธ ในบรรดาสมาธเหลานน จตยอมตงมนดวยการละนวรณในฐานะแหงอปจารสมาธ และตงมนดวยความปรากฏแหงองคฌานในฐานะทบรรลอปปนาสมาธ

                                                            

๕๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, พมพครงท ๓๒, (กรงเทพมหมานคร: สานกพมพผลธมม, ๒๕๕๕), หนา ๔๒๖.

๖๐ เรองเดยวกน, หนา ๔๒๖.

  

๒๗

๒.๓.๔ วปสสนายานกบคคล วปสสนายานก แปลวา ผมวปสสนาเปนยาน เรยกเตมเพอยาความหมายใหหนกแนนวา สทธวปสสนายานก แปลวา ผมวปสสนลวนๆ เปนยาน หมายถง ผทเรมปฏบตดวยเจรญวปสสนาทเดยวโดยไมเคยฝกหดเจรญสมาธใด ๆ มากอนเลย แตเมอเจรญวปสสนาคอใชปญญาพจารณาความจรงเกยวกบสงทงหลายอยางถกทางแลว จตกจะสงบขน เกดมสมาธตามมาเอง ในตอนแรกสมาธทเกดขนอาจเปนเพยงขณกสมาธ คอ สมาธชวขณะ ซงเปนสมาธอยางนอยทสดเทาทจาเปนเพอใหวปสสนาดาเนนตอไปได ดงททานกลาววา ปราศจากขณกสมาธเสยแลว วปสสนายอมมไมได (แมผไดขณกสมาธอยแลวมาปฏบตวปสสนา กเรยกวาวปสสนายานกอยนนเอง เพราะตามปกตในชวตประจาวน คนทวๆไป ยอมไดขณกสมาธกนมาบางแลว ไมมากกนอย ในโอกาสทจตใจสงบหรอแนวแนดวยการงานหรอเหตแวดลอมบางอยาง ดงนน แมจะเคยไดขณกสมาธมาแลวดวยเหตอานวยตางๆ เชน พนจตดเปนตนกถอวารวมอยในจาพวกผไมเคยฝกเจรญสมาธมากอนเหมอนกน) เมอผเปนวปสสนายานกเจรญวปสสนาตอๆไป สมาธกพลอยไดรบการฝกอบรมไปดวย ถงตอนนอาจเจรญวปสสนาดวยอปจารสมาธ (สมาธจวนจะแนวแนหรอสมาธจวนจะถงฌาน) กได จนในทสดเมอถงขณะทบรรลมรรคผล สมาธนนกจะแนวแนสนทเปนอปปนาสมาธ อยางนอยถงระดบปฐมฌาน (ฌานท ๑ หรอรปฌานท ๑) ทมปญญาออน ควรเจรญจตตานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลด เพราะไมหยาบไมละเอยดเกนไป เหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกน ทมปญญากลา ควรเจรญธมมานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลด เพราะเปนกรรมฐานละเอยดมาก และเหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกน๖๑ อยางไรกตาม อรรถกถาสรปวา ไมวาจะเจรญวปสสนาโดยมสมถะนาหนา หรอเจรญสมถะโดยมวปสสนานาหนากตาม เมอถงขณะทอรยมรรคเกดขน ทงสมถะและวปสสนาจะตองเกดขนดวยกนอยางควบคเปนการแนนอนเสมอไป ทเปนเชนน เพราะวาโดยหลกพนฐานแลว สมถะและวปสสนากคอองคของมรรคนนเอง วปสสนาไดแกสมมาทฏฐและสมมาสงกปปะ สมถะไดแกองคมรรคทเหลออก ๖ ขอ ซงเปนธรรมดาอยแลวทองคมรรคเหลานจะตองเกดขนพรอมกนในขณะบรรล อรยภม หากกลาววา ธรรมทงสองน เนองกนอยางยง เปนธรรมประกอบเขาดวยกน อาศยกน กมเหตทจะกลาวเชนนได เชนกน เชนในบางคราว พระผมพระภาคเจาตรสสอนโดยสาระวา เมอจตสดสายฟงซานอย ยอมเปนเวลาแหงสมถะ (หมายถง ถายงฟงซานอย ควรเจรญสมถะ) อานสงค หรออานาจแหงสมถะ ยอมทาใหจตไมฟงซาน กลาวคอ เปนการทาจตใหตงมน ไมสดสาย ฯลฯ พนไปจากความครอบงา หรอความสนไหวไปตามอานาจของกเลส ตณหา นวรณ ทงหลายนนเอง และ เมอจตมความตงมน ไมสดสายฟงซานดแลว พระผมพระภาคเจาตรสโดยสาระวา นนยอมเปนเวลาแหงวปสสนา เมอพจารณาตามนแลว ผแยบคาย ไมสดโตงจนเกนไป ยอมพจารณาถงความประกอบเขาดวยกนของ                                                            

๖๑ พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย (พระมหาประเสรฐ มนตเสว), รายวชาสตปฏฐานภาวนา, หนา ๒๘-๓๑.

  

๒๘

ธรรมทงสองน คอ สมถะ และวปสสนา อนเปนธรรมซงมหนาทตางกนสองประการ แตเปนไปเพอความบรรลกจเดยวกน คอความบรรลวเศษ อนไมกาเรบ นนเอง

๒.๔ การปฏบตวปสสนาในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน กายานปสสนาสตปฏฐาน เปนหลกปฏบตวปสสนาภาวนาวาดวย การตงสตพจารณาเหนกายในกายทงหลาย กายหมายถง กาย, ตว, ตน, รางกาย, หม, กอง, คณะ, หมวด ซงกคอทเกดขนของสงนารงเกยจทงหลาย๖๒ พระผมพระภาคเจาตรสสอนใหเรามสตอยกบกาย (ซงเปนปรากฏการณทางกายภาพ) โดยวธปฏบตตามหลกปฏบต ๖ หมวดในกายานปสสนาสตปฏฐาน เชนการปฏบตในหมวดอรยาบถทกลาววาเมอนงอย ยอมรชดวา “นงอย” เปนตน๖๓ รวมถงในหมวดสมปชญญะ ทกลาววามสมปชญญะในการกาวไปและถอยกลบ เปนตน๖๔ คอพระผมพระภาคเจาตรสสอนใหมสตอยตลอดในอรยาบถทง ๔ คอ ยน เดน นง นอน รวมถงในอรยาบถยอยตาง ๆ โดยตงกายอยในอาการอยางไร ๆ กใหรอาการ นน ๆ หรอทาทางนน ๆ เมอเดนพงกาหนดใหรวาเดน เมอยนพงกาหนดใหรวายน อยางนเปนตน การกาหนดรกายในกายานปสสนาสตปฏฐานจาแนกไวเปน ๖ หมวดดงน คอ ๑. พจารณาลมหายใจเขา ลมหายใจออก ใหเหนการไหลเขา ไหลออกตดตอกน ๒. พจารณาอรยาบถ คอ พจารณาใหรความเปนไปของการเดน ยน นง นอน ๓. พจารณาสมปชญญะ คอ พจารณาความรสกตวในการเคลอนไหวทางกาย ๔. พจารณาสงปฏกล คอ พจารณาอาการ ๓๒ ในกายของตนม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตน ใหเหนวาเปนของนาเกลยด ๕. พจารณาธาต คอ พจารณาดน นา ไฟ ลม ในกายของตน ใหเหนโดยความเปนธาต เหมอนคนฆาโคแบงอวยวะของโคทฆาแลว ออกเปนสวน ๆ อยางชานาญ ๖. พจารณาซากศพ ซงมลกษณะตาง ๆ กน ถง ๙ ลกษณะ เชน ซากศพทตายแลว ๑ วน ถง ๓ วน แลวนามาเปรยบเทยบกบกายของตนวา มสภาพอยางเดยวกน ๒.๔.๑ อานสงสการเจรญกายานปสสนาสตปฏฐาน ผเจรญกรรมฐานตามหลกสตปฏฐาน ยอมจะบรรลมรรคผลและนพพาน เปนพระอรยบคคลผละกเลสไดโดยสนเชงกลาวคอ พระอรหนต สามารถระงบความเศราโศกและความคราครวญ ดบทกขไดทงทางกายและโทมนสทางใจในภพน เมอไดปรนพพานแลวกไมกลบมาเวยนวายตายเกดในภพใหมใหไดรบทกขและโทมนสอก ทานเปนผบรรลมรรคญาณ ๔ คอ โสดาปตตมรรคญาณ สกทาคามมรรคญาณ อนาคามมรรคญาณและอรหตมรรคญาณ พรอมทงรแจงพระนพพานอนเปนสภาพดบทกขทงปวง ดงมพระพทธพจนในมหาสตปฏฐานสตรวา

                                                            

๖๒ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙. ราชบณฑต) รวบรวมแปล, พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชดศพทวเคราะห, (ม.ป.ท.), หนา ๑๖๒. ๖๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๐๔/๓๗๕. ๖๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๐๕/๓๗๖.

  

๒๙

ดกรภกษทงหลาย กผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐานทง ๔ น อยางน ตลอด ๗ ป เขาหลงผล ๒ ประการอยางใดอยางหนง คอ พระอรหตผลในปจจบน ๑ หรอเมอยงมอปาทเหลออย เปนพระอนาคาม ๑ ๗ ป ยกไว ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐาน ๔ นอยางตลอด ๖ ป ... ๕ ป ... ๔ ป ...๓ ป ... ๒ ป ... ๑ ป เขพงหวงผล ๒ ประการอยางใดอยางหนง คอพระอรหตผลในปจจบน ๑ หรอเมอยงมอปาทเหลออย เปนพระอนาคาม ๑ ๑ ป ยกไว ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐาน ๔ น อยางนตลอด ๗ เดอน เขาพงหวงผล ๒ ประการ อยางใดอยางหนง คอ พระอรหตผลในปจจบน ๑ หรอเมอยงมอปาทเหลออย เปนอนาคาม ๑ ๗ เดอน ยกไว ผใดผหนงเจรญสตปฏฐานทง ๔ น อยางน ตลอด ๖ เดอน .. ๕ เดอน .. ๔ เดอน .. ๓ เดอน .. ๒ เดอน .. ๑ เดอน .. กงเดอน เขาพงหวงผล ๒ ประการอยางใดอยางหนง คอพระอรหตผลในปจจบน ๑ หรอเมอยงมอปาทเหลออยเปนพระอนาคาม ๑ ฯ ดกรภกษทงหลาย หนทางนเปนทไปอนเอก เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงความโศกและปรเทวะ เพอความดบสญแหงทกขโทมนส เพอบรรลธรรมทถกตอง เพอทาใหแจงซงพระนพพาน หนทางนคอสตปฏฐาน ๔ ประการฉะนและคาทเรากลาวดงพรรณนามาฉะน เราอาศยเอกายมรรค กลาวแลว พระผมพระภาคตรสพระพทธพจนนแลว ภกษเหลานนยนดชนชมภาษตของพระผมพระภาคเจาแลว ฉะนแลฯ๖๕ พระผมพระภาคเจาไดตรสวาสตปฏฐานม ๔ ไมหยอนไมยง กเพราะจะทรงใหเปนประโยชนเกอกล แกเวไนยสตวแทจรง ในจาพวกเวไนยสตวทเปนตณหาจรต ทฏฐจรต ผเปนสมถยานก (ผมสมถะเปนยาน) และวปสสนายานก (ผมวปสสนาเปนยาน) ทเปนไปโดยสวนทงสอง คอ ปญญาออน และปญญากลา กายานปสสนาสตปฏฐานมอารมณหยาบเปนทางหมดจด สาหรบเวไนยสตวผมตณหาจรต มปญญาออน เวทนานปสสนาสตปฏฐานมอารมณละเอยด เปนทางหมดจด สาหรบเวไนยสตวผมตณหาจรต มปญญากลา จตตานปสสนาสตปฏฐาน ทมอารมณไมแยกออกมากนกเปนทางหมดจด สาหรบเวไนยสตวผมทฏฐจรต มปญญาออน ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ทมอารมณแยกออกมาก เปนทางหมดจด สาหรบเวไนยสตว ผมทฏฐจรต มปญญากลา ๒.๔.๒ วธทากายานปสสนาสตปฏฐานให วชชา ๘ และวมตตสมบรณ พระผมพระภาคเจาตรสวา “โพชฌงค ๗ ประการทบคคลเจรญ ทาใหมากแลว ทาวชชาและวมตตใหสมบรณ สตปฏฐาน ๔ ประการทบคคลเจรญทาใหมากแลวทาโพชฌงค ๗ ประการใหบรบรณ สจรต ๓ ประการทบคคลเจรญทาใหมากแลวทาสตปฏฐาน ๔ ประการใหบรบรณ อนทรยสงวรทบคคลเจรญทาใหมากแลวทาสจรต ๓ ประการใหบรบรณ” ๖๖ กายานปสสนาเปนการสารวมอนทรยสงวรอยางประเภทหนงใน ๔ ประเภทของหลกสตปฏฐานทบคคลเจรญอยางไร ทาใหมากแลวอยางไร จงทาสจรต ๓ ประการใหบรบรณ คอ ภกษในธรรมวนยนเหนรปทนาชอบใจทางตาแลว ไมหลงใหล ไมเพลดเพลนรปทนาชอบใจ ไมใหเกดความกาหนด กายของเธอกคงท และจตทคงทในภายในกมนคงด หลดพนดแลว อนง เธอเหนรปทไมนาชอบใจทางตาแลว กไมเกอเขน มจตไมตดอย ไมเสยใจ มใจไมพยาบาท ทงกายของเธอกคงท และจตทคงทในกายในกมนคงด หลดพนแลว

                                                            

๖๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๐๐/๒๓๓. ๖๖ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๑๘๓/๑๒๐.

  

๓๐

อกประการหนง ภกษฟงเสยงทางห ฯลฯ ดมกลนทางจมก ...ลมรสทางลน ...ถกตองโผฏฐพพะทางกาย ...รแจงธรรมารมณทนาชอบใจทางใจแลว ไมหลงใหลไมเพลดเพลน ไมใหเกดความกาหนด กายของเธอกคงท และจตทคงทในภายในกมนคงด หลดพนดแลว อนง เธอรแจงธรรมารมณทไมนาชอบใจทางใจแลว กไมเกอเขน มจตไมตดอย ไมเสยใจ มใจไมพยาบาททงกายของเธอกคงท และจตทคงทในภายในกมนคงด หลดพนแลว เพราะเหตทภกษเหนรปทางตาแลว มกายคงท และมจตทคงทในภายใน มนคงดหลดพนดแลวในรปทงทนาชอบใจและไมนาชอบใจ ฟงเสยงทางห ฯลฯ ดมกลนทางจมก ...ลมรสทางลน ...ถกตองโผฏฐพพะทางกาย ...รแจงธรรมารมณทางใจแลว มกายคงท และมจตทคงทในภายในมนคงด หลดพนดแลวในธรรมทนาชอบใจและไมนาชอบใจ อนทรยสงวรทบคคลเจรญอยางนแล ทาใหมากแลวอยางน จงทาสจรต ๓ ประการใหบรบรณ สจรต ๓ ประการนนทบคคลเจรญอยางไร ทาใหมากแลวอยางไร จงทาสตปฏฐาน ๔ ประการใหบรบรณ คอ ภกษในธรรมวนยนละกายทจรต เจรญกายสจรต ละวจทจรต เจรญวจสจรต ละมโนทจรต เจรญวจสจรต กายนปสสนาสตปฏฐาน ทบคคลเจรญอยางไร ทาใหมากแลวอยางไรกสามารถทาโพชฌงค ๗ ประการใหบรบรณ คอ ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกได พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย ฯลฯ พจารณาเหนจตในจต ฯลฯ พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกได กายานปสสนาสตปฏฐานทอยในสตปฏฐาน ๔ ประการทบคคลเจรญอยางนแล ทาใหมากแลวอยางน จงทาโพชฌงค ๗ ประการใหบรบรณ

๒.๕ สรปทายบท การปฏบตธรรมในชนสงสดของพระพทธศาสนาและเปนทยอมรบกนในพระพทธศาสนาเถรวาทวาเปนการปฏบตธรรมเพอใหลวงความทกข ถงสนตสขอยางแทจรง เปนการพฒนาจตขนสงสดในพระพทธศาสนาโดยอาศยหลกการปฏบตวปสสนาภาวนา ซงยงผลมากกวาการบาเพญสมถภาวนา เพราะเปนการถอนและทาลายกเลสอยางละเอยดอนเปนตนตอของทกขทงหลายทงมวลโดยตรงและเปนการพฒนาจตเขาสขนอรยบคคล ซงไมตองเวยนวายตายเกดอกตอไป แตในขณะทยงอยระหวางการปฏบตยงไมบรรลพระนพพานขนอรหนตนน กจะมความทกขทลดนอยลง และมความสขเพมขนตามขนตอนการปฏบต รวมทงไดภพชาตทประณตขนอกดวย กายานปสสนาสตปฏฐานเปนหนงในฐานแหงการเจรญสตในการสตปฏฐาน ๔ นนไดกลาวไวในพระสตตนตปฎก ทเปนสตรใหญนนมปรากฏอยเพยง ๒ แหงเทานน คอ ในทฆนกาย มหาวรรค มชอวามหาสตปฏฐานสตร และในมชฌมนกาย มลปณณาสก มชอเรยกวาสตปฏฐานสตร กายานปสสนาสตปฏฐาน หมายถง การตงสตกาหนดพจารณากาย, การมสตกากบดรเทาทนกายและเรองทางกาย ธรรมอนเปนทตงแหงสต, ขอปฏบตอนมสตเปนประธาน, การตงสตกาหนดพจารณาสงทงหลายใหรเหนเทาทนตามความเปนจรง, การมสตกากบดสงตาง ๆ และความเปนไป

  

๓๑

ทงหลาย โดยรเทาทนตามสภาวะของมน ไมถกครอบงาดวยความยนดยนราย ททาใหมองเหนเพยนไปตามอานาจกเลส การมสตตงมนอยในการพจารณาเนอง ๆ เนองดวยกาย คอ รปขนธ ดวยความเพยร ดวยสปชญญะ ดวยสตและไมยนดยนราย พระผมพระภาคเจาไดทรงจาแนกไวเปน ๖ หมวด ในการปฏบตวปสสนาภาวนา ตองมอารมณของวปสสนาอนไดแก วปสสนาภม ๖ ซงสงเคราะหเปนรปนาม ในทนจะขอยกตวอยางเปนอทธาหรณ วาดวยขนธ ๕ พอสงเขป เพอเปนการศกษาสบตอไป ธรรมดาการปลกพชพนธธญญาหาร มขาวจาว ขาวเหนยว เปนตนนน ตองอาศยพนทนาทเพราะปลกฉนใด แมวปสสนากรรมฐานนกตองอาศยภมพนทปลกฉนนนเหมอนกนภมพนททเพาะปลกใหวปสสนาเจรญงอกงามขนนน ถาวาโดยยอทสดแลวม ๒ อยางคอ ๑. รปธรรม คอ สงทยนใหร ๒. นามธรรม คอ สงทเขาไปร รปธรรม นามธรรม (เวนโลกตตรธรรม) เปนภมพนททยนใหวปสสนาเหนแจงแทงตลอดทนตอการพสจน วปสสนาจงเอารปนามมาเปนกรรมฐาน เอาภมของวปสสนาเปนกรรมฐานของวปสสนา รปนามเปนอารมณของวปสสนา รปนามเปนทางเดนของวปสสนา รปนามยนไวใหวปสสนาเพง รปธรรม ไดแก รปปรมตถ นามธรรม ไดแก จตปรมตถและเจตสกปรมตถ สวนวปสสนา ไดแก ปญญาเจตสกและสหชาตธรรม เพราะฉะนน รปนามนมใชอนไดแก จต เจตสก และรปนนเอง (สวนพระนพพาน สงเคราะหเขาเปนนามธรรมทพนจากขนธ) วปสสนาภม ทพระผมพระภาคเจาตรสแสดงม ๖ ภม คอ ๑. ขนธ ๕ คอ กองทง ๕ ๒. อายตนะ ๑๒ คอ สะพานเครองเชอมเครองตอใหเกดความรม ๑๒ ๓. ธาต ๑๘ คอ สงททรงไวซงสภาพของตนม ๑๘ ๔. อนทรย ๒๒ คอ ความเปนใหญม ๒๒ ๕. ปฏจจสมปบาท ๑๒ คอ ความประชมพรอมของเหตปจจย ม ๑๒ ๖. อรยสจ ๔ คอ ความจรงอนประเสรฐม ๔ การพจารณารป-นามทสงเคราะหวปสสนาภม ๖ ลงในกายานปสสนาสตปฏฐานนนสามารถทจะพจารณาไดดงนคอ รป-นาม หมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน จาแนกออกไดดงน ๑. รป-นาม ในขนธ ๕ รปขนธ จดเปน รป นอกนนจดเปนนาม ๒. รป-นาม ในอายตนะ ๑๒ อายตนะ ๑๐ อยางจดเปน รป ยกเวน มนายตนะ และ ธมมายตนะ เปนนาม ๓. รป-นาม ในธาต ๑๘ จกขธาต โสตธาต ฆานธาต ชวหาธาต กายธาต รปธาต สททธาต คนธธาต รสธาต โผฏฐพพธาต จดเปน รป นอกนนจดเปน นาม

  

๓๒

๔. รป-นาม ในอนทรย ๒๒ จกขนทรย โสตนทรย ฆานนทรย ชวหนทรย กายนทรย อตถน- ทรย ปรสนทรย ชวตนทรย จดเปน รป นอกนนจดเปน นาม ๕. รป-นาม ในอรยสจ ๔ ทงหมดอยในหมวดธมมานปสสนาสตปฏฐาน จดเปนนามทงหมด ๖. รป-นาม ในปฏจจสมปบาท ๑๒ นามรป สฬายตนะ ภพ ชาต ชรามรณะ (โสกะ-ปรเทวะ) จดเปน รป นอกนนจะเปน นาม ในการปฏบตวปสสนาภาวนา ตามหลกสตปฏฐาน ๔ ดงทพระผมพระภาคเจาไดตรสแสดงไวนนโดยสรปแลว คอ การกาหนดพจารณา รป-นาม คอ กายานปสสนาสตปฏฐาน เปนสวนทแสดงถงรปขนธ เปนตน การกาหนดรปขนธและนามขนธ ซงมสวนเกยวของกบวปสสนาภม ๖ อนไดแกขนธ ๕, อายตนะ ๑๒, ธาต ๑๘, อนทรย ๒๒, อรสจ ๔ และปฏจจสมปบาท ๑๒ ซงวปสสนาภม ๖ เหลานจดเปนอารมณของการปฏบตวปสสนาภาวนา กายานปสสนาเปนการสารวมอนทรยสงวรอยางประเภทหนงใน ๔ ประเภทของหลกสตปฏฐานทบคคลเจรญอยางไร ทาใหมากแลวอยางไร จงทาสจรต ๓ ประการใหบรบรณ คอ เหนรปทนาชอบใจทางตาแลว ไมหลงใหล ไมเพลดเพลนรปทนาชอบใจ ไมใหเกดความกาหนด กายของเธอกคงท และจตทคงทในภายในกมนคงด หลดพนดแลว อนง เหนรปทไมนาชอบใจทางตาแลว กไมเกอเขน มจตไมตดอย ไมเสยใจ มใจไมพยาบาท ทงกายของเรากคงท และจตทคงทในกายในกมนคงด กสามารถหลดพนจากกเลสไดนนเอง

บทท ๓

สภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน

การปฏบตวปสสนาภาวนา เปนการปฏบตธรรมในหลกสตปฏฐาน ในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานนนจะประกอบไปดวย ๖ บรรพ ม อานาปานบรรพ, อรยาบถบรรพ, สมปชญญะบรรพ ธาตบรรพ, ปฏกลบรรพ, อสภบรรพ ตองเจรญสมถะและวปสสนา เพอใหสอดคลองและขนอยกบอารมณกรรมฐานของแตละบรรพ เพอใหเกดปญญาญาณเหนรปนามตามความเปนจรง เพราะฉะนนการปฏบตวปสสนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานนน ทาใหผปฏบตเกดปญญาเหนประโยชนโทษของรปนามในแตละบรรพของหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน โดยละเอยดสมบรณ เพมความเขมขนของการทางานของสตในการพจารณา รป สวนทเปนการเคลอนไหวกายภายนอกและในกายทาใหรปปรากฏขน และนาม คอ จต ททาหนาทใหเกดการรบรตาง ๆ ในกายของแตละบรรพ ดงนนในการศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานนน ผศกษาจงไดกาหนดประเดนการศกษาไวดงตอไปน ๓.๑ ความสมพนธของรปนามแหงวปสสนาภมในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน ๓.๒ สภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน ๓.๓ สรปทายบท

๓.๑ ความสมพนธของรปนามแหงวปสสนาภมในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน การทจะกาหนดรปนามในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานนน การกาหนดรปนาม๑ เราตองรจกรปกบนามเสยกอน เชน ขณะตาเหนรป ห ไดยนเสยง ขนธ ๕ เกดขนแลว ขนธ ๕ นแหละเปนรปกบนาม ตวอยาง เวลาทเหนดอกไม ดอกไมเปนรป ตาเปนรป เหนดอกไมสวยงามแลวสบายใจ ความสบายใจนนเปนเวทนา จาดอกไมไดวางามความจาไดนนเปนสญญา ปรงแตงใจใหเหนวางามเปนสงขาร เหนดอกไม ผเหนเปนวญญาณคอจกขวญญาณจต เปนจตดวงหนงเกดทางจกขทวาร ตาเหนรปครงหนงครบเปนขนธ ๕ พอด ถาจะใหงายในการพจารณากสามารถยอขนธ ๕ ลงเปน ๒ คอ รปคงเปนรปตามเดม เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ทง ๔ ขนธยอลงเปนหนงเรยกวา นาม เมอสามารถยอขนธ ๕ ลงมาในแนวทางการปฏบตวปสสนากจะเหลอเพยงรปกบนามเทานน๒ เมอรจกรป

                                                            

๑ อางใน พระสเรส สเรโส (แจมแจง), “การศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะใน

การเขาปฏบตวปสสนาภาวนา”, พทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑), หนา ๔๒. ๒ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), คาบรรยายวปสสนากรรมฐาน, (กรงเทพมหานคร: บรษทประยรวงศพรนทตง จากด, ๒๕๕๐), หนา ๗๔๖.

 

๓๔

นามแลว จะสามารถกาหนดรปนามไดตองอาศยสต คอ ธรรมชาตหรอสภาพระลกได คอ ระลกสภาวะทกาลงปรากฏ สมปชญญะพจารณาเพยงแคสงเกต วเสสลกษณะและสามญลกษณะของสภาวะทกาลงปรากฏ วเสสลกษณะ คอลกษณะโดยเฉพาะของแตละรป แตละนามไมเหมอนกน รปดน จะมลกษณะแขงหรอออน รปไฟจะมลกษณะรอนหรอเยน รปลมจะลกษณะตงหยอน เหนนามจะมลกษณะรส นามไดยนจะมเสยง นามนกคดจะมลกษณะรเรองราวตาง ๆ เปนตน สามญลกษณะ คอ ลกษณะโดยทวไป เหมอนกนทกรปนาม ไดแก มความเปน อนจจง ความไมเทยง, ทกขง ทนอยในสภาพนนไดยากตองดบไป, และอนตตา ไมสามรถควบคมบงคบบญชาได ทง ๖ บรรพะในกายาน ปสสนากเปนดงทกลาวมาเชนน คอ ๑. อานาปานปพพะ กเพออาศยการกาหนดรลกษณะของลมหายใจเขาออกเปนสภาวะรปนามทปรากฏแมลมหายใจเกดขนกเหนรปทปรากฏชด เมอจตรบรความเปลยนแปลงกเปนสภาวะแหงนามทปรากฏชด ๒. อรยาบถปพพะ กเพออาศยการกาหนดรลกษณะปรากฏรปนามเมอจตสมผสรอาการของ การเดน การนงการยน การนอน เมอกายนนกระทบสงสมผส กรการเคลอนไหวนน ๆ เปนสภาวะรปทปรากฏชด และเมอจตทนอมสสภาวธรรมทรวากาลงยน เดน นง หรอ นอนนน นามกปรากฏชด ๓ . สมปชญญะปพพะ ก เ พออาศยการกาหนดร ใ ห เหนจตท กาหนดรความเปลยนแปลงของอารมณตาง ๆ ในสภาวธรรมนน ๆ วาเปนรปนามในแตละอรยาบถยอยทสตกาหนดรไดแตละขณะ แมธาตมนสการปพพะกจะเหนอาการทเปนรปนามในการทผสสะกระทบและเหนอาการทธาตทง ๔ เคลอนไหวเปลยนแปลง เชน หยอนตง รอนหรอเยน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออนเปนตน รปกจะปรากฏชด และจตทนอมสอารมณของการเปลยนแปลงธาตทง ๔ นามกจะปรากฏชด ๔. ธาตมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม อนจตกาหนดรความเยนรอน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออน หยอนหรอตง เนองจากการเปลยแปลงของธาตทง ๔ ในกายรปกจะปรากฏชด และจตทรบรความเปลยนแปลงนนอยางชดเจน นามกจะ ปรากฏขน ๕. ปฏกลมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรอาการ ๓๒ ม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตนอนจตพจารณาเหนความเปนของไมสวยงามเปนในอาการทง ๓๒ รปยอมปรากฏชด และเมอจตพจารณารโทษภยแหงความเปนปฏกลและความไมสวยงามของอาการทง ๓๒ แลว นามยอมปรากฏชดเจน ๖. นวสวถกปพพะ กเพออาศยการกาหนดรลกษณะ ๙ อยางในกายเมอพจารณารวากายของตนเมอตายแลวยอมเปนซากศพอนเปนความาเสอมในกาย รปกจะปรากฏชด และเมอจตพจารณาเหนความเปลยนแปลงกายในกายอยนน นามกปรากฏขนชดเจน เมอรกบการกาหนดร จงแตกตางกบเมอรทเปนการรบรของวญญาณของสญญา ไมละความยดมนถอมน สวนรดวยการกาหนดรเปนการรดวยสญญา รเหนสภาวธรรมตามความเปนจรง

 

๓๕

คอรปและนามสามารถละความยดมนในอปาทานขนธ ๕ ปลอยวางความสาคญผดวา เปน บคคล ตวเรา เขา เปนสตวได มความปรวนแปร เปลยนแปลง เกดขนดบไปไมไดอยตลอดเวลา อาศยการมสตกาหนดรอารมณตามหลกการและวธการในสตปฏฐาน ขนธ ๕ แบงเปน รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เหลานถายอแลวกเหลอ ๒ เทานน คอ รปกบนาม หรอกายกบใจเทานนเอง กลาวโดยยอแลวขนธ ๔ เบองปลาย คอ เวทนา สญญา สงขาร วญญาณนเปนนาม เพราะจบตองไมได มองไมเหน เปนสวนของใจ สวนขนธขอแรกคอ รป เพราะจบตองได มองเหนได ทานแยก รป ออกเปน ๒ อยาง คอ ๑. มหาภตรป ๒. อปาทายรป๓ มหาภตรป รปใหญ คอ รปทเกดจากการรวมตวของธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม มารวมตวกนเขาเปนตวของเรา เปนสงทโต สามารถเหนไดชด ทานเรยกรปชนดนวา มหาภตรป คอ รปใหญ อปาทายรป รปทอาศย คอ เปนการองอาศยมหาภตรปมอย ๒๔ ชนด เชนปสาทรป ๕ คอ เปนประสาท ไดแก ประสาทตา ประสาทห ประสาทจมก ประสาทลน ประสาทกาย ทกประสาททอาศยอยในรางกายนเปนอปาทายรป อาหารทกนเขาไปกเปนอปาทายรป เปนตน เมอพจารณาจะเหนไดวา รปรางกายน มอย ๒ สวนคอ รปใหญเปนมหาภตรป และรปอาศยเปนอปาทายรป นอกนนเปนนามทงหมด ทงรปและนามนจะตองอาศยกน รปนตองอาศยนาม นามกตองอาศยรป จะแยกกนไมได ถาแยกกนเมอไหรกตายทนท เมอใดรปแยกจากนาม เมอใดแยกนามจากรปชวตจะดารงอยไมได รปนามนอาศยกนและกน เหมอนกบทอนไม ๒ ทอนทพงกน ถาอนใดอนหนงลมอกอนหนงกจะลมตามดวย สมมตวารปพงทลาย นามกอยไมได นามพงทลาย รปกอยไมได รปกบนามนอาศยกนอยางนเอง เมอพจารณาเชนนจะเหนวา รปนามนเกดขน ตงอย และดบไปเปนกฏธรรมดาตามธรรมชาต ทงนามและรปนเปนอยางน ๓.๑.๑ รปนามแหงขนธ ๕ ในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน การจาแนกขนธ ๕๔ ออกเปนกอง คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ และเมอยอลงแลวกไดเพยงแตรปกบนาม องคธรรมของขนธ ๕ ไดแกปรมตถธรรม ๓ ประการ คอ จต ๘๙ หรอ ๑๒๑ เจตสก ๕๒ รป ๒๘ สวนนพพานเปนขนธวมตต คอพนจากการนบวาเปนขนธ เพราะไมมธรรมชาตทจะนบไดโดยลกษณะ ๑๑ อยาง ซงจะไดกลาวตอไป

                                                            

๓ พระธรรมวสทธกว (พจตร ฐ ตวณโณ ป.ธ.๙), วปสสนาภาวนา, (นครปฐม: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๑๓๕-๑๓๖.

