พฒนาการเรยนรตามหลกไตรสกขาในพระพทธศาสนาเถรวาท DEVELOPMENT OF LEARNING ON THE THREEFOLD

TRAINING IN THERAVĀDA BUDDHISM

นายวชต สงวนไกรพงษ

สารนพนธนเปนสวนหนงของการสอบวดคณสมบต รายวชา ศกษาเฉพาะเรองในพฒนาการแหงพระพทธศาสนา

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๕๗

พฒนาการเรยนรตามหลกไตรสกขาในพระพทธศาสนาเถรวาท

นายวชต สงวนไกรพงษ

สารนพนธนเปนสวนหนงของการสอบวดคณสมบต รายวชา ศกษาเฉพาะเรองในพฒนาการแหงพระพทธศาสนา

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๕๗

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

Development of Learning Based on The Threefold Training in Theravāda Buddhism

Mr. Vichit Sanguankraipong

A Thematic Paper Concerning the Qualifying Examination in the Specified Subject in Selected Topics in Development of Buddhism

Fulfillment of the Requirement for the Award Of the Degree of Doctor of Philosophy

(Buddhist Studies)

Graduate School Mahachulalongkorntajavidyalaya University

Bangkok, Thailand C.E. 2014

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

ก

ชอสารนพนธ : พฒนาการเรยนรตามหลกไตรสกขาในพระพทธศาสนาเถรวาท ผวจย : นายวชต สงวนไกรพงษ ปรญญา : พทธศาสตรดษฎบณฑต (พระพทธศาสนา) อาจารยทปรกษาสารนพนธ : ดร.ประยร แสงใส ป.ธ. ๔, พธ.บ., M.A. (Ed.), P.G. Dip. In Journalism, Ph.D. (Ed.) วนเสรจสมบรณ : ๒๓/ ธนวาคม /๒๕๕๗

บทคดยอ

การวจยนมวตถประสงค เพอศกษาหลกไตรสกขาในพระพทธศาสนาเถรวาท และเพอศกษากระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล การวจยครงนเปนการศกษาส ารวจเอกสาร โดยใชวธการเชงพรรณนา มลกษณะการศกษาพฒนาการของหลกไตรสกขา ผลของการวจยมขอคนพบดงน หลกไตรสกขาในพระพทธศาสนาเถรวาท จากการวจยพบวา พระพทธเจาไดตรสหลกไตรสกขาไวใน วชชปตตยสตร ทตยสกขตตยสตร และตตยสกขาสตร ไตรสกขามความหมายวา การฝกอบรมดาน ความประพฤต จต และปญญา ไตรสกขาสามารถจดประเภทได ตามหลกไตรสกขา ตามมรรคมองคแปด และตามธรรมขนธสาม ความส าคญของหลกไตรสกขาคอเปทหลอมรวมสกขาบทในปาฏ โมกข เป นสกขาบทเบองตนแหงพรหมจรรย ม อทธพลส าคญทางคมภรพระพทธศาสนา สาระ ส า คญของหลกไตรสกขาม ๓ อยางคอ สล สมาธ และปญญา กระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล ม ๒ หลกธรรม คอ ๑) หลกไตรสกขา ๒) หลกอรยมรรคมองค ๘ การน ากระบวนการเรยนรในพระพทธศาสนาไปพฒนาบคคลนนตองสรางศรทธาและปญญาใหเกดขนในตวบคคลนนๆ กอนคอ การสรางสมมาทฏฐใหเกดขนนนเอง เมอเกดสมมาทฏฐแลวจงน าหลกธรรมตางๆ เขาสกระบวนการพฒนาตามความเหมาะสม เมอสนสดกระบวนการพฒนาแลวจะตองท าการประเมนผลใน ๔ ดาน คอ ดานกาย ศล จต และปญญา มเปาหมายสดทายคอ คณภาพ ชวตทมคณคาตอตนเอง ตอสงคม และประเทศชาต นนคอ ชวตท พฒนาแลวประกอบดวย ศล สมาธ ปญญาอยางแทจรง

ข

Thematic paper Title : Development of Learning Based on

The Threefold Training in Theravāda Buddhism Researcher : Mr. Vichit Sanguankraipong Degree : Doctor of Philosophy (Buddhist Studies) Thematic Paper Supervisor : Dr. Prayoon Sangsai (Pali IV, B.A., M.A.(Ed.), P.G. Dip. In Journalism, Ph.D. (Education) Date of Completion : 23/December /2014

Abstract

The thematic paper, “Development of Learning Based on the Threefold Training in Theravāda Buddhism”. The purposes of this study were, to study principles of The Threefold Training in Theravāda Buddhism, and to study learning process of Threefold Training for person development. This was qualitative research writh the descriptive analysis. The result of this study was found as follow.

The principle of The Threefold Training in Theravāda Buddhism, a result was found that, The Threefold Training is that the Buddha has taught The Threefold Training in Vajjiputta Sutta, Dutiyasikkhattaya Suta, and Tatiyasikkha Sutta. The Threefold Training means training in morality, concentration and wisdom. The Threefold Training can be classified according to the content of Atthangika-magga i.e. the Noble Eightfold Path and dhamma-khandha 3 i.e. bodies of doctrine. The Threefold Training is important because it is the whole source of training in the Patimokka, the fundamental precepts of sublime life, the influence to Buddhist scriptures, the whole source of Buddhist meditation in Buddhism. The essentials of the Threefold Training are the three principles of training i,e, higher training in morality, concentration, and wisdom.

Learning process of Buddhism for person development, there were two Buddhist principles to bring about person development, 1.) The Threefold Training 2.) The Noble Eightfold

ค

Learning process in Threefold Training for person development, give precedence to the one’s own training process in faith with true friend who can guide, and considering Critical Reflection, when the person has Critical Reflection, the Right Understanding will arise, and lead him to learning process by practicing. The checking for the rightness of development must go on four sides namely physical, moral, emotion and wisdom, all of which lead one to the goal of life, this is the virtues conducive to benefits in himself, for society and for nation, That is development person.

ง

กตตกรรมประกาศ

สารนพนธเลมนส าเรจลงดวยความเมตตาและความอนเคราะหจาหลายทานโดยเฉพาะอยางยงอาจารยทปรกษาสารนพนธคอ ดร.ประยร แสงใส ทไดเสยสละเวลาชวยเหลอใหค าปรกษาและแนะน าแกไขขอบกพรองตางๆนบตงแตเรมท าการวจยจนแลวเสรจ

ขอขอบคณ ดร.มนญ แกวแสนเมอง ผอ านวยการวทยาลยการอาชพนวมนทราชนมกดาหารทไดใหความอนเคราะหจดหาเอกสารและงานวจยทเกยวของในดานแนวคดหลกการ การเรยนรในพระพทธศาสนา เพอเปนขอมลในการวจยครงนและยงเปนผจดประกายแนวคดของผวจยใหสนใจในพระธรรมค าสอนของพระสมมาสมพทธเจา นบเปนกศลยงขอขอบพระคณคณาจารยทกทานทสอนอยในหลกสตรพทธศาสตรดษฎบณฑต ศนยบณฑตศกษา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตขอนแกน ทไดชวยใหค าปรกษาและขอวจารณอนเปนประโยชนตอการแกไขปรบปรงประเดนในการท าวจยใหสมบรณยงขน

ขอขอบคณ คณครองศมาลน ดวงค าพละ หวหนาศนยพฒนาเดกเลกบานสระแกว สงกดองคการบรหารสวนต าบลนากอก อ าเภอศรบญเรอง จงหวดหนองบวล าภ ทไดใหความอนเคราะหจดพมพและแกไขขอบกพรองและเปนก าลงใจในการท าสารนพนธเลมนจนเสรจสมบรณ

ผวจยจงขอขอบคณทกๆทานเปนอยางสงไว ณ ทนดวย

นายวชต สงวนไกรพงษ ๒๓ ธนวาคม ๒๕๕๗

จ

สารบญ

เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ข กตตกรรมประกาศ ง สารบญ จ สารบญแผนภาพ ช ค าอธบายสญญาลกษณและค ายอ ซ

บทท ๑ บทน า ๑ ๑.๑ ความส าคญและความเปนมาของปญหา ๑

๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๓

๑.๓ ขอบเขตของการวจย ๓ ๑.๔ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๔

๑.๕ ทบทวนเอกสารและวรรณกรรมทเกยวของ ๔

๑.๖ วธด าเนนการวจย ๑๐

๑.๗ กรอบแนวคดในการวจย ๑๑

๑.๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๑๒

บทท ๒ หลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนา ๑๓ ๒.๑ หลกไตรสกขาในคมภรพระไตรปฎก ๑๓ ๒.๑.๑ ความเปนมาของหลกไตรสกขา ๑๓ ๒.๑.๒ ความหมายและประเภทของไตรสกขา ๑๔ ๑.๒.๓ ความส าคญของไตรสกขา ๑๘ ๑.๒.๔ สาระส าคญของไตรสกขา ๒๐ ๒.๒ หลกไตรสกขาในอรรถกถา ๒๒

๒.๓ การใชหลกไตรสกขาในสมยพทธกาล ๒๖ ๒.๓.๑ ถลมบคคลผศกษาในพระพทธศาสนาสมยพทธกาล ๒๗ ๒.๓.๒ คณสมบตผศกษาในพระพทธศาสนาสมยพทธกาล ๒๘ ๒.๔ พฒนาการไตรสกขาจากอดตสปจจบน ๓๐

ฉ

๒.๔.๑ โอวาทปาฏโมกข ๓๐ ๒.๔.๒ ไตรสกขาตามแนวคดของพทธทาสภกข (สะอาด สวาง สงบ) ๓๒ ๒.๔.๓ หลกไตรสกขาในแผนพฒนาการศกษาแหงชาต ฉบบท ๑๐ (เกง ด มความสข ) ๓๕ ๒.๔.๔ สรปพฒนาการของหลกไตรสกขาจากอดตสปจจบน ๓๘ ๒.๕ สรปแนวคดเกยวกบหลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนา ๓๙

บทท ๓ กระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล ๔๑ ๓.๑ แนวคดเกยวกบการเรยนรในพทธศาสนา ๔๑ ๓.๑.๑ ความหมายและความส าคญของการเรยนร ๔๑ ๓.๑.๒ แนวคดเกยวกบกระบวนการเรยนรในพทธศาสนา ๔๔ ๓.๑.๓ กระบวนการเกดการเรยนรในพทธศาสนา ๕๑ ๓.๒ กระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขา ๕๕ ๓.๒.๑ ความหมายของไตรสกขา ๕๕ ๓.๒.๒ หลกการของไตรสกขา ๕๖ ๓.๒.๓ การประยกตกระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาเพอพฒนาบคคล ๕๖

๓.๒.๔ ระบบการศกษาเพอพฒนาบคคลตามหลกไตรสกขา ๕๘ ๓.๒.๕ การฝกฝนตนเองตามหลกไตรสกขา ๕๙ ๓.๓ กระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาเมอน าอรยมรรคมองค ๘ มาสงเคราะห ๖๒ ๓.๓.๑ ความหมายของอรยมรรคมองค ๘ ๖๒ ๓.๓.๒ หลกการของอรยมรรคมองค ๘ ๖๒ ๓.๓.๓ การประยกตกระบวนการเรยนรตามหลกอรยมรรคมองค ๘ เพอพฒนาบคคล ๗๐

๓.๔ ศรทธาเปนองคธรรมเบองตนทน าเขาสกระบวนการเรยนร ๗๑ ๓.๕ สรปกระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล ๗๕

บทท ๔ สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ ๗๗ ๔.๑ สรปผลการวจย ๗๗ ๔.๒ ขอเสนอแนะ ๘๐

บรรณานกรม ๘๒ ประวตผวจย ๘๗

ช

สารบญแผนภาพ

ภาพท หนา

ภาพท ๑.๑ แสดงกรอบแนวคดในการวจย ๑๑ ภาพท ๒.๑ แสดงผงประเภทของหลกไตรสกขาทจดตามหลกสกขา ๓ ๑๖ ภาพท ๒.๒ ประเภทของหลกไตรสกขาโดยน าเนอหามรรคมองค ๘ มาสงเคราะห ๑๗ ภาพท ๒.๓ แสดงผงประเภทของหลกไตรสกขาทจดตามหลกขนธ ๓ ๑๘ ภาพท ๒.๔ การจ าแนกองคณ ๙ ประการ โดยระดบแหง ศล สมาธ ปญญา ๒๕ ภาพท ๒.๕ แสดงแนวปฏบต สะอาด สวาง สงบ ตามแนววถของพทธทาสภกข ๓๔ ภาพท ๒.๖ แสดงพฒนาการไตรสกขาจากอดตสปจจบน ๓๙ ภาพท ๓.๑ แสดงสาระการศกษาตามนยแหงพระพทธศาสนา ๕๐ ภาพท ๓.๒ แสดงความรเฉพาะดานของแตละอายตนะ ๕๒ ภาพท ๓.๓ แสดงกระบวนการของการรบรในพระพทธศาสนา ๕๓ ภาพท ๓.๔ แสดงการท าหนาทของอายตนะ ๕๔ ภาพท ๓.๕ แสดงศรทธาองคธรรมเบองตนทน าเขาสกระบวนการเรยนร ๗๔ ภาพท ๓.๖ แสดงกระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล ๗๖

ซ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

๑. การใชอกษรยอ อกษรยอในวทยานพนธฉบบน ใชอางองจากพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย การอางองโดยระบ เลม/ขอ/หนา หลงอกษรยอชอคมภร ดงตออยาง เชน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๑/๒๘๙. หมายถง ทฆนกาย ปาฏกวรรค ภาษาไทย เลม ๑๑ ขอ ๓๑๑ หนา ๒๘๙ เปนตน

พระวนยปฎก

เลม ค ายอ ชอคมภร ๔ - ๕ ว.ม. (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

เลม ค ายอ ชอคมภร ๑๐ ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ๑๑ ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ๑๒ ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ๒๐ อง.เอกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทกนบาต (ภาษาไทย) อง.ตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) ๒๕ ข.ธ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) พระอภธรรมปฎก เลม ค ายอ ชอคมภร ๓๔ อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย) ปกรณวเสส วสทธ. (ไทย) = วเสสวสทธมรรคปกรณ ภาษาไทย)

บทท ๑

บทน า

๑.๑ ความส าคญและความเปนมาของปญหา เปนทยอมรบกนในนานาอารยะประเทศวา การศกษาเปนหวใจของการพฒนาในทกๆดาน สงคมไทยทพงปรารถนาในอนาคต คอสงคมทมความสงบ สงคมทมความสข เปนสงคมทมสมรรถภาพ มความยตธรรม มความเมตตากรณา เคารพในสทธมนษยชน มครอบครวทอบอน มชมชนทเขมแขง และมหลกธรรมของศาสนาเปนเครองยดเหนยวในการด ารงชวตของคนในสงคมไทย๑ การจดการเรยนรเปนสวนหนงของการศกษา พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต) ไดกลาวไววา ภารกจของการศกษา คอการสรางปญญาหรอวชชา ซงหมายถงความรสภาวะแทจรงของสรรพสง รจรงใหถงแกนแทของสงทงหลายไมวาจะเรยนเรองอะไรกตาม ความรอยางนทานเรยกวา ยถาภตญาณทศนะ คอความรเหนตามความเปนจรง การแสวงหาปญญา คอความรเหนตามความเปนจรง นนแหละคอ ภารกจส าคญของการศกษา๒

การศกษาเนนเรองพฒนาปญญามากกวาเรองอนๆ เพราะปญญาเปนคณธรรมส าคญทสด ปญญาเปนประธานแหงคณธรรมทงหลาย พระพทธเจาตรสวา

ปญญาห กสลา วทนต นกขตตราชาอวตารกาน ปราชญทงหลายกลาววาปญญาประเสรฐทสด เหมอนพระจนทรเดนทสดในหมดาว๓

๑ สมจนตนา ภกดศรวงศ, หวใจของการศกษาศาสนาตองเปนรากฐาน, (กรงเทพมหานคร: กรมสามญศกษา, กระทรวงศกษาธการ, ๒๕๓๘), หนา ๑๒. ๒ พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต), ขอบฟาแหงความร, (กรงเทพมหานคร: กรมสามญศกษา, กระทรวงศกษาธการ, ๒๕๔๑), หนา ๒. ๓ ข.ชา. (ไทย) ๒๗/๒๔๖๘/๕๔๑.