๔ แนบ มหานรานนท, การปฏบตวปสสนากรรมฐาน, (ม.ป.ท, ๒๕๓๘), หนา ๑๔๑.

 

๓๖

จตทงหมดกลาวโดยสรปเปนวญญาณขนธ เวทนาเจตสกนนเปนเวทนาขนธ สญญาเจตสกเปนสญญาขนธ เจตสก ๕๐ เปนสงขารขนธ รป ๒๘ รวมขนธ ๕ ยอลงมากไดแกรปกบนาม คอ รป ๒๘ เปนรปธรรม สวนเวทนา สญญา สงขาร วญญาณเปนนามธรรม ในรปขนธ รปใดรปหนงคอ เปนเพยงรปเดยวกจดเปนกอง โดยมลกษณะ ๑๑ ประการในรปเดยวกนนนคอ ๑. รปทเปนอดตกาล ๒. รปทเปนปจจบนกาล ๓. รปทเปนอนาคตกาล ๔. รปทเปนภายใน ๕. รปทเปนภายนอก ๖. รปทหยาบ ๗. รปทละเอยด ๘. รปทเลว ๙. รปทประณต ๑๐. รปทใกล ๑๑. รปทไกล๕ รวมรป ๑๑ อยางนเขาเปนกองหนงเรยกวาขนธ แมเวทนา สญญา สงขาร วญญาณ กมนยดงเชนน จะมตางกนบางโดย เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนนามธรรม จงมบางอยางตางกนกบรปในบางประเภท ก. กาลทง ๓ นน คอ อดต ปจจบน อนาคต ม ๔ นย คอ นยแรกแหงอทธา หมายถงกาลอนยดยาวของรป คอรปทเปนอดตนนไดแกรปทไดเกดมาแลว ตงแตกอนหนาทจะมาบงเกดขนแหงปฏสนธจตของภพหนง ๆ นน เรยกวา รปทเปนอดตกาล รปทเกดขนตงแตระหวาง ปฏสนธจต ถงจตจต ในภพหนงชาตหนงนนเรยกวา รปทเปนปจจบนกาล รปทเกดขนตงแตจตจตไปแลวเปนตนไป เรยกวา รปทเปนอนาคตกาล คาวาอทธากาล นน โดย นยยะเปนอยางเดยวกน นยทสองแหงสนตต เปนนยของความสบตอ เชนรปทเกดขนในเวลารอน แตวายงเกดตดตอสบมาในเวลาทอากาศเยนอยอก เพราะความรอนยงไมหมดลงในทนท คอ ยงรสกรอนอย ความรอนของรปทยงไหลสบตอเขามาในอากาศทเยนจงทาใหเรายงปรากฏความรอนนนอย รปทยงรอนอยในเวลาเยนนน เรยกวาสนตตปจจบน สวนรปรอนทเกดขนกอนหนาทยงไมไดอากาศทเยนนน เรยกวาอดตสนตต และรปรอนทสบตอไปในอากาศทเยนดบลง เรยกวาอนาคตสนตต ดงนเปนตน

                                                            

๕ อางใน พระมหาญาณทศน ฉฬภญโญ (วงศกาภ), “ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตในหมวดสมปชญญะบรรพในสตปฏฐานสตร”, พทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔), หนา ๔๓-๔๔.

 

๓๗

นยทสามแหงสมย หมายถงรปทเปนไปในคราวหนง ๆ เชน รปทเกดในเวลาเทยงเรยกวาปจจบนสมย สวนรปทเกดกอนหนานน เรยกวา อดตสมยและรปทเกดตามมาภายหลงเทยง เรยกวา อนาคตสมย เปนตน นยทสแหงขณะ ความหมายของขณะไดแกอปาทะขณะ ฐตขณะ และภงขณะ ของรปใดรปหนง ทมขณะทง ๓ น คอ รปทกาลงเปนไปใน ๓ ขณะน เรยกวา ขณะปจจบน รปทเกดในขณะทง ๓ กอนหนานเรยกวา อดตขณะ สวนรปทจะเกดใน ๓ ขณะ ตามมาภายหลงนนเรยกวาอนาคตขณะ๖ อธบายคาวา รปทเปนภายใน กบ รปทเปนภายนอก มความหมายดงตอไปน รปภายใน หมายถงรปใดรปหนงทอยในตวเราเอง สวนรปภายนอก หมายถงรปทเปนอยในคนอน อธยายคาวารปหยาบ กบ รปทละเอยด นนมความหมายดงตอไปน รปหยาบ หมายถงรปทเกดแกสตวในอบายทง ๔ สวนรปของมนษยเปนรปละเอยด หรอ รปของมนษยเปนรปทหยาบสวนรปของเทวดาเปนรปทละเอยดดงน เปนตน เปรยบเทยบกนเปนชน ขนไป อธบายคาวารปทเลว กบรปทประณต มความหมายดงตอไปน รปทเลว หมายถงรปทเกดรวมดวยอกศลจต สวนรปทประณต หมายถงรปทเกดรวมกบ กศลจต อธบายคาวา รปทใกล กบรปทไกล มความหมายดงตอไปน รปทใกล หมายถง รปทอยในภมเดยวกนและเปนพวกเดยวกน เชนมนษยดวยกน หรอเปนเทวดาดวยกน หรอรปทเปนอารมณอยในขณะนน ๆ เปนตน รปทไกล หมายถง รปทอยตางภมกน หรอตางพวกกน หรอรปทยงไมไดเปนอารมณในขณะนน ๆ เปนตน อนงรปนามในขนธ ๕ นลวนองอาศยซงกนและกนอยผปฏบตตองทาความเขาใจในแงของความสมพนธใหดถาไมเขาใจอยางแทจรงแลว กจะโนมเอยงไปในเรองของการทาตนเองใหลาบากทงกายทงใจ แตถาไมเขาใจกจะทาใหเกดความหลงใหลในมายาของรปนามทแสดงออกมาในแงของความยดมนถอมนแบบผกพนจนเกดเปนตณหา มานะ ทฏฐ จนทาใหเหนผดจากความจรงกจะทาใหขาดความเปนกลางทางดานจตใจทเรยกวา มชฌมาปฏปทานนเอง หากพจาณาอารมณรปนามในขนธ ๕ นจะเหนความสมพนธของรปนามในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานทง ๖ บรรพะไดดงน คอ

                                                            

๖ วสทธ. (ไทย) ๒/๔๙.

 

๓๘

๑. อานาปานปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปขนธอนเนองดวยกาย ทมลกษณะของลมหายใจเขาออกเปนสภาวะรปนามทปรากฏแมลมหายใจเกดขนกเหนรปปรากฏ เมอจตรบรความเปลยนแปลงกเปนสภาวะแหงนามปรากฏ ๒. อรยาบถปพพะ กอาศยการกาหนดรรปขนธอนเนองดวยกาย ทมลกษณะปรากฏรปนามเมอจตสมผสรอาการของ การเดน การนงการยน การนอน เมอกายนนกระทบสงสมผส กรการเคลอนไหวนน ๆ เปนสภาวะรปทปรากฏชด และเมอจตทนอมสสภาวธรรมทรวากาลงยน เดน นง หรอ นอนนน นามกปรากฏชด ๓. สมปชญญะปพพะ กอาศยการกาหนดรรปขนธอนเนองดวยกายใหเหนจตทกาหนดรความเปลยนแปลงของอารมณตาง ๆ ในสภาวธรรมนน ๆ วาเปนรปนามในแตละอรยาบถยอยทสตกาหนดรไดแตละขณะ แมธาตมนสการปพพะกจะเหนอาการทเปนรปนามในการทผสสะกระทบและเหนอาการทธาตทง ๔ เคลอนไหวเปลยนแปลง เชน หยอนตง รอนหรอเยน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออนเปนตน รปกจะปรากฏชด และจตทนอมสอารมณของการเปลยนแปลงธาตทง ๔ นามกจะปรากฏชด ๔. ธาตมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม อนเนองจากรปขนธทเปนฐานกาย และจตกาหนดรความเยนรอน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออน หยอนหรอตง เนองจากการเปลยแปลงของธาตทง ๔ ในกาย รปกจะปรากฏชด และจตทรบรความเปลยนแปลงนนอยางชดเจน นามกจะ ปรากฏขน ๕. ปฏกลมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรปขนธทรดวยอาการ ๓๒ ม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตนอนจตพจารณาเหนความเปนของไมสวยงามเปนในอาการทง ๓๒ รปยอมปรากฏชด และเมอจตพจารณารโทษภยแหงความเปนปฏกลและความไมสวยงามของอาการทง ๓๒ แลวนามยอมปรากฏชดเจน ๖. นวสวถกปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปขนธอนเนองดวยการทมลกษณะ ๙ อยาง เมอพจารณารวากายของตนเมอตายแลวยอมเปนซากศพอนเปนความาเสอมในกาย รปกจะปรากฏชด และเมอจตพจารณาเหนความเปลยนแปลงกายในกายอยนน นามกปรากฏขนชดเจน๗ ๓.๑.๒ รปนามแหงอายตนะ ๑๒ ในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน อายตนะ เปนธรรมทมความสาคญของสตวโลกทงหลาย เพราะความบงเกดขนหรอความปรากฏขนแกสตวโลกนน ไมมอะไรเลยทจะไมตองอาศยอายตนะหรอพนไปจากอายตนะ ๑๒ ได และเมอสงเคราะหลงในสภาวธรรม กไดแกรปและนามเชนเดยวกนเพราะธรรมทงหลายทงปวง ไมมอะไรนอกไปเสยจากรปธรรมและนามธรรม๘ ชออายตนะ ๑๒ และองคธรรมหรอสภาวะทพระผมพระภาคเจาตรสไวมดงตอไปน ชอและองคธรรมของอายตนะภายใน                                                             

๗ แนบ มหานรานนท, การปฏบตวปสสนากรรมฐาน, หนา ๑๔๓. ๘ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๖๑/๑๑๕.

 

๓๙

๑. จกขวายตนะ องคธรรมไดแก จกขประสาท(ตา) ๒. โสตายตนะ ” โสตประสาท(ห) ๓. ฆานายตนะ ” ฆานประสาท(จมก) ๔. ชวหายตนะ ” ชวหาประสาท(ลน) ๕. กายายตนะ ” กายประสาท(กาย) ๖. มนายตนะ องคธรรมไดแก จต ๘๙ หรอ ๑๒๑ ดวง๙ ชอและองคธรรมของอายตนะภายนอก ๑. รปายตนะ องคธรรมไดแก รปารมณ(สตาง ๆ) ๒. สททายตนะ ” สททารมณ(เสยงตาง ๆ) ๓. คนธายตนะ ” คนธารมณ(กลนตาง ๆ) ๔. รสายตนะ ” รสารมณ(รสตาง ๆ) ๕. โผฏฐพพายตนะ ” โผฏฐพพารมณ(ดน ไฟ ลม) ๖. ธมมายตนะ ” เจตสก ๕๒ สขมรป ๑๖ นพพาน ๑๑๐ เมอสงเคราะหอายตนะลงในสภาวธรรมแหงรปนาม กจะไดดงตอไปน ๑. อายตนะภายในและภายนอก ตงแต ๑-๕ เปนรปธรรมลวน ๒. มนายตนะ ไดแกจต ๘๙ หรอ ๑๒๑ ดวง เปนนามธรรมลวน ๓. ธมมายตนะ เปนรปและนามปนกน คอ สขมรป ๑๖ เปนรปธรรมสวนเจตสกกบนพพานเปนนามธรรม อายตนะ มความหมายไดหลายนย เชนหมายความวา เปนทตอหรอทเกดเปนทประชมหรอเปนททาใหวนเวยนอยในสงสารวฏ ความหมายของอายตนะ ทเปนทตอหรอเปนทเกดนน คออยางไร เชน จกขประสาท คอจกขวายตนะ (ตา) กบรปารมณคอ รปายตนะ (สตาง ๆ) มากระทบกนเขา จงทาใหจกขวญญาณ (การเหนรป) ซงไดแกมนายตนะ เกดขนพรอมดวยเจตสกทประกอบกบจกขวญญาณนนโดยนยน จงเรยกวา เปนทตอหรอทเกด ความหมายของอายตนะ ทวาเปนทประชมนน คออยางไร เชนการเหนรปเกดขนครงหนง จะตองประกอบดวยอายตนะรวมประชมกน ๔ อยางคอ รปายตนะ (รปารมณ) ๑, จกขวายตนะ (จกขประสาท) ๑, มนายตนะ (จกขวญญาณ) ๑, ธมมายตนะ (เจตสก ๗) ๑ ดวยเหตน จงเรยกวาทประชม แมทวารอน ๆ สาหรบทางปญจทวารกตองพรอมดวยอายตนะทง ๔ ดงนยนเหมอนกน แตเปลยนไปตามอารมณและทวารเทานน

                                                            

๙ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๕๕/๔๖. ๑๐ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๕๕/๔๗.

 

๔๐

สวนทางมโนทวาร โดยเฉพาะทรบธมมารมณ ไดแกมนายตนะ กบธมมายตนะเพยง ๒ อายตนะนเทานน เพราะไมประกอบดวยอารมณ ๕ และทวาร ๕ ความหมายของอายตนะ ทวาเปนททาใหวนเวยนอยในสงสารวฏนนคออยางไร คอ ทาใหตองทองเทยวเวยนวายตายเกดมรจบสนลงได ทงนมใชอนไกลเลย กเพราะสภาวธรรมแหงอายตนะ ๑๒ นเองหาใช บคคล เรา เขา ตวตนชายหรอหญง หรอสตว ทเปนผทองเทยวอยในสงสารวฏไม เพราะอายตนะเปนนสตตนชวธรรม คอ เปนธรรมทวางเปลา ปราศจาก บคคล เรา เขา ตวตน สตว ดวยเหตน เมอสรปแลว กคออายตนะนเอง เปนธรรมทเปนผประกอบกจทกอใหเกดปญจขนธทงหลาย อนหาเบองตนและเบองปลายไมได ดวยเหตทวานพระผมพระภาคเจาจงตรสเรยกวา “สงสารทกข” สาหรบอายตนะ ๑๒ ซงเปนธรรมชาตทเกดในทวารทง ๖ และอารมณ ๖ เปนบอเกดของธรรมเหลาอน เปนทรบมาแหงบญและบาป มจตและเจตสกชอบอยทน ยอมนาไปสทกขในสงสารวฏ อปมาวาอายตนะนเปนสญชาต หรอจตและเจตสกเปนประเทศ สรปไดวา ทเปนเฉพาะรปธรรม ๑๐ เฉพาะนามธรรม ๑ และเปนทงรปธรรม และนามธรรมอก ๑ ดงนน อายตนะ ๑๒ คอรปนามนนเอง หากพจาณาเหนรปนามในอายตนะ ๑๒ นจะเหนความสมพนธของรปนามในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานทง ๖ บรรพะได ดงน คอ ๑. อานาปานปพพะ กเพออาศยการกาหนดรคนธารมณทเกดจากอายตนะภายนอก ทมากระทบกบฆานปสาททเปนอายตนะภายใน ทมลกษณะของลมหายใจเขาออกเปนสภาวะรปนามทปรากฏแมลมหายใจเกดขนกเหนรปปรากฏ เมอจตรบรความเปลยนแปลงกเปนสภาวะแหงนามทปรากฏขน ๒. อรยาบถปพพะ กอาศยการกาหนดรรสารมณทเกดจากอายตนะภายนอก ทกระทบกบกายอนเปนอายตนะภายใน ทมลกษณะปรากฏรปนามเมอจตสมผสรอาการของ การเดน การนงการยน การนอน เมอกายนนกระทบสงสมผส กรการเคลอนไหวนน ๆ เปนสภาวะรปทปรากฏชด และเมอจตทนอมสสภาวธรรมทรวากาลงยน เดน นง หรอ นอนนน นามกปรากฏชดขน ๓. สมปชญญะปพพะ กอาศยการกาหนดรรสารมณอนอนเปนอายตนะภายนอก มากระทบกบกายปสาทอนเปนอายตนะภายใน ทาใหเหนจตทกาหนดรความเปลยนแปลงของอารมณตาง ๆ ในสภาวธรรมนน ๆ วาเปนรปนามในแตละอรยาบถยอยทสตกาหนดรไดแตละขณะ แมธาตมนสการปพพะกจะเหนอาการทเปนรปนามในการทผสสะกระทบและเหนอาการทธาตทง ๔ เคลอนไหวเปลยนแปลง เชน กน ดม ค เหยยด ถายอจจาระ ปสสาวะ เปนตน รปกจะปรากฏชด และจตทนอมสอารมณของการเปลยนแปลงธาตทง ๔ นามกจะปรากฏชด ๔. ธาตมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม อนเนองจากโผฏฐพพารมณอนเปนอายตนะภายนอกมากระทบกบกายปสาททเปนอายตนะภายในทาให จตกาหนดรความเยนรอน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออน หยอนหรอตง เนองจากการเปลยแปลงของธาตทง ๔ ในกาย รปกจะปรากฏชดและจตทรบรความเปลยนแปลงนนอยางชดเจน นามกจะ ปรากฏขน

 

๔๑

๕. ปฏกลมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดอารมณจากอายตนะภายนอกคอ รปารมณ รสารมณ โผฏฐพพารมณมากระทบกบอายตนะภายใน คอ จกขปสาท ชวหาปสาท และกายปสาท ทรดวยอาการ ๓๒ ม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตนอนจตพจารณาเหนความเปนของไมสวยงามเปนในอาการทง ๓๒ รปยอมปรากฏชดและเมอจตพจารณารโทษภยแหงความเปนปฏกลและความไมสวยงามของอาการทง ๓๒ แลว นามยอมปรากฏชดเจน ๖. นวสวถกปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปารมณ คนธารมณ โผฏฐพพารมณในอายตนะภายนอกทกระทบกบอายตนะภายใน คอ จกขปสาท ฆานปสาท และกายปสาท การทมลกษณะ ๙ อยาง เมอพจารณารวากายของตนเมอตายแลวยอมเปนซากศพอนเปนความาเสอมในกายกลน และสทปรากฏจะเกดรปปรากฏชด และเมอจตพจารณาเหนความเปลยนแปลงกายในกายอยนน นามกปรากฏขนชดเจน๑๑ ๓.๑.๓ รปนามแหงธาต ๑๘ ในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน ธาต หมายถงสภาวธรรมททรงไวซงสภาพและลกษณะของตนเองอยเสมอโดยไมมการเปลยนแปลง หรอวปรตแปรผนไปเปนอยางอน สภาวธรรมนนเรยกวาธาต เชน สภาวะใดททรงไวซงความแขง สภาวะนนหรอธรรมชาตนนเรยกวาธาตดนหรอสภาวะใดททรงไวซงความรอน สภาวะนนหรอธรรมชาตนนเรยกวาธาตไฟ เปนตน๑๒ การทพระผมพระภาคเจาตรสแสดงสภาวธรรมทงหลาย โดยยกขนสธาตนน กเพอประโยชนจะใหรวา สภาวธรรมทงหลายเหลานมอย หรอทรงอย หรอมอยเอง เปนอยเอง ตามเหต ตามปจจย หาไดมใครหรอมผใดมาเปนผทาใหเปนเชนนนไม หรอวามสงศกดสทธหรอมพระเจาผสรางขนมาใหม โดยเปนธรรมชาตทวางเปลา ปราศจากชพ ปราศจากบคคล เปนนสสตต นชชวธรรม คอ เปนธรรมทไมมสตว ไมมบคคลตวตน เรา เขา จงทรงบญญตศพทน เรยกวา “ธาต”๑๓ โดยทพระผมพระภาคเจาตรสแสดงเรองขนธ ซงรวมสภาวธรรมเขาไวเปนพวกเปนกองแลวกทรงแสดงอายตนะ อนเปนกจการงานของสภาวะทเปนไปดวยอารมณและทวารนนแลวในลาดบตอไปพระผมพระภาคเจาตรสแสดงไวซงสภาวะนน ๆ นนเอง ททาใหเปนไปดวยสภาพของทวาร ๖ และอารมณ ๖ กบวญญาณ ๖ โดยแยกตามทวารออกทวารละ ๓ อยางดงน๑๔ ทางตา - จกขธาต คอ ประสารทตา (รปธาต)

- รปธาต คอ สตาง ๆ (รปธาต) - จกขวญญาณธาต คอ การเหน (นามธาต)

                                                            

๑๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒/๓๐๖. ๑๒ อางใน พระมหาญาณทศน ฉฬภญโญ (วงศกาภ), “ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตในหมวดสม ปชญญะบรรพในสตปฏฐานสตร”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔), หนา ๔๘-๔๙. ๑๓ เรองเดยวกน, หนา ๔๙. ๑๔ แนบ มหานรานนท, การปฏบตวปสสนากรรมฐาน, หนา ๑๔๘.

 

๔๒

ทางห - โสตธาต คอ ประสาทห (รปธาต) - สททาธาต คอ เสยงตาง ๆ (รปธาต) - โสตวญญาณธาต คอ การไดยน (นามธาต) ทางจมก - ฆานธาต คอ ประสาทจมก (รปธาต) - คนธธาต คอ กลนตาง ๆ (รปธาต) - ฆานวญญาณธาต คอ การรกลนตาง ๆ (นามธาต) ทางกาย - กายธาต คอ ประสาทกาย (รปธาต) - โผฏฐพพธาต คอ เยน รอน ออน แขง (รปธาต) - กายวญญาณธาต คอ การรเยน รอน ออน แขง (นามธาต) ทางทวารทง ๕ นน มโนธาต คอ ปญจทวาราวชนะ ๑ กบสมปฏจฉนนะ ๒ (นามธาต) ทางใจ - ธมมธาต คอ เจตสก ๕๒ สขมรป ๑๖ นพพาน ๑ (นาม กบรป) - มโนวญญาณธาต คอ จต ๗๖ ดวง (นามธาต) รวมธาตทงหมดได ๑๘ ธาต การเกดขนและความเปนขนของธาต ๑๘ ตามทวารนน ๆ แตละครง ๆ นน ม ดงตอไปน เวลาเหน - จกขธาต ไดแก ประสาทตา

- รปธาต ไดแก อารมณทางตา คอสตาง ๆ - จกขวญญาณธาต ไดแก การเหน - ธมมธาต ไดแก เจตสก ๕๒ สขมรป ๑๖ นพพาน ๑ - มโนธาต ไดแก ปญจทวารวชนะ ๑ กบสมปฏจฉนนะ ๒ - มโนวญญาณธาต ไดแก จต ๗๖ ดวง

แมวาเวลาทไดยน ทไดกลน รรส หรอ เวลาทกายถกตอง กมนยแหงความเกดขนของธาตเชนเดยวกนกบเวลาเหน ตางกนแตเพยงททางทวาร อารมณ และวญญาณเทานน ทเปนไปตาม ปญจทวาร เวลารทใจ - ธมธาต ไดแก เจตสก ๕๒ สขมรป ๑๖ นพพาน ๑ - มโนวญญาณธาต ไดแกจต ๗๖ ดวง ธาตทง ๑๘ น เมอสงเคราะหลงในสภาวะรปธรรมและนามธรรม กจะไดดงน คอ เปนรปลวนเพยงอยางเดยว ๑๐ ธาต เปนนามเพยงอยางเดยว ๗ ธาต เปนทงรปทงนาม ๑ ธาต คอธมธาต

 

๔๓

คาวาธาตนน มอยหลายนย ซงพระผมพระภาคเจาทรงบญญตไวโดยอเนกประการ แตสงเคราะหลงในธาต ๑๘ เหลาน หาไดเกนไปจากธาต ๑๘ น หากพจาณาเหนรปนามในธาต ๑๘ น จะพจารณาเหนความสมพนธของรปนามในหมวด กายานปสสนาสตปฏฐานทง ๖ บรรพะได ดงน คอ ๑. อานาปานปพพะ กเพออาศยการกาหนดรกายธาต ทมลกษณะของลมหายใจเขาออกเปนสภาวะรปนามทปรากฏแมลมหายใจเกดขน กเหนรปปรากฏชด เมอกายวญญาณธาตททาหนาใหจตรบรความเปลยนแปลงสภาวะแหงลมหายใจ นามกปรากฏขนชด ๒. อรยาบถปพพะ กอาศยการกาหนดรกายธาต ทมลกษณะปรากฏรปนามเมอจตสมผสรอาการของ การเดน การนงการยน การนอน เมอกายนนกระทบสงสมผสกรการเคลอนไหวนน ๆ เปนสภาวะรปทปรากฏชด และสมผสทกายวญญาณธาตรบรดวยจตทนอมสสภาวธรรมทรวากาลงยน เดน นง หรอ นอนนน นามกปรากฏชดขน ๓. สมปชญญะปพพะ กอาศยการกาหนดรกายธาต ทาใหเหนจตทกาหนดรความเปลยนแปลงของอารมณตาง ๆ ในสภาวธรรมนน ๆ วาเปนรปนามในแตละอรยาบถยอยทสตกาหนดรไดแตละขณะ แมสมปชญญะปพพะกจะเหนอาการทเปนรปนามในการทผสสะกระทบและเหนอาการทเคลอนไหวเปลยนแปลง เชน กน ดม ค เหยยด เปนตน รปกจะปรากฏชด และจตรดวยสมผสทางกายวญญาณธาตและมโนวญญาณธาต ทนอมสอารมณของการเปลยนแปลงธาตทง ๔ ทเคลอนไหวนน นามกจะปรากฏชด ๔. ธาตมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม อนเนองจากโผฏฐพพาธาตกาหนดรความเยนรอน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออน หยอนหรอตง เนองจากการเปลยแปลงของธาตทง ๔ ในกาย รปกจะปรากฏชดและจตทรบรความเปลยนแปลงดวยกายวญญาณธาตนนอยางชดเจน นามกจะ ปรากฏขน ๕. ปฏกลมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดอารมณจากอายตนะภายนอกคอ รปารมณ รสารมณ โผฏฐพพาธาตมากระทบ จกขธาต ชวธาต และกายธาต ทรดวยอาการ ๓๒ ม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตนอนจตพจารณาเหนความเปนของไมสวยงามเปนในอาการทง ๓๒ รปยอมปรากฏชดและเมอจตพจารณารโทษภยแหงความเปนปฏกลและความไมสวยงามของอาการทง ๓๒ ดวยมโนวญญาณธาตแลว นาม ยอมปรากฏชดเจน ๖. นวสวถกปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปธาต คนธธาต โผฏฐพพาธาต คอ จกขธาต ฆานธาต และกายธาต ทมลกษณะแหงซากศพ ๙ อยาง เมอพจารณารวากายของตนเมอตายแลวยอมเปนซากศพอนเปนความาเสอมในกาย กลน และ สทกระทบมโนธาต รปปรากฏชด และเมอจตพจารณาเหนดวยมโนวญญาณธาตวาความเปลยนแปลงกายในกายอยนน นาม กปรากฏขนชดเจน๑๕                                                             

๑๕ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๕๔/๑๗๗.

 

๔๔

๓.๑.๔ รปนามแหงอนทรย ๒๒ ในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน อนทรย หมายถงสภาวธรรมทมความเปนใหญ หรอเปนผปกครองในสภาวธรรมทเกดรวมดวยกนกบตน เปนใหญในกจนน ๆ อปมาดงวาในหมบานแหงหนง ซงมผคนเปนจานวนมากแตกยงมผใหญบานคนเดยวทเปนใหญในหมบานนน และเปนผปกครองลกบาน ซงอยในหมบานของตนนนเอง๑๖ พระผมพระภาคเจาทรงจดชอ องคธรรมและสภาวธรรมของอนทรย ๒๒ ไวดงตอไปน ชออนทรย ๒๒ คอ ๑. จกขนทรย ๑๒. โสมนสสนทรย ๒. โสตนทรย ๑๓. โทมนสสนทรย ๓. ฆานนทรย ๑๔. อเบกขนทรย ๔. ชวหนทรย ๑๕. สทธนทรย ๕. กายนทรย ๑๖. วรยนทรย ๖. อตถนทรย ๑๗. สตนทรย ๗. ปรสนทรย ๑๘. สมาธนทรย ๘. ชวตนทรย ๑๙. ปญญนทรย ๙. มนนทรย ๒๐. อนญญาตญญสสามตนทรย ๑๐. สขนทรย ๒๑. อญญนทรย ๑๑. ทกขนทรย ๒๒. อญญาวนทรย๑๗ อนทรย ๒๒ มองคธรรมไดแกสภาวธรรมดงตอไปน จกขนทรย, โสตนทรย, ฆานนทรย, ชวหนทรย, กายนทรย ทง ๕ นไดแก ประสาทรป ๕ อน มจกขประสาทรป เปนตน ประสาทรปทง ๕ น จะมความผองใสควรแรกการรบรอารมณเปนลกษณะ โดยมกจทจะดดรบอารมณของตน และมการสนบสนนชวยเหลอใหปญจวญญาณทง ๕ เกดขน เพอสาเรจกจการในอารมณของตน โดยจะมการเหนรป และไดยนเสยง เปนตน โดยประสาทรปทง ๕ มรปทเกดรวมกนดวยในกลาปของตนรวมอย ๑๐ รป ทก ๆ ประสาทไปมมหาภตรป ๔ เปนตน ในบรรดารปทเกดรวมอยในกลาปของตนนน กมปสาทรปนเปนใหญ เปนประธานอยในรปทงหมด ทเกดรวมอยดวยกนกบตนนน หรอในหนาทการงานทจะชวยเหลอใหปญจวญญาณไดสาเรจกจในการเหนรป ไดยนเสยง ไดกลน รรส อยางถกตอง ในอารมณของตนได                                                            

๑๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๕๘/๑๔๘. ๑๗ ดรายละเอยดใน อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๕๘/๑๔๙-๑๕๑.