๒

ปญญามคณธรรมอนเปนบรวาร เชนเดยวกบพระจนทรมดวงดาวทงหลายเปนบรวารดงพทธพจนทวา สลปรภาวโต สมาธ มหปผโล เปนตน แปลความวา ศลท าใหสมาธมผลมาก มอานสงสมาก สมาธท าใหปญญามผลมาก มอานสงสมาก๔ ภารกจส าคญอกขอหนงของการศกษากคอการก าจดอวชชา มค าถามวาอวชชาคออะไร บางคนตอบวาอวชชาคอ ความไมร ค าตอบนถกเพยงครงเดยว ความหมายทครบถวนของอวชชากคอ ความไมรสงทควรร (อวนทรย วนทตต อวชชา) และความรสงทไมควรร (วนทรย น วนทตต อวชชา)๕ อวชชาไมไดหมายเพยงความโงหรอความไมรเทาทน แตยงหมายถงความรทเปนขยะหรอมลพษ คอความรเรองทไมมสาระไมมประโยชนจดเปนอวชชาเหมอนกน เพราะถอเปนการเพมความมดมากางกนแสงสวางคอปญญา การเรยนรตามแนวพระพทธศาสนา กคอการจดการเรยนการสอน ตามหลกธรรมค าสอนของพระพทธเจาทมจ านวน ๘๔,๐๐๐พระธรรมขนธ สรปยอ ลงไดเปนหลกการทวไป ๓ประการ เรยกวา หวใจส าคญของพระพทธศาสนา ไดแก หลกการไมท าความชวทงปวง หลกการท าความดใหถ งพรอมและหลกการท าจตของตนใหผองแผว ๖ กระบวนการเรยนการสอนตามแนวพระพทธศาสนาของมนษยนนตองเปนกระบวนการทเกดจากการพฒนาความร ความเขาใจทถกตองและใหมขนในตวมนษยเองดวยการลงมอปฏบตจนใหเกดเหนคณคาและความส าคญ และมความเลอมใสศรทธาในการทจะประพฤตปฏบตตามค าสอนนนแนวทางในการพฒนาการเรยนรจนเกดปญญาเชนน ผเรยนหรอ ผรบการฝกฝนอบรมจะตองเปนผมบทบาทส าคญในฐานะเปนผสรางปญญาใหเกดแกตน ตองเปนผมสวนรวม เปนผไดลงมอกระท าเอง และปฏบตเองใหมากทสด เพราะเปนระบบการศกษาทท าใหมนษยมพฒนาการเรยนรอยางมบรณาการ และใหมนษยเปนองครวมทพฒนาอยางมดลยภาพ มระเบยบในการด าเนนชวต อยรวมกนในสงคมอยางเกอกล พฒนาจตใจมคณธรรม มสภาพจตใจทสงบสข และพฒนาองคความรใหถงสงทงหลายตามความเปนจรง มเปาหมายสดทาย คอ คณภาพชวตทดมคณคาทงตอตนเอง ผอนและสงคม และยงเปนชวตทอดมดวย ศล สมาธ และปญญาอยางแทจรง๗

๔ ท.มหา. (ไทย) ๑๐/๗๖/๙๖. ๕ สททนตปกรณ ธาตมาลา, หนา ๔๘๐. ๖ วทยา ทองด, มนษยกบกระบวนการเรยนรตามแนวพทธศาสนา, (วารสารบณฑตศกษาปรทศน วทยาเขตขอนแกน ปท ๘ ฉบบท ๓ กนยายน – ธนวาคม พ.ศ. ๒๕๕๕), หนา ๓๗-๔๘.

๓

พระพทธพจนหรอหลกค าสอนททรงแสดงไวม ๒ สวน คอ สจธรรม และจรยธรรม ; สจธรรม คอสวนทวาดวยความจรงของโลกและชวต ซงพระพทธเจาจะบงเกดหรอไมบงเกดกตาม จะเปนพระพทธเจาในอดต ปจจบนหรอในอนาคตกตาม จะถกเปดเผยหรอปกปดอยกตาม ความจรงทวานน กคงด าเนนไปอยอยางนน คอค าสอนทวาดวยหลกไตรลกษณ และหลกปฏจจสมปบาท สวนจรยธรรม คอหลกค าสอนวาดวยการด าเนนชวต เปนธรรมะทปรบได คอ เลอกทจะด าเนนใหเหมาะสมและสอดคลองกบชวต สงคม และธรรมชาตแวดลอม หลกค าสอนน จงขนอยกบเงอนไขไมไดเปนอสระ หรอพดถงความจรงแทเหมอนสจธรรม๘ ผวจยในฐานะทเคยด ารงต าแหนงผบรหาร วทยาลยเทคนคหนองบวล าภ สงกดส านกงานคณะกรรมการการอาชวศกษาและปจจบน ในต าแหนงเลขานการหนวยจดการศกษาวทยาลยชมชนหนองบงล าภ อ าเภอศรบญเรอง สงกดส านกงานคณะกรรมการการอดมศกษา กระทรวงศกษาธการ ได เหนความส าคญของการพฒนาการเรยนรตามหลกไตรสกขาในพระพทธศาสนาเถรวาท ทเหมาะสมกบการจดการเรยนการสอนของการอาชวศกษา และการอดมศกษาเพอทจะน าไปเปนแนวทางในการพฒนา การเรยนการสอนใหเกดประสทธภาพและประสทธผลสงสดตอไป

๑.๒ วตถประสงคของการวจย การวจยครงน ผวจยไดก าหนดวตถประสงคของการวจย ไดดงตอไปน ๑.๒.๑ เพอศกษาหลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนา ๑.๒.๒ เพอศกษากระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล

๑.๓ ขอบเขตการวจย การวจยครงนเปนการวจยเชงเอกสาร (Documentary Research) ผวจยไดก าหนดขอบเขตของการวจยในแตละดานไวดงตอไปน ๑.๓.๑ ขอบเขตดานเอกสาร ผวจยส ารวจเอกสารตาง ๆ ทเกยวของกบการวจยครงนดงน ๑) เอกสารขนปฐมภม คอ พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ ๒) เอกสารขนทตยภม ไดแก หนงสอเกยวกบพทธวธการสอน พทธปรชญาการศกษา หลกการจดการเรยนรและเอกสารงานวจยอน ๆ ทเกยวของ

๘ จรภทร แกวก และวรพนธ มาทพล, พทธวธการสอน, การสอนตามหลกไตรสกขา อรยสจและอนปพพกถา, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕), หนา ๖๙-๘๖, ๗๐.

๔

๑.๓.๒ ขอบเขตดานเนอหา ผวจยไดศกษาเจาะประเดนทสอดคลองกบจดประสงคของการวจย ดงน ๑) เนอหาท เกยวกบประวตความเปนมาและแนวคดของหลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนา ๒) เนอหาทเกยวกบกระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล

๑.๔ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย การจดการเรยนร หมายถง การเปลยนแปลงพฤตกรรมของบคคลอนเปนผลมาจากการเรยนการสอน ทเปนไปอยางยาวนานคงทนและตอเนอง และเปนไปในทางทสงคมตองการ กระบวนการเรยนร หมายถง ขนตอนของการด าเนนการจดการศกษา เพอความเจรญงอกงามของบคคลและสงคม โดยการถายทอดความร การฝก การอบรม การสบสานทางวฒนธรรม การสรางสรรคจรรโลงความกาวหนาทางวชาการ การสรางองคความรอนเกดจากการจดสภาพแวดลอมสงคมการเรยนรและปจจยเกอหนนใหบคคลเรยนรอยางตอเนองตลอดชวต

หลกไตรสกขา หมายถง การท าใหเกดการพฒนาความร และการฝกอบรม ทใชเปนเครองมอหรอกจกรรมในการจดการเรยนการสอน ม ๓ ประการ คอ ศล (Traning in higher morality) เปนการฝกพฤตกรรมทางกายและวาจา สมาธ (Traning in higher mentality) เปนการฝกดานคณธรรมของจตใจใหมนคงแนวแน ปญญา (Traning in higher wisdom) เปนการฝกปรอปญญาใหเกดความรความเขาใจของสงตาง ๆ ตามความเปนจรง การพฒนาบคคล หมายถง กระบวนการทมจดมงหมายเพอเปลยนแปลงตวบคคลใหมความเจรญกาวหนาในดานสตปญญา อารมณและสงคมไปในทศทางทดขน เพอใหปฏบตงานไดผลตามวตถประสงคทไดก าหนดไวอยางมประสทธภาพ

๑.๕ ทบทวนเอกสารและวรรณกรรมทเกยวของ การวจยครงน มวตถประสงคเพอศกษาหลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนา และเพอศกษากระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคล ผวจยไดศกษาคนควาเอกสารและงานวจยตางๆทมเกยวของสมพนธกบงานวจย ดงน ๑.๕.๑ เอกสารและวรรณกรรมทเกยวของ ส านกงานเลขาธการครสภา ไดกลาวถง แนวคดการจดการเรยนรไววา เปาหมายหลกของการจดการเรยนร ระบไวอยางชดเจนในมาตรา ๖ของพระราชบญญตการศกษาแหงชาต พ.ศ. ๒๕๔๒แกไขเพมเตม (ฉบบท ๒) พ.ศ. ๒๕๔๕วา “การจดการศกษาตองเปนไปเพอพฒนาคนไทยให

๕

เปนมนษยทสมบรณทงรางกาย จตใจ สตปญญา ความร และคณธรรม มจรยธรรม และวฒนธรรม ในการด ารงชวต สามารถอยรวมกนกบผอนไดอยางมความสข” การจดการเรยนรเพอพฒนาบคคลใหเปน “มนษยทสมบรณ” ไมไดเนนทอาชพใดอาชพหนง ไมไดเนนวาจะตองพฒนาดานใดดานหนง เพอสงคมใดสงคมหนงโดยเฉพาะแตเปนการเนนพนฐานหลกวา ใหบคคลเปนคนทสมบรณทงทางรางกาย จตใจ สตปญญา คณธรรม มจรยธรรมและวฒนธรรม ในการด ารงชวตเสยกอน เพอสามารถประกอบอาชพ หรอด าเนนการอยางใดอยางหนงตอไปไดอยางประสบความส าเรจและมความสข โดยมการศกษาพนฐานพฒนาบคคลใหมคณลกษณะดงกลาว และน าการศกษาไปเปนรากฐานส าหรบประกอบอาชพตอไป คอ ตองเปนคนทสมบรณกอนทจะไปเปนครทสมบรณ เปนหมอทสมบรณ เปนทหารทสมบรณ เปนนกธรกจทสมบรณตอไป กจะตองเปนคนด โดยพนฐานเสยกอน ภารกจหลกของการจดการศกษา คอ ตองพยายามใหเหนภาพเปาหมายหลกใหสมบรณเสยกอน โดยการสรางกระบวนทศนใหมทางการศกษา เพอใหสามารถวางแนวทางการจดการศกษาเปนไปอยางสอดคลองเหมาะสมกบความตองการบคคลของสงคม และขยายผลไปสการด าเนนการจดการเรยนการสอน เพอใหการจดการเรยนการสอนบรรลตามวตถประสงคของการจดการศกษาตามพระราชบญญตการศกษาแหงชาต๙ การเรยนการสอน เปนขอความทเปนไวพจน กบการจดการเรยนรในทนจะเรมจากความหมายของการเรยนกบการสอน และการเรยนการสอน ตามล าดบดงน ยทธพงษ ไกยวรรณ กลาวไวในหนงสอ แนวคดและวธสอนวา การเรยนร หมายถง การเปลยนแปลงพฤตกรรมอนเปนผลมาจากประสบการณทคอนขางถาวรและเปนไปในทางทสงคมตองการ๑๐ สถาบนแหงชาตเพอปฏรปการเรยนร เสนอแนวคดไวในหนงสอ การจดการเรยนการสอนในอนาคตตามพระราชบญญตการศกษาแหงชาต การเรยนร หมายถง การปรบเปลยนทศนคต แนวคด และพฤตกรรมอนเนองมาจากการไดรบประสบการณ ซงควรเปนการปรบเปลยนไปในทางทดขน๑๑ จากความหมายดงกลาว จงสรปไดวา การเรยนร หมายถง การปรบเปลยนทศนคตแนวคดและพฤตกรรมอนเนองมาจากการไดรบประสบการณทดขน และทสงคมตองการ

๙ ส าน างานเลขาธการครสภา : ชดวชาการจดการเรยนร, (กรงเทพมหานคร: ส านกพฒนาและ

สงเสรมวชาชพ, กระทรวงศกษาธการ, ๒๕๔๙), หนา ๙๗. ๑๐ ยทธพงษ ไกยวรรณ,แนวคดและวธสอน, (กรงเทพมหานคร: พมพด จ ากด, ๒๕๔๑), หนา ๕๓. ๑๑ สถาบนแหงชาตเพอปฏรปการเรยนร, การจดการเรยนการสอนในอนาคตตามพระราชบญญต

การศกษาแหงชาต, (ส านกงานคณะกรรมการการศกษาแหงชาต, ๒๕๔๒), (อดส าเนา).

๖

บญชม ศรสะอาด กลาวไวในหนงสอ การพฒนาการสอนวา การสอนเปนการจดด าเนนการของผสอน เพอใหผเรยนเกดการเรยนร โดยผเรยนจะท ากจกรรมทอาศยกระบวนการทางสมอง เชน ฟง อาน พด เขยน โยงความสมพนธ เปรยบเทยบเพอใหเกดการเรยนร การด าเนนการของผสอนอาจอยในรปการบรรยาย อธบาย สาธต ใหอานเนอหาสาระ ใหอภปราย ใหท าแบบฝกหด ใหศกษาจากสอตางๆ เปนตน๑๒ จ าเนยร ศลปะวานช กลาววา การสอน คอ กระบวนการตางๆ ทกระท าหรอสงเสรมหรออ านวยการใหบคคลเจรญงอกงามทงทางรางกาย อารมณ สงคม และสตปญญา รวมทงสามารถปรบตวเองใหชวตมความสข๑๓ ยทธพงษ ไกยวรรณ กลาววา การสอน หมายถง กระบวนการจดสงเราและสงแวดลอมใหสอดคลองกบกจกรรมหรอประสบการณเพอใหผเรยนรจากกจกรรมและประสบการณทจดผานประสาทสมผสของผเรยนเอง จนท าใหผเรยนบรรลส าเรจตามจดประสงคทคาดหวง๑๔ จากความหมายขางตน สามารถสรปไดวา การสอน หมายถง กระบวนการตางๆ ทผสอนด าเนนการเพอชวยใหผเรยนเกดการเรยนร ซงจะสงผลใหผเรยนเกดความเจรญงอกงามทางดานรางกาย อารมณ สงคม และสตปญญา และด ารงชวตไดอยางมความสขในปจจบนการเรยนและการสอน มกใชควบคกนไปเปนค าเดยวกนโดยเรยกวา “การเรยนการสอน” ซงมผใหความหมายไวดงน ชยยงค พรหมวงศ ในหนงสอเอกสารประกอบการสอนวชา ประสบการณวชาชพศกษาศาสตร ไดใหความหมายไววา การเรยนการสอนเปนกระบวนการสองทาง คอ การใหและการรบความรทเกดขนพรอมๆกน ทงฝายผสอนซงเปนผใหความรและฝายผเรยน ซงเปนผรบความร ซงในขณะเดยวกนผสอนกเกดการเรยนรจากการตอบสนองของผเรยนดวย๑๕ จากความเหนทหลากหลายขางตน กลาวโดยสรปไดวา การจดการเรยนการสอน เปนกระบวนการทมการวางแผนเพอจดประสบการณจดสภาพการณของการเรยนรใหเกดปฏสมพนธระหวางผเรยนกบผสอน ในการสงเสรมการเรยนรในดานตางๆ ตามจดประสงคหรอเปาหมายทไดก าหนดได ซงในระหวางการปฏสมพนธนน ผสอนกจะไดเรยนรจากผเรยนดวยและการจดการเรยนการสอนกคอ การจดการเรยนรนนเอง

๑๒ บญชม ศรสะอาด,การพฒนาการสอน, (กรงเทพมหานคร: สรยาสาสน,๒๕๓๗), หนา ๒. ๑๓ จ าเนยร ศลปะวานช, หลกและวธการสอน, (กรงเทพมหานคร: เจรญรงเรองการพมพ, ๒๕๓๘),

หนา ๑๒๑. ๑๔ ยทธพงษ ไกยวรรณ, เทคนคการสอน. (กรงเทพมหานคร: พมพด จ ากด, ๒๕๔๑). หนา ๖๑. ๑๕ ชยยงค พรหมวงศ, เอกสารประกอบการสอน วชาประสบการณวชาชพศกษาศาสตร หนวยท ๔, พมพครงท ๒. (กรงเทพมหานคร: ชวนการพมพ, ๒๕๒๖), หนา ๑๖๑.