 

๔๕

นน กจะมปสาทรปนเองทเปนใหญและมความสาคญในกจการเหลานน ดวยเหตเหลาน ทานจงจดประสาทรปทง ๕ ไววาเปนอนทรย มจกขนทรย เปนตน และอนทรยท เหลออก ๑๗ นน กมความหมายเปนไปในลกษณะเดยวกน ตางแตเพยงสภาวธรรม และการงานเทานน คอ ๖. อนถนทรย ไดแกอตถภาวะรป มความสาคญคอมความเปนใหญในการแสดงออกของภาวะเพศใหปรากฏในความเปนเพศหญง ๗. ปรสนทรย ไดแกปรสภาวะรป ซงมความเปนใหญในการแสดงออกของภาวะเพศใหปรากฏในความเปนเพศชาย ๘. ชวตนทรย ไดแกชวตรปและชวตนทรยเจตสก โดยมความเปนใหญทจะปกครองรปและนาม ทเกดรวมดวยกนกบตน ใหสามารถตงอยหรอใหเปนอยไดในฐตขณะของรปนามนน ๆ ๙. มนนทรย ไดแกจต ซงจะมหนาทสาคญคอเปนใหญเปนประธานในธรรมทเกดรวมกบตนเพราะเปนหวหนาทจะนาใหธรรมทงหลายนนเปนไปในอารมณนน ๆ ในทนคอ เจตสก ๑๐. สขนทรย ไดแก สขเวทนา ซงมหนาทสาคญทเปนใหญในธรรมทเกดรวมกนกบตนในกจทจะใหปรากฏความสขสบาย ในเวลาทประสบกบอฏฐารมยในทางกายทวาร ๑๑. ทกขนทรย ไดแก ทกขเวทนา ซงมหนาทเปนใหญในธรรมทเกดรวมกนกบตนในกจทจะใหปรากฏอาการทกข ในเวลาทประสบกบอนฏฐารมยในทางกายทวาร ๑๒. โสมนสสนทรย คอโสมนสเวทนา ซงจะมหนาทสาคญโดยเปนใหญในธรรมทเกดรวมดวยกนตนในกจทจะทาใหปรากฏเปนความโสมนส ในเวลาทประสบกบอฏฐารมยในทางมโนทวาร ๑๓. โทมนสสนทรย คอ โทมนสเวทนา ซงมความสาคญทเปนหนาทเปนใหญในธรรมทเกดรวมดวยกบตนในกจทจะทาใหปรากฏเปนโทมนส ในเวลาทประสบกบอนฏฐารมยในทางมโนทวาร ๑๔. อเบกขนทรย คอ อเบกขาเวทนา ซงมหนาทเปนใหญในธรรมทเกดรวมดวยกนกบตน ในกจทจะทาใหปรากฏขนแหงความเปนอเบกขา และไมทาใหรสกเปนสขหรอเปนทกขในเวลาทประสบกบอารมณทง ๖ ๑๕. สทธนทรย ไดแกสทธาเจตสก ซงมหนาทเปนใหญในธรรมทเกดรวมดวยดวยกนกบตนในกจทยงความเปนสทธาปสาทะ คอความเชอและความเลอมใสในอารมณทเปนกศล ๑๖. วรยนทรย ไดแกวรยะเจตสก ซงจะมหนาสาคญทเปนใหญในธรรมทเกดรวมดวยกนกบตนในกจทยงความภาคเพยร ทจะยกธรรมทเกดรวมดวยทเขาสอารมณทง ๖ ทเปนกศลและอกศล ๑๗. สตนทรย คอ สตเจตสก ซงมหนาทความสาคญเปนใหญในธรรมทเกดรวมดวยกนกบตน ในกจการทใหระลกรในอารมณทตนตองการนน ๑๘. สมาธนทรย คอ เอกคคตาเจตสก ซงมหนาทสาคญเปนใหญในธรรมทเกดรวมกนกบตน ในกจการทจะทาใหจตเปนสมาธตงมนในอารมณทตนตองการใหอยนน

 

๔๖

๑๙. ปญญนทรย คอ ปญญาเจตสก ซงมหนาทความสาคญทเปนใหญในธรรมทเกดรวมดวยกนกบตนในกจททาใหรความเปนจรงตามเหตผลของสภาวธรรมตาง ๆ และมกจทจะทาลายความรผดหรอความเขาใจผดในธรรมทงปวงในอารมณทง ๖ ทไดมาประสบแกตน ๒๐. อนญญาตญญสสามตนทรย คอ ปญญาเจตสกทประกอบในโสดามรรคจต ซงมความสาคญในหนาทอนเปนใหญในธรรมทเกดรวมกนกบตน ในกจทจะทาใหรอรยสจธรรม ๔ ประการทไมเคยรไมเคยเขาใจมากอนเลยในสงสารวฏ ๒๑. อญญนทรย คอ ปญญาเจตสก ทประกอบในโลกตตรจต ๖ ดวงเวนโสดามรรคจตกบอรหตตผลจต ซงมหนาทเปนใหญในธรรมทเกดรวมกนกบตน ในการทจะทากจใหรธรรมทเปนโสดาปตตมคคปญญาทรมาแลวนนแหละทาใหมความรเขาใจยง ๆ ขนไปอก ๒๒. อญญาตาวนทรย คอ ปญญาเจตสกทประกอบในอรหตตผลซงมหนาทเปนใหญในธรรมทเกดรวมกนกบตน ในกจททาใหรแจงในธรรมทสดแหงทกข คอปญญาอนรสนทกข อนเปนกจทตองรอกนนไมมแลว และทาใหเปนพระขณาสพผทาใหอาสวะกเลสหมดไปไดโดยเดดขาด๑๘ ดงทไดกลาวถง อนทรย ๒๒ แลวนน เมอสงเคราะหลงสสภาวธรรมแหงความเปนรปและนามกจะพจารณาไดดงตอไปน คอ ตงแตขอท ๑ ถง ขอท ๗ เปนรป และขอท ๘ คอ ชวตนทรย มชวตรกบชวตนามเปนทงรปและนาม สวนตงแตขอ ๙ ถงขอท ๒๒ เปนนาม เมอเขาใจในความเปนใหญในกจของตนเองของอนทรย ๒๒ น กจะทาใหผนนเกดการรเหนในสงทรตามสภาวะนน ๆ และตองอาศยความเขาใจในเรองของสภาวธรรมทมอยตามความเปนจรงทเกดรวมกบสตสมาธและปญญาเพอการพจารณาธรรมอยางตอเนอง จนสภาวธรรมเหลานนปรากฏขนชดเจนในจตและทาใหผนนรเหนสภาวธรรมตามความเปนจรงได หากพจาณารปนามในอนทรย ๒๒ น จะพจารณาเหนความสมพนธของรปนามในหมวด กายานปสสนาสตปฏฐานทง ๖ บรรพะได ดงน คอ ๑. อานาปานปพพะ กเพออาศยการกาหนดรชวตนทรย ทมลกษณะของลมหายใจเขาออกเปนสภาวะรปนามทปรากฏแมลมหายใจเกดขน กเหนรปปรากฏชด เมอชวตนทรยททาหนาใหจตรบรอารมณจากสทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรยและปญญนทรย อนเปนความเปลยนแปลงสภาวะแหงลมหายใจ นามกปรากฏขนชด ๒. อรยาบถปพพะ กอาศยการกาหนดรชวตนทรย ทมลกษณะปรากฏรปนามเมอจตสมผสรอาการของ การเดน การนงการยน การนอน เมอกายนนกระทบสงสมผสกรการเคลอนไหวนน ๆ เปนสภาวะรปทปรากฏชด และดวยจตทนอมสสภาวธรรมทรจาก สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรยและปญญนทรย วากาลงยน เดน นง หรอ นอนนน นามกปรากฏชดขน ๓. สมปชญญะปพพะ กอาศยการกาหนดรชวตนทรย ทาใหเหนจตทกาหนดรความเปลยนแปลงของอารมณตาง ๆ ในสภาวธรรมนน ๆ วาเปนรปนามในแตละอรยาบถยอยทสตกาหนดร                                                            

๑๘ วรรณสทธ ไวทยะเสว, คมอการศกษาวสทธมค(สงเขป), (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนทพย วสทธ, ๒๕๕๑), หนา ๑๑๑-๑๑๔.

 

๔๗

ไดแตละขณะ แมสมปชญญะปพพะกจะเหนอาการทเปนรปนามในการทผสสะกระทบและเหนอาการทเคลอนไหวเปลยนแปลง เชน กน ดม ค เหยยด เปนตน รปกจะปรากฏชด และจตรดวยสทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรยและปญญนทรย ทนอมสอารมณของการเปลยนแปลงธาตทง ๔ ทเคลอนไหวนน นามกจะปรากฏชด ๔. ธาตมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรชวตนทรยแหงธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม อนเนองจากชวตนทรยทกาหนดรความเยนรอน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออน หยอนหรอตง เนองจากการเปลยแปลงของธาตทง ๔ ในกาย รปกจะปรากฏชด และจตทรบรความเปลยนแปลงดวยสทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรยและปญญนทรย นนอยางชดเจน นาม กจะปรากฏขน ๕. ปฏกลมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดอารมณจากกายดวย ชวตนทรย ปรสนทรย และอตถนทรย ทรดวยอาการ ๓๒ ม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตนอนจตพจารณาเหนความเปนของไมสวยงามเปนในอาการทง ๓๒ รปยอมปรากฏชด และเมอจตพจารณารโทษภยดวย สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรยและปญญนทรย แหงความเปนปฏกลและความไมสวยงามของอาการทง ๓๒ นาม ยอมปรากฏชดเจน ๖. นวสวถกปพพะ กเพออาศยการกาหนดรซากศพดวย ชวตนทรย ปรสนทรย และอตถนทรย ทมลกษณะแหงซากศพ ๙ อยาง เมอพจารณารวากายของตนเมอตายแลวยอมเปนซากศพอนเปนความาเสอมในกาย รปจะปรากฏชด และเมอจตพจารณาเหนดวยสทธนทรย วรยน ทรย สตนทรย สมาธนทรยและปญญนทรยวาความเปลยนแปลงกายในกายน นาม กปรากฏขนชดเจน๑๙ ๓.๑.๕ รปนามแหงอรยสจ ๔ ในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน กลาวถงอรยสจ ๔๒๐ ซงไดแก ทกข สมทย นโรธ มรรค ซงมลกษณะทพงทราบโดย สงเขปดงน ๑. ลกษณะแหงทกข มลกษณะกระสบกระสายอยเปนเนองนตย อยนง ๆ ไมไดทงกายและใจการกระสบกระสายของกายกด ของใจกด เพอเปนการแกความทกขนนเอง ใจทกระสบกระสายนนตองการแสวงหาอารมณความสขอยเรอย ๆ หาความสขไปกเพอจะแกทกข สวนผทพนทกขแลวกไมแสวงหาเลยเพราะใจเขาถงความสงบแลว คอสงบจากการแสวงหา เมอเขาถงความสงบ คอสนตสขแลว กคงไมตองแสวงหาความสขอยางอนอก ๒. ลกษณะแหงสมทย มลกษณะทเปนเหตใหกระสบกระสาย เพราะความตองการใหเกดขนทงทางกายและทางใจ ไมอาจทจะอยนงได กายและใจนนไมเคยหยดทางานเลย ๓. ลกษณะแหงนโรธ จะมลกษณะระงบความกระสบกระสาย ถาเขาถงสนตสขคอพระนพพานแลวเมอใดกตามกจะหมดความกระวนกระวายใจกระสบกระสายทกาย                                                             

๑๙ อภ.สง (ไทย) ๓๔/๕๕/๗๕. ๒๐ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๕๘/๑๔๖.

 

๔๘

๔. ลกษณะแหงมรรค มลกษณะอนเปนเหตใหเขาถงธรรมทระงบความกระวนกระวายใจและกายทกระสบกระสายได อรยสจทเปนสจจธรรมทง ๔ ประการน พระผมพระภาคเจาตรสวา เปนความจรงอนประเสรฐ หรอเปนของจรงสาหรบผประเสรฐ๒๑ เพราะพระอรยะเทานนทจะเหนธรรมทง ๔ ประการนไดและอรยสจ ๔ นนพระผมพระภาคเจามไดทรงตกแตงขน แตเปนธรรมทมอยเหนอกาลเวลาคงอยกบธรรมชาตอยแลว หากจะกลาวอกนยหนงไดวา ธรรมทง ๔ ประการน เปนของจรงอนเปนเหตทาใหผทไดรไดเหนธรรมนน เปนผทประเสรฐ คอ พระอรยบคคล ๘ จาพวก มพระโสดาบนบคคลเปนตน เพราะปญญาทรแจงอรยสจจธรรมทง ๔ ประการนจะอาสวกขยญาณ คอ เปนปญญาทจะทาลายอาสวะกเลสใหหมดสนไปจากจตสนดานของเหลาสตว ฉะนนเหลาสตวทงหลายจะถงความบรสทธไดกเพราะปญญาทเปนอรสจจธรรมน ขอปฏบตหรอหนทางทจะทาใหเหลาสตวถงความบรสทธหมดสนอาสวะกเลสนน คอ จะตองใหเกดปญญาเหนอรยสจ ๔ คอ หลกมหาสตปฏฐาน ๔ หมวดใดหมวดหนง ซงเปนเอกาย มรรคซงมทางเดยวนนกคอ มชฌมาปฏปทา๒๒ อนเปนการเจรญสตปฏฐาน คอมรรคมองค ๘ อรยสจ ๔ มองคธรรม คอ ปรมตถธรรม ๔ ประการ คอ จต เจตสก รป นพพาน เพราะธรรมชาตหรอสภาวะทแทจรงกมอย ๔ ประการเทานน และสภาวธรรมนนทพระผมพระภาคเจาตรสแสดงไวแลว เมอรวบรวมเปนหมวดหมจะม ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ เปนตน และยงสงเคราะหลงไดในความเปนจรงแหงเหตและผลในสจจธรรมทง ๔๒๓ ดวยเหตน เพอมใหเกดความเหนผด หรอ เกดวาทะกรรมทแตกตางกนออกไป ในบรรดาทานผศรทธาในพระพทธศาสนาไมสามารถจะถอเอาเนอความในพระสตรหรอในพระอภธรรมใหลงกนไดวาสภาวธรรมประเภทไหนสงเคราะหหรอสรปลงไดในสจจธรรมอนใด ซงจะไดกลาวตามหลกฐานทแสดงใหเปนเหตผลไดดงตอไปน ก. ทกขสจ สวนทเปนพระอภธรรม องคธรรมแหงทกขสจ๒๔ ในพระอภธรรมนนไดแกโลกยจต ๘๑ ดวง เจตสก ๕๑ ดวง (เวนโลภะเจตสก ซงเปนสมทยสจ) รป ๒๘ รวมองคธรรมได ๑๖๐ น จดเขาทกขสจ สวนทเปนพระสตร องคธรรมแหงทกขสจ๒๕ ในพระสตรนน ไดแก ชาต(ความเกด) ชรา(ความแก) มรณะ(ความตาย) โสกะ(ความเสยใจ) ปรเทวะ(ความราพนพราเพอ) ทกขะ(ความไมสบายกาย) โทมนส(ความไมสบายใจ) อปยาส(ความคบแคนใจ) อปปเยหสมปโยโค(การประสงทไมพอใจ) ป

                                                            

๒๑ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๓๐/๖๗๗. ๒๒ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๒๙/๓๑๐. ๒๓ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๘/๔๐๒. ๒๔ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๕๘/๑๕๙. ๒๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๖/๒๔.

 

๔๙

เยหสมปโยโค(การพลดพรากจากสงทรก) ยมปฉง น ลภต ตมป(ความปรารถนาไมสมหวง) สงขตเตน ปญจปาทานกขนธา ทกขา(สรปแลวเพราะขนธ ๕ นนเองเปนทกข รวม ๑๑ กอง กลาวโดยพระสตร ทกขสจในพระสตรกบในพระอภธรรมนน กมไดตางกน คอ ในพระสตรทานกลาวโดยเปนลกษณะอาการของสภาวธรรมเหลานนเองดงเชน ชาตปทกขา คอความเกดเปนทกขนน หมายถงความเกดของใคร ใครเปนผเกดขน ชาตความเกดคอทกขสจในพระสตรกหมายถงความเกดขนของสภาวธรรม คอ ความเกดของ จต เจตสก และของรป ซงเปนทกขสจในพระอภธรรมนนเอง แมชรา และมรณะ กเปนอาการของสภาวะในจานวน ๑๖๐ นนเหมอนกน มใชอนไปจากนเลย สาหรบ โสกะ ปรเทวะ ทกข โสมนส อปายาส อปปเยห วปเยห ยมปจฉง น ลภต ฯ โดยอาการเหลาน กเปนอาการของราคะ โทสะ และทกขเวทนา ซงเปนอาการทเปนสภาวะในพระอภธรรม เพราะในทสดทานกกลาวไวโดยยอแลว กมาจากอปาทานขนธทง ๕ ทเปนทกข รปนามจากขนธ ๕ กไดแกจต เจตสก รป มใชสงใดเลย ฉะนนจงไมอาจจะถอวาเนอความในพระสตรและพระอภธรรมนนแตกตางกนแตอยางใด ทกขสจ โดยยอไดแกรปนาม เปนปรญเญยกจ คอเปนกจทควรกาหนดร๒๖ ไมใชธรรมทอยในประเภททควรละ หรอควรจะเจรญใหเกดขน หรอทาใหมากขน ในทกขสจ คอสภาวธรรม ๑๖๐ ทวาเปนทกข เพราะมสภาพใจความทเปนไป ๔ ประการ๒๗ ไดแก ๑. เปนสภาพทบบคนหรอขมเหง ๒. เปนสภาพทตองปรงแตงเนอง ๆ คอ ตองบารงบรหารสงขารอยเนอง ๆ ๓. เปนสภาพททาใหเดอดรอน เชน รางกายไมแขงแรงกเดอดรอน ๔. เปนสภาพทไมคงท กลบกลอกและฉบหายดวยความเยนและรอน สงขตเตน ปญจปาทานกขนธา ทกขา คอเมอสรปแลว ใจความสาคญในทกขทงสนกอปาทานในขนธทง ๕ นนเองทเปนทกข ทกขทงหมดทกลาวมาขางตนใน ๑๑ กองนไดแกอะไรเลา กไดแก จต เจตสก รป หรอ ขนธ ๕ กไดแก จตเจตสก รป อนเปนตนเหตทกข ซงมชาต คอ การปฏสนธเปนตน จงเปนอนวาทกขหลายมขนไดดวยขนธ ๕ หรอ รป-นาม นนเอง ข. สมทยสจ ในพระสตตนตปฏกองคธรรมของสมทยทางพระสตร๒๘ ไดพจารณาเรองเกยวกบตณหา ๓๒๙ประการอนเปนองคธรรมทเปนเหตแหงทกข๓๐ คอ

                                                            

๒๖ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๖/๔๑๑. ๒๗ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕๑/๔๘๔. ๒๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๖/๑๔. ๒๙ อางแลว. ๓๐ แนบ มหานรานนท, การปฏบตวปสสนากรรมฐาน, หนา ๑๕๘.

 

๕๐

๑. กามตณหา คอ ความปรารถนา หรอ ความยนด หรอ ความเพลดเพลนในอารมณในกามคณทง ๕ คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนไดแก สมผสถกตอง ลกษณะอาการอยางน ชอวากามตณหา ๒. ภวตณหา ไดแกความยนดในอารมณตาง ๆ แตความยนดนประกอบดวย สสสตทฏฐ หมายความวา มความคดเหนวาตายแลวเกด สตวนเทยง และภพนเทยง ไมมเปลยนแปลง เคยเปนอยอยางไร หรอเคยอยทไหน กตองเปนอยอยางนน เชน เชอวา เกดเปนคนแลวตายไปกจะตองกลบมาเกดเปนคนเสมอไป ลกษณะทยนดอยในอารมณอยางน ทานเรยกวา ภวตณหา หรออกนยหนง มความยนดอยในภพทตนไดนน กจดเปนภวตณหา ๓. วภวตณหา คอ ความยนดในอารมณทง ๖ อยาง แตวาความยนดนนยงประกอบดวย อจเฉททฎฐ คอ มความเหนวา สตวทงหลายตายแลวสญไป ทกสงเกดขนเองแลวกตายเอง แลวกสญเองไมมเหตปจจยอนใดทจะมาทาใหเกดขนอกและทงการกระทาและผลของการกระทานน ๆ กไมมการเกดขนอก ทงหมดตายแลวกสญหมด ความยนดและความยดถอในอารมณทประกอบดวยความรสกอยางน เรยกวาวภวตณหา ดงนน สมทยหรอตณหาตามนยแหงพระสตตนตปฎกน สามารถแยกอารมณของโลภะออกเปน ๓ นยดงกลาวมาแลวขางตน ในพระอภธรรม องคธรรมของตณหานนสามารถสงเคราะหลงในโลภะเจตสก๓๑ อนไดแกกามตณหานน คอ โลภะเจตสกในโลภทฏฐวปยต ๔ ดวง สวนภวตณหา ไดแกโลภะเจตสกทประกอบไดในโลภมลจต ทง ๘ ดวง และวภวตณหา ไดแกโลภะเจตสกทสมปยดวยอจเฉททฏฐ ๔ ดวง คอตางกนแตความเหนวาเทยงกบเหนวาสญเทานน ตณหาทง ๒ อยางน ถาจะกลาวโดยพสดารกจะมจานวน ๑๐๘ คอ อายตนะ ๑๒ ใน ตณหา ๓ (กามตณหา ภวตณหา และวภวตณหา) รวมเปน ๓๖ และประกอบดวยกาลทง ๓ คอ อดต ปจจบน และอนาคต จงเปนจานวน ๑๐๘ ทงนแจกแจงโดยวตถทเปนอารมณของตณหา ถากลาวโดยมชฌมา คออยางกลาง กไดแกตณหา ๓ ถากลาวโดยยอ กไดแกโลภะเจตสกอยางเดยวเทานน ถาตณหาเหลาน เปนตนเหตใหเกดทกขจรง มการทาใหเกดขนเปนภพใหมเปนตนดวยเหตนจงเรยกตณหาเหลานวา ทกขสมทย เพราะเปนตนเหตใหเกดทกข คอ ไดแกสภาวธรรม ๑๐๘ หรอ ไดแก ชาต ชรา มรณะ เปนตน ตณหา ๓ น จดเปนธรรมทควรจะละใหหมดไป หรอใหสนไป ฉะนนตณหา ๓ จงเปนปหานตพพธรรม คอ เปนธรรมในประเภททตองละ ใมใชเปนธรรมทควรกาหนดร หรอควรเจรญใหเกดขน ในสมทยสจ มสภาวธรรมทมใจความททาใหเปนไป ๔ อยาง๓๒ ดงน ๑. มการบารงใหทกขเกดขนหรอเจรญขนมากมาย                                                             

๓๑ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๕๘/๑๕๙. ๓๒ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕๑/๓๘๔.

 

๕๑

๒. ยอมชกนามาซงทกขใหตงอยยดยาว ๓. ยอมประกอบหรอรอยรดไว ไมใหทกขพนไปได ๔. ยอมเปนสภาพทกงวล ขดขวางไวมใหพนจากทกข ตณหาทง ๓ ประการน ยอมเปนไปแกสตวโลกทงหลายใน ๓๐ ภม เวอสญญสตตาภม คอ กามตณหา ยอมเกดในกามภม ๑๑ ภม และในกามบคคล สาหรบพระอรยบคคลมไดในพระโสดาบนและพระสกทาคามเทานน ภวตณหา ม ๒ นย คอ ภวตณหาน เปนตวกเลสทมความปรารถนายนดในภพทยง ๆ ขนไป หรอ ยนดในภพทตนไดแลวของภวตณหาน มไดถง ๓๐ ภม และมไดในพระอรยบคคลไปจนถงพระอนาคาม สวนวภวตณหา นน ยอมเปนไปในกามภมเทานน ค. นโรธสจ นโรธสจมสภาวธรรม๓๓ คอ พระนพพาน เพราะเปนธรรมทดบทกขและดบเหตแหงทกขคอสมทย จงเรยกวา ทกขนโรธสจ เพราะเปนทท ไมมทกขเสยดแทง (เปนททไมมรป-นาม) หรอธรรมทเปนปฏปกษตอทกข คอ เปนอารมณทตรงกนขามกบทกข การดบทกขนน กหมายถงดบสมทย เพราะทกขเปนผลสมทยเปนเหตเมอจะดบผล กตองดบเหตแหงทกข คอ สมทย นโรธสจ มสภาพธรรมททาใหเปนไป ๔ อยาง ๑. เปนธรรมทออกจากทกขทงปวง ๒. เปนธรรมทสงดจากกเลสและทกข ๓. เปนธรรมทไมมปจจยปรงแตง ๔. เปนธรรมทไมมความตาย นโรธทเปนพระนพพานนน แสดง ลกษณะ กจ และ ผล ไดดงน ลกษณะ มความสงบจากเพลงกเลสและเพลงทกข กจ มการทาใหไมจต ผล ไมมนมตเครองหมาย นมตในทนไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ๓๔ ความหมายของพระนพพานหรอนโรธสจ คอ ในทใดเปนทดบแหแหงตณหาอนเปนเหตใหเกดทกข ในทนนแหละเปนทดบทกข และในทนนเองคอพระนพพาน เพราะความดบแหงทกข เปนเครองสองใหเหนธรรมคอนโรธสจ โดยเหตน พระพทธเจาทก ๆ พระองคจงตรสวา พระนพพานเปนธรรมอนยอดทพนจากเหตพนจากปจจยทงปวง เพราะตามธรรมดา ธรรมอนใดทตองอาศยเหตและปจจยเกดขนธรรมนนกเปนสงขตธรรม สงขตธรรมนนยอมตองมลกษณะไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เพราะตาม

                                                            

๓๓ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕๑/๓๘๔. ๓๔ อางแลว.

 

๕๒

ธรรมดาของปจจย ยอมเปนธรรมทปรงแตงใหธรรมทงหลายเกดขน แตพระนพพานเปนธรรมซงเปนทดบของเหตปจจยทงปวง เมอเหตปจจยทงหลายดบลงไมเหลอในทใด ในทนนกตองพนจากการปรงแตง ในทนนจงเรยกวา พระนพพาน ดวยประการน พระนพพานจงเปนธรรมทพนจากเหตปจจยทงหลายทงปวงและผใดจงไมอาจกลาวไดวา พระนพพานเปนธรรมทผใดจะเปนผสรางขนไดเอง แตกสามารถทาใหถงได ดงนนพระนพพานจงเปนสจฉกรยากจ๓๕ กลาวคอ เปนกจทจะตองทาใหแจงหรอตองทาไปใหถง หมายความวา ตองทาไป หรอมงไปใหถงททตณหาทงหลายดบ เมอถงททตณหาทงหลายดบเมอใด เมอนนกกลาวไดวาผนนทาพระนพพานใหแจงแลว ดวยเหตน พระนพพานจงมใชธรรมทจะถงได หรอ แจงได ดวยการพด ดวยการอธบาย หรอ ดวยการคดนกตรกตรองเพยงดวยจนตนาการจากความคด หรอดวยการออนวอนขอรองจากพระผเปนเจา พระนพพานจะตองรแจงไดดวยการเจรญภาวนาใหเกดปญญา คอ ปญญาทตองเกดจากการเจรญภาวนาเพอใหเกดขนเทานน ดวยเหตน ทานจงกลาววา การไปพระนพพานอนเปนทสดแหงทกขนนมไดไปดวยอทธฤทธหรอพาหนะใด ๆ แตจะตองไปดวยทางดาเนนสายกลาง มชฌมาปฏปทา คอ อรยมรรคมองค ๘๓๖ เทานน เพราะมรรคมองค ๘ นน เปนธรรมจะพงชาระลางกเลสใหหมดจดหมดสนไปได หรอ ทเปนเครองดาเนนไปสธรรมทดบตณหาทงหลายทงปวง หรอ บรรลถงพระนพพานได การดบตณหาไปนน ทานกลาววา หากตณหาจะดบไปจากปยรป สาตรป คาวา ปยรป สาตรป นน ไดแก สภาวะอนเปนทรกทชนชอบใจคอเปนทรกทยนดของตณหา และสภาวะทเปนปจจยใหตณหาอาศยเกดขน ไดแก ๑. ทวารทง ๖ ไดแก โสตทวาร เปนตน ๒. อารมณทง ๖ ไดแก โผฏฐพพารมณ เปนตน ๓. วญญาณทง ๖ ไดแก โสตวญญาณ เปนตน ๔. ผสสะทง ๖ ไดแก จกขสมผสสะ เปนตน ๕. เวทนาทง ๖ ไดแก จกขสมผสสชาเวทนา เปนตน ๖. สญญาทง ๖ ไดแก รปสญญา เปนตน ๗. เจตนาทง ๖ ไดแก รปสญญาเจตนา เปนตน ๘. ตณหาทง ๖ ไดแก รปตณหา เปนตน ๙. วตกทง ๖ ไดแก รปวตก เปนตน ๑๐.วจารทง ๖ ไดแก รปวจาร เปนตน๓๗ ธรรมทง ๑๐ หมวดน เปนไปทางทวารทง ๙ เมอรวมกนแลวกเปน ๖๐ ขอธรรม ทง ๖๐ น ทเปน ปยรป สาตรป อนเปนทนาใคร ทชนชอบใจยนดของตณหา เมอตณหาจะดบ กดบจากขอธรรมทง ๖๐ น ดงนนการดบของตณหากอยทหวขอธรรมทง ๖๐ น และอรยมรรคทจะปหาน

                                                            

๓๕ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๓๐/๖๖๐. ๓๖ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๓๒/๘๒. ๓๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕/๓๘๕.