๗

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ไดกลาวถงความเปนบรณาการของพทธธรรมวาการไมเขาใจและไมปฏบตหรอไมใหการศกษาใหถกตองตามความสมพนธในเชงระบบ และการมองไมเหนภาพเตมขององคกรจะท าใหเกดความเขาใจทสบสนไมสมบรณและการปฏบตทเคลอนคลาด หรอไมไดตามวตถประสงคดงนน เมอสอนจรยธรรมพนฐานในการอยรวมกนของมนษยทานจงสอนหลกธรรมชดทเรยกวา เบญจศล หรอ ศล ๕ ใหเหนภาพรวมของระบบการอยรวม โดยไมเบยดเบยนหรอไมละเมดตอกน ไมสอนเฉพาะอยางกระจดกระจายนอกจากในกรณจะเนนย าเรองหนงแกผทมองเหนภาพรวมอยแลว หรอกอนทจะน าโยงเขาสระบบตอไป๑๖ สมน อมรววฒน กลาวถงการเรยนรตามหลกพระพทธศาสนาวา ค าวา การเรยนรเปนค าทแยกออกเปนเรยนและรมได เพราะการเรยนรตามนยแหงพระพทธธรรม หมายถงกระบวนการเรยนทผสสะทงหกของมนษย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ไดสมผสและสมพนธกบส งเรา หรอสภาพแวดลอมทงทเปนมนษย ธรรมชาต และสงตาง ๆ ทมนษยประดษฐขน แลวมการกระท าโตตอบประจกษผล การเรยนรนนครอบคลมถงความเขาใจเนอหาสาระ (ปรยต) กระบวนการปฏบต ฝกฝน อบรม ทงโดยตนเองและโดยกลยาณมตร (ปฏบต) การปฏบตฝกฝนอบรมนท าใหเจรญและเกดความรความคดทถกตองดงาม การฝกฝนดงกลาวจงมไวพจน ไดแกศพท ภาวนา ทมะ และสกขา ซงลวนแตเปนการเรยนรโดยการฝกอบรมตนทงสน ผลของการเรยนร ทงดานปรยต และปฏบต คอ ปฏเวธ เปนการประจกษผลของการเรยนรท งหมด เกดคณภาวะ (ความร และความด ) สมรรถภาวะ (ความสามารถ) สขภาวะ (ความผาสกพอเหมาะพอควร) และอสรภาวะ (พนจากความเปนทาส)๑๗ ชนาธป พรกล กลาวถงความส าคญของการปฏรปการศกษาวา การปฏรปการเรยนรเปนยทธศาสตรส าคญของการจดการศกษาเพอพฒนาคณภาพของคนไทยใหมความรเทาทนการเปลยนแปลงทเกดขน มความสามารถทจะด ารงชวตอยในสงคมไดอยางมความสข และมคณธรรมความดงามทจะเกอกลตนเอง ผอนและสงคม ดงนน การปฏรปการเรยนรจงหมายถง การปฏรปการเรยนการสอนทครตองจดใหผเรยนใหเขามามสวนรวมในกระบวนการเรยนร เปดโอกาสใหผเรยนใชศกยภาพของตนเองอยางเตมท มการฝกระบวนการคดใหผเรยนสามารถน าไปใชแกปญหาไดจรง ครจะมโอกาสคดเอง ท าเองรบผดชอบเอง ครไดสรางความร มอสระทางความคด และมความกลาหาญทจะรเรมความเขมแขงของครจะท าใหการปฏรปการศกษาประสบความส าเรจ๑๘

๑๖ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), ทางสายอสรภาพของการศกษาไทย, (กรงเทพมหานคร: บรษท

สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๑), หนา ๕๒. ๑๗ สมน อมรววฒน, การเรยนรตามนยแหงพทธธรรม, (กรงเทพมหานคร: มลนธสดศรสฤษดวงษ,

๒๕๓๙), หนา ๕. ๑๘ ชนาธป พรกล, แคทส, รปแบบการจดการเรยนการสอนทเนนผเรยนเปนศนยกลาง,

(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๕), หนา ๒๐-๒๑.

๘

ปทป เมธาคณวฒ กลาวถงรปแบบการเรยนการสอนวา การเรยนการสอนแบบรวมมอเปนการจดประสบการณเรยนรใหผเรยนเปนกลมเลก กลมละประมาณ ๓-๕ คน โดยทสมาชกอาจมความสามารถทางการเรยนแตกตางกน ผเรยนแลกเปลยนความคดเหนกนรบผดชอบการท างานของสมาชกแตละคนในกลม รวมกนเพอใหงานกลมประสบผลส าเรจโดยสมาชกภายในกลมตองกระตนสมาชกคนอน และชวยเหลอกน ผเรยนท างานรวมกนเพอใหเกดการเรยนรในตนเองและของกลมใหมากทสด การเรยนการสอนแบบรวมมอกนเนนความรวมมอและการสนบสนนรวมกนระหวางผเรยนมากกวาการแขงขน โดยพยายามทจะออกแบบสภาพการเรยนรและกจกรรมทกระตนใหผเรยนมสวนรวมในกระบวนการเรยนรอยางกระตอรอรน เปนวธการเรยนการสอนอยางหนงทใชทกษะกระบวนการกลมเปนปจจยส าคญ ผเรยนท างานรวมกนเพอใหบรรลเปาหมายโดยมหลกการวาผลส าเรจของกลมคอผลส าเรจของตนเอง๑๙ วทย วศทเวทย กลาวถงอดมการณทางการศกษาวา ปญหาเกยวกบอดมการณอกเรองหนงกคอ ปญหาวาการศกษาควรปนบคคลใหมคณสมบตอยางไร การทรฐควบคมการศกษานนเพราะรฐตองการทจะอบรมเยาวชนใหเปนผใหญทมลกษณะตามทรฐประสงค เชน สงคมสปารตาตองการพลเมองทมรางกายแขงแรงและทรหดอดทน กเนนพลศกษาสงคมเอเธนสตองการพลเมองทมวฒปญญาสง กเนนพทธศกษา สงคมคาทอลก และสงคมพทธตองการคนทมจตใจสงมศลธรรมเปนการเนนจรยศกษา เปนตน เพอทจะใหอดมการณเหลานบรรลผล รฐ (หรอองคกรอนทมอ านาจจดการศกษา) กตองจดหลกสตรใหสอดคลองกบจดหมาย๒๐

๑.๕.๒ งานวจยทเกยวของ พระมหาเสกสรร จรภาโส (จแสง) ไดศกษาวจยเรอง “การศกษาวเคราะหหลกไตรสกขาทมตอการจดการศกษาไทย” ผลการศกษาสรปไดวา หลกไตรสกขาทมแทรกอยในหลกสตร กจกรรม โครงการทกระดบของการศกษาไทย ดงน ในระดบปฐมวย ศล เชน การเคารพในสทธของคนอน ไมรงแกเพอนหรอสตว เปนตน สมาธ ไดแก การสงเสรมดานอารมณและจตใจ จดสภาพแวดลอมทสงเสรมใหเดกเกดความรสกอบอนและมความสข กจกรรมทสงเสรมปญญา เชน การเลานทานใหเดกฟง การหาของเลนทสรางสรรคใหเดกเลน เปนตน ในระดบประถมศกษาและมธยมศกษา ศล เชน การสมาทานรบศล แสดงตนเปนพทธมามกะ แลวรกษาศล ๕ ตามทไดสมาทานนน เปนตน สมาธ เปนผลทเกดจากการสวดมนต แผเมตตา เจรญจตภาวนาตามหลกอานาปานสต รวมทงการท างานท

๑๙ ปทป เมธาคณวฒ, การจดการเรยนการสอนทมผเรยนเปนศนยกลาง, (กรงเทพมหานคร:

ส านกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๑๓. ๒๐ วทย วศทเวทย, ปรชญาการศกษาไทย ๒๔๑๑-๒๔๗๕, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพแหง

จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๔.

๙

ไดรบมอบหมายส าเรจตามจดมงหมาย ปญญา เชน วเคราะหการกระท าของบคคลทเปนแบบอยางในการน าหลกธรรมไปปฏบต เปนตน ในระดบอดมศกษา ศล ไดแก การด ารงตนเปนพลเมองทด มความซอสตยสจรตเปนพนฐานของการด าเนนชวต แมสมาธจะไมมกลาวถงโดยตรงในแผนการศกษาแหงชาต แตทางสถาบนอดมศกษากจดใหมการเรยนการสอนวชาเกยวกบศาสนาปรชญา เปนวชาพนฐาน โดยเนนความรคการปฏบต นอกจากนยงมโครงการอบรมคณธรรม จรยธรรม แกนกเรยน นสต นกศกษา สวนปญญา จะเนนการคดวเคราะห ทเกยวกบไตรสกขาโดยตรง เชน ด าเนนชวตใหสอดคลองกบหลกศาสนาธรรม คณธรรม และจรยธรรม ทงดานเนอหาและการปฏบต เพอเปนแนวทางในการน าไปใชประโยชนในชวตประจ าวน๒๑ ทวศกด ทองทพย ไดศกษาวจยเรอง “การวเคราะหการศกษาตามหลกไตรสกขา” พบวา หลกไตรสกขามทมาอยใน วชชปตตสตร ทตยสกขตตยสตร และตตยสกขาสตร ก าเนดการศกษาสมยพทธกาลเรมจากกลมปญจวคคย ผศกษาสมยพทธกาลแบงได ๒ กลม คอ กลมบรรพชตและกลมคฤหสถ ทงสองกลมนไดมการก าหนดคณสมบตไวแตกตางกนดวย ขอบเขตของการศกษาในพระพทธศาสนารวมอยในหลกไตรสกขาการเรยนการสอนในสมยพทธกาลมลกษณะเปนแบบมขปาฐะ การศกษาตามหลกไตรสกขามขนตอนด าเนนการทส าคญอย ๔ ประการ คอ จดหาหรอสรางปจจยแหงสมมาทฏฐ สรางสมมาทฏฐ ฝกตามหลกไตรสกขา วดและประเมนผลตามหลกไตรสกขา๒๒ กญจนา พรนเสน ไดท าการวจยเรอง ผลของการสอนแบบพทธวธทมตอผลสมฤทธทางการเรยนและวธคดแบบโยนโสมนสการ วฒนธรรม (ศาสนา ศลธรรม จรยธรรม) ของนกเรยนชนมธยมศกษาปท ๔ โรงเรยนสมทรปราการ จงหวดสมทรปราการ๒๓ ผลวจยปรากฏวา นกเรยนทไดรบการสอนแบบพทธวธ ซงประกอบดวย การสอนแบบไตรสกา การสอนแบบธรรมสากจฉา การสอนแบบอรยสจส การสอนแบบเผชญสถานการณ และการสอนแบบปจฉาวสชนา จ านวน ๖ แผนการสอน มผลสมฤทธทางการเรยนหลงทดลองสงกวากอนทดลองอยางมนยส าคญทางสถตทระดบ .๐๕ และนกเรยนทไดรบการสอนแบบพทธวธมการพฒนาทกษะแบบโยนโสมนสการหลงทดลองสงกวากอนทดลองอยางมนยทส าคญ .๐๕

๒๑ พระมหาเสกสรร จรภาโส (จแสง) “การศกษาวเคราะหหลกไตรสกขาทมตอการจดการศกษาไทย”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒).

๒๒ ทวศกด ทองทพย “การวเคราะหการศกษาตามหลกไตรสกขา”, สารนพนธพทธศาสตรดษฎบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕).

๒๓ กญจนา พรนเสน “ผลของการสอนแบบพทธวธทมตอผลสมฤทธทางการเรยนและวธคดแบบโยนโสมนสการ รายวชา ส ๔๑๑๐๒ สงคมศกษา ศาสนาและวฒนธรรมองนกเรยนชนมธยมศกษาปท ๔ โรงเรยนสมทรปราการ จงหวดสมทรปราการ”, วทยานพนธศกษาศาสตรมหาบณฑต, (มหาวทยาลยสโขทยธรรมมาธราช, ๒๕๔๙).

๑๐

ระพพรรณ ดวงใจ ไดท าการวจยเรอง ผลการสอนแบบอรยสจสทมผลสมฤทธทางการเรยนและทกษะการคดแบบเหนคณโทษและทางออก เรอง หลกธรรมเพอพฒนาเศรษฐกจพอเพยงของนกเรยนชนมธยมศกษาปท ๓ โรงเรยนพมายวทยา จงหวดนครราชสมา ผลการวจยพบวา ผลสมฤทธทางการเรยนของนกเรยน โดยวธสอนแบบอรยสจส หล งเรยนสงกวากอนเรยนอยางมนยส าคญทางสถตทระดบ .๐๕ และทกษะการคดแบบเหนคณโทษและทางออกหลงเรยนสงกวากอนเรยน อยางมนยส าคญทางสถตทระดบ .๐๕๒๔ จากการศกษาเอกสารและงานวจยทเกยวของทไดน าเสนอมาทงหมดนแลวสรปไดวา การเรยนรเปนการพฒนาทรพยากรมนษยทส าคญจ าเปน เพอใหเกดความสมบรณทงกาย จต และสตปญญา เพยบพรอมดวยความร คณธรรม และจรยธรรม ผสอน จะตองจดประสบการณการเรยนรอยางเหมาะสมใหกบผเรยน ซงกระบวนการจดการเรยนรนนมอยหลากหลายวธ การจดการเรยนรตามหลกไตรสกขากเปนอกวธหนงทเหมาะสม เพราะเปนการเรยนรทมเปาหมายคอ พฤตกรรมด มจตใจดมคณธรรม และมสตปญญาดเปนการท าใหผเรยนลดทกขสรางสขใหกบตนเอง และสงคมตอไป

๑.๖ วธด าเนนการวจย การวจยครงนเปนการวจยเชงเอกสาร (Documentary Research) โดยใชวธการเชงพรรณนา (Descriptive) มลกษณะเปนพทธจรยาประยกต (Applied Buddhist Ethics) ซงมขนตอนการด าเนนการวจยตามล าดบ ดงน ๑.๖.๑ ศกษาแนวคดหลกการเรยนรในพระพทธศาสนาและแนวคดหลกไตรสกขา โดยศกษาเจาะลกทเกยวเนองกบการศกษาจากเอกสารทงปฐมภมและทตยภม ๑.๖.๒ ศกษากระบวนการเรยนรในพระพทธศาสนาโดยเจาะเฉพาะประเดนท เกยวกบหลกไตรสกขา และการพฒนาบคคล ๑.๖.๓ สรปผลการวจย ตรวจสอบความถกตองของเนอหาและเขยนรายงานงานวจยตอไป

๒๔ ระพพรรณ ดวงใจ “ผลการสอนแบบอรยสจส ทมตอผลสมฤทธทางการเรยนและทกษะการคดแบบเหนคณโทษและทางออกของ เรอง หลกธรรมเพอพฒนาเศรษฐกจพอเพยงของนกเรยนชนมธยมศกษาปท ๓ โรงเรยนพมายวทยา จงหวดนครราชสมา”, วทยานพนธศกษาศาสตรมหาบณฑต , (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยสโขทยธรรมมาธราช, ๒๕๕๐).

๑๑

๑.๗ กรอบแนวคดในการวจย ผวจยไดศกษาทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของแลว จงไดก าหนดกรอบแนวคด (Conceptual Framework) ในการศกษาวจยครงน ดงน

แผนภาพท ๑.๑ แสงกรอบแนวคดในการวจย

พฒนาการเรยนรตามหลกไตรสกขาใน

พระพทธศาสนาเถรวาท

หลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนา กระบวนการเรยนรในพระพทธศาสนา

หลกไตรสกขาในคมภร

พระพทธศาสนา

หลกไตรสกขาในคมภร

พระพทธศาสนา

การใชหลกไตรสกขาในสมย

พทธกาล

พฒนาการของหลกไตรสกขา

จากอดตสปจจบน

และการเรยนรตามแนวคดทฤษฎ

ตะวนตก

สรปผลการศกษา

กระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทม

ตอการพฒนาบคคล

แนวคดการเรยนรในพระพทธศาสนา

กระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขา

กระบวนการเรยนรตามหลกอรยมรรค

มองค ๘

ศรทธาเปนองคธรรมเบองตนทน าเขาส

กระบวนการเรยนร

๑๒

๑.๘ ประโยชนทไดรบ ๑.๘.๑ ไดทราบถงแนวคดการเรยนรตามหลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนาและประพฒนาการหลกไตรสกขา จากค าสอนของพระพทธองคดเดมถงปจจบน ๑.๘.๒ ไดองคความรใหม จากกระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล เพอเปนแนวทางในการพฒนาการจดการเรยนการสอน และเปนการน าหลกพทธธรรมไปใชในการพฒนาบคคลผานมตทางการศกษา ซงจะท าใหเกดการพฒนาอยางมประสทธภาพและยงยนตอไป

บทท ๒

หลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนา

แนวคดเรองหลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนา ในบทนผวจยไดแบงเนอหาทจะน ามาใชในการศกษาเปน ๕ หวขอหลก ซงรายละเอยดของแตละหวขอจะไดเสนอตามล าดบดงน ๒.๑ หลกไตรสกขาในคมภรพระไตรปฎก ๒.๒ หลกไตรสกขาในคมภรอรรถกถา ๒.๓ การใชหลกไตรสกขาในสมยพทธการ ๒.๔ พฒนาการของหลกไตรสกขาจากอดตสปจจบน ๒.๕ สรปแนวคดเกยวกบหลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนา

๒.๑ หลกไตรสกขาในคมภรพระไตรปฎก พระพทธศาสนาไดเนนความส าคญเกยวกบหลกไตรสกขาเปนอยางมากเนองจากวาหลกปฏบตธรรมในพระพทธศาสนาทงหมดจดเขารวมอยในหลกสกขาน เมอไตรสกขาเปนหลกค าสอนทครอบคลมหลกปฏบตธรรมทงหมดในพทธศาสนา กกลาวไดวาพระพทธศาสนานนเปนหลกธรรมแหงการศกษา เรองของการศกษาจงเปนเรองของพระพทธศาสนาทงสน ส าหรบความเปนมาของหลกไตรสกขาเปนอยางไร ความหมายและประเภทของหลกไตรสกขาคออะไรความส าคญของหลกไตรสกขาเปนอยางไร และสาระส าคญของหลกไตรสกขาเปนอยางไร จะไดน ามาศกษาตามล าดบดงน

๒.๑.๑ ความเปนมาของหลกไตรสกขา จากการสบคนเกยวกบความเปนมาของหลกไตรสกขาในพระไตรปฎกเบองตนพบวาพระพทธเจาไดตรสเกยวกบหลกไตรสกขาไวในสถานทตางๆ ดงน คอ ในวชชปตตสตร มขอความตอนหนงวา พระพทธเจาขณะทรงประทบอย ณ กฏาคารศาลา ปามหาวน เขตกรงเวสาล ขณะนนไดมภกษชอวชชบตรเขาไปเฝา แลวกราบทลพระพทธเจาวา สกขาบท ๑๕๐ ทยกขนแสดงทกกงเดอนขาพระองคไมสามารถศกษาไดหมด พระพทธเจาจงตรสถามวาเธอจกสามารถศกษาในสกขา ๓ คอ อธศลสกขา อธจตสกขา และอธปญญาสกขา ไดหรอไม ภกษวชชบตรจงกราบทลรบแลวปฏบตตาม

๑๔

ค าแนะน าของพระพทธเจา ครนตอมาเมอภกษวชชบตรไดศกษาสกขา ๓ แลวกสามารถละราคะ โทสะ และโมหะไดอนเปนการท าใหภกษวชชบตรไมท ากรรมทเปนอกศล ไมประพฤตสงเลวทรามอก๑ อกทหนงพระพทธเจาไดตรสเรองของไตรสกขา ซงปรากฏอยใน ทตยสกขตตยสตร ซงมใจความส าคญดงน คอ พระพทธเจาตรสเกยวกบสกขา ๓ ประการ ในลกษณะปจฉาและวสชชนาดวยพระองคเองวา สกขาบท ๓ ประการ อะไรบาง คอ ๑) อธศลสกขา ๒) อธจตตสกขา ๓) อธปญญาสกขา ภกษในธรรมวนยนมศล....สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลาย นเรยกวา อธศลสกขา ภกษในธรรมวนยน สงดจากกามทงหลาย.....บรรลตถฌานทไมมทกข ไมมสข มสตบรสทธเพราะอเบกขาอย นเรยกวา อธจตตสกขา ภกษในธรรมวนยนท าใหแจงเจโตวมตต ปญญาวมตตขนไมมอาสวะเพราะอาสวะสนไปดวยปญญาอนยงเอง เขาถงอยในปจจบน นเรยกวา อธปญญาสกขา๒ อกทหนงพระพทธเจาไดตรสเรองของไตรสกขา ซงปรากฏอยใน ตตยสกขาสตร ซงมใจความส าคญดงน คอ พระพทธเจาตรสถงการทภกษทมศล สมาธ ปญญาบรบรณ แม จะละเมดสกขาบทเลกนอยบาง แตสมาทานศกษาในสกขาบททเปนเบองตนแหงพรหมจรรยอยางมนคง ท าเจโตวมตต ปญญาวมตตใหแจงสนอาสวะกเลสดวยปญญาจงถง (ปรนพพาน) ในปจจบนหรอเมอละสงโยชนเบองต า ๕ ประการ อนเปนเหตใหเขาถงอนตราปรนพพายบาง อปหจจปรนพพายบางอสงขารปรนพพายบาง สสงขารปรนพพายบาง อทธงโสโต อกนฏฐคามบาง เมอละสงโยชน ๓ ประการไดและท า ราคะ โทสะ โมหะ ใหเบาบางจงเปนสกทาคาม เมอละสงโยชน ๓ ประการได จงเปนเอกพชโสดาบนบาง เปนโกลงโกละโสดาบนบาง เปนสตตกขตตปรมะโสดาบนบาง๓

๒.๑.๒ ความหมายและประเภทของหลกไตรสกขา ความหมายของหลกไตรสกขาน ผวจยไดสบคนและเกบรวบรวมขอมลจากคมภรพระไตรปฎก สบคนและเกบรวบรวมขอมลจากทศนะของนกวชาการทางพระพทธศาสนาทเสนอไวในเอกสารทางวชาการตาง ๆ ดงน ๑) ความหมายของหลกไตรสกขา

คมภรพระไตรปฎกไดบนทกเกยวกบความหมายของไตรสกขาไววา “ภกษทงหลาย สกขามอย ๓ ประการ คอ อธศลสกขา อธจตตสกขา อธปญญาสกขา อธศลสกขา”๔ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ใหความหมายวา ไตรสกขา คอ สกขาสาม หรอ ขอปฏบตทตองศกษา ๓ อยาง คอ อธศลสกขา

๑ อง.ตก.(ไทย) ๒๐/๘๕/๓๑๐-๓๑๑. ๒ อง.ตก.(ไทย) ๒๐/๙๑/๓๑๙-๓๒๐. ๓ อง.ตก.(ไทย) ๒๐/๙๑/๓๑๙-๓๒๐. ๔ อง.ตก.(ไทย) ๒๐/๙๑/๓๑๘.

๑๕

อธจตตสกขา อธปญญาสกขา เรยกกนงาย ๆ วา ศล สมาธ ปญญา๕ ค าวา ไตรสกขา แปลวา สกขา ๓ ค าวา สกขา แปลวาการศกษา การส าเหนยก การฝก ฝกปรอ ฝกอบรมไดแกขอขอปฏบตทเปนหลกส าหรบฝกอบรม กาย วาจา จตใจ และปญญา ใหเจรญงอกงามยงขนไปจนบรรลจดหมายสงสด คอ ความหลดพนหรอนพพาน สกขามความหมายคราว ๆ ดงน ๑) อธศลสกขา การฝกอบรมในดานความประพฤต ระเบยบวนย ใหมสจรตทางกายวาจาและอาชวะ (Training in Higher Morality) ๒) อธจตตสกขา การฝกอบรมทางจต การปลกฝงคณธรรม สรางเสรมคณภาพจต และรจกใชความสามารถในกระบวนสมาธ (Training in Higher Mentality หรอ Mental Discipline) ๓) อธปญญาสกขา การฝกอบรมทางปญญาอยางสง ท าใหเกดความรแจงทสามารถช าระจตใหบรสทธหลดพนเปนอสระโดยสมบรณ (Training in Higher Wisdom) นเปนความหมายอยางคราว ๆ ถาจะใหสมบรณ กตองใหความหมายเชอมโยงถงความมงหมายดวยโดยเตมขอความแสดงลกษณะทสมพนธกบจดมงหมายตอทายสกขาทกขอ ไดความตามล าดบวาไตรสกขา คอ การฝกปรอความประพฤต การฝกปรอจต และการฝกปรอปญญา ชนดทท าใหแกปญหาของมนษยได เปนไปเพอความดบทกข น าไปสความสขและความเปนอสระแทจรง เมอความหมายแสดงความมงหมายไดชดเจนแลว กจะท าใหมองเหนสาระของไตรสกขาในแตละขอไดชดเจนตามไปดวย๖

๒) ประเภทของหลกไตรสกขา การจดประเภทนนมจดประสงคเพอใหเหนถงชนดของหลกไตรสกขาในลกษณะตาง ๆ ประเภทของหลกไตรสกขาจดไดดงน (๑) จดประเภทตามหลกสกขา ๓ หรอไตรสกขา จดได ๓ ดงพทธพจนทแสดงไวตอไปน ภกษทงหลาย สกขามอย ๓ ประการ คอ อธศลสกขา อธจตตสกขา อธปญญาสกขา อธศลสกขา เปนอยางไร คอ ภกษในธรรมวนยนมศล ฯ สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลาย นเรยกวา อธศลสกขา อธจตตสกขา เปนอยางไร คอ ภกษในธรรมวนยนสงดจากกามทงหลาย ฯ บรรลจตตถฌานทไมมทกข ไมมสข มสตบรสทธเพราะอเบกขาอย นเรยกวา อธจตตสกขา อธปญญาสกขา เปนอยางไร คอ ภกษในธรรมวนยรชดตามความเปนจรงวา “นทกข ฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา” นเรยกวา อธปญญาสกขา๗

๕ พระธรรมปฏก (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท , พมพครงท ๑๑,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๗๐. ๖ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๖๐๓-๖๐๔. ๗ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๙๐/๓๑๘-๓๑๙.

๑๖

ขอความนแสดงใหเหนความหมายของหลกไตรสกขาโดยรวมและในขณะเดยวกนกยงแสดงใหเหนประเภทของหลกไตรสกขาจากขอความนไดดวยเชนกน จงสามารถน ามาเขยนจดกลมเปนแผนภมเพอใหดไดงาย ๆ ดงน

แผนภาพท ๒.๑ แสดงผงประเภทของหลกไตรสกขาทจดตามหลกสกขา ๓ หรอไตรสกขา (๒) จดประเภทโดยน าเนอหามรรคมองค ๘ มาสงเคราะห หลกของไตรสกขาทไดน าเสนอมาแลวท าใหเหนเพยงความหมายและประเภทขอหงลกไตรสกขาเปนภาพรวม ๆ คอ เปนการกลาวถงเฉพาะ อธศลสกขา อธจตตสกขา อธปญญาสกขา ทเปนหลกใหญ ๆ เทานน แตยงมไดจดจ าแนกใหเหนเกยวกบหวขอธรรมอนเปนตวเนอหาทมอยในหลกไตรสกขาแตละขอนน ๆ หากไดน าเอาขอธรรมในมรรคมองค ๘ ประการ มาสงเคราะหเขากบหลกของไตรสกขา กจะท าใหเหนหวขอธรรมอนเปนตวเนอหาทจะน ามาใชอธบายหลกของ อธศลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขา ไดโดยละเอยด ดงนนหากไดน าเอาขอธรรมในมรรคมองค ๘ ประการ มาจดสงเคราะหเขากบหลกของไตรสกขา กสามารถท าไดดงตอไปน คอ ๑) สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ จดเขาในอธศลสกขา ๒) สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ จดเขาในอธจตตสกขา ๓) สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ จดเขาในอธปญญาสกขา โดยเขยนเปนแผนภมเพอใหดไดงาย ดงน

หลกสกขา ๓ หรอไตรสกขา

๑. อธศลสกขา

๒. อธจตตสกขา

๓. อธปญญาสกขา

๑๗

แผนภาพท ๒.๒ แสดงผงประเภทของหลกไตรสกขาโดยน าเนอหามรรคมองค ๘ มาสงเคราะห (๓) จดประเภทตามหลกขนธหรอธรรมขนธ ๓ เปนการจดหมวดหมตามสภาวะทเปนธรรมประเภทเดยวกน ซงจะชวยใหผศกษาในเรองนท าความขาใจไดงายยงขน การจดแบบนเปนการน าเนอหามรรคมองค ๘ มาสงเคราะหเขาในหลกของไตรสกขา ความในคมภรพระไตรปฎกมไววา พระผมพระภาคไมทรงจดขนธ ๓ ประการ เขาในอรยมรรคมองค ๘ แตทรงจดอรยมรรคมองค ๘ เขาในขนธ ๓ ประการ คอ ๑) สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ ทรงจดเขาในศลขนธ ๒) สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ ธรรมทรงจดเขาในสมาธขนธ ๓) สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ ทรงจดเขาในปญญาขนธ๘

๘ ม.ม.(ไทย) ๑๒/๔๖๒/๕๐๒-๕๐๓.

หลกไตรสกขาโดยน าเนอหามรรคมองค ๘ มาสงเคราะห

๒.อธจตตสกขา

๑. สมมาวายามะ ๒. สมมาสต ๓. สมมาสมาธ

๑.อธศลสกขา

๑. สมมาวาจา ๒. สมมากมมนตะ ๓. สมมาอาชวะ

๓.อธปญญาสกขา

๑. สมมาทฏฐ ๒. สมมาสงกปปะ

๑๘

ขอความนสามารถน ามาเขยนจดกลมเปนแผนภมเพอใหดไดงาย ดงน

แผนภาพท ๒.๓ แสดงผงประเภทของหลกไตรสกขาทจดตามหลกขนธหรอธรรมขนธ ๓ สรปความหมายและประเภทของไตรสกขา ไดดงน ๑) ความหมายของไตรสก ม ๒ ความหมาย คอ (๑) ความหมายตามคมภรพระไตรปฎก หมาถง ขอปฏบตทตองศกษา ๓ อยาง ไดแก อธศลสกขา อธจตตสกขา อธปญญาสกขา เรยกกนงาย ๆ วา ศล สมาธ ปญญา (๒) ความหมายทเชอมโยงกบจดมมงหมาย หมายถง การฝกปรอความประพฤต การฝกปรอจต และการฝกปรอปญญา ชนดทท าใหแกปญหาของมนษยได เปนไปเพอความดบทกข น าไปสความสขและความเปนอสระแทจรง ๒) ประเภทของไตรสกขา ทไดน าเสนอในหวขอน มการจดอย ๓ ประเภท คอ (๑) จดประเภทตามหลกสกขา ๓ หรอไตรสกขา (๒) จดประเภทโดยน าเนอหามรรคมองค ๘ มาสงเคราะห และ (๓) จดประเภทตามหลกขนธ หรอธรรมขนธ ๓

๒.๑.๓ ความส าคญของหลกไตรสกขา ความส าคญของหลกไตรสกขา หมายถง ขอก าหนดทเปนลกษณะเดนพเศษของหลกไตรสกขา พทธพจนตอไปนเปนสงยนยนใหเหนถงความส าคญอนเปนขอก าหนดทเปนลกษณะเดนพเศษของหลกไตรสกขาไดเปนอยางด คอ ภกษทงหลาย สกขา ๓ ประการนแล ภกษผมความเพยร มความเขมแขง มปญญาเพงพนจ มสต คมครองอนทรย ครอบง าทกทศดวยอปปมาณสมาธ ประพฤตอธศลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขา เมอกอนฉนใด ภายหลงกฉนนน ภายหลงฉนใด เมอกอนกฉนนน เบองต าฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบนฉนใด เบองต ากฉนนน กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนกฉนนน ภกษเชนนน บณฑตกลาววาเปนนกศกษา เปนนกปฏบต และมความประพฤตบรสทธ ภกษเชนนน บณฑตกลาววาเปนผตรสรชอบ เปนนกปราชญ เปนผถงทสดแหงการปฏบตในโลก ทานผ

หลกขนธหรอธรรมขนธ ๓

๒.อธจตตสกขา

๑. สมมาวายามะ ๒. สมมาสต ๓. สมมาสมาธ

๑.หมวดศลขนธ

๑. สมมาวาจา ๒. สมมากมมนตะ ๓. สมมาอาชวะ

๓.อธปญญาสกขา

๑. สมมาทฏฐ ๒. สมมาสงกปปะ

๑๙

ประกอบดวยวมตตอนเปนทสนตณหา ยอมมจตหลดพนจากสงขารธรรมเพราะวญญาณดบสนท เหมอนความดบแหงประทปฉะนน๙ พทธพจนทยกมานแสดงใหเหนวาพระพทธศาสนาไดใหความส าคญกบหลกของไตรสกขาเปนอยางมาก ส าหรบขอก าหนดทเปนลกษณะเดนพเศษของหลกไตรสกขาดงกลาวเปนไดดงตอไปน ๑) หลกไตรสกขาเปนทหลอมรวมสกขาบทในพระปาฏโมกข พระพทธเจาทรงแนะน าใหภกษศกษาในหลกไตรสกขาแทนการฟงหรอการสวดปาฏโมกขในทประชมสงฆทกกงเดอนได ดงขอความในคมภรพระไตรปฎกวา สมยหนง พระผมพระภาคประทบอย ณ กฏาคารศาลา ปามหาวน เขตกรงเวสาล ครงนน ภกษวชชบตรรปหนงไปเฝาพระผมพระภาคถงทประทบ ถวายอภวาทแลวนง ณ ทสมควร ไดกราบทลพระผมพระภาคดงนวา “ขาแตพระองคผเจรญ สกขาบท ๑๕๐ ถวนนมาถงวาระทจะยกขนแสดงเปนขอ ๆ ตามลบทกกงเดอน ขาพระองคไมสามารถศกษาในสกขาบทนได” พระผมพระภาคตรสถามวา “ภกษ กเธอจกสามารถศกษาในสกขา ๓ คอ อธศลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขาไดหรอไม” ภกษวชชบตรนนกราบทลวา “ขาแตพรองคผเจรญ ขาพระองคสามารถศกษาในสกขา ๓ คอ อธศลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขาได” พระผมพระภาคจงตรสวา ถาเชนนน เธอจงศกษาในสกขา ๓ คอ อธศลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขาเถด เมอใด เธอศกษาอธศลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขา เมอนนเธอ กจกละราคะ โทสะ และโมหะได เพราะละราคะ โทสะ และโมหะได เธอจกไมท ากรรมทเปนอกศล จกไมประพฤตสงทเลวทราม ครนตอมาภกษนนศกษาอธศลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขา กท าให ละราคะ โทสะ และโมหะไดจงไมท ากรรมทเปนอกศล ไมประพฤตสงทเลวทรามอก๑๐ ๒) หลกไตรสกขาเปนสกขาบทเบองตนแหงพรหมจรรย ภกษทปฏบตตามหลกไตรสกขาบรบรณ แมจะละเมดสกขาบทเลกนอยบาง แตถาไดสมาทานศกษาในสกขาบททเปนเบองตนแหงพรหมจรรยอยางมนคงกสามารถบรรลนพพานไดคอ พระพทธเจาตรสถงการทภกษทมศล สมาธ ปญญาบรบรณ แมจะละเมดสกขาบทเลกนอยบาง แตสมาทานศกษาในสกขาบททเปนเบองตนแหงพรหมจรรยอยางมนคง ท าเจโตวมตต ปญญาวมตตใหแจง สนอาสวะกเลสดวยปญญาจงเขาถง (ปรนพพาน) ในปจจบน๑๑ ๓) หลกไตรสกขามอทธพลตอคมภรส าคญทางพระพทธศาสนา นอกจากคมภรพระไตรปฎกจะไดใหความส าคญกบหลกไตรสกขาดงขอความทยกมากลาวแลวนน คมภรส าคญทางพระพทธศาสนาทเกดขนในภายหลงคมภรพระไตรปฎกกไดใหความส าคญกบหลกไตรสกขานเปนอยางมาก เชน คมภรวมตตมรรค ทแตงขนในระหวาง พ.ศ. ๖๐๙-

๙ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๙๑/๓๒๐. ๑๐ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๘๕/๓๑๐-๓๑๑. ๑๑ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๙๑/๓๑๙-๓๒๐.