 

๕๓

ตณหา กหาไดไปปหานทอนใดไมกปหานทขอธรรมทง ๖๐ นเอง เมอตณหาดบแลวในทไหนพระนพพานกอยทนน ดงทกลาวแลววา สมควรทาใหเขาใจดวยวา มรรคสจนเปนเหต การถงแหงนโรธหรอการถงนพพานเปนผล ไมใชนโรธเปนผล แตการถง คอ การทจตเหนแจงนพพานนนเปนผลเพราะนพพานนนทาใหเกดไมได แตทาใหถงนพพานได ถานพพานเกดขนไดกตองดบได แตเนองจากนพพานนนเทยง ไมเกด ไมดบ จงไมควรกลาววา ทานพพานใหเกดขน เชนมรรคจตนน มนพพานเปนอารมณ กเพราะการเจรญวปสสนา จนมรรคจตนนทาใหเกดปญญาขน จงเขาถงนพพานได ดงนยแหงนพพาน คอ นโรธนน อาจกลาวไดอยางเดยว กไดแกอสงขตธรรม คอธรรมธาตทไมมปจจยปรงแตง หรอ ถากลาวโดยทม ๒ นย๓๘ กไดแกสอปทเสสนพพาน คอ กเลสไดหมดสนแลวหาเครองเสยบแทงมไดแตยงคงเบญจขนธอย กบ อนปาทเสสนพพาน คอ ดบกเลสไดหมดแลวและดบเบญจขนธคอสนชพดวย ถากลาวโดย ๓ นย๓๙ ไดแกอนมตตนพพาน อปปหตนพพานและสญญตนพพาน ถากลาวโดย ๔ นย๔๐ ไดแก การบรรลธรรมดวยมรรค ๔ คอ โสดามรรค สกทาคามมรรค อนาคามรรค และอรหตตมรรค ถากลาวโดย ๕ นย๔๑ ไดแก เพราะความดบแหงความยนดอนเกดจากกามคณ ๕ ได ถากลาวโดย ๖ นย๔๒ ไดแก ความดบแหงประเภทของตณหาทง ๖ มรปตณหา เปนตน บางแหงกลาวพระนพพานโดยอทเทศวาเปนการดบทกข บางกกลาวโดยนเทศวา ดบตณหาทง ๖ มรปตณหาเปนตน แตโดยใจความแลว พระนพพานทง ๒ อยางน กมนยเดยวกน เพราะดบทกขกคอการดบตณหา หรอ ถาดบตณหากคอการดบสนแหงทกขนนเอง และพระนพพานนนทานยงเรยกวาทกขนโรธอรยสจ เพราะโดยใจความวาเปนธรรมทดบทกขไดจรงอยางประเสรฐ ง. มรรคสจ มรรคสจ ความหมายคอ เปนหนทาง หรอ เปนเครองมอทจะดาเนนไปใหถงพระนพพาน คอ ธรรมทดบกเลสและเพลงทกขไดจรง และมทางทางเดยวเทานน ซงไดแกสตปฏฐาน ๔ อนจะทาใหสตวทงหลายหมดจดจากอาสวกเลสเครองเศราหมองตาง ๆ ได และทางนมองคอรยมรรค ๘ ประการ๔๓ ทานจงเรยกวา นโรธคามนปฏปทา หมายความวา เปนขอปฏบตทจะทาใหสตวเขาถงความดบทกขไดจรง ซงไดแก

                                                            

๓๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕/๓๘๕. ๓๙ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕๑/๔๓๗. ๔๐ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๖/๓๐๘. ๔๑ อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๓๖/๕๕๘. ๔๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕/๓๘๗. ๔๓ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๓๐/๖๗๙.

 

๕๔

๑. สมมาทฏฐ คอ ปญญาเจตสก เปนความเหนถกตองในเหตผลของสภาวธรรมตามความเปนจรง ทไดมาจากการพจารณาอารมณตาง ๆ อนมฐานการพจารณาจาก มหาสตปฏฐาน ๔ สมมาทฏฐนถาเปนโลกยะกมขนธ ๕ หรอ รป-นามเปนอารมณ ถาเปนโลกตตระ กจะมนพพานเปนอารมณ ๒. สมมาสงกปปะ อนไดแกวตกเจตสก คอ ความดารชอบ ทยกจตขนสอารมณทไมเนองดวยความยนดในกาม อนเปนมลมาจากโลภะ และการไมตรกอารมณทเกยวของแหงวหงสา คอ ความเบยดเบยน กบไมตรกอารมณทเปนไปดวยความพยาบาท ใหเขาไดรบความเดอดรอนพนาศไป อนเปนมลทเนองมาจากโทสะ เมอประมวลอารมณวตกทง ๓ แลว กไดอภชฌา คอ ความยนด ความชอบอนเกดจากมลแหงโลภะ กบโทมนส คอ ความไมยนดไมสบายใจ อนเกดจากมลแหงโทสะ ซงมลเหตทง ๒ ประการน กเกดจากมลแหง โมหะ คอ อวชชา ฉะนน ความวตก คอ สมมาสงกปปะในมรรคมองค ๘ น การแกวตกเจตสกซงทาหนาทยกจตขนสอารมณทปราศจากความยนดหรอยนราย คอ ยกจตขนสอารมณแหงสตปฏฐาน ๔ นนเอง เพราะสตปฏฐาน ๔ เปนตวทาลายอภชฌาและโทมนส และอภชฌากบโทมนสทง ๒ นมมลจากโมหะ จงอาจกลาวไดวา ตวสตปฏฐานเปนกนกระแสของโมหะ มใหเกดขนมาทาการปดกนความจรงของอารมณ คอ กาย เวทนา จต และ ธรรม ทวตกยกขนสการพจารณาดวยปญญา เพอใหรแจงเหนจรงในอารมณตาง ๆ และหยงเหนในสจธรรมทง ๔ สมมาสงกปปะนน ทานสงเคราะหไวในกองปญญา๔๔ กเพราะวาเปนตวอปการะแกปญญา ไดพจารณาเหตผลตามความเปนจรงในอารมณนน วตกเจตสก มอารมณไดทงกศลและอกศล แตวตกอนเปนสมมาสงกปปะในองคมรรคถาเปนโลกยะกจะตองมสตปฏฐาน ๔ เปนอารมณ ถาเปนโลกตตระกตองมนพพานเปนอารมณ เพราะมรรคมองค ๘ มไดทงโลกยะและโลกตตระ ถามรรคใดมอารมณอยางอน มรรคนนจะไมครบองค ๘ ๓. สมมาวาจา ไดแกการเวนจากวจทจรต ๔ อยาง มพดปด เปนตน อนเกดจากอกศลมล ๓ คอ โลภะ โทสะ โมหะ การทสมมาวาจาเจตสก เวนจากวจทจรตเสยไดนน กเพราะวาสมมาวาจาเจตสกนนเกดขนสมปยตกบวตกเจตสกในองคมรรคท ๒ ซงยกจตขนสอารมณทปราศจากความเบยดเบยน ความพยาบาท และความใครในกาม เพราะในอารมณ ของวตกเจตสกคอ สมมาสงกปปะนนเอง ทาใหอารมณของมลทง ๓ มโลภมล เปนตน เกดขนได เมออารมณของมลทง ๓ เกดขนไมไดแลววจทจรต ทง ๔ กไมสามารถจะเกดขนไดในอารมณนน เมอวจทจรตทง ๔ เกดไมไดแลวในอารมณนนหรอในขณะนนกตาม กเปนอนวากจของศล คอ การละเวน หรอ หามปรามความกาวลวงละเมดแหงวจทจรต กเกดขนและมอยในอารมณนนดวยแลว เพราะฉะนน มรรคองคนทานจงสงเคราะหลงในกองศล ซงมหนาทปหานกเลสอยางหยาบทจะลวงออกมาทางวาจา เพราะมรรคองคนทจะเปนไปไดโดยสมบรณนน กตองอาศยสมมาสงกปปะ คอวตกทง ๓ ถาหากวตกเจตสกยงเปนไปอยตราบใด สมมาวาจาคอเวนจากวจทจรตทง ๔ กยงคงเปนไปดวยอยตราบนน มรรคองคนถาเปนโลกยะกตองอาศยอารมณของสตปฏฐาน ๔ เปนไป                                                            

๔๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๘/๖๒๖.

 

๕๕

ตอเมอหยงลงถงมรรคสจ คอปหานกเลสไดแนนอนเมอใด เมอนนกเปนโลกตตระ โดยมพระนพพานเปนอารมณ ๔. สมมากมมนตะ ไดแกสมมากมมนตะเจตสก ซงมหนาทเวนการทจรต ๓ ม การฆาสตว เปนตน มรรคองคนนนกตองอาศยสมมาสงกปปะ คอ วตกเจตสกทง ๓ เปนเหตกบประกอบดวยสมมาวาจาในมรรคองคท ๓ นนดวย มรรคองคนทานสงเคราะหลงในกองศล และมอธบายอยางเดยวกบสมมาวาจาตางกนทวา สมมาวาจานน ชาระกเลสทางวาจา สวนสมมากมมนตะจะมหนาทชาระกเลสทางกาย ๕ . สมมาอาชวะ ไดแกสมมาอาชวะเจตสก ทสมปยตดวยสมมาวาจาและสมมากมมนตะ มรรคองคน มหนาทชาระมจฉาชพทเปนไปดวยกนกบวจทจรต ๔ และกายทจรต ๓ และสงเคราะหอยในกองศล เพราะเปนไปดวยกนกบกายและวาจา สวนความเปนประเภทของโลกยะและโลกตตระนน กมอรรถาธบายอยางเดยวกนกบสมมาวาจาและสมมากมมนตะ ๖. สมมาวายามะ ไดแก วรยเจตสก ทมหนาท ๔ อยาง คอทาความเพยรในท ๔ สถาน๔๕มเพยรระวงมใหอกศลเกดขน เพยรละอกศลทเกดขนแลวใหหมดไป เพยรเจรญกศลทยงไมเกดใหเกดขน เพยรเจรญกศลทเกดขนแลวใหเกดมากขน ถาจะสรปโดยนยความหมายแลวกไดแกทาความเพยรในการเจรญสตปฏฐาน ๔ เพราะองคธรรมของสตปฏฐานทานกลาววาม ๓ ประการคอ ๑. อาตาป ไดแก วรยเจตสก คอ สมมาวายามะ ๒. สมปชาโน ไดแกปญญาเจตสก คอ ปญญาหรอสมมาทฏฐและสมมาสงกปปะ ๓. สตมา ไดแกสตเจตสก ทระลกอยในอารมณสตปฏฐาน ๔๔๖ เมอประกอบดวยองค ๓ ประการโดยถกตองเสมอภาคกนแลวอภชฌาและโทมนสกจะมลายไปทงหมด ฉะนนสมมาวายามะ กตองเกดสมปยตดวยสมมาวาจา สมมากมมนตะ และสมมาอาชวะดวย เพราะกจของความเพยรนน มการละบาปเปนตนขอนกเปนไปเพอประโยชนแกศล ดงนนมรรคขอน ทานจงแสดงไวในลาดบท ๖ ซงตอจากศล คอ สมมาอาชวะ เพราะศลจะตงอยไดกตองอาศยความเพยรนดวย และความเพยรนมหนาทละอกศลทางจต ซงเปนกเลสอยางกลาง และยงมหนาทเจรญกศลทยงไมเกดใหเกดขนอกดวย กศลในทน ไดแกสมาธและปญญา หมายความวาสมาธและปญญาทยงไมเกด กเพยรทาใหเกดขน ๗. สมมาสต ไดแกสตเจตสก ทมการระลกรอยในอารมณของสตปฏฐานทง ๔ สมมาสตนทานสงเคราะหเขาในกองสมาธ เพราะวาสมมาสตเปนตวกนกระแสของนวรณธรรมททาใหนวรณทง ๕ ท เกดขนเปนอารมณไมได และองคของสมมาสตนจะเจรญมนคงอยไดกอาศยสมมาวายามะ คอตองมความเพยรอยางเดดเดยว มฉะนนกเจรญมนคงไมได ดวยเหตนทานจงจดสมมาสตไวรองลาดบจากสมมาวายามะ และสมมาวายามะกตองอาศยมาจากสมมาสต คอ สตทระลก

                                                            

๔๕ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๓๒/๒๔. ๔๖ ดรายละเอยดใน อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๖๙/๒๑๙-๒๒๐.

 

๕๖

รไปในสตปฏฐาน ๔ จงจะทาใหเกดความเพยรได สวนนยของโลกยะและโลกตตระนน กเปนไปอยางเดยวกนกบนยของสมมาวายามะ ๘. สมมาสมาธ ไดแกเอกคคตาเจตสก ทมกาลงตงมนอยในอารมณของสตปฏฐาน ๔ เอกคคตาเจตสกในทน จดอยในกองของสมาธ เพราะเอกคคตาทจกขนเปนสมาธไดนน กตองมาจากสมมาสตและสมมาวายามะ ฉะนนสมมาวายามะและสมมาสตกบเอกคคตาทสมปยตดวยสมมาสตทง ๓ องคน ทานจงจดไวในกองของสมาธ๔๗ เพราะตองอาศยซงกนและกนเปนไป สมาธทจะเขาอยในองคมรรคหรอไมนน จะตองเอาอะไรมาเปนเครองวดหรอตดสนกตองเอาอารมณมาเปนเครองตดสน คอ ถาสมาธนนเปนไปในอารมณของสตปฏฐานแลว สมาธนนกจดเปนสมมาสมาธในองคมรรค สวนความเปนประเภทของโลกยะหรอโลกตตระนน กมอรรถาธบายอยางเดยวกนกบสมมาสต อนง ความสาคญทควรทราบตอไปนคอ ธรรมทเปนไปเพอความหลดพนและการตรสรอรยสจธรรมทง ๔ ทานเรยกวา โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ โพธปกขยธรรมนมมหาสตปฏฐานเปนเบองตนมมรรคเปนปรโยสาน คอ โพธปกขยธรรมกมาจากสตปฏฐานและโพธปกขยธรรมจะพรอมเพยงบรบรณได ตองมาจากความบรบรณของมรรคมองค ๘ เมอมรรคมองค ๘ บรบรณขณะใดขณะนนกเปนมรรคสจเรยกวานโรธคามนปฏปทา ซงเปนขอปฏบตททาใหถงความดบทกขไดจรง มรรคมองค ๘ มทงทเปนโลกยะและโลกตตระ ถาเปนโลกยะ ทานจดเขาสมมาสตเปนองคมรรคเบองตน เพราะสตปฏฐานเปนบพภาคมรรค สวนมรรคอน ๆ อก ๗ องค กตองมอารมณเปนไปกบสตปฏฐาน คอตองอาศยสตปฏฐานอปการะใหเปนไปเชนกน๔๘ เมอบพภาคมรรค คอ สตปฏฐานทไดอบรมจตใหเกดโลกยปญญา ซงไดแกวปสสนาญาณ ใหเกดความแกกลาจนสามารถหยงลงสอรยมรรคสจทง ๔ ไดโดยมพระนพพานเปนอารมณขณะใด ขณะนนมรรคทง ๘ กเปนอรยมรรคสจ ซงจะเปนโลกตตรมรรค ดงนน มรรคสจซงเปน โลกตตระ ทานจงจดเปนความเหนชอบ คอ สมมาทฏฐ หรอ ปญญาญาณขนเปนประธานเพราะสาเรจกจแลวดวยปญญา ซงเปนปรโยสานของโพธปกขยธรรม โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการน เมอสรปแลวกไดแกมรรคมองค ๘ หรอเรยกยอ ๆ ลงแลวกไดแก ศล สมาธ ปญญา การเจรญมรรคมองค ๘ หรอโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการนน มใชเจรญกนไปคราวละองคสององคเทานน หากแตทางทถกแลว ตองเจรญพรอมกนไปในครงเดยวหรอคราวเดยวกนจงจะสาเรจประโยชนได และมรรคสจนน เปนการเจรญธรรม คอ เปนธรรมทตองเจรญอบรมจตใหเกดขน เพราะเหตใด พระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงทกขสจไวเปนอนดบแรกใน อรยสจ ๔ ทงนกเพราะทกขเปนของหยาบ รงายกวาเหตแหงทกขคอสมทย และแทจรงแลวในกายและใจกมแตทกขเทานน ทเกลอนกลนจงสมควรใหสตวทงหลายพจารณารความจรงของโลกวาเปนทกขหรอทกขสจ นเปนอนดบท ๑

                                                            

๔๗ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑/๖๒๖. ๔๘ แนบ มหานรานนท, การปฏบตวปสสนากรรมฐาน, หนา ๑๖๘.

 

๕๗

เมอผปฏบตเหนแลววามแตทกข จงตองการหาสาเหตวาอะไรททาใหเกดทกข กจะไดรบความจรงวาเพราะความอยาก หรอ ตณหาอนเปนตวสมทยดวยเหตนพระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงสมทยสจเปนอนดบท ๒ เพราะวาสมทยเปนธรรมอนสขม ยากทสตวจะรไดในเมอไมรจกตวทกขเสยกอน เมอผปฏบตไดเหนโทษของสมทยคอตณหาความทะยานอยากแลว กเกดความเบอหนายในทกข เมอเกดความเบอหนายแลว ยอมคลายความกาหนดยนดในกาม เมอตณหาอนเปนความกาหนดยนดในกามคลายออกและสนสดลงในทใดอนไมมเครองเสยบแทงใด ๆ กจะปรากฏพระนพพานใน ทนน ดวยเหตนพระผมพระภาคเจาทรงแสดงนโรธสจเปนอนดบท ๓ เมอเกดปญญาญาณหยงรเหนธรรมทดบทกขอนหาเครองเสยบแทงมได คอ นโรธแลว จงกลบมารเหตคอขอปฏบตททาใหดาเนนไปสทางถงธรรมทดบทกข ดวยเหตน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงมรรคสจเปนอนดบท ๔ ดงไดกลาวมาแลววา อรยสจจธรรมจงตองม ๔ จะลดอนใดอนหนงยอมหาไดไม และเมอเกดปญญาเขาถงสจจะขอใดขอหนงกเปนอนวาเขาถงสจจธรรมทง ๔ ทานไดอปมาความเนองกนของสจจธรรมทง ๔ ขอไววา ทกขสจเปรยบไดกบสงทเปนภาระอนหนก สมทยสจเปรยบดงผแบกภาระอนหนกไว นโรธสจกเปรยบไดกบผทงภาระอนหนกเสย สวนมรรคสจจกเปรยบไดกบอบายวธทจะละทงภาระอนหนกนน ดวยเหตน ปญญาญาณทรในเหตผลของอรยสจจธรรมจงตองมความสมพนธตดตอกนเนองไปดวยกนดงทไดกลาวมาแลว อนง ทานแสดงปญญาญาณทหยงรในอรยสจจธรรมทง ๔ ไววา ๑. ญาณทรทกข ยอมละวปลาสธรรมทงสน เชนสสสตทฏฐ คอเหนวาเทยง เปนตน ๒. ญาณทรสมทย ยอมละความเขาใจผดในเหตของสภาวธรรม เชนเคยเขาใจวาพระผเปนเจาหรอ พระอนทร พระพรหม เปนผสรางหรอเปนผบนดาลใหเกดขน ๓. ญาณทรนโรธ ยอมละความเหนผดในสงทไมใชนพพาน วาเปนนพพาน ๔. ญาณทรกระแสแหงมรรค ยอมละความยดมนถอมนในขอปฏบตทผด ซงมใชทางทเปนไปเพอพระนพพาน วาเปนทางปฏบตทเปนไปเพอความพนทกข๔๙ หากสรปจดประสงคในกจของญาณทง ๔ นแลว กมเพยงอยางเดยว คอ เพอละตณหาอนเปนเครองเสยบแทง ซงเปนตวสมทยเทานน เพราะเมอตณหาดบ กชอวาทกขดบ หากพจาณารปนามในอรยสจ ๔ น จะพจารณาเหนความสมพนธของรปนามในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานทง ๖ บรรพะได ดงน คอ ๑. อานาปานาบรรพะ กเพออาศยการกาหนดรรปทเปนทกขอนเนองจากรปขนธ ทมลกษณะของลมหายใจเขาออกเปนสภาวะรปนามทปรากฏแมลมหายใจเกดขน กเหนรปปรากฏชด

                                                            

๔๙ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๓๐/๖๗๙.

 

๕๘

เมอจตและ วรยเจตสก สตเจตสก ปญญาเจตสก ทรบรความเปลยนแปลงสภาวะแหงลมหายใจเกดขน นามกปรากฏขนชด ๒. อรยาบถบรรพะ กอาศยการกาหนดรรปขนธอนเปนทกข ทมลกษณะปรากฏรปนามเมอจตสมผสรอาการของ การเดน การนงการยน การนอน เมอกายนนกระทบสงสมผสกรการเคลอนไหวนน ๆ เปนสภาวะรปทปรากฏขนชด และดวยจตและวรยเจตสก สตเจตสก ปญญาเจตสกทนอมสสภาวธรรมทรจากอาการรปขนธทกาลงเคลอนไหว เชน ยน เดน นง หรอ นอนนน นามกปรากฏชดขน ๓. สมปชญญะปพพะ กอาศยการกาหนดรรปขนธ ทาใหเหนจตทกาหนดรความเปลยนแปลงของอารมณตาง ๆ ในสภาวธรรมนน ๆ วาเปนรปนามในแตละอรยาบถยอยทสตกาหนดรไดแตละขณะ แมสมปชญญะปพพะกจะเหนอาการทเปนรปนามในการทผสสะกระทบและเหนอาการทเคลอนไหวเปลยนแปลง เชน กน ดม ค เหยยด เปนตน รปกจะปรากฏชด และจตและวรยเจตสก สตเจตสก ปญญาเจตสกทนอมไปสอารมณของการเปลยนแปลงธาตทง ๔ ทเคลอนไหวนน นามกจะปรากฏชด ๔. ธาตมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปขนธแหงธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม อนเนองจากกาหนดรความเยนรอน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออน หยอนหรอตง เนองจากการเปลยแปลงของธาตทง ๔ ในกาย รปกจะปรากฏชด จตและวรยเจตสก สตเจตสก ปญญาเจตสกทรบรความเปลยนแปลงธาตทง ๔ ทชมนมเปนรปขนธนนอยางชดเจน นาม กจะปรากฏขน ๕. ปฏกลมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดอารมณจากกายดวยรปขนธ ทรดวยอาการ ๓๒ ม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตนอนจตพจารณาเหนความเปนของไมสวยงามเปนในอาการทง ๓๒ รปยอมปรากฏชด และเมอจตและ วรยเจตสก สตเจตสก ปญญาเจตสกนอมพจารณาอารมณทเปนโทษภยของรปขนธและความเปนปฏกลและความไมสวยงาม นาม ยอมปรากฏชดเจน ๖. นวสวถกปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปขนธเปนซากศพ ทมลกษณะแหงซากศพ ๙ อยาง เมอพจารณารวากายของตนเมอตายแลวยอมเปนซากศพอนเปนความาเสอมในกาย รปจะปรากฏชด และเมอจตและ วรยเจตสก สตเจตสก ปญญาเจตสกนอมพจารณาเหนวาความเปลยนแปลงแตกสลายภายในกายในกายนเกดขน นาม กปรากฏขนชดเจน๕๐ ๓.๑.๖ รปนามแหงปฏจจสมปบาท ๑๒ ในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน คาวา ปฏจจสมปบาท หมายความวา ธรรมชาตทเปนเหตเปนผลกน อาศยกนและกนเกดขนตดตอ ตอเนองกน และทาใหเปนไปหรอการเคลอนไปของสงสารวฏอนไมมทสนสดลงได หรอวาธรรมทงหลายทเปนเหตและอาศยเหตเกดขน ชอวาปฏจจสมปบาท แปลวา ธรรมชาตทอาศยเหต ปจจยเกด๕๑

                                                            

๕๐ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๓๐/๖๘๐. ๕๑ อภ.ว. (ไทย) ๓๔/๕๘/๒๐๖.

 

๕๙

องคธรรมทเปนเหตปจจยนน ม ๒๔ ประการ เชน เหตปจจย อารมณปจจย เปนตน และทานยกเอาองคธรรมแหงปฏจจสมปบาทเปนปจจยแกสงขารนน โดยปจจยมปจจยอะไรบางนน ม ปจจย ๒๔ น บางทกเรยกวา มหาปฏฐาน หรอ ปจจยาการ เหตและปจจยในทน อปมาดงเชน ตนมะพราวเกดขนเพราะลกมะพราวเปนเหต เหตกคอลกมะพราวเปนตวการ ททาใหเกดผลคอตนมะพราว สวนปจจยเปนตวการสนบสนนเหตใหสาเรจผล เชน การเกดขนของตนมะพราว กอาศยการรดนาพรวนดน เปนตน นเปนปจจย การทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงปฏจจสมปบาทธรรม กเพอจะใหเปนทตงแหงการพจารณาใหเปนความจรงของสภาวธรรม ทเกดขนและเปนไปเองดวยเหตปจจย หาไดมผหนงผใดหรอสงศกดสทธใด ๆ เปนผสรางหรอบนดาล ทงนกเพอจะใหเกดปญญา ความเหนถก อนเปนเหตใหละความเหนผดทเคยเหนวาโลกเทยง หรอ มอตตาตวตน เปนตน ปฏจจสมปบาทธรรมน เปนภมหรอเปนอารมณของวปสสนาดวยหมวดหนงในจานวนวปสสนาภมทง ๖ แตในท นจะกลาวโดยสงเขปพอแกความตองการตามสมควรเทานน เพราะปฏจจสมปบาทเปนธรรมทมความละเอยดลกซงมากแตละบทแตละตอนขององคธรรมนน มเนอหาความกวางขวางสลบซบซอนยงนก ถาหากทานผทไดศกษาเลาเรยนมความรความเขาใจในมหาสตปฏฐานไดดแลวกยอมจะเหนความมหศจรรยในพระปญญาของพระผมพระภาคเจา วาเปนเลศไดอยางดยง และอานสงสของการเขาถงในมหาสตปฏฐาน จะปองกนมใหมจฉาทฏฐเกดขนแกทานผนนได ปฏจจสมปบาท ทานกลาววามองค ๑๒ คอ องคธรรมทจดขนเปนปฏจจสมปบาทนนม ๑๒ แตในองคธรรมทง ๑๒ ถาจะนบโดยปจจย คอ นบในระหวางองคกไดคอ ๑๑ ปจจยดงตอไปน องคท ๑ อวชชา เปนปจจยแก สงขาร องคท ๒ สงขาร เปนปจจยแก วญญาณ องคท ๓ วญญาณ เปนปจจยแก นามรป องคท ๔ นามรป เปนปจจยแก อายตนะ องคท ๕ อายตนะ เปนปจจยแก ผสสะ องคท ๖ ผสสะ เปนปจจยแก เวทนา องคท ๗ เวทนา เปนปจจยแก ตณหา องคท ๘ อปาทาน เปนปจจยแก ภพ องคท ๙ ภพ เปนปจจยแก ชาต องคท ๑๐ ชาต เปนปจจยแก ชรา มรณะ องคท ๑๑ ชรา มรณะ เปนปจจยแก โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสฯ๕๒                                                             

๕๒ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๗๓๖/๘๑๑.

 

๖๐

องคธรรมทเปน โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสฯ เหลาน ทานมไดนบเขาเปนองคธรรมของปฏจจสมปบาท แตองคธรรมเหลานกเปนอานสงสของปฏจจสมปบาท จงยกเอามาแสดงเพอใหเหนวาปฏจจสมปบาทนน เปนไปเพอลวงความพนทกข การททานยกเอาอวชชาขนมากลาวเปนเบองตนนน หาใชวา อวชชาเปนสงทเกดกอนหาไดไมเปนเพยงแตใหรวา อวชชาเปนประธานในปฏจจสมปบาทเทานน เพราะเหตแหงปฏจจสมปบาทเปนกฎแหงวฏฏะ ตดตอกนเปนวงกลม นนจงไมสามารถจะหาเบองตนและเบองปลายได ดวยเหตดงกลาวน องคธรรมแหงปฏจจสมปบาท ๑๒ องคธรรมน ทานจงกลาววาเปนภวจกร คอ เปนตวจกรทหมนไปในสงสารวฏ โดยไมรจบรสนได ในภวจกรทง ๑๒ อยางน ทานถอวา อวชชาเปนจกรอนสาคญยง และในองคธรรมทง ๑๒ ของปฏจจสมปบาทนน ถานบตามปจจย คอ นบระหวางขององคธรรมนน กได ๑๑ ปจจย เพราะนบตงแตอวชชาเปนปจจยแกสงขารเรอยไปจนถง ชรา มรณะ กจะได ๑๑ ปจจย เพราะนบตงแตอวชชาเปนปจจยแหงสงขารเรอยไปจนถง ชรา มรณะ กได ๑๑ ปจจย ดงกลาวมาในขางตนน ในภวจกรทง ๑๒ อยางน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงแกสตวโลกม ๔ นยดวยกน คอ นยท ๑ พระผมพระภาคเจาทรงแสดงเบองตนจนถงเบองปลาย ไดแก อวชชาไปจนถง ชรา มรณะ แกสตวทกาเนดในชลาพชะ (เกดในครรภ) ในอณฑชะ (เกดในไข) และในสงเสทชะ (เกดในเถาไคล) เพราะมนษยมเวทนามาก มทกขมาก มความสงสยมาก จงทรงแสดงอยางน นยท ๒ พระผมพระภาคเจาทรงแสดงตงแตเวทนา ถง มรณะ ไดแก ทามกลางถงทสดแกพวกสตวทไดกาเนดเปนโอปปาตกะ (เกดโดยผดขนในทนททนใด) เชน พวกเทวดา เปนตน และเมอจะจตกจะหายวบไปทนท ไมทอดทงซากไว ทงนพวกเทวดามสขมากเสวยสขเวทนามาก พระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงตงแตเวทนาจนถงมรณะ นยท ๓ พระผมพระภาคเจาทรงแสดงเบองปลายไปหาเบองตน ไดแก มรณะ ไปจนถง อวชชา แกสตวในจาพวกทยดมนอยในสสสตทฏฐทเหนวาสตวและโลกเทยง นยท ๔ พระผมพระภาคเจาทรงแสดง ตณหา ไปจนถง อวชชา แกสตวทยดมนอยดวยอจเฉททฏฐ ทเหนวาสตวและโลก หรอ กรรมนน ตายแลวตองขาดสญไปทงสน องคธรรมของปฏจจสมปบาททง ๑๒ องค น แตละองคธรรมไดแกอะไรบางนนมดงตอไปน๕๓ องคธรรมท ๑ อวชชาตามนยแหงพระสตร คอ ความไมรจกความจรง ๔ อยาง คอ อรยสจ ๔ สวนตามนยแหงพระอภธรรมนน คอ ความไมร ๘ อยางคอ ไมรอรยสจ ๔ ไมรอดต๑ ไมรอนาคต๑ ไมรทงอดตและอนาคต๑ ไมรปฏจจสมปบาท๑ รวมเปน ๘ องคธรรมท ๒ สงขาร คอ อภสงขาร ๓ ไดแก ปญญาภสงขาร๑ อปญญาภสงขาร๑ และ อเนญชาภสงขาร๑ (คอ กศล ๘ อกศล ๑๒ มหคตกศล ๙)

                                                            

๕๓ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๗๓๖/๘๑๓-๘๑๕.

 

๖๑

องคธรรมท ๓ วญญาณ คอ ธรรมชาตทรอารมณทางทวารทง ๖ ซงไดแกโลกยวบากวญญาณ ๓๒ มปฏสนธวญญาณ เปนตน องคธรรมท ๔ นาม รป นามในทนไดแก เจตสกขนธ ๓ คอ เวทนา สญญา สงขาร และรปในทนไดแก กมมชรป ๒๐ องคธรรมท ๕ อายตนะ คอ อายตนะ ๖ อนเปนเครองตอระหวาง หรอ ทประชมหรอ ทเกดคอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ องคธรรมท ๖ ผสสะ คอ การกระทบของอารมณทางทวารทง ๖ ม จกขผสสะ เปนตน ไดแกผสสะเจตสกในวบาก ๓๒ ดวง องคธรรมท ๗ เวทนา คอ เวทนาเจตสก ไดแกการเสวยอารมณทางทวารทง ๖ มอเบกขาเวทนา เปนตน องคธรรมท ๘ ตณหา คอ โลภะเจตสก ไดแกความยนดพอใจเพลดเพลนอยในอารมณทง ๖ ทไดประสบอย หรอดนรนปรารถนาอยแมยงไมไดประสบกบสงนน องคธรรมท ๙ อปาทาน คอ โลภะเจตสกและทฏฐเจตสก ไดแก ความตดแนนหรอยดแนนในอารมณทางทวารทง ๖ ทตนปรารถนา องคธรรมท ๑๐ ภพ คอ ความฝกใฝในการเกดขน หรอ ความเกดขนของเบญจขนธ ซงไดแก เจตนาเจตสก กบวบากจต และกมมชรป องคธรรมท ๑๑ ชาต คอ ความเกดขน หรอการไดกาเนด หรอการหยงลงในการกาเนดทง ๔ ม ชลาพชะ เปนตน องคธรรมท ๑๒ ชรา มรณะ คอ ความนาไปสความเสอมไมยงยน ความแตกสลาย ความตายหรอความดบหรอการสลายแหงเบญจขนธ ซงไดแกความตาย ๔ อยาง มการสนอายเปนตน ภวจกรหรอองคธรรมแหงปฏจจสมปบาท อนมนยแหงการละกเลส๕๔ คอ การพจารณาดวยปญญารแจงตามความเปนจรงแหงความเปนไปขององคธรรมแหงปฏจจสมปบาทนนยอมทาลายกเลสธรรม มวปลาส เปนตน ใหระงบไปตามควรแกการเหนเมอรวา ๑. เพราะอวชชาม จงเปนปจจยใหเกดสงขาร ยอมละความเหนผดทเคยเหนวาธรรมทงหลายมผสราง หรอ มผบนดาลใหเกดขน เชน พระผเปนเจา หรอ พระอนทรพระพรหม เปนตน ๒. เพราะสงขารม จงเปนปจจยใหเกดวญญาณ มปฏสนธวญญาณเปนตน ยอมละความเหนผดทเคยเหนวา มตวมตนในเบญจขนธ เปนตน ๓. เพราะวญญาณม จงเปนปจจยใหเกดนามรป ไดแกเจตสกและกมมชรปยอมละความเหนผดทเคยเหนวาสงขารเปนสงทเปนสาระมนคง เปนตน

                                                            

๕๔ วรรณสทธ ไวทยะเสว, คมอการศกษาพระอภธมมตถสงคหะ, (กรงเทพมหานคร: พมพทปญญาสาร มลนธแนบมหานรานนท, ม.ป.ป.), หนา ๗๑-๗๔.

 

๖๒

๔. เพราะนามรปม จงเปนปจจยใหเกดอายตนะ ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจ ยอมละความเหนผด ทเคยเหนวาเราเปนผนน ผน เราเปนผเหน เราเปนผไดยน เปนตน ๕. เพราะอายตนะม จงเปนปจจยใหเกดผสสะ ไดแกผสสะเจตสก มจกขสมผสสะ เปนตน ยอมละความเหนผด ทเคยเขาใจวามการถกตองสมผสเปนอารมณ ๖. เพราะผสสะม จงเปนปจจยใหเกดเวทนา ไดแกเวทนาเจตสก มอเบกขาเวทนาเปนตน ยอมละความเหนผด ทเคยเขาใจวามตวมตนเปนผเสวยเวทนาทเปนสขและทเปนทกข ๗. เพราะเวทนาม จงเปนปจจยใหเกดตณหา ไดแกโลภะเจตสกทมความยนดพอใจเพลดเพลนอยในอารมณ ๖ ยอมละความปรารถนาหรอความยนดพอใจในภพตาง ๆ ๘. เพราะตณหาม จงเปนปจจยใหเกดอปาทาน ไดแกโลภะเจตสกและทฏฐเจตสกทมความยดมนถอมนในอารมณ ๖ ยอมละความยดถอในอารมณมความเหนผด เปนตน ๙. เพราะอปาทานม จงเปนปจจยใหเกดภพ ไดแกเจตนาเจตสกวบากจตกบ กมมชรปมความเกดขนของขนธ ยอมละความเหนผดทเคยเหนวา เบญจขนธนนดบและสญหมด ๑๐. เพราะมภพ จงเปนปจจยใหเกดชาต คอความเกดขนในกาเนด ๔ ยอมละความเหนผดทเคยเหนวา การเกดขนของเบญจขนธนน เปนความสข ๑๑. เพราะชาตม จงเปนปจจยใหมชรา และมรณะ คอความเสอมความแตกทาลายแหงขนธ มรณะ ไดแก ความตาย ๔ อยาง ยอมละความเหนผดทเคยเหนวา เบญจขนธน เปนของงามหรอเทยง เปนตน องคธรรมแหงปฏจจสมปบาท หรอ ภวจกรนน เปนปจจยทเกยวเนองกนอยางไร จะสามารถอธบายโดยสงเขปได คอ๕๕ ๑. อวชชาเปนปจจยแหงสงขาร ๑.๑. อวชชาเปนปจจยแหงปญญภสงขาร กเพราะไมรตามความเปนจรงในอรยสจทง ๔ มทกขสจ เปนตน ซงความเกดขนของสงขารนน เปนไปเพอทกขโดยอเนกประการทแฝงอยในวบากของผลแหงบญ ทงนกเพราะอานาจของอวชชาปดบงไว จงทาใหเหนไปวา ถาหากเราไดบาเพญกศลอยางนน ๆ แลวเราจะไดไปเกดในภพทดจะทาใหเราไดรบความสขในมนษยสมบต สวรรคสมบตหรอพรหมสมบต(รปพรหม) และเมออวชชาทาใหไมร และความเขาใจผดเชนนแลว ตณหาจงเกดขนทาใหมความยนดและปรารถนาในกามเหลานน กตองตงใจทาความเพยรอนม ทาน ศล และเจรญรปาวจรกศล เพอทจาทาใหไดรบผล คอ วบากอยางนน ๆ เชนนเรยกวา เพราะอวชชา จงเปนปจจยใหเกดปญญาภสงขาร ไดแกกามาวจรกศล กบรปาวจรกศล ซงมทง ๒ ปจจย คอ อารมมณปจจย กบ อปนสสยปจจย

                                                            

๕๕ วรรณสทธ ไวทยะเสว, คมอการศกษาพระอภธมมตถสงคหะ, หนา ๗๕.

 

๖๓

๑.๒. อวชชาเปนปจจยแกอปญญาภสงขาร กเพราะดวยความทไมรในโทษของอกศลกรรมวา เปนเหตใหไดรบผลเปนความทกข มอกศลวบาก เปนตน ดวยความทเขาใจวา การทาอกศลนน จะเปนไปเพอความสข จงมความตงใจและเจตนาทเปนเหตใหปรากฏขนแหงอกศลกรรมมการ ฆาสตว ลกทรพย เปนตน ดงนเพราะอวชชาเปนปจจยใหเกดอปญญาภสงขาร หรอ อกศลกรรม ซงมเหตปจจยใหเกด ๑๕ ปจจย ไดแก อารมมณปจจย อธบตปจจย อปนสสยปจจย เปนตน ๑.๓. อวชชาเปนปจจยใหเกดอเนญชาภสงขาร กเพราะไมรขอปฏบตทางดาเนนไปสความพนทกขคอ มรรคมองค ๘ เพอใหกาวลวงทกขโทมนสและถงซงพระนพพาน อนเปนอสงขตธรรม อนเปนทสดแหงทกข จงมความยนดเจตนาประกอบดวยกรรม คอ ทาความเพยรในขอปฏบตเพอใหไดอรปฌาน มการบาเพญตบะ เปนตน เพราะเขาใจวา อรปพรหม เปนความสขทมนคงแนนอน เชอวาการทไปเกดเปนอรปพรหมนน คอ นพพาน เปนทพนทกขได ไมมการเกด แก เจบ หรอ ตาย อกตอไป ดวยเหตนอวชชาเองจงใหเกดความเขาใจผด เชนนน อนเปนปจจยใหทาความเพยรเพอไปสอรปฌาน ซงเรยกวา อเนญชาภสงขาร และมปจจยเดยว คอ อปนสสยปจจย๕๖ ๒. สงขารเปนปจจยแกวญญาณ ๒.๑. ปญญาภสงขาร คอ เจตนาทเปนกามาวจรกศล ๘ ดวง กบรปาวจรกศล ๕ ดวง รวม ๑๓ ดวง และเฉพาะกามาวจรกศล ๘ ดวง เปนปจจยแกวบากวญญาณ ๑๖ ดวง คอ มหาวบาก ๘ ดวง กบ อเหตกกศลวบาก ๘ ดวง๕๗ สวนรปาวจรกศล ๕ เปนปจจยแกวบากวญญาณ คอ รปาวจรวบาก ๕ ดวง เจตนาทเปนบญ ๑๓ ดวงนเปนไดทงปฏสนธ และ ปวตตกาล ๒.๒. อปญญาภสงขาร เปนปจจยแกวบากวญญาณ ๗ ดวง คอ อเหตกอกศลวบาก ๗ ดวง ในวบากวญญาณทเกดจากอปญญาภสงขาร ๗ ดวงน เปนไดทงปฏสนธและปวตตกาล ๒.๓. อเนญชาภสงขาร คอ เจตนาทประกอบในอรปาวจรกศลจต ๔ ดวง เปนปจจยใหเกดอรปาวจรวบาก ๔ ดวง ซงเปนไดทงปฏสนธและปวตตกาลในอรปพรหม ๔ ภม ดงนน สงขาร ๓ เปนปจจยแกวญญาณม ๒ ปจจยคอ กรรมปจจยและอปนสสยปจจย การทสงขาร ๓ คอ กรรม เปนปจจยแกปฏสนธวญญาณนน กเพราะวาสตวทงหลายไดสงสมกรรมทเปนไปเพอความเกดขนแหงปฏสนธวญญาณ และดวยอานาจแหงความมดมนของอวชชาเปนปจจยใหทากรรม โดยเปนกศลกรรมบาง อกศลกรรมบาง ครนเมอถงเวลาทสตวจะตองจต คอ ตายไปจากภพทตนอยนน กรรมทสตวไดสงสมไวแลวเปนกรรมภพ คอกรรมทจะนาไปสปฏสนธในภพอนอกตอไป พรอมทงอานาจของตณหานสย ซงเปรยบเหมอนยางเหนยวอยในพช ทสตวยงละไมได กจะตกแตงอารมณไปบงเกดขน เพอใหเปนเครองยดเหนยวของปฏสนธจตในเวลาสตวกาลงใกลจะตาย อปมาดงเชอกทผกสาหรบเปนเครองเกาะเครองยดของบคคล ทจะจบโหนขามหวยไปฉะนน เพราะไมสามารถจะขามหวงนาไปไดโดยตวเปลา จตของสตวทงหลายนนกตองอาศยเปนไป                                                            

๕๖ แนบ มหานรานนท, การปฏบตวปสสนากรรมฐาน, หนา ๑๗๗. ๕๗ เรองเดยวกน, หนา ๑๗๘.

 

๖๔

ตามอารมณเชนเดยวกน เมอเหยยบฝงโนน ซงเปรยบดวยภพใหมในขณะใดปฏสนธจตกจะตงขนในขณะนน กลาวคอสตวเหลานนไดภพใหมนนเอง เชอกเปรยบเหมอนกบอารมณ ฝงตรงขามเปรยบเหมอนกบภพใหม กรรมซงมอวชชาเปนปจจยนน เปนผตกแตงไวให ตามแตจะเลวหรอประณตการผกเชอกไวกบตนไมเพอโหนตวนนไดแกกเลส ผทเกาะหรอผทจะโหนเชอกไป ไดแก ปฏสนธวญญาณ ๑๙ ดวง (คอ อกศลวบาก ๘ มหคคตวบาก ๙ อเหตกอเบกขาสนตรณ ๒) แลวแตจะเปนดวงใดดวงหนง อารมณในทน ไดแก กรรม กรรมนมต คตนมต ทปรากฏตามทวารทง ๖ ในเมอสตวใกลจะตาย๕๘ ๓. วญญาณเปนปจจยแกนามรป ในเรองนไดแยกเปน ๓ นย คอ วญญาณเปนปจจยแกนามอยางเดยว ๑ นย วญญาณเปนปจจยแกรปอยางเดยว ๑ นย และวญญาณเปนปจจยแกนามรปอก ๑ นย๕๙ นาม ไดแกขนธ ๓ นย คอ เวทนา สญญา สงขาร สวน รปไดแกมหาภตรป กบ อปาทยรป ๓.๑. อรปวบากวญญาณ ๔ ดวง เปนปจจยแกนามอยางเดยวในอรปภมทง ๔ โดยนามโอปปาตกกาเนด ๓.๒. ปญจมฌานกศลทเกยวกบสญญาวราคะ ๑ ดวง เปนปจจยแกรปอยางเดยวในอสญญาสตตาภม โดยรปโอปปาตกกาเนด ๓.๓. ปฏสนธวญญาณทเหลออก ๑๕ เปนปจจยแกนามรปใน ๒๖ ภมโดยกาเนดทง ๔ ๔. นามรปเปนปจจยแกอายตนะ ๔.๑. นาม คอ เจตสก ๕๒ หรอนามขนธ ๓ เปนตน เปนปจจยแกมนายตนะ อยางเดยว คอ เปนปจจยแกอรปพรหมในปฏสนธกาล ๗ ปจจยมสหชาตปจจย เปนตน สวนนามทมใชวบาก เปนปจจยแกอรปพรหม ๖ ปจจยโดยไมมวบากปจจย สวนนามทเปนวบากใน ปญจโวการภพ เปนปจจยแกมนายตนะทงปฏสนธและปวตตกาล ม ๗ ปจจย อยางเดยวกนกบในอรปพรหม สวนนามทไมใชวบากเปนปจจยแกมนายตนะ ทไมใชวบาก ๖ ปจจย โดยเวนวปากปจจย๖๐ อนง นามทมใชวบาก และทเปนวบาก ยอมอนทเปนปจจยแกอายตนะทง ๕ ม จกขวายตนะ เปนตน ม ๔ ปจจย คอ ปจฉาชาตปจจย เปนตน ๔.๒. รป (กมมชรป) เปนปจจยแกอายตนะนน เฉพาะ หทยรปเปนปจจยแกมนายตนะ ในปฏสนธและปวตตกาล ๖ ปจจย มนสสยปจจย เปนตน                                                             

๕๘ อภ.ว. (ไทย) ๓๔/๕๘/๒๑๐. ๕๙ ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๓๗๓/๓๖๙. ๖๐ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๐๖/๒๖๗.

 

๖๕

มหาภตรป ๔ เปนปจจยแกมนายตะ ในปญจโวการภพทงในปฏสนธ และ ปวตตกาล ๔ ปจจย มสหชาตปจจยเปนตน ชวตรป เปนปจจยแกอายตนะทง ๕ ม ๓ ปจจย ไดแกอตถปจจยเปนตน ทงในปฏสนธและปวตตกาล อาหารรป เปนปจจยเฉพาะในปวตตกาลแกสตวทงหลายทอาศยกวฬงการหาร ปสาทรป เปนปจจยแกมนายตนะ เฉพาะทวปญจวญญาณ ม ๖ ปจจย มสหชาตปจจย เปนตน ๔.๓. นามรป เปนปจจยแกอายตนะ ๖ คอ นามซงเปนวบาก กบ หทยรปเปนปจจยแกมนายตนะในปญจโวการภพ เฉพาะในปฏสนธกาล ๗ ปจจย มสหชาตปจจย เปนตน อนง นามซงเปนวบาก กบ มหาภตรป เปนปจจยแกอายตนะ ๕ ม ๖ ปจจย คอ อนทรยปจจย เปนตน ทงในปฏสนธกาล และ ปวตตกาล ๕. อายตนะ ๖ เปนปจจยแกผสสะ คาวา ผสสะ๖๑ หมายถง เจตสกธรรม ซงมหนาททาใหจตกระทบกบอารมณทง ๖ ซงเปนไปตามทวารทง ๖ ซงมจกขสมผสสะ เปนตน เพราะอายตนะ ๖ ม จงเปนปจจยแกผสสะนน หมายถงอายตนะภายนอกรวมอยดวยคอ อายตนะภายในกบอายตนะภายนอกกระทบกนเขา จงเกดผสสะคอ ความถกตองสมผส อารมณนนจงเกดขนได ฉะนน เมอผสสะเกดขน จงมองคประชม ๓ อยางคอ อารมณ ทวาร และวญญาณ องคธรรมทง ๓ อยางน จะมพรอมกนอยในองคของผสสะ อายตนะ ๖ ยอมเปนปจจยแกผสสะ ๖ เฉพาะในกามภพทมอายตนะ ๖ ทงนไมกลาวโดยพสดาร สวนในรปภพ ๑๕ ภม ยอมไดอายตนะ ๓ คอ ภายใน ๓ ภายนอก ๓ ยอมเปนปจจยแกผสสะ ๓ มจกขสมผสสะ เปนตน และในอรปภพทง ๔ ภมนน ไดเฉพาะมนายตนะเปนปจจยแกมโนสมผสสะอยางเดยว อายตนะ ๖ ทเปนปจจยแกผสสะ ถากลาวโดยสวนรวมกได ๑๒ ปจจย มสหชาตปจจย อญญมญญปจจย เปนตน ถาจาแนกโดยเฉพาะสวนของแตละอายตนะแลว อายตนะภายใน ๕ มจกขวายตนะ เปนตน เปนปจจยแกผสสะม ๖ ปจจย ไดแก นสสยปจจย ปเรชาตปจจย เปนตน และเฉพาะมนายตนะ เปนปจจยแกผสสะคอมโนสมผสสะ ม ๙ ปจจย ไดแก สหชาตปจจย นสสยปจจย เปนตน สวนอายตนะภายนอก คอ อารมณทง ๕ มรปารมณ เปนตน เปนปจจยแกสมผสสะทง ๕ ไดแกจกขสมผสสะ เปนตน ม ๔ ปจจย คอ อารมณปจจย ปเรชาตปจจย เปนตน สวนธรรมายตนะเปนปจจยแกมโนสมผสสะโดยอารมณปจจยเทานน                                                             

๖๑ ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๓๗๓/๓๖๙.

 

๖๖

๖. ผสสะเปนปจจยแกเวทนา คาวา เวทนา หมายความวา สภาวธรรมทเกดขนเพอเสวยอารมณตามทวารทง ๖ ตามทผสสะไดกระทาใหกระทบถกตองกน ทงนอาจกลาวโดยยอไดวา๖๒ ผสสะทเกดทางทวาร ๕ มจกขสมผสสะ เปนตน เปนปจจยแกเวทนาทเกดตามทวารทง ๕ ม ๘ ปจจย ไดแก สหชาตปจจย อญญมญญปจจย เปนตน ในปจจยทง ๘ น หมายถง ผสสะทเกดแกปญจวญญาณ และเปนปจจยแกเวทนาในปญจวญญาณดวย และผสสะทเกดขนแกปญจวญญาณน จะเปนปจจยแกเวทนาในสมปฏจฉนนะ หรอ สนตรณะ และ ตทาลมภณะ โดย อปนสสยปจจยเดยวเทานน สวนผสสะทเกดจากมโนทวาร กยอมเปนปจจยแกเวทนาในทนน ๆ และผสสะทเกดกบวบากในปฏสนธ ภวงค จต ในภม ๓ กมปจจยเหมอนกนและกเปนปจจยแกวบากท เปน ตทาลมพณะ โดยอปนสสยปจจยอยางเดยวเทานน ตงแตวบากวญญาณเปนตนมา จนถงเวทนา เปนธรรมทนบเนองอยในตอนของผลในปจจบน ๗. เวทนาเปนปจจยแกตณหา เพราะเวทนาเปนปจจย จงมตณหา เวทนาในทน หมายถงสขเวทนาโดยเฉพาะสวนเวทนานอกนน นบเขาโดยปรยาย เพราะเมอผสสะกระทบอารมณอะไรแลว กเปนปจจยใหเกดสขเวทนา คอทาใหเกดความสบายแกจตใจ ซงเปนธรรมดาของสตวทมกเลสตณหากยอมยนดเพลดเพลนและปรารถนาอยในอารมณนน ๆ และเวทนาเปนปจจยแกตณหาโดยอปนสสยปจจยเดยวเทานน๖๓ ตณหาในทน ถาจะกลาวโดยยอกม ๖ ทเปนไปตามทวารทง ๖ และอารมณทง ๖ แตอาการเปนไปของตณหานนม ๓ คอ กามตณหา ภวตณหา และวภวตณหา ทกลาววาเวทนาเปนปจจยแกตณหานน เปนเฉพาะแกผม กเลส สวนผทสน อาสวกเลสแลว เวทนากไมเปนปจจยแกตณหา ๘. ตณหาเปนปจจยแกอปาทาน เพราะตณหาเปนปจจย จงมอปาทาน องคธรรมของอปาทาน ไดแก โลภะและทฏฐ คอเมอความปรารถนาอนเกดจากตณหานนแรงกลา จตใจกเขาเกาะกมยดแนนในอารมณทยนดนนอนเนองดวยความเหนผดกเกดขน เรยกวา อปาทาน ฉะนน ตณหาจงเปนปจจยใหเกดอปาทาน๖๔ อารมณทเปนสงยดถอของอปาทานม ๔ ประการ คอ ๘.๑. กามปาทาน ไดแกยดมนถอมนในกามรมณ ๘.๒. ทฏฐ ปาทาน ไดแกยดมนถอมนวากรรมททานนไมมผล หรอ ชาตหนาไมมสงสารวฏไมม                                                             

๖๒ ดรายละเอยดใน ส.ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๘๔/๕๐๑-๕๐๒. ๖๓ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๗๓๖/๘๒๒. ๖๔ แนบ มหานรานนท, การปฏบตวปสสนากรรมฐาน, หนา ๑๘๓.

 

๖๗

๘.๓. สลพพตปาทาน ไดแกยดมนถอมนขอปฏบตทผดอนมใชทางสพระนพพาน วาเปนทางไปสพระนพพาน ๘.๔. อตตวาทปาทาน ไดแกความยดมนถอมนวามอตตาตวตนทนอกไปจากเบญจขนธ หรอ วาเบญจขนธเปนตวเปนตน เปนตน ๙. อปาทานเปนปจจยแกภพ เพราะอปาทานเปนปจจยถงมภพ ภพในทนกลาววาม ๒ อยาง คอ ๑. กมมภพ ๒. อปปตตภพ กมมภพ คอ เจตนา ๒๙ ทสมปยตกบอกศล ๑๒ เปนตน สวนอปปตตภพ คอ ภพทง ๙ มปญจโวการภพ เปนตน๖๕ คาวา ภพ หมายความวา เปนเหตกอใหเกดขน หรอการเกดขนฉะนนภพทง ๒ อยางน จงเกดขนจากอปาทาน เพราะเมอมความยดมนถอมนอยในสงใดกยอมมเจตนาพยายามทจะกระทาสงนนเจตนาจงสาเรจเปนกรรมขนแลวกเปนสงทกอใหเกดภพขน อปมาเหมอนกบผทคดอยากไดทอย กจะเขยนแปลนบานทจะเปนทอยอาศยขนตรงตามความตองการของตน แลวกจะสรางบานนนตามแปลนทตนเขยนขนมา คอ เพราะเนองดวยอปาทานทง ๔ นนเอง เปนเหตใหเกดการสรางกรรมตาง ๆ ดวยเหตน ทานจงกลาววา เพราะอปาทานม จงเปนปจจยใหภพม คอ กมมภพและอปปตตภพ อปาทานอนเปนปจจยเฉพาะกมมภพม ๗ ปจจย คอ สหชาตปจจย อญญมญญปจจย เปนตน สวนอปาทานทเปนปจจยแกอปปตตภพ ในกามภพ รปภพและอรปภพ มปจจยเดยว คอ อปนสสยปจจย ๑๐. ภพเปนปจจยแกชาต ภพ ในทนหมายเฉพาะแตกมมภพเทานน ไมใชอปปตตภพ เพราะอปปตตภพกเปนไปกบชาตอยแลว และชาตจะมไดกเพราะกมมภพ ถากมมภพไมมแลว ชาตคอกาเนด ๔ กมไมได๖๖ ภพ เปนปจจยแกชาตม ๒ ปจจย คอ อปนสสยปจจย กบ กมมปจจย ๑๑. ชาตเปนปจจยแกชรา มรณะ เมอชาตมขนแลว กตองเปนปจจยใหมชราและมรณะ คอ ความแกและความ เปนตน ซงทงนกเปนทรโดยทวไปดอยแลว๖๗ สวน โสกะ ปรเทวะ ทกขะ และโทมนส นนเปนอานสงสหรอเปนผลทไดมาจากชาต ถาชาตความเกดไมมแลว ธรรมดงกลาวกไมเชนกน เพราะฉะนนพระผมพระภาคเจาจงตรสวา ดบชาตความเกดเสยไดแลว ทกขทงหลายนนกเปนอนดบไปทงหมด

                                                            

๖๕ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ป.ธ.๙). คาบรรยายการเจรญวปสสนากรรมฐาน, (กรงเทพ มหานคร: บรษท ประยรวงศพรนตง จากด, ๒๕๕๐), หนา ๑๗๗. ๖๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๔/๕๘/๒๑๐. ๖๗ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ป.ธ.๙). คาบรรยายวปสสนากรรมฐาน, หนา ๑๗๘.

 

๖๘

ชาตเปนปจจยแกชรา มรณะ นนเปนโดยอปนสสยปจจยเดยวเทานน วฏฏะ แปลวา วน แบงออกเปน ๓ คอ กเลสวฏ กมมวฏ และวปากวฏ จะดบลงทนทกเนองดวยความดบแหงมลทง ๒ คอ อวชชาซงเปนมลตงตน และตณหาซงเปนมลทรบตอมา โดยอาศยตามนยดงกลาวแลววฏฏะ ทง ๓ ของไตรภม คอ กามภม รปภม อรปภม อนเปนธรรมชาตทปราศจากเบองตนและทสด ซงหมนวนอยเสมอทาใหสตวทงหลายถกเบยดเบยนกยอมปรากฏขน ความหมนวนเปนวฏฏะดงนพระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา ปฏจจสมปบาท หากพจาณารปนามในปฏจจสมปบาท ๑๒ น จะพจารณาเหนความสมพนธของรปนามในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานทง ๖ บรรพะได ดงน คอ ๑. อานาปานปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปทเปนทกขอนเนองจากรปขนธในกมมชรปและอายตนะ ทมลกษณะของลมหายใจเขาออกเปนสภาวะรปนามทปรากฏแมลมหายใจเกดขน กเหนรปปรากฏชด เมอจตกาหนดรนามเจตสก ทรบรความเปลยนแปลงสภาวะแหงลมหายใจเกดขน นามกปรากฏขนชด ๒. อรยาบถปพพะ กอาศยการกาหนดรรปขนธจากองคธรรมแหงนามรป ทมลกษณะปรากฏรปนามเมอจตสมผสรอาการของ การเดน การนงการยน การนอน เมอกายนนกระทบอายตนะสงสมผสกรการเคลอนไหวนน ๆ เปนสภาวะรปทปรากฏขนชด และดวยจตและวญญาณทนอมสสภาวธรรมทรจากอาการรปขนธทกาลงเคลอนไหว เชน ยน เดน นง นอนนน นามกปรากฏชดขน ๓. สมปชญญะปพพะ กอาศยการกาหนดรรปขนธและผสสะ ทาใหเหนจตทกาหนดรความเปลยนแปลงของอายตนะทเปนอารมณตาง ๆ ในสภาวธรรมนน ๆ วาเปนรปนามในแตละอรยาบถยอยทสตกาหนดรไดแตละขณะ แมสมปชญญะปพพะกจะเหนอาการทเปนรปนามในการทผสสะกระทบและเหนอาการทเคลอนไหวเปลยนแปลง เชน กน ดม ค เหยยด เปนตน รปกจะปรากฏชด และจตทนอมไปสอารมณและวญญาณทรบรการเปลยนแปลงธาตทง ๔ ทเคลอนไหวนน นามยอมปรากฏชด ๔. ธาตมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปขนธแหงธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม อนเนองจากกาหนดรความเยนรอน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออน หยอนหรอตง เนองจากการเปลยนแปลงของธาตทง ๔ ในกาย รปกจะปรากฏชด จตและวญญาณทรบรความเปลยนแปลงธาตทง ๔ ทชมนมเปนรปขนธนนอยางชดเจน นาม ยอมปรากฏขน ๕. ปฏกลมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดอารมณจากกายดวยรปขนธ ชาต ชรา มรณะ ทรดวยอาการ ๓๒ ม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตนอนจตพจารณาเหนความเปนของไมสวยงามเปนในอาการทง ๓๒ รปยอมปรากฏชด และเมอจตนอมพจารณาอารมณทเปนโทษภยของรปขนธ ชาต ชรา มรณะ ดวยความเปนปฏกลและความไมสวยงาม นาม ยอมปรากฏชดเจน ๖. นวสวถกปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปขนธ รวมกบชรา และ มรณะ เปนซากศพ ทมลกษณะแหงซากศพ ๙ อยาง เมอพจารณารวากายของตนเมอตายแลวยอมเปนซากศพอน

 

๖๙

เปนความาเสอมในกาย รปจะปรากฏชด และเมอจตนอมพจารณาเหนวาความเปลยนแปลงแตกสลายภายในกายในกายนเกดจากความเสอมของ รปขนธ ชรา มรณะแลว นาม กปรากฏขนชดเจน๖๘ ผทเจรญวปสสนาภาวนา เอารป-นามเปนกรรมฐาน รรป-นาม คอรปฏจจสมปบาท จนละคลายมละ คอ อวชชา ตณหา ไดอยางจรงจงแลว กไดชอวาเปนผทม ชาต ชรา สนเสยแลว โดยเหตแหงการประชมพรอมกนแหงปจจยนนเอง เมออวชชาดบ สงขารกดบ เมอสงขารดบ วญญาณกดบ เมอวญญาณดบ นามรปกดบ เมอนามรปดบ อายตนะกดบ เมออายตนะดบ ผสสะกดบ เมอผสสะดบ เวทนากดบ เมอเวทนาดบ ตณหากดบ เมอตณหาดบ อปาทานกดบ เมออปาทานดบ ภพกดบ เมอภพดบ ชาตกดบ เมอชาตดบ ชรา มรณะกดบ เมอชรา มรณะดบแลว ไมมภพในการเกดอก ไมตองมโศกเศรา ราไรราพน ทกขกาย ทกขใจ เปนบรมสขอยางยง จากการศกษาพบวา การพจารณาเหนรป-นามมความเกยวของกบอารมณของวปสสนาทงในสวนของ ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔ และปฏจจสมปบาท ๑๒ ผเจรญวปสสนาภาวนาตองรเหนแจงในรปและนาม โดยอาศย ความเพยร สต และสมปชญญะ พจารณาไปตามลกษณะและความเปลยนแปลงทปรากฏขน โดยรเหนสภาวธรรมเหลานนตามความเปนจรง คอรปและนาม รในขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔ และรในปฏจจสมปบาทจนสามารถละความสาคญผดวา เปนบคคล ตวตน เปนสตว เปนเรา เปนเขาได ทกสงทกอยางอนลวนมความแปรปรวนเปลยนแปลง เกดดบ บงคบบญชาไมไดอยตลอดเวลา ทกสงทกอยางมความเกดขน ดารงอย และดบไปในทสดกจะถกละโดยเพกถอนอวชชาและตณหาตลอดจนเขาสกระแสแหงการ บรรล มรรค ผล และนพพานในทสด

๓.๒ สภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน การปฏบตวปสสนาในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน กคอ การพจารณาเหนดวยปญญาตามลกษณะอาการของกายทปรากฏอย มสตพจารณาเนอง ๆ ซงกาย คอ รปขนธ ดวยความเพยร ดวยสมปชญญะ ดวยสต และไมยนดยนราย๖๙ ดงพทธดารสวา “อธ ภขเว ภกข กาเย กายานปสส วหรต อาตาป สมปชาโน สตมา วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส”๗๐ ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได๗๑ คมภรพระบาลอธบายวา กาเย กายานปสส หมายความวา ผพจารณาเหนดวยปญญาซงกายนนแล ในกาย ๑๘ ประการคอ อานาปานบรรพ ๑ อรยาปถบรรพ ๑ สมปชญญบรรพ ๑ ปฏกลมนสกาบรรพ ๑ ธาตมนสการบรรพ ๑ นวสวถกาบรรพ ๙ เนองดวยบรกรรมกายภายในกาย กคอการทาความรสกตวอยเสมอ ในอาการกาวไปขางหนากร หรอวาถอยขางหลงกร เวลาจะเหลยวไปทางซาย

                                                            

๖๘ แนบ มหานรานนท, การปฏบตวปสสนากรรมฐาน, หนา ๑๘๓. ๖๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑. ๗๐ ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๓/๓๒๒. ๗๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒/๓๐๑.