๒๐

๖๕๓ โดยพระอปตสสเถระ ชาวศรลงกา คมภรวมตตมรรคน จดอยในประเภทปกรณพเศษทน าเอาหลกไตรสกขาในพระไตรปฎก คอ ศล สมาธ ปญญา มาแตงอธบายขยายความไดอยางละเอยด และ คมภรวสทธมรรค ทแตงขนประมาณ พ.ศ. ๙๕๖ โดยพระพทธโฆษาจารย ทานนเปนปราชญผยงใหญในพระพทธนกายเถรวาท คมภรวสทธมรรคนจดอยในประเภทปกรณพเศษ เชน เดยวกนกบคมภรวมตตมรรคทน าเอาหลกไตรสกขาในพระไตรปฎก คอ ศล สมาธ ปญญา มาแตงอธบายขยายความไดอยางละเอยดและพสดารเปนอยางมาก หลกไตรสกขาในคมภรวมตตมรรค และคมภรวสทธมรรคนไดมความส าคญตอการศกษาและการปฏบตธรรมของชาวพทธทนบถอพระพทธศาสนานกายเถรวาทในประเทศตางๆ เปนอยางมาก ๔) หลกไตรสกขาเปนทหลอมรวมหลกปฏบตธรรมทงหมดในพระพทธศาสนา หลกปฏบตธรรมทงหมดในพระพทธศาสนาเขารวมอยในหลกไตรสกขานทงสน พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ไดใหทศนะวา “ไตรสกขานนถอกนวาเปนระบบการปฏบตธรรมทครบถวนสมบรณ มขอบเขตครอบคลมมรรคทงหมด และเปนการน าเอาเนอหาของมรรคไปใชอยางหมดสนสมบรณ จงเปนหมวดธรรมมาตรฐานส าหรบแสดงการปฏบตธรรมและมกใชเปนแมบทในการบรรยายวธการปฏบตธรรม”๑๒ สรปความส าคญของหลกไตรสกขาไดดงน คอ หลกไตรสกขาเปนทหลอมรวมสกขาบทในพระปาฎโมกข เปนสกขาบทเบองตนแหงพรหมจรรย มอทธพลตอคมภรส าคญทางพระพทธศาสนา เปนทหลอมรวมหลกปฏบตธรรมทงหมดในพระพทธศาสนา

๒.๑.๔ สาระส าคญของหลกไตรสกขา สาระส าคญของไตรสกขา หมายถง สวนส าคญทเปนหลกหรอขอใหญใจความทเปนเนอหาส าคญของหลกไตรสกขา ซงกหมายถงสวนทเปนขอปฏบตทตองศกษา ๓ อยาง ไดแก ๑) อธศลสกขา คอ ขอปฏบตทตองศกษาเกยวกบเรองของศล ๒) อธจตตสกขา คอ ขอปฏบตทตองศกษาเกยวกบเรองของ จตใจหรอสมาธ และ ๓) อธปญญาสกขา คอ ขอปฏบตทตองศกษาเกยวกบเรองของปญญา มกเรยกกนงาย ๆ วา ศล สมาธ ปญญา ส าหรบรายละเอยดเกยวกบสาระส าคญของหลกไตรสกขาแตละขอจะไดน ามาศกษาตามล าดบดงน ๑) สาระส าคญของอธศลสกขา ส าหรบสาระส าคญของอธศลสกขาทไดจากความในพระสตตนตปฎกองคตตรนกาย ตกนบาต สมณวรรค สรปไดดงน คอ ใน สมณสตร เปนสตรทวาดวยกจของสมณะม ๓ ประการ หนงในสามทเปนกจของสมณะนนกคอ การสมาทานอธศลสกขา๑๓ ใน ปฐมสกขตตยสตร และทตยสกขตตย

๑๒ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๖๐๑. ๑๓ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๘๒/๓๐๘-๓๐๙.

๒๑

สตร ซงเปนสตรทวาดวยไตรสกขาสตรทหนงและสตรทสอง ไดขยายความใหเหนความหมายตอไปอกวา ภกษในธรรมวนยนมศลแสมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลายเรยกว า อธศลสกขา๑๔ ส าหรบสาระของอธศลทเชอมโยงถงความมงหมายหลกไตรสกขาในระดบทกวางขน พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ไดใหความเหนวา คอ การด ารงตนอยดวยด มชวตทเกอกลทามกลางสภาพแวดลอมทตนมสวนชวยสรางสรรครกษาใหเอออ านวยแกชวตทดงามรวมกน เปนพนฐานทดส าหรบการพฒนาคณภาพจตและเจรญปญญา๑๕ ๒) สาระส าคญของอธจตตสกขา ความในพระสตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต สมณวรรค ไดบนทกเกยวกบสาระส าคญของสมาธสรปไดดงน คอ ใน สมณสตร เปนสตรทวาดวยกจของสมณะม ๓ ประการ หนงในสามทเปนกจอขงสมณะนนกคอ การสสมาทานอธจตสกขา ใน ปฐมสกขตตยสตร และทตยสกขตตยสตร ซงเปนสตรทวาดวยไตรสกขาสตรทหนงและสตรทสอง ไดขยายความใหเหนความหมายตอไปอกวา ภกษในธรรมวนยนสงดจากกามทงหลาย บรรลจตตถฌานทไมมทกข ไมมสข มสตบรสทธเพราะอเบกขาอย เรยกวา อธจตตสกขา๑๖ ส าหรบสาระของอธจต ทเชอมโยงถงความมงหมายหลกไตรสกขาในระดบทกวางขน พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ไดใหความเหนวา คอ การพฒนาคณภาพจต หรอการปรบปรงจตใหมคณภาพและสมรรถภาพสง ซงเออแกการมชวตทดงามและพรอมทจะใชงานในทางปญญาอยางไดผลดทสด๑๗ ๓) สาระส าคญของอธปญญาสกขา ความในพระสตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต สมณวรรค ไดบนทกเกยวกบสาระส าคญของปญญาสรปไดดงน คอ ใน สมณสตร เปนสตรทวาดวยกจของสมณะม ๓ ประการ หนงในสามทเปนกจของสมณะนนกคอ การสมาทานอธปญญาสกขา ใน ปฐมสกขตตยสตร และทตยสกขตตยสตร ซงเปนสตรทวาดวยไตรสกขาสตรทหนงและสตรทสอง ไดขยายความใหเหนความหมายตอไปอกวา ภกษในธรรมวนยนรชดตามความเปนจรงวา “นทกข....นทกขนโรธคามนปฏปทา” ท าใหแจงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนไมมอาสวะเพราะอาสวะสนไปดวยปญญาอนยงเองเขาถงอยในปจจบน เรยกวา อธปญญาสกขา๑๘ ส าหรบสาระของอธปญญาทเชอมโยงถงความมงหมายหลกไตรสกขาในระดบทกวางขน พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ไดใหความเหนวา คอ การมองดรจกและเขาใจสงทงหลายตามความเปนจรง หรอรเทาทนธรรมดาของสงขารธรรมทงหลาย ทท าใหเปนอยและ

๑๔ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๘๗-๘๘/๓๑๒-๓๑๕ ๑๕ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๖๐๔. ๑๖ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๘๗-๘๘/๓๑๒-๓๑๕ ๑๗ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม หนา ๖๐๔. ๑๘ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๙๐-๙๑/๑๓๘-๑๓๙..

๒๒

ท าการตางๆ ดวยปญญาคอรจกวางทาทและปฏบตตอโลกและชวตไดอยางถกตองเหมาะสม ในทางทเปนไปเพอแผขยายประโยชนสข มจตใจผองใส ไรทกขเปนอสรเสร และสดชนเบกบาน สรปสาระส าคญของหลกไตรสกขา คอ หลกปฏบตทตองศกษา ๓ ยอาง ไดแก ๑) อธศลสกขา คอ ขอปฏบตทตองศกษาเกยวกบเรองของศล ๒) อธจตตสกขา คอ ขอปฏบตทตองศกษาเกยวกบเรองของ จตใจหรอสมาธ และ ๓) อธปญญาสกขา คอ ขอปฏบตทตองศกษาเกยวกบเรองของปญญา มกเรยกกนงาย ๆ วา ศล สมาธ ปญญา

๒.๒ หลกไตรสกขาในอรรถกถา หลกไตรสกขาไดมการกลาวไวในคมภรวสทธมรรค จดเปนคมภรชนอรรถกถา และเปนคมภรส าคญของพระพทธศาสนานกายเถรวาท ในวงวชาการทางพระพทธศาสนาถอวาเปนคมภรหลกชนปฐมภมเชนเดยวกบคมภรพระไตรปฎก B.C Law (1964 : 80) กลาววา คมภรนมไดเพมอะไรใหแกตวคมภรพระไตรปฏก แตมงหมายในการจดสารบญของพระไตรปฎกในอกรปแบบหนงเทานน (วสทธมรรค แปล ๒๕๑๓ : จ) นอกจากนทางการคณะสงฆไทยยงจดคมภรวสทธมรรคเปนหนงในหลกสตรการศกษาพระปรยตธรรม แผนกบาล วชาการแปลมคธเปนไทย ปธ. ๘-๙ นบวาเปนอปกรณส าคญปกรณหนงทนยมศกษากนมาก ประวตแหงการแตงคมภรวสทธมรรคเปนสงทยนยนถงความแตกฉานในคมภรพระไตรปฎกของทานพระพทธโฆษะ จนเปนทยอมรบของคณะสงฆฝายมหาวหารแหงประเทศลงกาในยคนนเชนกน คมภรวสทธมรรคเปนคมภรทแสดงการประมวลความรความเขาใจในพทธธรรมของฝายเถรวาทอยางสมบรณ ทงการอปมาอปไมยและตวอยางประกอบมากมาย สามารถรวบรวมเนอหาสาระเกยวกบศล สมาธ ปญญา และหมวดธรรมตางๆ ในคมภรพระไตรปฎกมาอธบายความไวอยางเปนระบบใหรายละเอยดในแงมมตางๆชใหเหนถงความสมพนธทเชอมโยงกนของธรรมชาตทพงทราบเหลานน เคาโครงทวไปของการปฏบตถอตามหลกการของไตรสกขาแลวขยายออกตามแนววสทธ ๗ นอกจากแสดงล าดบขนตอนและแบบแผนการฝกดานกจกรรมภายนอกแลว เชน ศล สมาธ ยงแสดงล าดบขนของความเจรญกาวหนาภายใน คอ การทปญญาแกกลาขนเปนระดบๆ จนถงการตรสร๑๙ ไตรสกขาหรอศล สมาธ ปญญานน แตละสวนมหลกเกณฑเฉพาะของตนเอง นอกจากนวธการตลอดจนผลทเกดขนกไมเหมอนกน แตในความแตกตางเหลานน ไมอาจแยกออกจากกน ไดอยางเปนเอกเทศ การเจรญไตรสกขาไปสความวสทธนน หมายเอาศล สมาธ ปญญาทก าลงเกดขน พรอมในอารมณเดยวกน ขณะปฏบตวปสสนากรรมฐานเทานน คนทกคนสามารถสรางนสยในการเจรญวปสสนาได และเปนสงทควรสงสมอบรม แตมใชวาทกคนจะเขาถงเหตผลและญาณปญญา ทงน

๑๙ สภาพรรณ ณ บางชาง, ประวตวรรณคดบาล อนเดย และลงกา, (กรงเทพมหานคร: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๖), หนา ๒๙๒.

๒๓

มเงอนไขบางอยางของญานปญญา โดยเฉพาะ คอ ตองเปนผทเกดมาพรอมดวยไตรเหต (อโลภะเตห อโทสะเหต อโมหะเหต) นอกจากนยงตองเปนผฉลาดรอบคอบในการน ากจของพระกรรมฐานทกอยาง เรมตนดวย การเรยน การถาม และการเจรญ เปนตน เงอนไขเหลานเปนเหตของวปสสนาญานในระดบตางๆ เทาทตนเคยสงสมไว วปสสนาญาณแตละระดบกมความสามารถปหานกเลสชนดตางๆ ไดไมเทากน จงท าใหเกดวสทธไดไมเทากนดวย กฎเกณฑและเงอนไขทกลาวมาเปนการยนยนถงหลกอนตตาอยางหนงวา ญาณเปนปญญาและวสทธทมอยหลายระดบนนอยนอกเหนออ านาจการจดสรรของผใดทงสนเปนสงทบงคบใหเกดกบใครโดยไมสรางเหตทถกตองกไมได ความบรสทธมไดเกดขนเพยงเพราะความเชอ หรอการออนวอน แตเกดขนจากการพสจนหรอจากการปฏบตทถกตองดวยตนเองเทานน จากพระคาถาพยากรณทเปนบทตงของวสทธมรรค กลาวถงการตงอยในศลดวยบทวา๒๐ สเล ปตฏฐาย หมายถง ภกษผท าศลใหบรบรณชอวา ผตงอยในศล นโร สปญโญ หมายถง ผมปญญา ซงเปนปญญาทมมาพรอมกบปฏสนธ จตต ปญ ญจ ภาวย หมายถง การยงสมาธและวปสสนาใหเจรญอย ทรงแสดงถงสมาธ ดวยหวขอ วา จต สวนวปสสนาทรงแสดงโดยชอวา ปญญา หรอ ปญญญจ อาตาป หมายถง ผมความเพยร เปนเหตเผากเลสใหเรารอน นปโก หมายถง ปญญาอกชนดหนง ทรงแสดงถงปารหารกปญญา ภกข หมายถง ผใดเหนภยในสงสาร เหตนน ผนน ชอวา ภกษ ในบทสดทาย คอ โส อม วชฏเย ชฏ เปนการสรปสภาวธรรมขางตนวา

ภกษผประกอบดวยธรรม ๖ ประการ ดวยศล ดวยสมาธ (หรอจต) ดวนปญญา ๓ ลกษณะ (ไตรเหตปฏสนธ, วปสสนาปญญา และปารหารกปญญา) และดวยความเพยรเผากเลสน เมอยนอยบนแผนดน คอ ศลแลว ยกศสตรา คอ วปสสนาปญญา ทลบดวยศลา คอ สมาธ อยในมอ คอ ปารหารกปญญา ทมก าลงวรยะ พงถาง ตดท าลาย ซงชฏ คอ ตณหา อนตกอยในสนดานของตนทงหมดได เปรยบเหมอนบรษยนบนแผนดน ยกาทศสตรลบดใหญฉะนนแลว”ถางกอไผ “กในขณะแหงมรรค ภกษนชอวา ก าลงถางชฎนนอย ในขณะแหงผลชอวา ถางชฏเสรจแล ว ยอมเปนอครทกขไณยของ (มนษย) โลก กบทงเทวดาโลกทงหลาย)

การเจรญไตรสกขาในทนทรงหมายเอา ศล สมาธ และวปสสนาปญญา ทก าลงเกดพรอมในอารมณอนเดยวกนเทานน มใชเจรญไปคนละขณะ เพราะ ศล สมาธ ปญญา ทเกดในอารมณตางกน จะไมสามารถเปนบาทฐานแกกนไดเลย ศลมลกษณะเหมอนกบพนท สมาธเหมอนกบผคอยประคองใหมความมนคง สวนปญญามหนาทพสจนดความจรง ถาจะมแตเฉพาะศล โดยทไมตองม

๒๐ พระพทธโฆษาจารย, วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑, พมพครงท ๘, (กรงเทพมหานคร: มหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๔.

๒๔

สมาธและปญญารวมดวยกอาจมได เชน พระภกษทบวชกนอยทกวนน ถาทานไมไดท าสมาธหรอวปสสนาแตอยางใดกจะมเฉพาะศลเทานน ไมมสตปญญาเกดรวมดวย บางครงมศลและสมาธ แตไมมปญญา ในขณะนนกอาจมไดเชนกน เชน ภกษทก าลงท าสมาธเพงกสณตางๆ เปนตน ขณะนนมศล มความตงมนเปนสมาธ แตไมมปญญารวม เพราะไมไดมการพจารณาความเปลยนแปลงของรปนาม เปนเพยงการขมจตใหนงดวยอารมณภายนอกอยางใดอยางหนงเทานน แตถาผใดก าลงเจรญวปสสนาปญญาอยางถกตองแลว จะตองมศลและสมาธอยในทนนดวยเสมอ การท าลายกเลสในสวนลกใหหมดไป จ าเปนตองมพรอมทงศล สมาธ ปญญา โดยศลมหนาทท าลายกเลสอยางหยาบทแสดงออกทางกาย วาจา เปนตน สมาธมหนาทท าลายกเลสอยางกลาง ไดแก ความคดฟงซานตางๆ สวนปญญามหนาทท าลายกเลสอยางละเอยด เชน อนสยตางๆ แมในอนสย ๒ อยาง (อารมมฌานสย และสนตานานสย) นนวปสสนาปญญาจะละไดกเพยงอารมฌานสยเทานน อ านาจวปสสนาปญญาสามารถละความรก ความชง ทเกดจากการเหนไดยน รป เสยง กลน รส สมผสทดและไมดได สวนสนตานานสย เปนอนสยทลกและมนคงกวา ตองอาศยมรรคจตทเปนอรหตตมรรคเทานน จงจะละสนตานานสย ไดเดดขาด ศล สมาธ และปญญา แมจะเกดในขณะจตเดยวหรอรบอารมณเดยวกน แตมหนาทตางกนเปนคนละสวนกน ทงนกเพออดหนนกน เจรญเปนทางแหงวสทธมรรค เพอการบรรลธรรมในพระพทธศาสนา อานภาพแหงความบรสทธของศล สมาธ ปญญา จะมขดจ ากดเฉพาะตว ในวส ทธมรรคกลาวถงองคคณของศล สมาธ ปญญา และขดจ ากดในการอดหนนกนแยกกนเปน ๙ ประการ ไดแก๒๑ ๑. สกขา ๓ ๒. ศาสนามความงาม ๓ ๓. อปนสยแหงคณวเศษ มความเปนผไดวชชา ๓ เปนตน ๔. การเวนทสดโตง ๒ อยาง และการเสพขอปฏบตสายกลาง ๕. อบายทเปนเครองพนจากคตมอบาย ๖. การละกเลสดวยอาการ ๓ ๗. ธรรมอนเปนปฏบตตอกเลส มวตกกมะ ๘. การช าระสงกเลส ๓ ๙. เหตแหงความเปนอรยบคคล มพระโสดาบน หากเปรยบเทยบความแตกตางของศล สมาธ ปญญา ตามหลกลกษณะ ๙ ประการ จะเหนภาพไดชดเจนขนดงตารางตอไปน

๒๑ พระมหาแสวง โชตปาโล, รวมค าบรรยายคมภรมหาปฏฐาน ๒ ชด, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร: พมพลกษณ, ๒๕๓๖), หนา ๗๙.

๒๕

องคคณ ศล สมาธ ปญญา ๑. สกขา ๓ อธศลสกขา อธจตสกขา อธปญญาสกขา ๒. ศาสนามความงาม ๓ ความงามในเบองตน

(การไมท าบาปทงสน) ความงามในทามกลาง (ยงกศลใหถงพรอม)

ความงามในทสด (การท าจตใหผองแผว)

๓. อปนสยแหงคณวเศษ เปนผไดวชชา ๓ เปนผไดอภญญา ๖

เปนผแตกฉานในปฏสมภทา ๔

๔. การเวนความสดโตง ๒ อยาง

เวนจากกามสขลลกานโยค เวนจากอตตกลมถานโยค มการเสพขอปฏบตสายกลาง คอ มชฌมาปฏปทา

๕. อบายเปนเครองพนจากคต

อบายกาวพนจากอบาย อบายกาวพนจาก กามธาต

อบายกาวพนจาก ภพทงปวง

๖. การละกเลสดวยอาการ ๓ (ชนดของการละ)

ละโดย ตทงคปหาน ละโดย วกขมตนปหาน ละโดย สมจเฉทปหาน

๗. ธรรมอนเปนปฏปกษตอกเลส (ชนดของกเลส)

ละกเลสชนดวตกกมะ (ทจะออกทางกาย วาจา)

ละกเลสชนดปรยฏฐาน (นวรณทกลมรมจต)

ละกเลสชนดอนสย (ทอยในสนดาน)

๘. การช าระสงกเลส ๓ ช าระกเลสทเปนทจรต ช าระกเลสทเปนตณหา ช าระกเลสทเปนทฏฐ ๙. เหตแหงความเปนพระอรยบคคล

พระโสดาบนบคคลพระสกทาคามบคคล

พระอนาคามบคคล พระอรหนตบคคล

แผนภาพท ๒.๔ การจ าแนกองคคณ ๙ ประการ โดยระดบแหงศล สมาธ ปญญา พระพทธโฆษาจารย ไดอธบายเพมเตมไวในคมภรวสทธมรรควา ไตรสกขาเปนทงหลกการและวธปฏบตเพอใหสามารถลวงพนจากอบาย กามธาต และภพทงปวง โดยมเปาหมายทการบรรลพระนพพานอนบรสทธปราศจากมลทน ไตรสกขาเปนแนวปฏบตในทางสายกลางทมใชการปรนเปรอตนดวยกามสขและการทรมานตน มศลเปนปฏปกษตอกเลสทแสดงออกทางกาย วาจา สมาธเปนปฏปกษตอกเลสทกลมรมจต และปญญาเปนปฏปกษตออนสยทแอบแนบอยในจตสามารถพฒนาบคคลใหเปนพระอรยะผมความบรบรณดวยศล ไดแก พระโสดาบนและพระสกทาคาม,

๒๖

บรบรณดวยสมาธ ไดแก พระอนาคาม และบรบรณดวยปญญา ไดแก พระอรหนต นอกจากน องคธรรมทง ๓ ยงเปนเครองอดหนนใหบรรลคณวเศษอนหายากในบคคลทวไป ดงมวชชา ๓ เปนตน๒๒

๒.๓ การใชหลกไตรสกขาในสมยพทธกาล ทมาของการศกษาตามหลกไตรสกขาไดปรากฏในวชชปตตสตร ทตยสกขตตยสตร และตตยสกขาสตร จากขอมลในพระสตรทไดศกษามาแลวขางตน ท าใหเหนไดวาไตรสกขาเปนหลกธรรมส าหรบการศกษาในพระพทธศาสนาทมความหมายกวางขวางครอบคลมหลกปฏบตธรรมทงหมดในพระพทธศาสนาเปนขอปฏบตส าหรบศกษา คอ ฝกหดอบรม กาย วาจา จต และปญญา ใหมความเจรญงอกงามยงขนไปตามล าดบจนบรรลถงพระนพพานอนเปนจดหมายสงสดในพระพทธศาสนาไดจากขอความในวชชปตตสตร เหนไดวาภกษวชชบตรรปหนงเขาไปเฝาพระผมพระภาคถงทประทบทลใหพระองคทรงทราบวา ในพระพทธศาสนามขอทจะตองศกษาปฏบตมากมายเกนไป ส าหรบบคคลทวไปซงมใชอจฉรยะหรอผทมระดบปญญาไมมาก เรยนรไดชาคงไมสามารถน ามาศกษาและปฏบตไดทงหมด พระพทธเจาไดตรสแนะน าภกษวชชบตรวาถงแมในพระพทธศาสนาจะมขอทตองศกษาปฏบตอยเปนจ านวนมากมายกตามแตหากเมอสรปรวมใหเปนขอใหญๆแลวกมไมมากกลาวคอ สกขาบทหรอขอปฏบตธรรมทงหมดไดรวมอยในเรองของสกขา หากไดศกษาตามหลกไตรสกขา คอ อธศลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขา ใหบรบรณแลวกจะท าใหละราคะ โทสะ โมหะได ท าใหแจงเจโตวมตต และปญญาวมตต ท าใหบรรลนพพานในปจจบนได๒๓ ขอทนาสงเกตประการหนงกคอ จากการศกษาวชชปตตสตร ทตยสกขตตยสตร และตตยสกขาสตร เหนไดวา พระพทธเจาไดตรสเพอเนนย าใหเหนถงความส าคญของการศกษาตามหลกสกขาวา การทภกษเปนผม ศล สมาธ ปญญา บรบรณ แมจะละเมดสกขาบทเลกนอยบาง แตถายงเปนผสมาทานศกษาในสกขาบททเปนเบองตนแหงพรหมจรรย คอ ไตรสกขา อยางมนคง กจะสามารถท า เจโตวมตต ปญญาวมตต ใหแจงไดเขาถงนพพานในปจจบนได พระสตรดงกลาวบคคลผศกษาอยางไร และพระพทธศาสนาก าหนดขอบเขตของการศกษาไวอยางไร ซงจะไดท าการวเคราะหใหเหนในรายละเอยดตอไป ดงน

๒๒ พระพทธโฆษาจารย, วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑, พมพครงท ๘. (กรงเทพมหานคร :

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๔, ๙-๑๒. ๒๓ ทวศกด ทองทพย, “การวเคราะหการศกษาตามหลกไตรสกขา”, สารนพนธพทธศาสตรดษฎ

บณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕), หนา ๒๗-๒๘.

๒๗

๒.๓.๑ กลมบคคลผศกษาในพระพทธศาสนาสมยพทธกาล ในวชชปตตสตรทไดน าแสดงไวแลวนน พบวา พระพทธเจาไดตรสไตรสกขาแกภกษวชชบตรรปหนงทเขาไปเฝาพระผมพระภาคถงทประทบและทรงแนะน าใหภกษวชชบตรรปนนศกษาในหลกไตรสกขา คอ อธศลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขา เพราะไตรสกขาเปนสกขาบทเบองตนแหงพรหมจรรย อยางไรกตามถงแมวาไตรสกขา พระพทธเจาจะทรงแสดงแกภกษแตกมไดหมายความวาจะน าไปใชในกลมของคฤหสถไมได จากขอมลทไดศกษาในบททผานมาไดพบวา หลกปฏบตธรรมในค าสอนของพระพทธศาสนาทงหมดไดรวมอยในหลกไตรสกขานทงสน จากการศกษาประวตพระพทธศาสนาในสมยพทธกาลยงไดพบวามคฤหสถ เขามาศกษ าปฏบตธรรมในพระพทธศาสนาจนไดเปนพระอรยบคคลอยหลายคน เชน มหาอบาสกอนาถบณฑกเศรษฐ และมหาอบาสกาวสาขา เปนตน อยางไรกตาม จากขอมลทไดท าการศกษามาในเบองตนท าใหเหนไดวา พระพทธศาสนามการแบงจดกลมบคคลผศกษาออกเปน ๒ กลม ดงน ๑) กลมบรรพชตหรอนกบวช ไดแก กลมภกษ สามเณร ภกษณ สกขมานา และสามเณร กลมนเรมจากคนในวรรณพรหมณ คอ ปญจวคคยทมโกณฑญญะ เปนผน า ถอไดวา เปนคนกลมแรกทไดอปสมบทเขามาเพอเปนผศกษาเรยนรในพระพทธศาสนา ตอจากนนในกลมของบรรพชตนกไดขยายออกไปเปนสามเณรภกษณ สกขมานา และสามเณร เหลานลวนเปนกลมของนกบวชทเขามาเพอศกษาเรยนรในทางพระพทธศาสนาทงสน ถาบวชเปนสามเณรหรอสามเณรเรยกวา “บรรพชา” ค าวา บรรพชา มความหมายวา การออกจากเรอนไปสความไมมเรอน ถาบวชเปนภกษหรอภกษณ เรยกวา “อปสมบท” ค าวา อปสมบท มความหมายวา ขนตอนการเขาสสงคมใหม สงคมใหมในทนคอ “สงฆะ” ซงหมายถง สงคมแหงการเรยนรรวมกน เพราะค าวา “อปสมบท” มาจากค าวา “อปสมปทา” แปลวา การเขาไป คอ การเขาไปอยรวมกนอยางใกลชด สงฆะ จงกลายเปนสงคมใหมซงเปนสงคมแหงการศกษาเรยนรรวมกนทถกก าหนดขนโดยพระพทธเจา ตอมาสงฆะนไดขยายกวางออกไปถงกลมนกบวชในพระพทธศาสนาอนๆอก ไดแก สามเณร ภกษณ สกขมานา และสามเณร ดวย กลมบรรพชตหรอนกบวชเหลานไดสละเรอนออกบวชเพอศกษาเลาเรยนกบพระพทธศาสนา และการอปสมบทระยะเรมแรกนนกไมมพธการอะไรมากนก เพยงแตพระพทธเจาตรสวา “เธอจงมาเปนภกษเถด ธรรมอนเรากลาวดแลว เธอจงประพฤตพรหมจรรยเพอท าทสดทกขโดยชอบเถด”๒๔ ตรสแคนกเปนภกษในพระพทธศาสนาแลวและในการบรรพชาอปสมบทตอจากนน กใชวธการแบบทเรยกวา “ไตรสรณคมน” ดวยการเปลงวาจาอางถงพระรตนตรย คอ พระพทธ พระธรรม พระสงฆ วาเปนทพง เปนทระลก หลงจากทไดกลาวเสรจสน ๓ จบ กถอวาไดเปนภกษในพระพทธศาสนาแลว และการอปสมบทตอมาอกหลายแบบกมวธการทคลายกน กลาวคอ การอปสมบทนนไดสนสดลงทบคคลผท าหนาทใหการอปสมบทเพยงผเดยวเทานน จนกระทงพระพทธเจามพทธานญาตใหใชวธการ

๒๔ ว.ม. (ไทย) ๔/๑๘/๒๕.

๒๘

อปสมบทดวย “ญตตจตตถกรรม”๒๕ การบรรพชา หรอการอปสมบทกไดกลายมาเปนระบบทมระเบยบมากขน โดยวธการอปสมบทแบบนไดใชกนมาจนถงสมยปจจบน๒๖ ๒) กลมคฤหสถหรอกลมผครองเรอน ไดแก อบาสก และอบาสกา กลมน เรมจากคนในวรรณะแพศย คอ ตปสสะและภลลกะ สองพนองทมอาชพเปนพอคา เดนทางคาขายมาจากอกกลชนบท ผานมาพบพระพทธเจาขณะประทบอย ณ ภายใตตนไมราชายตนะ ภายหลงตรสรใหมๆ ตปสสะและภลลกะ ไดถวายเสบยงเดนทาง คอ ขาวสตตตผง ขาวสตตกอน แลวแสดงตนเปนอบาสก ถงพระพทธเจากบพระธรรมเปนสรณะ นบเปนปฐมอบาสกผถงสรณะ ๒ กอนผอนในโลก ตอมากไดมเศรษฐ ครอบครวของพระยสกลบตร ตลอดถงพระเจาพมพสารผเปนกษตรยแหงแควนมคธ กษตรยแควนอนๆ และประชาชนทวไปอกจ านวนมากเขามารวมเปนชมชนชาวพทธคนกลมนถาเปนเพศชายเรยกวา “อบาสก” ซงมความหมายวา ชายผนงใกลพระรตนตรย ถาเปนเพศหญงเรยกวา “อบาสกา” ซงมความหมายวา หญงผนงใกลพระรตนตรย เปนตน เมอบคคลทงสองกลม คอ บรรพชตและคฤหสถ ไดเขามาอยรวมเปนสงคมเดยวกนกลายเปนสงคมแหงการเรยนรทใหญโตขน จงมอกศพทหนงทใชเรยกสงคมใหมนวา “บรษท” ค าวาบรษทภาษาบาลใชวา “ปรสา” ภาษาสนสกฤตใชวา “ปรษท” ซงมความหมายตรงกบค าวา “หม” หรอ “กลม” โดยแบงกลมคนออกเปน ๔ กลม คอ ภกษ ภกษณ (สามเณร สกขมานา สามเณร กจดเขาในกลมนดวย) อบาสก และอบาสกา ส าหรบกลมภกษ และภกษณ มค าทใชเตมหลงไดทงบรษทและสงฆะ คอ ภกษบรษท เปนภกษณบรษท เปนภกษณสงฆะ หรอภกษสงฆ และภกษณสงฆ สวนกลมอบาสกและอบาสกานนไมปรากฎมค าวา “สงฆะ” ตอทาย คงมเฉพาะค าวา “บรษท” เทานนตอทาย คอ อบาสกบรษท บรษทหรอปารสา กบ สงฆะ มความหมายใกลเคยงกนมาก โดยความหมายของสงฆะมงใชกบนกบวช สวนบรษทนนมความหมายกวางกวาค าวา สงฆะ เพราะนอกจากจะใชกบกลมนกบวชแลวยงใชกบกลมอบาสก อบาสกาไดดวย ดงนน สงคมแบบสงฆะ คอ สงคมแหงการเรยนรรวมกนของชาวพทธ จงมศพทเรยกชอเฉพาะวา “บรษท” บางครงเรยกวา “พทธบรษท” ซงไดแก ภกษ ภกษณ อบาสก และอบาสกา นนเอง

๒.๓.๒ คณสมบตผศกษาในพระพทธศาสนาสมยพทธกาล ไดกลาวมาแลววา พระพทธศาสนาแบงบคคลทศกษาออกเปน ๒ กลม คอ กลมของนกบวช กบกลมผครองเรอน และผศกษาในพระพทธศาสนาทงสองกลมนมหลกของการปฏบตในการ

๒๕ ดรายละเอยดใน ว.ม. (ไทย) ๔/๖๙-๗๐, ๔๗-๔๙. ๒๖ ทวศกด ทองทพย (และคณะ), “การศกษารปแบบการจดระเบยบสงคมตามแนวพทธศาสตร”,

สารนพนธพทธศาสตรดษฎบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๖๑-๖๒.