 

๗๐

หรอขวากร ในการคหรอเหยยดแขนขาเขาออกกร เวลาหมจวร ทรงผาสงฆาฏ อมบาตรกร และยอมรพรอมในการกน การดม การเคยว การแตะสมผสลน ยอมรพรอมทวทงกายในขณะ เดนอย นงอย ยนอย นอนอย หลบอย ตนอย พดอย หรอวาเปนผนงอยกจกร ไมวาตนจะอยในอรยาบถใด กใหทาความรสกตวอยเสมอ เปนตน การปฏบตวปสสนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน คอ สภาวธรรมอนเปนอาการทปรากฏทางกายทงหมดโดยจะทาใหเหนแจงสภาวธรรมตามความเปนจรงอนมความเกยวของกบ รป-นาม เชน การพจารณกายเปนอารมณโดยการเหนวา การกาว การถอย การแล การเหลยว การค การนง การหม การยน การเดน การนง การนอน การกน การดม เปนตนจดเปนการเหนรป เมอผปฏบตวปสสนาเขาไปพจารณาเหนสภาวธรรมดวยจตทเขาไปรบรอาการ กาว ถอย และเดน เปนตนนนเรยกวา เหนนาม เมอผปฏบตวปสสนาภาวนาโดยมกายเปนอารมณและพจารณาอยางจดจอและตอเนองในทก ๆ อรยาบถแลวกจะทาใหผปฏบตไดรบรสภาวะของรปและนามไดตามสภาพความเปนจรงทปรากฏตามลาดบของวปสสนาญาณททาใหผปฏบตเหนสภาวะทเกดขนของรป-นามนนวา ลวนตกอยภายใตอานาจของไตรลกษณ มความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา มความเกดขน ตงอย และความดบสนไปเปนธรรมดา ๓.๒.๑. ลกขณาทจตกะของรปและนามในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน

ลกขณาทจตกะ ของ รป

แสดง ลกษณะ รสะ ปจจปฏฐาน ปทฏฐาน ของรป

๑. รปปนลกขณ มการสลายแปรปรวนเปนลกษณะ ๒. วกรณรส มการแยกออกจากกนไดเปนกจ ๓. อพยากตปจจปฎฐาน มความเปนอพยากตธรรม (เปนผล) หรอมความ ไมรอารมณเปนอาการปรากฏในปญญาทงหลาย

๔. วญญาณปทฎฐาน มวญญาณเปนเหตใกล๗๒

ลกขณาทจตกะ ของ นาม

แสดง ลกษณะ รสะ ปจจปฏฐาน ปทฏฐาน ของนาม

๑. นมลกขณ มการนอมไปสอารมณเปนลกษณะ

                                                            

๗๒ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร: บรษท รงเรองวรยะพฒนาโรงพมพ จากด, ๒๕๕๙), หนา ๔๑.

 

๗๑

๒. สมปโยครส มการประกอบกบวญญาณ และ ประกอบกนเอง โดยอาการทเปนเอกปปาทตา เปนกจ เปนตน ๓. อวนพโภคปจจปฎฐาน มการไมแยกกนกบจตเปนผล

๔. วญญาณปทฎฐาน มวญญาณเปนเหตใกล๗๓

๓.๒.๒. ลกษณะทมอยจรงของรปและนามในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน บคคลผทพจารณาเหนรปารมณดวยตา ยอมรอยวาตนเองไดเหนรป และยอมรอยวารปทตนไดเหนนนมอยจรง๗๔ กรปทรไดเชนนนน มใชมอยจรง หากเหมอนกบของมายาทถกเสกเปนเพชรเปนทองหรอเหมอนกบพยบแดดทมลกษณะปรากฏใหเหนเหมอนนา ซงเปนสภาวะทไมไดมอยจรง แตรปหรอรปารมณทบคคลเหนไดดวยตานน เปนสภาวะทเปนจรงตามทบคคลนนรนนเอง สาเหตทเปนเชนนน กเพราะวาหากไมมอารมณทพงเหนได การเหนหรอทฝายพระอภธรรมเรยกวา จกขวญญาณ กไมสามารถทจะเกดขนไดนนเอง เพราะฉะนน รปหรอรปารมณทบคคลเหนไดดวยตานน ทานจงเรยกวา ภตตถะ คอ สภาวะทปรากฏจรง หรอสจจกตถะ “สภาวะทมอยตามจรง” ดงนน สจจกตถะน บางครงเรยกวาปรมตถะ กลาวคอ สภาวะทประเสรฐอนมอยโดยไมผดเพยน หลงจากทบคคลนนเหนแลว ความตรกตรองนกคด โดยอาศยมโนทวาร เพอใหเกดการจนตนาการเหนเปนรปรางสณฐานตาง ๆ กจะเกดขนทาใหบคคลเหนสงทมทรวดทรงสณฐานยาว ทรวดทรงสณฐานสน ทรวดทรงสณฐานกลม แบบ เหลยม เหนเปนชาย เปนหญง เปนตน กลกษณะการจตนาการ ตรกตรอง นกคดเรอนนน เนองจากการตรกตรอง นกคดในอารมณทตนไมเคยเหนมากอน หรอไมเคยไดพจารณามากอน จงทาใหมความปรากฏอยอยางเนนชา สวนอารมณวตถทตนเคยไดเหนกด หรอ เคยพจารณารมากอนแลวนน ไมจาเปนตองตรกตรอง นกคดโดยใชเวลานาน ดงนน ลกษณะการคดในอารมณทเคยประสบมาแลวจงไมคอยปรากฏชด เมอไมปรากฏชด ผนนจงคดวา ตนเหนแตเฉพาะทรวดทรงสณฐานนน กการตรกตรอง นกคดเชนนนเนองดวยยงเปนปถชนคนสามญทไมรความแตกตางระหวางจตหนา และจตหลงเทานนเอง นถอวาเปนธรรมชาตของปถชน ดงนนทานจงกลาวไววา การมงเขาไปในรปารมณ หรอ การแตสกวาเหนรปารมณนน เปนกจหรอหนาทของจกขวญญาณ ซงเปนกจทาหนาทการเหน การรอาการเคลอนไหวพเศษพรอมกบความประสงคนนไมใชกจของจกขวญญาณแตอยางใด แตอยางไรกตาม ปถชนคนสามญทวไปผซงไมรความแตกตางระหวางจตขางหนาและจตขางหลงยอมสาคญผดคดถงอาการทเคลอนไหว ซงสามารถรไดแมดวยมโนวญญาณในระหวางของวถจตทเปนจกขวญญาณวถนนวาเปนเหมอนกบอารมณทตนไดเคยเหนดวยตา๗๕

                                                            

๗๓ เรองเดยวกน, หนา ๔๑-๔๒. ๗๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), รจนา จารญ ธรรมดา แปล, วปสสนาชน หลกการปฏบตวปสสนา, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๓), หนา ๑๓๓. ๗๕ อางแลว.

 

๗๒

ขณะทเหนการเคลอนไหวมอหรอเทา เปนตน จตทเหนนนจะเหนเฉพาะรปารมณเทานน ไมไดรบรวาเปนมอหรอเทาทเคลอนไหวแตอยางใด แตถงกระนนกตามเนองจากวาสภาวะจตเปนธรรมทมความเรวอยางมาก เพราะฉะนน หลงจากทจตเหนรปารมณ กลาวคอจกขวญญาณไดเกดขนแลวนนปถชนคนทวไปยอมไมสามารถทจะแยกแยะไดวาจตทเกดขนกอนกบจตทเกดขนหลงเปนอยางไร พวกเขาจะคดวาสงทพวกเขาเหน คอ การเคลอนไหวเทานน ซงการรบรดวยความคด เปนการเหนดวยตา เชนกน แตสาหรบผทไดอบรมฝกฝนจตมาอยางสมาเสมอยอมสามารถตดสนวนจฉยดวยญาณปญญาของตนเองวา จตทเหนเปนอกสภาวะหนง จตทรวา “นคอมอ นคอเทา” กเปนอกสภาวะหนงจตทรวา “นคอการเคลอนไหว” กเปนอกสภาวะหนงนนเอง อยางไรกตาม เกยวกบในเรองน เพอใหบคคลธรรมดาทวไปพอทจะจาไดและมความเชอมนและเชอถอ จงจะขอยกตวอยางมาอธบายพอเปนแนวทางดงตอไปน อปมาเหมอนในยามคาคนทมผเอาดวงไฟมากวดแกวงใหเปนวงกลม ผคนทดกจะเหนทอนทมดวงไฟนน วาเปนการเหนเปนวงกลม ยงถาแสดงทาทางดวยรปแบบตาง ๆ เชน รปแบบทยาว ๆ รปแบบสามเหลยม ผคนทงหลายทดอยกจะเหนเปนดวงไฟยาวบาง หรอเหนดวงไฟเปนสามเหลยมบาง เปนตน แตความเปนจรงนน รปสณฐานของดวงไฟทเปนวงลอมสณฐานทเปนวงกลมนนมไดมอย ในขณะเดยวกน ผทไมสามารถทจะเหนทรวดทรงสณฐานเหลานนในขณะเดยวกนได แตเนองจากรปสแดง ๆ ของดวงไฟนนมอยกระจายไปทวทกททกวดแกวงดวงไฟ เพราะฉะนน จะทาใหผทมองเหนเปนลาดบไมขาดสายตลอดระยะเวลาทกวดแกวงนน รปทรงสณฐานนน ๆ ยอมปรากฏในจตทงหลายทเกดขนภายหลง ซงพอประมวลเอาการเหนทหลากหลายนนมาตรกตรอง นกคด ใหเปนสงเดยวกน นเปนตวอยางทยกขนอปมาอปไมย ทมมาในคมภรโดยตรง อกนยหนง หากอปมาเหมอนคนทอานหนงสอไมคอยได เมอเหนตวหนงสอตาง ๆ กจะนามาตรกตรอง นกคด ใชเวลาพอสมควร จงจะสามารถอานทละพยางค ทละตอน ทละบทได ซงกวาจะอานไดตองใชเวลานานมาก ผทอานหนงสอยงไมคลองนน กเนองจากตองใชเวลาคดอยนาน ความคดนนจงจะปรากฏชด แตสาหรบผทอานหนงสอคลองแลว การหยดคดกจะไมคอยปรากฏ คอ จะเปนไปอยางรวดเรว แคเหลอบตามอง กสามารถอานหนงสอได แตลกษณะความคดทเรวนนเปนสงทมอยนนเอง แตเนองดวยวาเรวมากจงไมสามารถปรากฏความคด ฉนใดกฉนนน๗๖ ลกษณะการเหนและการนามาตรกตรอง นกคดในวตถอารมณทตนยงไมเคยเหน กยอมมการปรากฏทนานและชดเจนกวาอารมณทตนเคยเหนมากอน ซงใชเวลาไมมากในการตรกตรอง นกคดแลวรอารมณนน ๆ จงทาใหการตรกตรอง นกคด ไมคอยปรากฏ ดงนน เพยงแตไดเหน เรากจะสามารถแยกแยะออกไดวา นคอชาย นคอหญง เปนตน กเนองจากวาเราเคยเหนอารมณเหลานมากอนแลวเรากจะคดวานนคอชาย นนคอหญง ในขณะเดยวกน ถงแมวาจะปรากฏ แตลกษณะการคดทเปนไปอยางรวดเรวหลงจากการเหนนนยอมมแนนอน ดวยความคดหรอการจนตนาการเอานนแหละจงทาใหผทตดสนลงไปวานคอชาย นคอหญง ดงนเปนตน ดวยทไมสามารถรไดในขณะทเหนอย แต                                                            

๗๖ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), รจนา จารญ ธรรมดา แปล, วปสสนาชน หลกการปฏบตวปสสนา, หนา๑๓๕.

 

๗๓

สามารถรเหนไดหลงจากยดตดคดเอาอารมณนนมาพจารณาแลว สภาวะทเรยกวาชายหรอหญงนนจงเปลยนไป จงไมใชลกษณะเหมอนดวงไฟ ทเปนวงกลมในขณะทมผกวดแกวง คอเปนสภาวะทไมไดมปรากฏอยอยางแทจรง ดงนน จงไมไดชอวา ภตตถะหรอสจจกตถะ และปรมตถะ เปนเพยงสมมตบญญตเทานน เพราะเปนเพยงสงทสามารถสมมตชอไวโดยประการตาง ๆ หรอ ทาเปนเพยงเครองหมายสญญาลกษณไวโดยประการตาง ๆ ไดเทานน การทบญญตธรรมนไมมปรากฏอยางแทจรงซงลกษณะความไมปรากฏแหงบญญตดงกลาวนน หากแตพจารณาแลวกจะสามารถรได ซงลกษณะการพจารณารนน พงทราบดงน หากเราจะถอนเอาวรรณรปทกอยางทปรากฏออกจากทพพะตวตนทเหนวาเปนชายเปนหญงนน เปนตน ทจะสามารถเหนได เพราะฉะนน สภาพทเหนไดจงเปนเพยงแควรรณรปหรอสสนเทานน ไมใชชายหรอหญงหรออนใด ดงนนจะเหนไดเฉพาะกลมวรรณรปเทานน สวนชายหรอหญงเราจะไมสามารถเหนได สมมตบญญตคอชายหญงทเราไดเหนมานน พงทราบวาไมมปรากฏอยจรงตามทเราคดวาเราเหน เกยวกบกรณนแมวาจะไมสามารถเหนลกษณะชายหญงไดนน แตกอาจจะมการทกทวงไดวาชายหญงทเราสามารถเหนได สมผสไดนนมอย กสภาวะทเราสามรถกระทบสมผสไดนนยงไมใชชายไมใชหญง เปนเพยงโผฏฐพพรปทกระทบกบสมผสไดเหมอนกบวรรณรปทสามารถเหนไดเทานนเอง เฉพาะผทสามารถสมผสโผฏฐพพรปนนเทานน ไมสามารถทจะสมผสตวบรษสตรนนไดเลย๗๗ สาเหตทเปนเชนนน กเพราะวา หากผทจะนาเอาโผฏฐพพรปทงหมดทสามารถกระทบสมผสไดออกทงหมดแลว กจะไมเหลอรปชายหรอหญงทสามารถใหกระทบสมผส ไดเลย ดงนนชายหรอหญงเปนตนจงเปนเพยงบญญต ไมสามารถมอยจรง ไมปรากฏ โดยปรมตถอยางแทจรงจงไดชอวา อภตตถธรรม และ อสจจกตถธรรม เทานน หมายความวา ชายหรอหญงเปนตนเหลานน กเปนเพยงสภาวธรรมทยงไมใชของจรง ยงไมใชของแทตามทปถชนตรกตรอง นกคดเอาเองวา “เราไดเหนชาย เราไดเหนหญง เราไดกระทบสมผสชาย เราไดกระทบสมผสหญง” เมอชายหรอหญงเปนตนเหลานเปน อสจจกตถธรรมจงมไดเปนปรมตถ แตเปนสงทไมมอยโดยปรมตถ เรยกวา อปรมตถธรรม หมายความวา เปนธรรมทไมใชปรมตถนนเอง แมแตความใสของจกษทเรยกวาจกขปสาทนน กเปนเพยงสงทมอยจรงเปนสภาวะทมอยจรง เพราะนนในความใสแหงดวงตาหรอจกษนนจงกอใหเกดการเหน เนองจากมรปารมณปรากฏในความใสของจกษนนนนเอง หากไมมจกขปสาทหรอความใสแหงจกษอย รปสสนกจะไมสามารถปรากฏได การเหนกจะไมเกดขน อปมาเหมอนกบวา บนกระจกทใสสะอาดนนบคคลสามารถเหนรปหรอเงาทปรากฏในกระจกทใสสะอาดนนได แตถากระจกไมใสสะอาด รปเงากจะไมสามารถปรากฏทกระจกนนได บคคลกไมสามารถทจะเหนรปเงาบนกระจกนน ดงนนจกขปสาทรปทบคคลตรกตรอง นกคดวา เปนรปจกษทใสสามารถกอใหเกดการเหนไดนน เปนสงทมอยจรง เรยกวา ภตตถธรรม เปนสจจกตถธรรม และเปนปรมตถธรรมโดยแท แมแต

                                                            

๗๗ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), รจนา จารญ ธรรมดา แปล, วปสสนาชน หลกการปฏบตวปสสนา, หนา ๑๓๖.

 

๗๔

การเหนกเปนสภาวะทมอยจรง เพราะมอยนนเอง จงทาใหผทสามารถรบรสสนวรรณตาง ๆ ได แตถาไมมอยจรงกไมสามารถจะรวา ไดเหนอะไร พดอะไรกไมได ดงนน สภาวะทเหนทเรยกวาจกขวญญาณนน จงเปนภตตถธรรม สจจกตถธรรมและปรมตถธรรม แมในกรณสททรป กลาวคอเสยงทบคคลสามารถไดยน และ โสตปสาท คอ ความใสทโสตะอนเปนเครองรบสททารมณ กลาวถงการไดยนกลาวคอโสตวญญาณเปนตน กเปนสงทมอยจรงตามทเรานกคดและร ดงนนสภาวะเหลานพงทราบวาเปนภตตถธรรม สจจกตถธรรมและปรมตถธรรม หากพจาณาลกษณะทมอยจรงของรปนามในหมวกกายานปสสนาสตปฏฐานทง ๖ บรรพะ จะพจารณาเหนลกษณะภตตตถธรรมและสจจกตถธรรมของรปนามได ดงน คอ ๑. อานาปานปพพะ ลกษณะทกาหนดรรปทเปนทกขหรอ ภตตถธรรม อนเนองจากรปปรากฏขนจรง ทมลกษณะของลมหายใจเขาออกเปนสภาวะรปนามทปรากฏแมลมหายใจเกดขน กเหนรปปรากฏชด เมอจตนอมสอารมณอนเปนสจจกตถธรรมและปรมตถธรรม ทรบรความเปลยนแปลงสภาวะแหงลมหายใจทเกดขน นามทเกดขนกยอมเปนสภาวะทมอยจรง ๒. อรยาบถปพพะ เปนลกษณะการกาหนดรรปหรอภตตถธรรม ทมลกษณะปรากฏรปนามจรงเมอจตสมผสรอาการของ การเดน การนงการยน การนอน เมอกายนนกระทบอายตนะสงสมผสกรการเคลอนไหวนน ๆ เปนสภาวะรปทปรากฏขนชด และดวยจตทนอมสอารมณอนเปน สจจกตถธรรม และปรมตถธรรมสภาวธรรม ทรจากอาการรปทกาลงเคลอนไหว เชน ยน เดน นง หรอ นอนนน นามอนเปนสจจกตถธรรมและปรมตถธรรม ทเกดขนกยอมเปนสภาวะทมอยจรง ๓. สมปชญญะปพพะ กอาศยการกาหนดรรปหรอภตตถธรรม ทาใหเหนจตทกาหนดรความเปลยนแปลงของอายตนะทเปนอารมณตาง ๆ ในสภาวธรรมนน ๆ วาเปนรปนามปรากฏขนจรงในแตละอรยาบถยอยทสตกาหนดรไดแตละขณะ แมสมปชญญะปพพะกจะเหนอาการทเปนรปนามในการทผสสะกระทบและเหนอาการทเคลอนไหวเปลยนแปลง เชน กน ดม ค เหยยด เปนตน รปกจะปรากฏขนจรง และจตทนอมไปสอารมณและวญญาณทรบรการเปลยนแปลงธาตทง ๔ ทเคลอนไหวนน นามอนเปนสจจกตถธรรมและปรมตถธรรม ทเกดขนกยอมเปนสภาวะทมอยจรง ๔. ธาตมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปหรอภตตถธรรมแหงธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม อนเนองจากกาหนดรความเยนรอน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออน หยอนหรอตง เนองจากการเปลยนแปลงของธาตทง ๔ ในกาย รปกจะปรากฏขนจรง จตและวญญาณทรบรความเปลยนแปลงธาตทง ๔ ทชมนมเปนรปขนธนนอยางชดเจน อนเปนสจจกตถธรรมและปรมตถธรรมยอมเปนสภาวะทมอยจรง ๕. ปฏกลมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดอารมณจากกายดวยรปหรอภตตถธรรม ทรดวยอาการ ๓๒ ม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตนอนจตพจารณาเหนความเปนของไมสวยงามเปนในอาการทง ๓๒ รปยอมปรากฏขนจรง และเมอจตนอมพจารณาอารมณทเปนโทษภยอนเปนสจจกตถธรรมและปรมตถธรรม ดวยความเปนปฏกลและความไมสวยงาม นามยอมเปนสภาวะทมอยจรง

 

๗๕

๖. นวสวถกปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปหรอภตตถธรรม อนเปนซากศพ ทมลกษณะแหงซากศพ ๙ อยาง เมอพจารณารวากายของตนเมอตายแลวยอมเปนซากศพอนเปนความเสอมในกาย รปกจะปรากฏขนจรง และเมอจตนอมพจารณาสอารมณอนเปนสจจกตถธรรมและปรมตถธรรม เหนวาความเปลยนแปลงแตกสลายภายในกายในกายนเกดจากความเสอมของ รปขนธ ชรา มรณะแลว นามกยอมมอยจรง ๓.๒.๓. ลกษณะปรากฏของรปและนามในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน รปและนามทงหลายยอมปรากฏชดเจนในขณะทเหน๗๘ เชน รปตาทใสทเรยกวา จกขปสาทรป วรรณรปทบคคลสามารถเหนไดทเรยกวารปารมณ จตททาหนาทเหนทเรยกวาจกขวญญาณและจตในวถเดยวกนแหงจกขวญญาณนนทงหลาย รวมถงเจตสกทประกอบกบจตทงหลายเหลานน กจะปรากฏเกดขนอยางประจกษแจงในขณะทบคคลเหนรปารมณ แมกระนนในบรรดารป นาม ทมาปรากฏขนในขณะทเหนรปารมณนนกจะปรากฏเฉพาะรปใดรปหนงทมสภาวะและลกษณะอยางชดเจนเปนตน อนง อาจกลาวไดวา สงทเกดขนในวถเดยวกนนน หมายถง จต ๓๘ ดวง คอ ปญจทวาราวชชนจต ๑ ดวง, สมปฏจฉนจต ๒ ดวง, สนตรณจต ๓ ดวง, โวฏฐนจต ๑ ดวง, กามกศลชวนะ ๘ ดวง, อกศลชวนะ ๑๒ ดวง, และตทาลมพนจต ๑๑ ดวง, ซงจตเหลานไดเกดขนเพราะอาศยจกขทวาร ซงถาเปนการนบดวยวธแบบอคคหตคหณนย กลาวคอ นยทไมนบเอาสงทนบไปแลวคอไมนบซา กจะไดจตทงหมด ๓๕ ดวงเทานน นคอตวอยางของการปรากฏรป นาม ในขณะทเหนอาการเคลอนไหวในอรยาบถตาง ๆ แมในขณะท ไดยน ไดกลน ลนรส เปนตน กพงทราบโดยทานองเดยวกนน จตตาง ๆ ทเกดขนนนสามารถเปรยบเทยบไดในขณะทจกขวญญาณเกดขนนนเอง ในขณะทบคคลไดยนอยนน รปนามทงหลาย เชน สททรป โสตปสาทรป ทเปนอารมณหรอ ทเรยกวาสททารมณ โสตวญญาณ คอ จตทไดยนและเจตสกทเกดขนในวถเดยวกนกบโสตวญญาณนน กจะปรากฏชดเจนในขณะทบคคลไดยนเสยง รปและนามทงหลาย เชน ฆานปสาทรป คนธารมณหรอคนธรป ฆานวญญาณทเปนจตทไดกลน รวมถงเจตสกทเกดขนในวถเดยวกน ยอมปรากฏขนในขณะทบคคลไดกลนหรอไดดมกลน รปและนามทงหลาย เชนชวหาปสาทรป รสารมณ ชวหาวญญาณทเปนจตทลนรสรวมทงจตและเจตสกทเกดขนในวถเดยวกนกบชวหาวญญาณนน กจะเกดปรากฏชดในขณะทบคคลกนหรอลมรสอาหารอย รปและนามทงหลาย เชน กายปรสารทรป โผฏฐพพารมณ ซงไดแก ปฐวรปทมทงหยาบหรอออนนม เตโชรปทเปนทงออนและนม วาโยรปทเหนรปเคลอนไหว และกายวญญาณซงเปนจตททาหนาทกระทบสมผส รวมถงจตและเจตสกทเกดขนภายในเดยวกนวถเดยวกนกบกายวญญาณ กจะปรากฏชดเจนในขณะทบคคลไดสมผสทางกาย๗๙

                                                            

๗๘ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา จารญ ธรรมดา แปล, วปสสนาชน หลกการปฏบตวปสสนา, หนา ๑๖๑. ๗๙ อางแลว.