๒๙

ด าเนนชวตทแตกกนอยอยางมาก ดงนนพระพทธศาสนาจงมการก าหนดคณสมบตของบคคลทจะเขามาศกษาในพทธแตกตางกน ดงน ๑) กลมบรรพชตหรอนกบวช ในชวงเรมแรกของพทธกาลนนยงมไดมการก าหนดคณสมบตของผเขามาบรรพชาหรออปสมบทไว แตตอมาเมอสงคมสงฆไดขยายเตบโตใหญขน การอปสมบทกไดกลายมาเปนระบบทมระเบยบมากขน จนกระทงมการก าหนดคณสมบตผเขามาบรรพชาหรออปสมบท เพอศกษาเรยนรในพระพทธศาสนาไวดวย เชน การบรรพชาเปนสามเณรหรอสามเณร เบองตนผทจะบรรพชาตองเตบโตพอทจะไดใชภาษาพดสอสารกนไดรเรอง เมอบรรพชาแลวตองถอสกขาบท ๑๐ ขอ และกจวตรบางอยางตามปกต ถาอปสมบทเปนภกษเบองตนตองมอายครบ ๒๐ ปเปนผปลอดจากอนตรายกธรรม ไดแก เหตขดขวางการอปสมบท ๘ อยาง มการเปนโรคเรอน เปนตน และตองมอปชฌายผใหการอปสมบท เมออปสมบทแลวตองถอสกขาบท ๒๒๗ ขอ ซงเปนสกขาบทในฝายอาท พรหมจรยสกขา คอ หลกการศกษาอบรมในฝายบทบญญตหรอขอศกษาทเปนเบองตนแหงพรหมจรรย ส าหรบปองกนความประพฤตเสยหายและใหถอสกขาฝายอภสมาจารกาสกขา หมายถง หลกการศกษาอบรมในฝายขนบธรรมเนยมทจะชกน าความประพฤต ความเปนอยใหดงามยงขน เปนตน หากอปสมบทเปนภกษณ มคณสมบตเบองตนคลายกนกบภกษ ถาเปนสมเณรผมอายถง ๑๘ ปแลว อก ๒ ป จะครบอปสมบทเปนภกษณ ภกษณสงฆใหสกขาสมมต คอ ตกลงใหสมาทานสกขาบท ๖ ประการ ตงแตขอปาณาตปาตา เวรมณ จนถงขอ วกาลโภชนา เวรมณ ใหรกษาอยางเครงครดไมขาดแคลนเลยตลอดเวลา ๒ ปเตม ถาลวงขอใดขอหนงตองสมาทานตงแตตนไปใหมอก ๒ ป เมอครบ ๒ ปแลว ภกษณสงฆจงท าพธอปสมบทใหและจะตองอปสมบทในสงฆ ๒ ฝาย คอ ฝายภกษสงฆและภกษณสงฆ เมออปสมบทแลวตองถอสกขาบท ๓๑๑ ขอ กรณถาหากผทจะเขามาอปสมบทเพอศกษากบพระพทธศาสนา ไดเคยเปนอญเดยรถยประสงคจะบรรพชาอปสมบทในธรรมวนยนจะตองอยปรวาส ๔ เดอน หลงจาก ๔ เดอนลวงไปแลว เมอภกษพอใจกจะใหบรรพชาอสมบทเปนภกษ จะเหนไดวาพระพทธศาสนามการก าหนดคณสมบตบคคลผศกษา กลมบรรพชาหรอนกบวชไวอยางเขางวด เหตทตองท าอยางนกเพอใหชวตของผออกจากเรอนมาใชชวตเปนนกบวชมเวลาใหกบการศกษาและการปฏบตเพอฝกฝนตนเองไดอยางเตมทมากขนนนเอง ๒) กลมคฤหสถหรอกลมผครองเรอน ส าหรบคณสมบตของบคคลผศกษาทเปนกลมคฤหสถหรอกลมผครองเรอนมไดมกฎเกณฑทเขมงวดเหมอนกบผศกษาทเปนกลมบรรพชตหรอนกบวช เนองจากชนกลมนมการด าเนนชวตทแตกตางไปจากกลมนกบวชมาก อยางไรกตามคณสมบตเบองตนทผศกษาในกลมนตองมกคอ เปนผมศล ๕ หรอศล ๘ เปนพนฐานในการด าเนนชวต มความศรทธาเลอมใสและเคารพในพระรตนตรย เปนตน คณสมบตเบองตนเหลานจะท าใหกลมคฤหสถหรอกลมผครองเรอนทเขามาศกษากบพระพทธศาสนาด าเนนชวตอยางเกอกลกบกลมของนกบวช กลาวคอ ชนกลมนจะเปนผใหการสนบสนนดานปจจย ๔ ใหกบกลมของนกบวชเพอใหการศกษาและ

๓๐

การปฏบตธรรมด าเนนไปสเปาหมายไดอยางสะดวกสบายขน เมอกลมนกบวชไดรบการสนบสนนปจจย ๔ ทสะดวกสบายกมเวลาศกษาและปฏบตธรรมมากขน ผลทไดรบจากการศกษาปฏบตธรรมกน ามากลบมาสอนและเผยแผตอกนไปอยเปนอยางน หลกการศกษาเรยนรอยางนเรยกวา “หลกบญกศล” คอ มหลกการเรยนรในลกษณะนไดมการปฏบตสบตอกนมาในพระพทธศาสนาเปนเวลายาวนานมาถงสงคมไทยสมยรตนโกสนทรกอนรชกาลท ๕ การศกษาเรยนรพระพทธศาสนาลกษณะอยางนกยงคงปรากฏรองรอยใหเหนไดอยางเปนรปธรรม

๒.๔ พฒนาการไตรสกขาจากอดตสปจจบน หลกไตรสกขาจดวาเปนองคธรรมชนสงครองคลมหลกปฏบตทงหมดในพทธศาสนา กลาวไดวา พทธศาสนานนเปนหลกธรรมแหงการศกษา เรอง ของการศกษาจงเปนเรองของพทธศาสนาทงสน ไตรสกขาไดมการพฒนาและน าไปปรบใชอยางตอเนองจากอดตจนปจจบน ซงผวจยจะไดน าเสนอตามล าดบดงตอไปน

๒.๔.๑ โอวาทปาฏโมกข โอวาทปาฏโมกข หรอโอวาท ๓ คอ หลกค าสอนของพระพทธศาสนา เรยกวา เปนค าสอนทเปนหวใจของพระพทธศาสนากวาได โอวาท ๓ นเปนพระพทธพจนทพระพทธเจาตรสแกพระอรหนต ๑,๒๕๐ รป ทมาชมนมกนโดยมไดนดหมาย ณ พระเวฬวนาราม ในวนเพญ เดอน ๓ (วนมาฆบชา) ในครงนนพระพทธองคทรงแสดงโอวาทปาฏโมกข โดยตรสเปนพระคาถา รวม ๓ พระคาถา ซงโอวาทปาฏโมกข หมายถง หลกค าสอนค าส าคญของพระพทธศาสนาอนเปนไปเพอปองกนและแกไขปญหาตางๆในชวตเปนไปเพอความหลดพน หรอค าสอนอนเปนหวใจพระพทธศาสนา หลกธรรมประกอบดวย หลกการ ๓ , อดมการณ ๔ , วธการ ๖ ,ดงมรายละเอยดตอไปนน๒๗

หลกการ ๓ ๑. การไมท าบาปทงปวง ไดแก การงดเวน การลด การเลก ท าบาปทงปวง ซงไดแก อกศลกรรถบถ ๑๐ ทางแหงความชว ม ๑๐ ประการอนเปนความชวทางกาย ทางวาจา และทางใจ ความชวทางกาย ไดแก การฆาสตว การประพฤตผดในกาม ความชวทางวาจา ไดแก การพดเทจ การพดสอเสยด การพดเพอเจอ ความชวทางใจ ไดแก การอยากไดสมบตของผอน การผกพยาบาท และความเหนผดจากท านองคลองธรรม ๒.การยงกศลใหถงพรอม ไดแก การกระท าตามกรรมบถ ๑๐ เปนแบบอยางของการท าฝายดม ๑๐ อยาง อนเปนความดทางกาย ทางวาจา และทางใจการท าความดทางกาย ไดแก การไม

๒๗ พทธทาสภกข, ธรรมในชวตประจ าวน, (กรงเทพมหานคร: พมพลกษณ, ๒๕๒๘), หนา ๗๑.

๓๑

ฆาสตว ไมท ารายเบยดเบยนผอน มแตชวยเหลอเกอกลกน การไมถอเอาสงของทเจาของเขาไมไดใหมาเปนของตน มความเออเฟอเผอแผ และการไมประพฤตผดในกาม การท าความดทางวาจา ไดแก การไมพดเทจ ไมพดสอเสยด ไมพดค าหยาบ และไมพดเพอเจอ พดแตความจรง พดค าออนหวาน พดค าใหเกดความสามคคและพดถกกาลเทศะ การท าความดทางใจ ไดแก การไมโลภอยากไดของของผอน มแตคดเสยสละการไมผกอาฆาตพยาบาทมแตคดเมตตาและปรารภนาดและมความเหนความรความเขาใจทถกตองตามท านองคลองธรรม เชน เหนท าดไดด ท าชวไดชว ๓) การท าจตใจใหผองใส ไดแก การท าจตของตนใหผองใส ปราศจากนวรณ ซงเปนเครองขดขวางจตไมใหเขาถงความสงบ ม ๕ ประการ ไดแก

๑. ความพอใจในกาม (กามฉนทะ) ๒. ความอาฆาตพยาบาท (พยาบาท) ๓. ความหดหทอแท งวงเหงาหาวนอน (ถนะมทธะ) ๔. ความฟงซาน ร าคาญ (อทธจจะกกกจจะ) และ ๕. ความลงเลสงสย (วกจฉา) เชน สงสยในการท าความด ความชววามผลจรง

หรอไม

อดมการณ ๔ ๑. ความอดทน ไดแก ความอดกลน ไมท าบาปทงทางกาย วาจา ใจ ๒. ความไมเบยดเบยน ไดแก การงดเวนจากการท ารายรบกวน หรอ เบยดเบยนผอน ๓. ความไมสงบ ไดแก ปฏบตตนใหสงบทงทางกาย วาจา และทางใจ ๔. นพพาน ไดแก การดบทกข ซงเปนเปาหมายสงสดในพระพทธศาสนาเกดขนไดจาก

การด าเนนชวตตามรรคมองค ๘

วธการ ๖ ๑. ไมวาราย ไดแก ไมกลาวใหรายหรอ กลาวโจมตใคร ๒. ไมท าราย ไดแก ไมเบยดเบยนผอน ๓. ส ารวมในปาฏโมกข ไดแก ความเคารพระเบยบวนย กฎ กตกา กฎหมาย รวมทง

ขนบธรรมเนยมประเพณอนดงามของสงคม ๔. รจกประมาณ ไดแก รจกความพอดในการบรโภคอาหาร หรอการใชสอยสงตางๆ ๕. อยในสถานททสงด ไดแก อยในสถานทมสงแวดลอมทเหมาะสม ๖. ฝกหดจตใจใหสงบ ไดแก ฝกหดช าระจตใหสงบมสขภาพ คณภาพและ ประสทธภาพทด

๓๒

สรปวา โอวาทปาฏโมกขเปนหวใจของค าสอนของพทธศาสนา เมอเปรยบเทยบกบไตรสกขา “ขอพงปฏบต ๓ อยาง ไดดงน

๑. อธสลสกขา ปรบเขาไดกบการไมท าบาปทงปวง คอ ขอปฏบตส าหรบฝกอบรมในทางความประพฤต (กาย วาจา ใจ) อยางสง

๒. อธจตสกขา ปรบเขาไดกบการยงกศลใหถงพรอม คอ ขอปฏบตส าหรบอบรมจต เพอใหเกดสมาธอยางสง

๓. อธปญญาสกขา ปรบเขาไดกบการท าจตใหผองใส คอ ขอปฏบตส าหรบการฝกอบรมปญญา เพอใหเกดความรแจงอยางสง (รแจงไตรลกษณ คอ อนจจง ทกขง อนตตา)

๒.๔.๒ ไตรสกขาตามแนวคดของพทธทาสภกข (สะอาด สวาง สงบ) พทธทาสภกขไดประยกตหลกไตรสกขาไปสการปฏบตและการเรยนรชวตดวยหลก ๓ ส. คอ สะอาด สวาง สงบ จะท าใหมนษยหลดพนจากพนธนาการแหงปญญา และสามารถบรรลเปาหมายการปฏบตหนาทการงานไดอยางมประสทธภาพ ตามแนวทางพทธทาสภกข ไดกลาวถงในเรอง สะอาด สวาง สงบ เพอปฏบตตนใหพระพทธ พระธรรม พระสงฆ อยในหวใจของเรา จะท าใหพบกบชวตจรง การท าความเขาใจธรรม เรอง สะอาด สวาง สงบ เปนการบรหารตนอยางหนงทมงไปสเปาหมายใหทกสงอยเหนอปญหา เหนอทกข เลกเปนทาสความอยากอกตอไป ซงเปนโลกตตรธรรม การประยกตธรรมะ เรอง สะอาด สวาง สงบ มาใชในการบรหารงานกเชนกน กมงไปสเปาหมายหลดพนจากปญหาทางโลกแหงธรกจแหงอาชพการงาน เลกเปนทาสสงทไมจ าเปนตอการงานทเปนบรโภคนยม เลกเปนทาสตอความอยากหรอกจกรรมอนไรสาระทไมเปนการเพมมลคาทางดานการผลตและบรการอนเปนโลกยธรรม ซงนกธรกจ นกบรหารควรทจะแสวงหาทจะบรรลเปาหมายอยางมประสทธภาพและมคณคาทกขนตอน การบรหารงานทกขนตอน ทงในดานวตถและดานจตใจของคน แนวทางปฏบตของทานพทธทาสภกขดาน สะอาด สวาง สงบ มดงน สะอาด หมายถง ไมสกปรกดวยกเลส สวาง หมายถง ไมมดดวยโมหะ หรออวชชา หรอจตไมมด สงบ หมายถง ไมมการปรงแตง ไมมอะไรมากระตนปรงแตงหากน ามาเปรยบเทยบกบไตรสกขาจะไดวา

สะอาด ดวยศล คอ ท าความสะอาดจตใจดวยการรกษาศล สวาง ดวยปญญา คอ การท าความรใหแจงดวยการภาวนา สงบ ดวยสมาธ คอ การท าจตใหสงบดวยการเจรญสมาธ โดยพยายามตดสงขารออกไป

จากจตใจ (สงขาร คอ จตทปรงแตง วาด-เลว)

๓๓

การฝกตน บรหารตน จะใชหลก ๓ ป คอ ปรยต (ความร) ปฏบต (ท าตามทร) และปฏเวธ (ประเมนผลและแกไขปรบปรง) ในแตละขนตอนของสะอาด สวาง สงบ ดวย บางทานไดกลาว ๓ ส. อนตรายตอพระสงฆ มดงน สมณะ คอ ไมสามารถรกษาศลแหงพระสงฆไวได สตางค คอ ยงเกยวกบเงนตราจนเกดความโลภแลวท าใหเสยพระ สตร คอ ยงเกยวกบสตรจนถงขนปาราชก หรอโลกตเตยน ตามแนวทานพทธทาสจะกลาวถง สะอาด สวาง สงบ เปนขนตอนดงน คอ ปฏบตตนดานสะอาด สวาง สงบ ทสงขนเรอยๆดวย ปรยต-ปฏบต-ปฏเวธ จากนนจะพบวาทพงอนเปนสรณะ ไมใชสงศกดสทธทงหลาย หรอไสยศาสตร หรอโชคชะตา แตเปนพระพทธ พระธรรม พระสงฆ ทควรมานงในหวใจเราเปนสรณะ จากนนจะพบชวตจรงแหงธรรมะ ท าใหทราบวาอะไรคอชวตทแทจรง จากการฝกปฏบตไปเรอยๆจะพบภาวะจตทไดรบการอบรมถงทสด เกดภาวะจตวางทปราศจากหรอหลดพนกเลสตณหา ไมเปนทาสของความอยากอกตอไป เปนอสระตอความอยากทไรประโยชน ไรสาระ รสกความเปนเชนนนเอง (ตถตา) จตทพฒนาขนจะเกดภาวะอยเ หนอปญหา เหนอทกข เนองจากเปนอสระตอทกสงทกอยางไมวาจะเปนบญหรอบาป หรอสงทเปนคๆชวตทเปนอย หลงจากนนกจะเปนชวตทไมมปญหาหรอทกขอกตอไป๒๘

๒๘ สมหวง วทยาปญญานนท, บรหารงานดวยความสะอาด สวาง สงบ, (กรงเทพมหานคร: พมพลกษณ, ๒๕๔๔), หนา ๗๗-๗๙.