 

๗๖

ในขณะทบรษและสตรทงหลายเกดจตสาคญวาตนเปนชายเปนหญง ปรสภาวรปซงเปนรปทเปนเชอใหเกดเปนชาย สวนอตถภาวรป ซงเปนรปทเปนเชอใหเกดความเปนหญงนนเอง สวนในขณะทบคคลกลนนาลายกด หลงนาตาหรอนามกไหลกด อาโปธาตซงทาหนาทไหลเอบอาบ กปรากฏชดในขณะนน ๆ ในขณะทความตรกตรอง นกคด หรอ ทาการพจารณาอยนน จตททาหนาทคดหรอจตททาการพจารณาพรอมทงหวใจหรอหทยวตถอนเปนทอาศยของจตนน กปรากฏชดเจนในขณะนน อนง คาวา จตทคดนน หมายถง จต ๒๐ ดวง ทเกดขนในวถเดยวกนซงประกอบดวยมโนทวาราวชชนจต ๑ ดวง, กามกศลจต ๘ ดวง, อกศลจตรวม ๓๒ ดวง, ตทาลมพนจต ๑๑ ดวง, รวมทงหมด ๓๒ ดวงดวยกน สวนจตททาการพจารณานนม ๒๐ ดวง ซงประกอบดวยมโนทวาราวชชนจต ๑ ดวง, มหากศลชวนจต ๘ ดวง, ตทาลมพนจต ๑๑ ดวง, รวมทงหมด ๒๐ ดวง ในเวลาทผปฏบตกนหรอดมแลวเกดพละกาลงขน และในเวลาทผปฏบตไมไดกนหรอดม พละกาลงจะถดถอยลงนน โอชรปซงเรยกวาอาหารอนมลกษณะทเปนสารของอาหารนนกจะปรากฏชดเจน สวนในเวลาทรปทงหลายกลาวคอ ปสาทรป ภาวรป และหทยรป ปรากฏเกดขนโดยไมขาดสายนน พงทราบวา ชวตรป คอ รปชวตซงเปนภาวะททาใหรปทงหลายเหลานนไมมการหมดพละกาลงหรอไมเสอมโทรม ไมเหยวยน กจะปรากฏชดเจนในขณะนนเอง อนง ตามทแสดงมาแลวนจะชใหเหนวา ในบรรดาสภาวธรรมทปรากฏโดยประจกษแจงในขณะนน ๆ พงทราบวาสภาวธรรมทปรากฏชดเจนทสดเทานนจะปรากฏเกดขนโดยความเปนหลกเปนประธาน หากพจาณาลกษณะทปรากฏของรปนามในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานทง ๖ บรรพะจะสามารถเหนลกษณะรปนามทปรากฏขนไดดงน คอ ๑. อานาปานปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปขนธอนเนองดวยกาย ทมลกษณะของลมหายใจเขาออกเปนสภาวะรปนามทปรากฏแมลมหายใจเขาออกกเปนลกษณะทรปปรากฏขน เมอจตนอมสอารมณความเปลยนแปลงของลมหายใจ กเปนลกษณะแหงนามทปรากฏขน ๒. อรยาบถปพพะ กอาศยการกาหนดรรปอนเนองดวยกาย ทมลกษณะปรากฏรปนามเมอจตสมผสรอาการของ การเดน การนงการยน การนอน เมอกายนนกระทบสงสมผส กรการเคลอนไหวนน ๆ เปนลกษณะรปทปรากฏขนในอรยาบถตาง ๆ และเมอจตทนอมสสภาวธรรมทรวากาลงยน เดน นง หรอ นอนนน นามกมลกษณะทปรากฏขน ๓. สมปชญญะปพพะ กอาศยการกาหนดรรปขนธอนเนองดวยกายใหเหนจตทกาหนดรความเปลยนแปลงของอารมณตาง ๆ ในสภาวธรรมนน ๆ วาเปนรปนามในแตละอรยาบถยอยทสตกาหนดรไดแตละขณะ แมธาตมนสการปพพะกจะเหนอาการทเปนรปนามในการทผสสะกระทบและเหนอาการทธาตทง ๔ เคลอนไหวเปลยนแปลง เชน หยอนตง รอนหรอเยน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออนเปนตน ยอมเปนลกษณะรปทปรากฏขน และจตท นอมสอารมณของการเปลยนแปลงธาตทง ๔ เปนลกษณะนามทปรากฏขน ๔. ธาตมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม อนเนองจากรปทเปนฐานกาย และจตกาหนดรความเยนรอน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออน หยอน

 

๗๗

หรอตง เนองจากการเปลยนแปลงของธาตทง ๔ ในกาย เปนลกษณะทรปปรากฏขน และจตทนอมสอารมณรความเปลยนแปลงนนอยางชดเจน เปนลกษณะนามทปรากฏขน ๕. ปฏกลมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรปทรดวยอาการ ๓๒ ม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตนอนจตพจารณาเหนความเปนของไมสวยงามเปนในอาการทง ๓๒ เปนลกษณะรปทปรากฏขน และเมอจตพจารณาอารมณรโทษภยแหงความเปนปฏกลและความไมสวยงามของอาการทง ๓๒ แลว ลกษณะแหงนามยอมปรากฏขน ๖. นวสวถกปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปขนธอนเนองดวยการทมลกษณะ ๙ อยาง เมอพจารณารวากายของตนเมอตายแลวยอมเปนซากศพอนเปนความาเสอมไปภายในกาย อาการเสอมเปนลกษณะรปทปรากฏขน และเมอจตพจารณาอารมณเหนความเปลยนแปลงกายในกายอยนน ลกษณะทรความเปลยนแปลงในกายนนเปนลกษณะนามทปรากฏขน ๓.๒.๔ การพจารณารรปและนามทละอยางในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน อนง ผปฏบตไมอาจพจารณารรปธรรมและนามธรรมพรอมกนได๘๐เพราะทงสองอยางมลกษณะตางกน กลาวคอ รปมลกษณะไมรบรอารมณ สวนนามมลกษณะทรบรอารมณได และจตกรบเอาอารมณอยางเดยวในแตละขณะ ไมอาจรบรเรองสองเรองในขณะเดยวกนได ดงมสาธกวา “รปารธมมาน อจจนตวธรตาย เอกชฌ อสสมมสตพพตตา ตถา สมมสนสส จ อธ อนธปเปตตา กาเลน รป สมมสตพพ กาเลน อรปนต วตต”๘๑ “พระบาลกลาววา ควรหยงเหนรปบางคราว ควรหยงเหนนามในบางคราวเพราะไมอาจหยงเหนพรอมกน เนองจากรปธรรมตรงกนขามกบนามธรรมโดยแท และไมประสงคการหยงเหนในเรองทตางกน” สมถยานกพงเพงพจารณารอารมณทปรากฏชดเมอออกจากฌานแลว อนไดแก นามธรรมคอฌานจตตปบาทในปจจบนนน หทยรปอนเปนทตงของจต หรอรปอยางใดอยางหนงทเกดจากจต สวนวปสสนายานกพงพจารณารรปนามในปจจบนขณะนน ๆ เพยงตางกนทสมถยานกเปนผบรรลฌานแลว จงพจารณารรฌานสมปยตกบปญญาเหนเปนรปนามเปนตน แตวปสสนายานกมไดบรรลฌาน แตพจารณาเหนรปนามตามความเปนจรงในขณะเหนนนเปนตน ในขณะเหนเปนตนนน วปสสนายานกพงเจรญสตรเทาทนสภาวะการเหนซงเปนจตและเจตสก รปอนเปนทตงของนามธรรมเหลานน และสทพบเหน แมในขณะ ไดยน รกลน ลนรส สมผส กมนยเดยวกนน สวนในขณะจตนกคด พงรเทาทนสภาวะจตและเจตสก รปอนเปนทตงของนามธรรมเหลานน และรปทเกดจากจตทคดฟงซาน โดยรบรสภาวธรรมทปรากฏในขณะนน ๆ ตามสมควรดงขอความทปรากฏในคมภรฎกาวา

                                                            

๘๐ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา จารญ ธรรมดา แปล, วปสสนาชน หลกการปฏบตวปสสนา, หนา ๑๖๒-๑๖๓. ๘๑ ม.อ. (บาล) ๑๔/๒๒๕/๑๑๒.

 

๗๘

“เอกเทสเมวาต สกอตตภาเว สงขาเร อนวเสสโต ปรคคเหตญจ สมมสตญจ อสกโกนต อตตโน อภนหารสมทาคตญาณพลานรป เอกเทสเมว ปรคคเหตวา สมมสนโต.๘๒ คาวา เอกเทสเมว (เพยงบางสวน) มความหมายวา พระเถระกาหนดหยงเหนบางสวนซงตนไมอาจกาหนดรและหยงเหนสงขารธรรมในอตภาพของตนโดยสนเชง ตามกาลงและสตปญญาทไดสงสมมา” อสสาสปสสาเส ปรคคณหาต รปมเขน วปสสน อภนวสนโต, โย “อสสาสปสสาสกมมโก” ต วตโต. ฌานงคาน ปรคคณหาต อรปมเขน วปสสน อภนวสนโต. ฌานงคาน ปรคคณหาต อรปมเขน วปสสน อภนวสนโต.๘๓ “ผเจรญวปสสนาโดยมรปธรรมเปนหลกซงเรยกวาผเพงลมหายใจเขาออก “ยอมกาหนดรลมหายใจเขาออก” สวนผทเจรญวปสสนาโดยมนามธรรมเปนหลก ยอมกาหนดรองคฌาน” ความจรงแลวผปฏบตไมอาจรบรรปนาม ๒ หรอ ๓ อยางในขณะเดยวกนได เพราะรปนามแตละอยางมสภาวะตางกน เชน ปฐวธาตมสภาวะแขง ออน อาโปธาตมสภาวะไหลเกาะกม ผสสะมสภาวะกระทบอารมณ เวทนามสภาวะเสวยอารมณ และจตใจแตละขณะกรบรอารมณอยางเดยว แตเมอรบรรปหรอนามอยางใดอยางหนงทปรากฏชด กจดวาไดรบรรปนามทงหมดโดยปรยาย เพราะนบเขาในสามญญลกษณะทเปนไตรลกษณเหมอนกน หากพจาณาลกษณะทปรากฏของรปนามทละขณะในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานทง ๖ บรรพะจะสามารถเหนลกษณะทรปนามปรากฏขนไดดงน คอ ๑. อานาปานปพพะ การกาหนดรรปขนธอนเนองดวยกาย ทมลกษณะของลมหายใจเขาเกดและดบไปขณะหนง ลมหายใจออกเกดและดบขณะหนงเปนสภาวะรปนามทปรากฏแมลมหายใจเขาออกกเปนลกษณะทรปปรากฏขนทละขณะ เมอจตนอมสอารมณความเปลยนแปลงของลมหายใจเขาขณะหนง ลมหายใจออกอกขณะหนง กเปนลกษณะแหงนามทปรากฏขนทละขณะเชนกน ๒. อรยาบถปพพะ การกาหนดรรปอนเนองดวยกาย ทมลกษณะปรากฏรปนามเมอจตสมผสรอาการของ การเดน การนงการยน การนอน เมอกายนนกระทบสงสมผส กรการเคลอนไหวนน ๆ แตละขณะเปนลกษณะทรรปทเกดขนดวยอรยาบถตาง ๆ แตละขณะ เชนขณะยน รปยนเกดขนเปนตน และเมอจตทนอมสสภาวธรรมทรวากาลงยน เดน นง หรอ นอนแตละขณะนน นามกมลกษณะเกดขนเปนขณะเชนกน ๓. สมปชญญะปพพะ กอาศยการกาหนดรรปขนธอนเนองดวยกายใหเหนจตทกาหนดรความเปลยนแปลงของอารมณตาง ๆ ในสภาวธรรมนน ๆ วาเปนรปนามในแตละอรยาบถยอยทสตกาหนดรไดแตละขณะ แมธาตมนสการปพพะกจะเหนอาการทเปนรปนามในการทผสสะ                                                            

๘๒ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา, พระคนถสารภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑, (นนทบร: บรษท ไทยรมเกลา จากด, ๒๕๔๘), หนา ๑๕๙. ๘๓ เรองเดยวกน, หนา ๑๖๐.

 

๗๙

กระทบและเหนอาการทธาตทง ๔ เคลอนไหวเปลยนแปลง เชน ค เหยยด ดม กน เคยวเปนตนแตละขณะทเปลยนแปลงนน รปยอมมลกษณะการเกดขนแตละขณะเชนกน และจตทนอมสอารมณของการเปลยนแปลงธาตทง ๔ เปนลกษณะนามทเกดขนแตละขณะดวย ๔. ธาตมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม อนเนองจากรปทเปนฐานกาย และจตกาหนดรความเยนรอน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออน หยอนหรอตง เนองจากการเปลยนแปลงของธาตทง ๔ ในกาย เปนลกษณะทรปเกดขน และจตทนอมสอารมณรความเปลยนแปลงนนอยางชดเจน เปนลกษณะนามทเกดขน ๕. ปฏกลมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรปทรดวยอาการ ๓๒ ม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตนอนจตพจารณาเหนความเปนของไมสวยงามเปนในอาการทง ๓๒ เปนลกษณะรปทเกดขน และเมอจตพจารณาอารมณรโทษภยแหงความเปนปฏกลและความไมสวยงามของอาการทง ๓๒ แลว ลกษณะแหงนามยอมเกดขน ๖. นวสวถกปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปขนธอนเนองดวยการทมลกษณะ ๙ อยาง เมอพจารณารวากายของตนเมอตายแลวยอมเปนซากศพอนเปนความาเสอมไปภายในกาย อาการเสอมเปนลกษณะรปทเกดขน และเมอจตพจารณาอารมณเหนความเปลยนแปลงกายในกายอยนน ลกษณะทรความเปลยนแปลงในกายนนเปนลกษณะนามทเกดขน ๓.๒.๕ การยกรปและนามในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานขนสไตรลกษณ ในกรณทผปฏบตบางทานซงเปนผทยงไมรประจกษถงความเกดดบของรปนามแลว จะใชวธอนมานเพยงดวยสตมยจนตาอยางเดยว และบรกรรมในใจวา อนจจง ทกขง อนตตา พอกาหนดไดอยางน ผปฏบตนนอาจเกดความสาคญวาตนไดทาการกาหนดไตรลกษณเรยบรอยแลว แตแทจรงแลว ความรรปนามอยางประจกษแจงในชวงทกาหนดเหนความเกดดบ (ของรปนามเหลานน) อยางนวา รปนามนไมเทยงเพราะเกดขนแลวดบ รปนามนเปนทกขเพราะถกความเกดดบเบยดเบยนอยตลอดเวลา รปนามนไมใชตวตนของเราเพราะไมอยในอานาจทจะบงคบได นเปนการกาหนดไตรลกษณโดยปจจกขญาณ (ญาณทเหนอยางประจกษ) อยางแทจรง๘๔ อนง เมอผปฏบตไดกาหนดเหนไตรลกษณอยางประจกษแจงแลวยอมสามารถอนมานรปนามทตนยงไมไดกาหนดวา รปนามอน ๆ กมสภาพเชนเดยวกบรปนามทเรากาลงกาหนดอยนนเอง นเปนการกาหนดไตรลกษณโดยอนมานญาณ (ญาณทรไดดวยการคาดคะเน) สวนสาเหตทเรยกวา การยกขนสไตรลกษณ นน เพราะวาโดยปกตแลวสามญญลกษณะ ๓ ประการ คอ อนจจตา ทกขตา อนตตตา มปรากฏอยในรปนามทงหมด เพยงแตเราไมมญาณพอทจะรเทานนจงไมเหน แตถาเราตงจตพจารณาดวยสตในรปนามเหลานนแลว เมอภาวนาญาณแกกลาแลวยอมเหนลกษณะ ๓ ประการซงตนยงไมเคยพจารณาเหนมากอนมาตงไวในรปนาม ซงเปนสานวนทมกใชในคมภรปกรณตาง ๆ สวนในวสทธมรรคมหาฎกาทานอธบายไววา

                                                            

๘๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา จารญ ธรรมดา แปล, วปสสนาชน หลกการปฏบตวปสสนา, หนา ๔๘๔.

 

๘๐

ผปฏบตกาหนดพจารณาไตรลกษณทปรากฏอยในรปธรรมซงตนยงไมเคยกาหนดมากอน พระอรรถกถาจารยเรยกวา ผยกรปขนสไตรลกษณนน อนง ผปฏบตจะพจารณาสภาวลกษณะในขณะทง ๓ คอ อปปาทขณะ (เกดขน) ฐตขณะ (ตงอย แปรผน) ภงคขณะ (ดบ) กยอมจะทาได สภาวลกษณะนนกคอลกษณะโดยธรรมชาตของนามรป เชน กกขฬะ ลกษณะหยาบแขง เวทยนะ ลกษณะการเสวย สญชานนะ ลกษณะการจดจา ผสนะ ลกษณะการสมผสระหวางจตใจกบอารมณ วชานนะ ลกษณะการรบรอารมณ ลกษณะดงกลาวจะปรากฏเปนลกษณะเฉพาะของใครของมนเทานน เชน จตกมลกษณะรบรอารมณ เวทนากมลกษณะเสวยอารมณ ดงนเปนตน ถงแมผปฏบตจะเพงเรมปฏบต แตกสามารถรประจกษถงสภาวลกษณะเหลานได แตไมใชเปนการรอยางทยกรปนามขนสไตรลกษณ (การทจะยกรปนามขนสไตรลกษณไดนนตองใหญาณแกกลาเสยกอน) ดงนน ในคมภรตาง ๆ ทานจงไมเรยกวา เปนการยกสภาวลกษณะขนสรปนาม สามญลกษณะ ๓ ประการน เราไมสามารถทจะพจารณาเหนในขณะทง ๓ ไดไมสามารถรในชวงทเรมตนปฏบตใหม ๆ ได แตโดยแทจรงแลวทกรปทกนามกลวนมอนจจลกษณะ ทกขลกษณะ และอนตตลกษณะกนทงสน เมอผปฏบตไดญาณแกกลาเตมทแลวยอมรซงถงลกษณะทดบของรปนามหรอทนยมเรยกวา อนจจลกษณะ รซงถงลกษณะทเปนทกขเพราะไมอยในอานาจของใคร กการทรไดเชนนเปนเหมอนการรโดยสบเนองมาจากสภาวลกษณะทผเคยรเหนเพราะฉะนน ในคมภรตาง ๆ จงกลาววายกรปนามสไตรลกษณเพอมากาหนด ลกษณะธรรมชาตมความแขงแรงการกระทบสมผสของรปนามมปฐวและผสสะ เปนตน เปนสงทผปฏบตพงกาหนดได แมขณะทง ๓ เพราะฉะนน จงเปนสงทปรากฏโดยสภาวธรรมชาตถกกาหนดรโดยลกษณะเฉพาะของใครของมนฉนใด ลกษณะความไมเทยง เปนตน ผปฏบตกจะกาหนดรอยางนนไมได ไตรลกษณนนเปนเหมอนกบถกยกขนสสภาวลกษณะแลวจงกาหนดรได เพราะวาเปนสงทพงกาหนดรโดยอาการ ๓ อยาง คอ อาการดบ อาการทถกความเกด ดบเบยดเบยนและอาการทไมอยในอานาจของใคร เพราะฉะนน อรรถกถาจารยจงกลาวไววา สมญญลกขณ อาโร เปตวา แปลวายกสามญญลกษณะมาพจารณา จะเหนไดวา เมอรอาการดบ อาการทถกความเกด ดบเบยดเบยนหรออาการทไมเปนไปตามอานาจกอนแลวจงจะรอนจจลกษณะ ทกขลกษณะ และอนตตลกษณะได และการรเชนนนเหมอนกบยกสามญญลกษณะซอนบนสภาวะ (อปปาทะ ฐต ภงคะ) สวนในหวขอทวา การกาหนดดวยการยกรปนามสไตรลกษณนน มไดหมายความวา พอปฏบตกนกสวดราพงราพนเพอใหลกษณะทงหลายเหลานนปรากฏ ทง ๆ ทยงไมกาหนดเหนความเกด ดบเลย แตทจรงแลวตองจาไวเลยวาขณะทกาลงกาหนดตามสภาวความเปนจรงของรปนามกจะรความเกด ดบตามความเปนจรงและเกดความรประจกษโดยปจจกขญาณหรออนมานญาณวา รปนามไมเทยง เปนทกข ไมเปนตวตน อยางนนเปนการกาหนดรไตรลกษณอยางแทจรง อนง เมอรแจงแทงตลอดความเกด ดบแลว อนจจ

 

๘๑

ลกษณะกปรากฏขนหลงจากนน ลกษณะทเหลอกปรากฏโดยทานองทวา สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนเปนอนตตา๘๕ อกประการหนง อาการทเกดขนแลวดบไป อาการทมลกษณะถกความเกด ดบเบยดเบยนอยเปนประจา และอาการทไมเปนไปตามความปรารถนายอมปรากฏชดเจนยงขน ดวยการกาหนดรอาการเกด ดบ เมอผปฏบตกาหนดรรปนามทเกด ดบไดแลวนน ไตรลกษณจงปรากฏชดขน แลวอทยพพยญาณกจะแกกลาเตมท จงหวะทกาหนดยอมรวดเรวและมนคงประดจเปนไปเองโดยอตโนมต และเพราะเหตทกาหนดไดอยางรวดเรว ทนควน จงเปนเหตใหสงขารธรรมซงเปนอารมณ ปรากฏโดยรวดเรวตามไปดวย ถงตอนนผปฏบตเองจะไมเอาจตไปจบอปปาทขณะ และ ฐตขณะ (จดเรมตนเกดขนและตงอย) และกจะไมเอาใจใสแมกระทงลาดบของรปนาม ทเกดขนโดยตอเนองกนดจสายนา หมายความวาจตของผปฏบตผนนจะไมกาหนดวาเปนรปทตอเนองกนหรอจต (นาม) ทตอเนองกนโดยเกดกอน และเกดหลงอกแลว และแมแตสงขารซงเปนนมตทมปรากฏดจทพพะซงมรปทรงสณฐานตวอยางเชน ในขณะททาการคเขาหรอเหยยดออกจะปรากฏรปสณฐานมอเทาเฉพาะในตอนแรกแตพอถงตอนนกลบไมมปรากฏรปสณฐานของมอและเทาอกเลย ในทก ๆ ครงทพจารณารจะเกดญาณซงทาหนาทรวารป นามดบแลว ซงญาณนทานเรยกวา ภงคญาณ๘๖ ผปฏบตกาหนดรขนธ ๕ และสามญญลกษณะทง ๓ เหลานนแมทงหมดตามความเปนจรงดวยญาณทกาหนดรความเกด ดบอนไดแกวปสสนาทดาเนนไปโดยถกทาง ซงพนจากอปกเลส กแลวครนกาหนดเชนนนแลว ญาณของผปฏบตจะพจารณาไตรตรองบอย ๆ ในรปนามโดยความเปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตานน กจะเปนไปโดยความแกกลา และเมอสงขารทงหลายเหลนนปรากฏอยโดยรวดเรว สตยอมไปไมถง (ไมไดกาหนดเอาใจใส) อปปาทขณะ ฐตขณะ รปนามทเปนไปโดยไมขาดสายหรอสงขารนมตอนปรากฏ ดจวามรปทรงสณฐานอยางใดอยางหนง สตทเปนตวกาหนดยอมตงอยในความสนไปเสอมไปและแตกสลายไปสาหรบผปฏบตผนนเหนวา สงขารธรรมเกดขนอยางนแลวยอมดบไปอยางนน วปสสนาญาณ อนมชอวา ภงคานปสสนา ยอมเกดขนในสถานะเชนน ผปฏบตทไดภงคญาณแลวยอมเหนรปนามอนเปนอารมณอยางใดอยางหนงซงกาลงเกดขนเชนอาการของรปทพอง ยบ อาการของรปทนง ยน เดน ฯลฯ วาสงเหลานไดดบไปแลวไดเสอมไปแลว และเมอเหนเชนนกใหกลบไปพจารณาทการเหนนนวา ไดดบแลว ไดเสอมไปแลว ญาณทง ๒ ชวงนทเปนวปสสนาญาณ ทชอวาภงคานปสสนา๘๗ เมอผปฏบตตามรกองรปภายในรางกายของตนจนกระทงโคจรสมปชญญะแกกลาและเกดอสมโมหสมปชญญะทเปนปญญาหยงเหนไตรลกษณวา รปนามทตามรในปจจบนขณะนน ไมเทยง

                                                            

๘๕ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา จารญ ธรรมดา แปล, วปสสนาชน หลกการปฏบตวปสสนา, หนา ๕๓๑. ๘๖ พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย (พระมหาประเสรฐ มนตเสว), รายวชาสตปฏฐานภาวนา, หนา๕๑๐. ๘๗ เรองเดยวกน, หนา ๕๑๒-๕๑๓.

 

๘๒

เปนทกข ไมใชตวตน อยางนแลว กอาจจะนอมจตไปเปรยบเทยบอนมานรกองรปภายนอกรางกาย กลาวคอรปนามของผอนวาไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ซงตรงกบพระบาลวา พหทธา วา กาเย กายานปสส วหรต. แปลวา เหนกายภายนอกกลาวคอกายของผอน ในบางขณะเมอตามรกองรปภายในวา อยากเดนหนอ เดนหนอ อาจเกดความเขาใจวา แมสภาวะเดนของผอนกเหมอนกบสภาวะเดนของตน ในขณะนนจดวาไดตามรทงกองรปภายในและกองรปภายนอกสลบกน การทผปฏบตสามารถรบรถงการเกดขนแลวดบไปของจตและรปทเคลอนไหวไดนนไดชอวาเปนญาณทรสมทยทมความหมายวาการเกดและวยะทมความหมายวาการดบ สวนการทลวงรถงสาเหตททาใหจตและรปดงกลาวเกด เชน ในระหวางททาการกาหนดอยนนผนนยอมพจารณารเหนถงเหตของการเกดจตและรปเหลานนดงนวา เนองจากมเหตกองรปเหลาน จงเกดขนได หรอ เนองจากมจตคดรปการเคลอนไหนเปนตนจงมได หรอเนองจากมกรรมทเคยสรางไว จตและรปดงกลาวจงม ดงนเปนตน ซงญาณทรเชนน เรยกวา เปนญาณทรสมทยทมความหมายวา เหตแหงการเกด และ วยะทมความหมายวาเหตแหงการดบ คาวา สภาวะคอความเกดขน หมายถง ความเกดขนของจตทตองการจะเดนและรปทกาลงเคลอนไหว เปนตน อนง คาวา สภาวะ คอ ความดบ หมายถงความดบของกองจตและกองรปเหลานน ผทรสภาวะคอ ความเกดขนและความดบนนอาจจะเขาใจเหตททาใหกองรปเกดขนและดบไปอกดวย กลาวคอ กองรปเกดจากเหตคอจตทตองการจะทาอากปกรยาตาง ๆ ถาไมมจตดงกลาวรปกเกดขนไมได นอกจากน รปยงเกดจากสาเหตอนอนไดแกอวชชา คอ ความไมรทเกดในภพกอน ตณหา คอ ความเพลดเพลนในกามคณซงเกดในภพกอน กรรม คอ การกระทาในภพน และอาหาร คอสงทกนดมในภพนอกดวย ถาไมมสภาวะเหลานกไมมรปเหลานเชนกน หากพจาณาลกษณะของรปนามทขนสไตรลกษณในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานทง ๖ บรรพะจะสามารถเหนลกษณะทรปนามปรากฏขนไดดงน คอ ๑. อานาปานปพพะ การกาหนดรรปขนธอนเนองดวยกาย ทมลกษณะของลมหายใจเขาเกดคอสมทยะและดบไปคอวยะขณะหนง ลมหายใจออกเกดคอสมทยะและดบคอวยะขณะหนงเปนสภาวะรปนามทปรากฏแมลมหายใจเขาออกกเปนลกษณะทรปเกดขนและดบไปดวยสภาวธรรมชาตแหงอนจจง ไมเทยง และถกเบยดเบยนดวยทกขง และดบไปคออนตตา เมอจตนอมสอารมณความเปลยนแปลงของลมหายใจเขาขณะหนง ลมหายใจออกอกขณะหนง กเปนลกษณะแหงนามทปรากฏขนและดบไปดวยอาการเชนเดยวกบรปทดบไป ๒. อรยาบถปพพะ การกาหนดรรปอนเนองดวยกาย ทมลกษณะปรากฏรปนามเมอจตสมผสรอาการของ การเดน การนงการยน การนอน เมอกายนนกระทบสงสมผส กรการเคลอนไหวนน ๆ แตละขณะเปนลกษณะทรรปทเกดขนคอสมทยะ และ ดบไปคอวยะดวยอรยาบถตาง ๆ แตละขณะ เชนขณะยน รปยนเกดขนและดบไปเปนตนดวยสภาวธรรมชาตแหงอนจจง ไมเทยง และถกเบยดเบยนดวยทกขงคอไมยงยน และดบไปคออนตตา และเมอจตทนอมสสภาวธรรมทรวากาลงยน เดน นง หรอ นอนแตละขณะนน กมลกษณะแหงนามทปรากฏขนและดบไปดวยอาการเชนเดยวกบรปทดบไป

 

๘๓

๓. สมปชญญะปพพะ กอาศยการกาหนดรรปขนธอนเนองดวยกายใหเหนจตทกาหนดรความเปลยนแปลงของอารมณตาง ๆ ในสภาวธรรมนน ๆ วาเปนรปนามในแตละอรยาบถยอยทสตกาหนดรไดแตละขณะ แมธาตมนสการปพพะกจะเหนอาการทเปนรปนามในการทผสสะกระทบและเหนอาการทธาตทง ๔ เคลอนไหวเปลยนแปลง เชน ค เหยยด ดม กน เคยวเปนตนแตละขณะทเปลยนแปลงนน รปยอมมลกษณะการเกดขนคอสมทยะและดบไปคอวยะแตละขณะดวยสภาวธรรมชาตแหงอนจจงคอ ไมเทยง และถกเบยดเบยนดวยทกขงคอไมยงยน ดบไปคออนตตา และจตทนอมสอารมณของการเปลยนแปลงธาตทง ๔ กเปนลกษณะนามทปรากฏขนและดบไปดวยอาการเชนเดยวกบรปทดบไป ๔. ธาตมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม อนเนองจากรปทเปนฐานกาย และจตกาหนดรความเยนรอน ไหลหรอเกาะกม แขงหรอออน หยอนหรอตง เนองจากการเปลยนแปลงของธาตทง ๔ ในกาย เปนลกษณะทรปเกดขนคอสมทยะและดบไป คอวยะแตละขณะดวยสภาวธรรมชาตแหงอนจจงคอ ไมเทยง และถกเบยดเบยนดวยทกขงคอไมยงยน ดบไปคออนตตา และจตทนอมสอารมณรความเปลยนแปลงนนอยางชดเจน เปนลกษณะนามทปรากฏขนและดบไปดวยอาการเชนเดยวกบรปทดบไป ๕. ปฏกลมนสการปพพะ กเพออาศยการกาหนดรปทรดวยอาการ ๓๒ ม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตนอนจตพจารณาเหนความเปนของไมสวยงามเปนในอาการทง ๓๒ เปนลกษณะรปทเกดขนคอสมทยะและดบไป คอวยะแตละขณะดวยสภาวธรรมชาตแหงอนจจงคอ ไมเทยง และถกเบยดเบยนดวยทกขงคอไมยงยน ดบไปคออนตตา และเมอจตพจารณาอารมณรโทษภยแหงความเปนปฏกลและความไมสวยงามของอาการทง ๓๒ แลว เปนลกษณะนามทปรากฏขนและดบไปดวยอาการเชนเดยวกบรปทดบไป ๖. นวสวถกปพพะ กเพออาศยการกาหนดรรปขนธอนเนองดวยการทมลกษณะ ๙ อยาง เมอพจารณารวากายของตนเมอตายแลวยอมเปนซากศพอนเปนความาเสอมไปภายในกาย อาการเสอมเปนลกษณะรปทเกดขนคอสมทยะและดบไป คอวยะแตละขณะดวยสภาวธรรมชาตแหงอนจจงคอ ไมเทยง และถกเบยดเบยนดวยทกขงคอไมยงยน ดบไปคออนตตา และเมอจตพจารณาอารมณเหนความเปลยนแปลงกายในกายอยนน เปนลกษณะนามทปรากฏขนและดบไปดวยอาการเชนเดยวกบรปทดบไป

๓.๓ สรปทายบท เมอผปฏบตกาหนดรรปนามทเกด ดบไดแลวนน ไตรลกษณจงปรากฏชดขน แลวอทยพพยญาณกจะแกกลาเตมท จงหวะทกาหนดยอมรวดเรวและมนคงประดจเปนไปเองโดยอตโนมต และเพราะเหตทกาหนดไดอยางรวดเรว ทนควน จงเปนเหตใหสงขารธรรมซงเปนอารมณ ปรากฏโดยรวดเรวตามไปดวย ถงตอนนผปฏบตเองจะไมเอาจตไปจบอปปาทขณะ และ ฐตขณะ (จดเรมตนเกดขนและตงอย) และกจะไมเอาใจใสแมกระทงลาดบของรปนาม ทเกดขนโดยตอเนองกนดจสายนา หมายความวาจตของผปฏบตผนนจะไมกาหนดวาเปนรปทตอเนองกนหรอจต (นาม) ทตอเนองกนโดยเกดกอน และเกดหลงอกแลว และแมแตสงขารซงเปนนมตทมปรากฏดจ

 

๘๔

ทพพะซงมรปทรงสณฐานตวอยางเชน ในขณะททาการคเขาหรอเหยยดออกจะปรากฏรปสณฐานมอเทาเฉพาะในตอนแรกแตพอถงตอนนกลบไมมปรากฏรปสณฐานของมอและเทาอกเลย ในทก ๆ ครงทพจารณารจะเกดญาณซงทาหนาทรวารป นามดบแลว ซงญาณนทานเรยกวา ภงคญาณ ผปฏบตกาหนดรขนธ ๕ และสามญญลกษณะทง ๓ เหลานนแมทงหมดตามความเปนจรงดวยญาณทกาหนดรความเกด ดบอนไดแกวปสสนาทดาเนนไปโดยถกทาง ซงพนจากอปกเลส กแลวครนกาหนดเชนนนแลว ญาณของผปฏบตจะพจารณาไตรตรองบอย ๆ ในรปนามโดยความเปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตานน กจะเปนไปโดยความแกกลา และเมอสงขารทงหลายเหลนนปรากฏอยโดยรวดเรว สตยอมไปไมถง (ไมไดกาหนดเอาใจใส) อปปาทขณะ ฐตขณะ รปนามทเปนไปโดยไมขาดสายหรอสงขารนมตอนปรากฏ ดจวามรปทรงสณฐานอยางใดอยางหนง สตทเปนตวกาหนดยอมตงอยในความสนไปเสอมไปและแตกสลายไปสาหรบผปฏบตผนนเหนวา สงขารธรรมเกดขนอยางนแลวยอมดบไปอยางนน วปสสนาญาณ อนมชอวา ภงคานปสสนา ยอมเกดขนในสถานะเชนน ผปฏบตทไดภงคญาณแลวยอมเหนรปนามอนเปนอารมณอยางใดอยางหนงซงกาลงเกดขนเชนอาการของรปทพอง ยบ อาการของรปทนง ยน เดน ฯลฯ วาสงเหลานไดดบไปแลวไดเสอมไปแลว และเมอเหนเชนนกใหกลบไปพจารณาทการเหนนนวา ไดดบแลว ไดเสอมไปแลว ญาณทง ๒ ชวงนทเปนวปสสนาญาณ ทชอวาภงคานปสสนา เมอผปฏบตตามรกองรปภายในรางกายของตนจนกระทงโคจรสมปชญญะแกกลาและเกดอสมโมหสมปชญญะทเปนปญญาหยงเหนไตรลกษณวา รปนามทตามรในปจจบนขณะนน ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน อยางนแลว กอาจจะนอมจตไปเปรยบเทยบอนมานรกองรปภายนอกรางกาย กลาวคอรปนามของผอนวาไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ซงตรงกบพระบาลวา พหทธา วา กาเย กายานปสส วหรต. แปลวา เหนกายภายนอกกลาวคอกายของผอน ในบางขณะเมอตามรกองรปภายในวา อยากเดนหนอ เดนหนอ อาจเกดความเขาใจวา แมสภาวะเดนของผอนกเหมอนกบสภาวะเดนของตน ในขณะนนจดวาไดตามรทงกองรปภายในและกองรปภายนอกสลบกน การทผปฏบตสามารถรบรถงการเกดขนแลวดบไปของจตและรปทเคลอนไหวไดนนไดชอวาเปนญาณทรสมทยทมความหมายวาการเกดและวยะทมความหมายวาการดบ สวนการทลวงรถงสาเหตททาใหจตและรปดงกลาวเกด เชน ในระหวางททาการกาหนดอยนนผนนยอมพจารณารเหนถงเหตของการเกดจตและรปเหลานนดงนวา เนองจากมเหตกองรปเหลาน จงเกดขนได หรอ เนองจากมจตคดรปการเคลอนไหนเปนตนจงมได หรอเนองจากมกรรมทเคยสรางไว จตและรปดงกลาวจงม ดงนเปนตน ซงญาณทรเชนน เรยกวา เปนญาณทรสมทยทมความหมายวา เหตแหงการเกด และวยะทมความหมายวาเหตแหงการดบ การเจรญสตระลกรวา อยากเดน ตองการเดน ค เหยยด กน ดม เคยว เปนตนยอมรชดวา มเพยงจตทตองการจะเคลอนไหวและกองรปทเคลอนไหวอย สงทชาวโลกสมมตวาเปนบคคล ตวตน เรา เขา นนหามไม ไมมบรษ ไมมสตรใด ๆ ทงสน มแตเพยงสภาวะจตทคดจะไปและสภาวะรปทบงคบเกดขนโดยลกษณะอากปกรยามการไปเปนตนเทานน สตของผนนยอมขามพนสณฐานบญญตซงเรยกวา สงขารฆนนมตอยางสนเชง เมอวปสสนาญาณแกกลาแลวผนนอาจรสกวาอวยวะบางสวน

 

๘๕

ในรางกาย เชน มอ เทา ศรษะ หรอรางกายทงหมดนนหายไป การเจรญสตของผนนยอมเปนไปเพอพฒนาปญญาหยงเหนสภาวธรรมอยางแทจรง ผนนยอมไมถกตณหา กลาวคอความเพลดเพลนในรปนามทกาหนดรอยและไมถกทฏฐองอาศยดวยความเหนผดในตวตนครอบงา ผนนยอมปราศจากความยดมนใด ๆ ในโลก กลาวคอ อปาทานขนธ ๕ ทก ๆ ครงทไดพจารณารเหนดวยประจกษนนแล จากการศกษาพบวา สภาวะรป นามในการปฏบตวปสสนาภาวนาในหมวดกายนปสสนาสตปฏฐานนน ทงรปและนามลวนมความเกยวเนองกน นามและรปน นามไมมเดช ไมสามารถเปนไปไดดวยเดชของตนเองไปในกาย คอ ไมกน ไมเดน ไมนง ไมพด ไมสาเรจอรยาบถ แมรกไมมเดชไมสามารถเปนไปไดดวยเดชของตนเอง เพราะรปนนไมมความตองการทจะกน อกทงไมมความตองการดม ไมมความตองการทจะเดน ไมมความปรารถนาทจะสาเรจอรยาบถ ไปในกายทงภายในและภายนอก รปเปนไปไดกเพราะอาศยนามและนามเปนไปไดกเพราะอาศยรปโดยแท แตเมอนามมความปรารถนาทจะเคลอนไหวมความปรารถนาทจะสาเรจอรยาบถ รปจงเกดการเคลอนไหวในอรยาบถตาง ๆ ดงนนการมความเพยร สมปชญญะ และสตกาหนดรอยเสมอกายในกายและกายภายนอกจะทาใหเราพจารณารปนามทปรากฏนนชดเจน เหนความเกดดบของรปและนาม รสภาวธรรมทเกดขนตามสภาพความเปนจรง ซงเปนการรทเกดจากการเจรญวปสสนาญาณ ตามลาดบญาณทง ๑๖ และสามารถบรรลมรรค ผล นพพานไดในทสด การปฏบตวปสสนาภาวนา ดวยการพจารณากาหนดรกายภายในกายภายนอกตางๆ ตามหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน เมอผปฏบตกาหนดโดยมสตจดจอตอเนอง จนเหนสภาวะเกดดบของรปนามตามความเปนจรง วปสสนาญาณจะเกดขนตามลาดบของญาณ ๑๖ วปสสนาญาณทาใหบรรลความเปนอรยบคคลผานญาณ ๑๖ รอบท ๑ กไดสาเรจเปนพระโสดาบน กเลสยงไมหมด แตวาตดออกไปไดบางสวน แตสวนไหนทตดขาดไปแลว จะไมเกดขนในจตอกตอไป เชน ความสงสยจะไมเกดขนอกเลย ความโลภทประกอบดวยความเหนผด หมดไปเลยจากจต จะมความเหนอยางถกตอง เขาใจอยางถกตอง แตวายงมความโลภบางอยาง มโทสะบางอยาง แตวาไมรนแรงถงขนาดทจะกระทาอกศลกรรม ชนดทจะนาไปสอบาย โสดาบนน ศล ๕ จงบรสทธ จะไมลวงศล ๕ เปนเดดขาด แตกยงมความโลภยงมความโกรธ แตวาไมมความอาฆาตมาดราย ไมมความตระหน นเปนลกษณะของโสดาบน กเทากบทาลายภพชาตไปมากมาย การทจะเวยนวายตายเกดอกตอไปกจะเกดอยางมากไมเกด ๗ ชาต กจะสาเรจเปนพระอรหนต ถงแมจะขาดความเพยร เกดไป ๆ ๗ ชาตยงไงกไดสาเรจเปนพระอรหนตแลวกปรนพพาน กพนจากการเวยนวาย ตายเกด แตถาหากบคคล ไดพากเพยร พยายามตอไป สามารถทจะดาเนนผานญาณ ๑๖ อกรอบหนง กจะเปนลกษณะเดยวกน ผานญาณ ๑๖ รอบท ๒ กเปน สกทาคามบคคล ผานญาณ ๑๖ รอบท ๓ เปนอานาคามบคคล ผานญาณ ๑๖ รอบท ๔ กหมดสนอาสวกเลส เปนพระอรหนต เปนอเสขะบคคลไมตองศกษาตอไป พนทกขโดยสนเชง และถาบรรลอรหตตผลแลวแตยงดารงขนธ ๕ อยกจะมนพพานเปนอารมณ คอเรยกวา สอปาทเสสนพพาน แตถาหากบรรลอรหตตผลแลวดบขนธหมดสน จะเรยกวาอปทเสสนพพาน ดงพรรณนามนแล

บทท ๔

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

การศกษาเรอง “ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายานปสสนา สตปฏฐาน” มวตถประสงคในการศกษา ๒ ประการคอ เพอศกษากายานปสสนาสตปฏฐานในคมภรพทธศาสนาเถรวาท และเพอศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน ทาการวจยโดยวธการเกบขอมลจากชนปฐมภม คมภรพระไตรปฎก อรรถกถาฎกา คมภรปกรณวเสสวสทธมรรค ขอมลชนทตยภมจากงานวจยวทยานพนธ และหนงสอตารางานวชาการ ตาง ๆ ทเกยวของ และนามาเรยบเรยงบรรยายเชงพรรณนาตรวจสอบความถกตองเนอหาจากผเชยวชาญและอาจารยทปรกษา

๔.๑ สรปผลการวจย จากการปฏบตวปสสนาภาวนา ตามหลกของสตปฏฐานสตร ในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานนน กเพอฝกใหมความเพยร มสมปชญญะคอยกาหนดรและมสตกาหนดรอาการตาง ๆ ภายในกายในกาย จะเปนอาการ เยน รอน ออน แขง ตง ไหว หนก เบา การเดน ยน นง นอน การดม กน แล เหลยว ค เหยยด เปนสงไมสวยงาม เปนสงทตองแตกสลายไป เปนตนหรอไมวาตนจะอยในอรยาบถใด ๆ กใหทาความรสกตวอยเสมอ เมอผปฏบตมสตกาหนดรไดละเอยดสมบรณมพลงจตทแกกลา การทางานของสตในการพจารณาเหน รป สวนทเปนสภาวะทเกดหรอกระทบกบกาย และนาม คอจตททาหนาทนอมไปสอารมณนน ๆ รบรความเปลยนแปลงอนเนองดวยกาย จะทาใหผปฏบตเหนสภาวะทเกดขนของรปและนามตามความเปนจรง ผปฏบตเกดปญญา เหนประโยชนและเหนโทษของกายน และมปญญาหยงเหนไตรลกษณวารปและนามทตามรในปจจบนขณะนน ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ละความยดมนในรางกาย ตวตน บคคล เราเขา จตยกขนสอารมณของวปสสนาญาณ คอญาณทรแจงในสภาวธรรมทเกดขนของรปและนาม และสามารถจะบรรลมรรค ผล นพพานได จากการศกษาผวจยพบวา กายในกาย กคอ การเปลยนแปลงของสงทประกอบกน คอ ธาตทง ๔ ซงเปนเหตเบองตน และยงมปจจยสงเสรม คอ กเลส กรรม วบากอนเนองมาจากอวชชา ททาใหรปและนามเกดขน หลกการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานนน เปนการกาหนดรและมสตกาหนดรอาการตาง ๆ ภายในกายในกาย จะเปนอาการ เยน รอน ออน แขง ตง ไหว หนก เบา การเดน ยน นง นอน การดม กน แล เหลยว ค เหยยด เปนสงไมสวยงาม เปนสงทตองแตกสลายไป เปนตน การกาหนดรอารมณตาง ๆ เหลานเปนการฝกใหเกดปญญาญาณ รเทาทนสภาวธรรมตางตามความเปนจรง และเมอผปฏบตมสตสมปชญญะทแกกลาสามารถกาหนดรไดละเอยดสมบรณ

 

๘๗

ทก ๆ อารมณอนเนองดวยกาย เชน เยน รอน ออน แขง ตง ไหว หนก เบา การเดน ยน นง นอน การดม กน แล เหลยว ค เหยยด ความไมสวยงาม ความเปนสงทแตกสลายในทสด เปนตน การเกดปญญาญาณหยงรและพจารณารปและนามกปรากฏชดตามลาดบของวปสสนาญาณ ๑๖ สามารถทาใหผปฏบตมจตบรสทธเปนขน ๆ ไป ซงในทางพทธศาสนาเรยกวา บรรลมรรค ผล นพพาน ซงเปนขนทจตบรสทธสนเชงปราศจากกเลส คอ โลภะ โทสะ โมหะ ทงมวล เรยกวา พระอรยบคคล คอผประเสรฐ เพราะเปนผมจตพฒนาแลว เปนผมจตทบรสทธเหนอปถชนคนทวไป ชอวา เปนผประพฤตตามอรยมรรคทพระผมพระภาคเจาทรงตรสแสดงไวดแลว สภาวะของรปในทางพระพทธศาสนา หมายถง สภาวะทมความแตกดบไป มการสลายแปรปรวนเปนลกษณะ มการแยกออกจากกนไดเปนกจ มความเปนอพยากตธรรมหรอมความไมรอารมณเปนอาการปรากฏในปญญาของบณฑตทงหลาย และมวญญาณเปนเหตใกล สวนสภาวะของนามในทางพทธศาสนา หมายถง สภาวะของจตมการนอมเขาไปสอารมณเปนลกษณะ มการประกอบกบวญญาณ และประกอบกนเองโดยอาการทเปนเอกปปาทตาเปนตนเปนกจ มการไมแยกกนกบจตเปนอาการปรากฏในปญญาของบณฑตทงหลาย และมวญญาณเปนเหตใกล ในขนธ ทง ๕ รปขนธเปนรป เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธเปนนาม ในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานนน อาการทปรากฏทางกายทงหมด เชน อาการค เหยยด แล เหลยวเปนตนจดเปนรป สภาวะทเขาไปรบรอาการค เหยยด แล เหลยวนน ๆ เรยกวานาม ทงรปและนามน ลวนตงอยในไตรลกษณ คอ ความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา การเหนสภาวะรปและนามทเกดขนดงทกลาวมาน เปนการเหนทเกดในการปฏบตวปสสนาในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน ผปฏบตจะพจารณารสภาวธรรมตาง ๆ ทเกดขนตามความเปนจรง ซงสภาวธรรมเหลานจะปรากฏเกดขน ตงอย และดบไป และเปนการกาหนดรสภาวธรรมทเกดขนจากวปสสนาญาณตามลาดบขนของวปสสนาญาณทง ๑๖ ซงจะทาใหผปฏบตมจตบรสทธเปนขน ๆ ไปจนถงการบรรลมรรค ผล นพพานในทสด สภาวะรป นามในการปฏบตวปสสนาภาวนาในหมวดกายนปสสนาสตปฏฐานนน ทงรปและนามลวนมความเกยวเนองกน นามและรปน นามไมมเดช ไมสามารถเปนไปไดดวยเดชของตนเองไปในกาย คอ ไมกน ไมเดน ไมนง ไมพด ไมสาเรจอรยาบถ แมรกไมมเดชไมสามารถเปนไปไดดวยเดชของตนเอง เพราะรปนนไมมความตองการทจะกน อกทงไมมความตองการดม ไมมความตองการทจะเดน ไมมความปรารถนาทจะสาเรจอรยาบถ ไปในกายทงภายในและภายนอก รปเปนไปไดกเพราะอาศยนามและนามเปนไปไดกเพราะอาศยรปโดยแท แตเมอนามมความปรารถนาทจะเคลอนไหวมความปรารถนาทจะสาเรจอรยาบถ รปจงเกดการเคลอนไหวในอรยาบถตาง ๆ ดงนนการมความเพยร สมปชญญะ และสตกาหนดรอยเสมอกายในกายและกายภายนอกจะทาใหเราพจารณารปนามทปรากฏนนชดเจน เหนความเกดดบของรปและนาม รสภาวธรรมทเกดขนตามสภาพความเปนจรง ซงเปนการรทเกดจากการเจรญวปสสนาญาณ ตามลาดบญาณทง ๑๖ และสามารถบรรลมรรค ผล นพพานไดในทสด การปฏบตวปสสนาภาวนา ดวยการพจารณากาหนดรกายภายในกายภายนอกตางๆ ตามหมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน เมอผปฏบตกาหนดโดยมสตจดจอตอเนอง จนเหนสภาวะเกดดบของ

 

๘๘

รปนามตามความเปนจรง วปสสนาญาณจะเกดขนตามลาดบของญาณ ๑๖ วปสสนาญาณทาใหบรรลความเปนอรยบคคลผานญาณ ๑๖ รอบท ๑ กไดสาเรจเปนพระโสดาบน กเลสยงไมหมด แตวาตดออกไปไดบางสวน แตสวนไหนทตดขาดไปแลว จะไมเกดขนในจตอกตอไป เชน ความสงสยจะไมเกดขนอกเลย ความโลภทประกอบดวยความเหนผด หมดไปเลยจากจต จะมความเหนอยางถกตอง เขาใจอยางถกตอง แตวายงมความโลภบางอยาง มโทสะบางอยาง แตวาไมรนแรงถงขนาดทจะกระทาอกศลกรรม ชนดทจะนาไปสอบาย โสดาบนน ศล ๕ จงบรสทธ จะไมลวงศล ๕ เปนเดดขาด แตกยงมความโลภยงมความโกรธ แตวาไมมความอาฆาตมาดราย ไมมความตระหน นเปนลกษณะของโสดาบน กเทากบทาลายภพชาตไปมากมาย การทจะเวยนวายตายเกดอกตอไปกจะเกดอยางมากไมเกด ๗ ชาต กจะสาเรจเปนพระอรหนต ถงแมจะขาดความเพยร เกดไป ๆ ๗ ชาตยงไงกไดสาเรจเปนพระอรหนตแลวกปรนพพาน กพนจากการเวยนวาย ตายเกด แตถาหากบคคล ไดพากเพยร พยายามตอไป สามารถทจะดาเนนผานญาณ ๑๖ อกรอบหนง กจะเปนลกษณะเดยวกน ผานญาณ ๑๖ รอบท ๒ กเปน สกทาคามบคคล ผานญาณ ๑๖ รอบท ๓ เปนอานาคามบคคล ผานญาณ ๑๖ รอบท ๔ กหมดสนอาสวกเลส เปนพระอรหนต เปนอเสขะบคคลไมตองศกษาตอไป พนทกขโดยสนเชง และถาบรรลอรหตตผลแลวแตยงดารงขนธ ๕ อยกจะมนพพานเปนอารมณ คอเรยกวา สอปาทเสสนพพาน แตถาหากบรรลอรหตตผลแลวดบขนธหมดสน จะเรยกวาอปทเสสนพพาน การปฏบตวปสสนาตามหลกของสตปฏฐานสตรโดยเฉพาะการปฏบตในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานนน เรากจะมสตสมปชญญะพจารณาดวยปญญาอาการทเกดขนทางกายโดยรเทาทนในอารมณตาง ๆ ของกายซงจะสามารถพจารณาไดตงแตขนตนแบบหยาบ ๆ หรอ ขนปลายแบบละเอยดเพอใหละคลายความยดมนอารมณตาง ๆ และรสภาวธรรมตาง ๆ ทเกดขนตามความเปนจรง เหนสภาวะของรปนาม ซงสภาวะรปและนามเหลานจะปรากฏเกดขน ตงอย และดบไป ผปฏบตสามารถทจะละความยดมนในรางกายนอนเปนทตงแหงทกข โดยละความเหนผดวาเปนตวตน เปนสตว บคคล เราเขา จตยกขนสอารมณของวปสสนาญาณและสามารถจะบรรลมรรค ผล นพพานได ทาใหชวตของผปฏบตไดรบความรมเยนสนตสขอนเปนความสงบระงบจากกเลส ตณหา อปาทานเขาสกระแสแหงธรรม และเปนประโยชนทงแกตนเองและผอนรวมถงสงคมโดยสวนรวม การปฏบตวปสสนาภาวนามผลทาให ศล สมาธ และปญญาเกดขน เกดผลอนเปนมรรคจต ผลจต และเขาถงพระนพพานได เมอหลกการปฏบตในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานไดรบการเผยแพรใหกวางขวาง กจะชวยใหบคคลทงหลายผทศกษาและนาไปประพฤตปฏบตมความเปนอยทดขน รจกเอาธรรมะ (อโลภะ อโทสะ อโมหะ) มาแกไขปญหาตาง ๆ ของชวตได ตลอดจนสามารถสบตอพระพทธศาสนาใหเจรญรงเรองสถาพรสบตอไป

๔.๒ ขอเสนอแนะ ๔.๒.๑ ขอเสนอแนะในการนาขอมลไปใช ในการศกษาวจยในครงน เปนการศกษาสภาวะรปนามทปรากฏในการปฏบตวปสสนาหมวดกายนปสสนาสตปฏฐาน ยงขาดการศกษาในประเดนวธการกาหนดรปนามโดยละเอยดใน

 

๘๙

บรรพะอนของกายานปสสนาสตปฏฐาน คอ ธาตมนสการปพพะ ปฏกลมนสการปพพะ และ นวสวถกปพพะ ดงนนผทตองการศกษาสภาวะรปนามโดยละเอยดจงควรทจะศกษาในประเดนนตอไป ๑. การนาขอมลไปใชเกยวกบสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวด กายานปสสนาสตปฏฐานนน ผมความสนใจการนาไปใชศกษาเรองนควรอานงานวจยนเปนแนวทางสาหรบศกษาเทานน สาหรบเนอหาหลกธรรมทถกตองควรศกษาเพมเตมจากเอกสารตาง ๆ ทผวจยไดอางองไวในเชงอรรถแลวนน จงจะเปนขอมลและเนอหาทถกตองสมบรณกวา สาหรบผทสนใจจะนาไปเปนแนวทางการปฏบตหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานนน ผวจยคดวาสามารถนาไปประยกตใชในการปฏบตไดเปนอยางด เพราะแนวทางการปฏบตของกายานปสสนาสตปฏฐานนน มความสมบรณและเหมาะสมกบการปฏบตในขนตน โดยเฉพาะการพจารณากายอนเปนลกษณะตาง ๆ และเปนการกาหนดรไดถกตองตามสภาวธรรมเพราะมอารมณเปนจากทงภายในและภายนอกกายทปรากฏเปนจรงตามธรรมชาต ทาใหรเหนรปนามโดยประจกษตอผปฏบตเอง ๒. การนาขอมลไปใชเกยวกบอารมณกรรมฐานโดยเฉพาะวปสสนาภาวนา ผวจยทาการวจยในครงนเปนการวจยเกยวกบการปฏบตวปสสนาตามหลกของสตปฏฐาน ๔ เทานนโดยการกาหนดรกายเปนอารมณในการปฏบตวปสสนาภาวนา ในบรรพะตาง ๆ ความตงใจกาหนดรรปนาม ทงภายนอกและภายใน อยางประณตบรรจงจดจอตอเนองในทก ๆ อรยาบถ อนเปนปจจยสาคญในการปฏบตวปสสนาภาวนา เพอใหสภาวะญาณเบองตนของผปฏบตเจรญกาวหนาขนไปเปนลาดบ ตงแตสภาวะญาณ ๑ ไปจนถง มรรค ผล นพพานตอไป ๔.๒.๒ ขอเสนอแนะในการทางานวจยครงตอไป สาหรบผทตองการศกษาวจยในเรองเดยวกนน เปนการศกษาวจยเรองเกยวกบสภาวะ รปนามในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานในบรรพะอน ๆ ผวจยขอเสนอแนะในการทาวทยานพนธหรอสารนพนธในครงตอไปในประเดนดงตอไปน ๑. ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการปพพะ ๒. ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดปฏกลมนสการปพพะ ๓. ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดนวสวถกปพพะ

 

 

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย: ก. ขอมลปฐมภม

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย . พระไตรปฎกภาษาบาลฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐ . กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕. . พระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙. . คมภรวสทธมรรค. ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕. มหามกฏราชวทยาลย. พระไตรปฎกพรอมอรรถกถา แปล. ชด ๙๑ เลม. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๕. ข. ขอมลทตยภม

(๑) หนงสอ:

สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ). อรยวงสปฎปทา. กรงเทพมหานคร: หจก.ประยร สาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๔ พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๑๕. กรงเทพมหานคร: บรษท สหธรรมก, ๒๕๕๓. . พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. พมพครงท ๒๕. กรงเทพมหานคร: บรษทสานก พมพเพทแอนดโฮม จากด, ๒๕๕๖. . พทธธรรมฉบบปรบขยาย. พมพครงท ๓๒. กรงเทพมหานคร: บรษท สานกพมพผลธมม, ๒๕๕๕. พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ป.ธ.๙). คาบรรยายวปสสนากรรมฐาน. กรงเทพมหานคร: บรษท ประยรวงศพรนตง จากด, ๒๕๕๐. พระธรรมวสทธกว (พจตร ฐ ตวณโณ ป.ธ.๙). วปสสนาภาวนา. นครปฐม: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๔. พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙ ราชบณฑต). รวบรวมแปล. พจนานกรมเพอการศกษา พทธศาสน ชดศพทวเคราะห. ม.ป.ท. พทธทาสภกข (เงอม อนทปญโญ). วปสสนาในอรยาบถยน. กรงเทพมหานคร: สานกพมพธรรมสภา, ๒๕๔๒. พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ). มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน. แปลและเรยบเรยงโดย พระคนธสาราภวงศ กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากดประยรสาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๕. พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา จารญ ธรรมดา แปล. วปสสนาชน หลกการปฏบต วปสสนา. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๓.

 

 

๙๑

. วปสสนานย. เลม ๑. แปลและเรยบเรยงโดย พระคนธสาราภวงศ. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนประยรสาสนไทยการพมพ, ๒๕๔๘.

. วปสสนานย. เลม ๒. แปลและเรยบเรยงโดย พระคนธสาราภวงศ. กรงเทพมหานคร: พมพครงท ๑. หางหนสวนซเอไอ เซนเตอร จากด, ๒๕๕๐.

. อภธมมตถสงคหะ และ ปรมตถทปน. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๕.

. การเจรญสตปฎฐาน ๔. ลาปาง: จตวฒนาการพมพ, ๒๕๔๑. พระสทธมม โชตกะ ธมมาจรยะ. ปรมตถโชตกะ ปฏจจสมปปาททปน และ ปจจย ๒๔ โดยยอ.

พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘. พระคนธสาราภวงศ (พระมหาสมลกษณ คนธสาโร). การเจรญสตปฏฐาน. จงหวดลาปาง: โรงพมพ

จตวฒนาการพมพ,๒๕๔๑. . อภธมมตถสงคหะ และ ปรมตถทปน. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากดประยรสาสน

ไทยการพมพ, ๒๕๕๕. พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย (พระมหาประเสรฐ มนตเสว). รายวชาสตปฏฐานภาวนา.

กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๖. แนบ มหานรานนท. การปฏบตวปสสนากรรมฐาน. ม.ป.ท, ๒๕๓๘. ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร) . ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม . พมพครงท ๓ . กรงเทพมหานคร: บรษท รงเรองวรยะพฒนาโรงพมพ จากด, ๒๕๕๙. จาลอง ดษยวณช. วปสสนากรรมฐานและเชาวอารมณ ฉบบปรบปรง. เชยงใหม: หางหนสวนจากด เชยงใหมโรงพมพแสงศลป, ๒๕๕๖. วรรณสทธ ไวทยะเสว. คมอการศกษาวสทธมค (สงเขป). กรงเทพมหานคร: หางหนสวนทพยวสทธ, ๒๕๕๑ .คมอการศกษาพระอภธมมตถสงคหะ. กรงเทพมหานคร: พมพทปญญาสาร มลนธแนบ มหานรานนท, ม.ป.ป.

(๒) วทยานพนธ: พระราชสรชยมน (ถนอม คณธโร ป.ธ.๖). “การศกษาวเคราะหนมตในการเขาปฏบตวปสสนา เฉพาะ

กรณการปฏบตวปสสนาภาวน ๗ เดอน”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑.

พระสเรส สเรโส (แจมแจง). “การศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการเขาปฏบตวปสสนาภาวนา”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑.

พระมหาอานวย อานนโท (จนทรเปลง). “การศกษาเรองการบรรลธรรมในพระพทธศาสนา”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ ราชวทยาลย, ๒๕๕๒.

 

 

๙๒

พระมหาญาณทศน ฉฬภญโญ (วงศกาภ). “ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตในหมวดสมปชญญะบรรพในสตปฏฐานสตร”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔.

พระมหาเกยรตขจร อภวณโณ (อะสงค). “ศกษาการบรรลธรรมของพระอญญาโกณฑญญเถระ”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๗.

พระทะนงศกด ปภาโต (ปยะสข). “ศกษารปนามตามทปรากฏในไตรลกษณ”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕.

พระเฉลมรฐ อรโณ (สายจนด). “ศกษาหลกธรรมการเจรญวปสสนาภาวนาในโสอตตาสตร”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ ราชวทยาลย, ๒๕๕๖.

พระทองประเสรฐ สลสวโร (มาทน). “การศกษาหลกธรรมและการปฏบตวปสสนาภาวนาใน อนตตลกขณสตร”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต . บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๗.

 

ประวตผวจย

ชอ : พระจระ ฉายา เตชปญโญ นามสกล อาจสมคา ว/ด/ป เกด : วนท ๒๐ เดอน มถนายน พ.ศ. ๒๕๐๗ สถานทเกด : บานเลขท ๓๕/๕๔ หม ๓ แขวงบางนา เขตพระโขนง กรงเทพมหานคร การศกษา พ.ศ. ๒๕๓๐ : สาเรจการศกษาปรญญาตรบรหารธรกจบณฑต สาขาการบญช สถาบนเทคโน โลยและสงคม (เกรก) พ.ศ. ๒๕๖๐ : สอบไดนกธรรมชนเอกจากสานกศกษาวดเขยนเขต ตาบลบงยโถ อาเภอธญบร จงหวดปทมธาน ประสบการณการทางาน พ.ศ. ๒๕๓๐ : หวหนาสวนปฏบตการ บรษท โอลค (ประเทศไทย) จากด พ.ศ. ๒๕๓๖ : ผจดการสวนปฏบตการ บรษท เบอรงเกอร มนนไฮม จากด พ.ศ. ๒๕๔๑ : ผจดการฝายจดซอและปฏบตการ บรษท เคเอฟซ อนเตอรเนชนแนล (ประเทศไทย) จากด พ.ศ. ๒๕๔๔ : ผจดการสวนปฏบตการและซพพลายเชน บรษท ฟลปส อเลกทรอนกส (ประเทศไทย) จากด พ.ศ.๒๕๔๙ : ผบรหารอาวโสฝายปฏบตการ บรษท โพลคอม (ประเทศไทย) จากด อปสมบท : วนท ๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๕๒ ณ อโบสถวดกลาง ถนนพรหมราช ตาบลในเมอง อาเภอเมองอบลราชธาน จงหวดอบลราชธาน สงกดวด : วดกลาง ตาบลในเมอง อาเภอเมองอบลราชธาน จงหวดอบลราชธาน ปทเขาศกษา : ปการศกษา ๒๕๕๘ ปทสาเรจการศกษา : ปการศกษา ๒๕๖๑ ทอยปจจบน : วดกลาง เลขท ๒๔๑ ถนนพรหมราช ตาบลในเมอง อาเภอเมอง อบลราชธาน จงหวดอบลราชธาน ๓๔๐๐๐ โทรศพท : ๐๙๘-๕๒๓ ๔๒๙๓ Email : v11.5811405019@gmail.com