๓๔

จากหลกไตรสกขาตาแนวคดของพทธทาสภกข สรปเปนแผนภาพไดดงน

แผนภาพท ๒.๕ แสดงแนวปฏบตสะอาด สวาง สงบ ตามแนววถของพทธทาสภกข

สะอาด (ศล)

สะอาด (ศล) สะอาด (ศล)

พระพทธธรรมพระสงฆอยในหวใจของเรา

พบชวตจรงแหงธรรมะ

ภาวะของจตไดรบการอบรมถงทสดแลว

เกดภาวะจตวางหลดพนจากกเลสตณหา

รสกความเปนเชนนนเอง

เกดภาวะทกสงทอยางอยเหนอปญหา

ชวตทไมมปญหาหรอทกข

อะไรคอชวต

จรง ?

๓๕

๒.๔.๓ หลกไตรสกขาในแผนพฒนาการศกษาแหงชาต ฉบบท ๑๐ (เกง ด มความสข) แผนพฒนาการศกษาแหงชาตฉบบท ๑๐ มเจตนารมณมงพฒนาชวตใหเปน “มนษยทสมบรณทงทางรางกาย จตใจ สตปญญา ความร และคณธรรม มจรยธรรมในการด ารงชวต สามารถอยรวมกบผอนไดอยางมความสข” หรอกลาวอกอยางคอ บคคลทมความ “เกง ด มสข” ซงหากนคอเปาหมายหลกของภาครฐ ทตองการใหเดกและเยาวชนไทยเตบโตอยางสมบรณพรอมทงดานไอควและอคว ตรงตามเปาหมายการศกษา คอ ผเรยนเปนคนด คนเกง และมความสข ยดคณธรรมน าความร สสงคมไทย โดยสงทจะบงบอกวาบคคลใดเปนบคคลทมความเกง ด และมสขในการศกษา คอ๒๙ เกง หมายถง ความสามารถทางพทธปญญา คอ ความรความเขาใจทแจมแจงสามารถน าไปใชได วเคราะหเปน สงเคราะหได ประเมนไดอยางเขาใจและรแจงตามศกยภาพ ด หมายถง เปนผมเจตคตนยมทดทงตอการเรยน ความเปนอยตอบคคล ชมชน และประเทศ มสข หมายถง สนกกบการเรยนและใครเรยนรตลอดชวต ซงหากจะใหความหมาย เกง ด มสข ในดานการด าเนนชวตโดยทวไปของผคนแลวนนกจะสามารถใหความหมายทแตกตางกนออกไปไดอก คอ เกง หมายถง ความสามารถในการรจกตนเอง มแรงจงใจสามารถตดสนใจแกปญหาและแสดงออกไดอยางมประสทธภาพทดกบผอน ด หมายถง ความสามารถในการควบคมอารมณและความตองการตนเอง รจกเหนใจผอน และมความรบผดชอบตอสวนรวมสข หมายถง ความสามารถในการด าเนนชวตอยางมสข มคณลกษณะส าคญของผเรยนตามแนวพระราชบญญตการศกษาแหงชาต พ.ศ.๒๕๔๒ ไดกลาวถง “เกง ด มความสข” ไววา เกง คอ คนทมสมรรถภาพสงในการด าเนนชวต มความรอบรในเรองของไทยและสากลทนสมย ทนเหตการณ ทนเทคโนโลย มความคดสรางสรรค มความสามารถพเศษเฉพาะทางและพฒนาตนเองไดเตมศกยภาพ เปนผน าผตามทด รจกแกปญหาและสามารถเรยนรดวยตนเอง ด คอ คนทด าเนนชวตอยางมคณภาพ มจตใจงดงาม มคณธรรม จรยธรรม มคณลกษณะทพงประสงคทงทางดานจตใจ และพฤตกรรมทแสดงออก เชน มวนย เออเฟอเกอกลผอน มเหตผล รบผดชอบตอหนาท ซอสตย พากเพยร ขยน ประหยด มจตส านกในประชาธปไตยรกษาสงแวดลอม และสามารถอยรวมกนอยางสนตสข

๒๙ กระทรวงศกษาธการ, แผนพฒนาการศกษาแห งชาตฉบบท ๑๐, (กรงเทพมหานคร :

กระทรวงศกษาธการ, ๒๕๕๔), หนา ๑๒.

๓๖

มความสข คอ คนทมสขภาพทด ทงกายและจตราเรงแจมใส รจกและเขาใจตนเอง มมนษยสมพนธด มความสขในการเรยนรและการท างาน มความรกตอทกสรรพสงปลอดพนจากอบายมข และสามารถด ารงชวตไดอยางพอเพยงแกอตภาพ นอกจากนแลว สงทจะขาดเสยไมไดส าหรบคณสมบตทพงปรารภนาของผเรยนในอนาคต คอ จะตองเปนผทดรกการเรยนรตลอดชวต เพราะจะชวยใหผเรยนพฒนาคณลกษณะทง ๓ ประการ ดงกลาวขางตนใหกาวหนายงขนตอไป ความเกงตามมาตรฐานการเรยนร เปนความเกงทมลกษณะของการใชความคด การใชสตปญญา และลกษณะของการท างานทเรยกวา คดเปน ท าเปน คดเปน คอ การใชชวตอยางมเหตผล คดเชอมโยงในความสมพนธของสงตางๆท าใหเกดปญญา มโลกทศนกวางขวางทสามารถสรางความรใหมได และการคดเปนยอมน าไปสคณลกษณะทพงประสงคดานอนๆ เชน การท าเปน และการอยรวมกนเปน การคดเปนจดวาเปนความเกงทงทางดานสตปญญา (ไอคว) และความเกงทางดานอารมณ (อคว) ท าเปน เปนความเกงในดานพฤตกรรมของมนษย การท าเปนในทศนะของศาสตราจารยนายแพทย ประเวศ วะส คอ การทมนษยเรยนรจากการท า การท างานเปนโดยเฉพาะการสรางเปนจะชวยใหบคคลเกดการเรยนรจากการท างานเกดปต และภมใจในผลงาน หรอถามรายไดจากการท างานดวยกจะเกดคณคาของเงนทไดมาจากการทมเทแรงกายแรงสตปญญาในการท างานน นอกจากทกษะทกลาวมาแลว การเปนคนเกงในดานพฤตกรรมยงหมายถง การเปนคนชอบบนทก มทกษะในดานการสอสาร มทกษะในการเผชญสถานการณและทกษะในการจดการ เปนตน คณลกษณะ “ด” และ “มสข” อาจขยายความโดยเปรยบเทยบกบคณลกษณะทพงประสงคในทศนะของศาสตราจารยนายแพทยประเวศ วะส ทตอจากการคดเปน ท าเปน คอ การอยรวมกนเปน การอยรวมกน เปนการเรยนรทกษะทเนนในดานจรยธรรม โดยมนษยจะตองอาศยคณธรรมพนฐานรวมกบการคดเปนและท าเปน ซงเปนลกษณะของคนเกงประกอบกน จงจะท าใหมนษยสามารถมทกษะในการอยรวมกนเปนทงการอยรวมกนระหวางมนษยกบมนษย มนษยกบธรรมชาต และมนษยกบเทคโนโลย ซงการเรยนรทจะเกดทกษะในดานนจะตองประกอบดวยการพฒนาในดานอารมณ ความรสก (จตใจ) ในแงบรณาการกบการคดเปนและการท าเปนดวย คณธรรมพนฐานนนควรไดรบการฝกฝนและปลกฝงในจตใจ เพอใหเกดทกษะชวต คอ ความเปนคนด ทสามารถน าไปใชควบคกบ ความเปนผทมสตปญญา ไดอยางเหมาะสม เพราะในความเปนจรง ความเกง หรอความสามารถทางสตปญญาแตเพยงอยางเดยวไมสามารถสรางสรรคใหสงคมสงบสขได ในท านองเดยวกนความดอยางเดยวกไมเพยงพอส าหรบการพฒนาชวตและสรางสรรคสงคมของมนษยใหเจรญกาวหนาไปได เพราะความดจะตองมปญญาเปนสงทพงพงเปน

๓๗

หลก เปนแนวทางใหคนดไดแสดงออกในดานการกระท าเพอใหไดผลลพธทเปนประโยชนตอตนเองและตอสงคมสงแวดลอม ค าวา “เกง ด มสข” เปนค าทเรมตนจากฝายการศกษา ตอมาไดมผน าไปใชอยางแพรหลาย เพราะเปนค าพดงายตดปาก ทจะพดค าวา “เกง ด มสข” แตความหมายวาอะไรยงไมรเลย จงมผใหหาความหมายของ “เกง ด มสข” ในแงตางๆดงน ทางดานการศกษา ค าวา “เกง ด มสข” มความหมายดงน ด หมายถง เปนผมเจตคตทดทงตอการเรยน ความเปนอยตอบคคล ตอสงคม ชมชน และประเทศ มสข หมายถง สนกกบการเรยนและใครเรยนรตลอดชวต กรมสขภาพจต กระทรวงสาธารณสข ใหความหมายของค าวา “เกง ด มสข” กบความฉลาดทางอารมณไวดงน ความฉลาดทางอารมณ หมายถง ความสามารถทางอารมณในการด าเนนชวตรวมกบผอนอยางสรางสรรคและมความสข โดยมองคประกอบความฉลาดทางอารมณ ดงน เกง หมายถง ความสามารถในการรจกตนเอง มแรงจงใจ สามารถตดสนใจแกปญหาและแสดงออกไดอยางมประสทธภาพทดกบผอน ประกอบดวยความสามารถดงตอไปน๓๐ ๑. รจกและมแรงจงใจในตนเอง

๑) รศกยภาพตนเอง ๒) สรางขวญและก าลงใจใหตนเองได ๓) มความมงมานะไปสเปาหมาย

๒. ตดสนใจและแกปญหา ๑) รบรและเขาใจปญหา ๒) มขนตอนในการแกปญหา ๓) มความยดหยน

๓. มความสมพนธภาพกบผอน ๑) สรางสมพนธภาพทดกบผอน ๒) กลาแสดงออกอยางเหมาะสม ๓) แสดงความคดเหนขดแยงอยางสรางสรรค

ด หมายถง ความสามารถในการควบคมอารมณและความตองการตนเอง รจกเหนใจผอนและมความรบผดชอบตอสวนรวม ประกอบดวยความสามารถ ตอไปน

๓๐ กรมสขภาพจต, เกง ด มสข กบความฉลาดทางอารมณ, (กรงเทพมหานคร : กระทรวงสาธารณสข, ๒๕๔๘), หนา ๙๑.

๓๘

๑ ควบคมอารมณและความตองการของตนเอง ๑) รอารมณและความตองการของตนเอง ๒) ควบคมอารมณและความตองการได ๒. เหนใจผอน ๑) ใสใจผอน ๒) เขาใจยอมรบผอน ๓) เหนแกประโยชนสวนรวม สข หมายถง ความสามารถในการด าเนนชวตอยางมสข ประกอบดวย

๑. ภมใจในตนเอง ๑) เหนคณคาในตนเอง ๒) เชอมนในตนเอง

๒. พงพอใจในชวต ๑) มองโลกในแงด ๒) มอารมณขน ๓) พอใจในสงทตนมอย ๓. มความสงบทางใจ ๑) มกจกรรมทเสรมสรางความสข ๒) รจกผอนคลาย ๓) มความสงบทางจตใจ

๒.๔.๔ สรปพฒนาการตามหลกไตรสกขาจากอดตสปจจบน จากการศกษาการพฒนาของหลกไตรสกขาจากอดตสปจจบนพบวา ไตรสกขาเปนองคธรรมชนสงทครอบคลมหลกธรรมทงหมดในพทธศาสนา เปนหลกธรรมแหงการศกษาและหลกปฏบตทงมวล ซงเรมจากโอวาทปาฏโมกข เปนพระพทธพจนทตรสแกพระอรหนต ๑๒๕๐ รป ในวนเพญเดอน ๓ (วนมาฆบชา) ม ๓ ประการ คอ การไมท าบาปทงปวง ยงกศลใหถงพรอมและการท าจตใหผองใสนน คอ ศล สมาธ และปญญานนเอง พทธทาสภกขไดน าสการประยกตใชเพอใหเหมาะกบบรบททางสงคมปจจบน ในการด าเนนชวตใหมความสขสงบทงทางกายและใจ จงน าหลกไตรสกขาเขาสวถการปฏบตในหลก ๓ ส. คอ สะอาด สวาง สงบ ซงเปนหลกธรรมทจะท าใหเปนมนษยทสมบรณ กระทรวงศกษาธการไดก าหนดคณลกษณะผเรยนในแผนพฒนาการศกษาแหงชาต ฉบบท ๑๐ (๒๕๕๕-๒๕๕๙) ไดก าหนดในแผนมเจตนามงพฒนาคนใหเปนมนษยทสมบรณทงรางกายและ

๓๙

จตใจ มสตปญญา ความรและคณธรรม มจรยธรรมในการด ารงชวต สามารถอยรวมกบผอนได อยางเปนสข คอ ใหบคคลมลกษณะ “เกง ด มสข” จากพฒนาการของหลกไตรสกขาดงกลาว ผวจยไดสรปใหเหนเปนแผนภาพ ดงน แผนภาพท ๒.๖ แสดงพฒนาไตรสกขาจากอดตสปจจบน

๒.๕ สรปแนวคดเกยวกบหลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนา จากการศกษาเรองหลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนาแลว สรปความหมายและประเภทของไตรสกขา ไดดงน ๑) ความหมายของไตรสก ม ๒ ความหมาย คอ (๑) ความหมายตามคมภรพระไตรปฎกหมายถง ขอปฏบตทตองศกษา ๓ อยาง ไดแก อธศลสกขา อธจตตสกขา อธปญญาสกขา เรยกกนงาย ๆ วา ศล สมาธ ปญญา (๒) ความหมายทเชอมโยงกบจดมมงหมาย หมายถง การฝกปรอความประพฤต การฝกปรอจต และการฝกปรอปญญา ชนดทท าใหแกปญหาของมนษยได เปนไปเพอความดบทกข น าไปสความสขและความเปนอสระแทจรง ๒) ประเภทของไตรสกขา ทไดน าเสนอในหวขอน มการจดอย ๓ ประเภท คอ (๑) จดประเภทตามหลกสกขา ๓ หรอไตรสกขา (๒) จดประเภทโดยน าเนอหามรรคมองค ๘ มาสงเคราะห และ (๓) จดประเภทตามหลกขนธ หรอธรรมขนธ ๓ สรปความส าคญของหลกไตรสกขาไดดงน คอ หลกไตรสกขาเปนทหลอมรวมสกขาบทในพระปาฎโมกข เปนสกขาบทเบองตนแหงพรหมจรรย มอทธพลตอคมภรส าคญทางพระพทธศาสนา เปนทหลอมรวมหลกปฏบตธรรมทงหมดในพระพทธศาสนา

โอวาทปาฏโมกข ๑. ไมท าบาบทปวง ๒. ท าความดใหถง พรอม ๓. ท าจตใหผองใส

ไตรสกขา ๑. ศล ๒. สมาธ ๓. ปญญา

หลก ๓ ส. ของพทธทาสภกข ๑. สะอาด ๒. สงบ ๓. สวาง

แผนการศกษาชาต ๑. ด ๒. มความสข๓. เกง

๔๐

สาระส าคญของหลกไตรสกขาสรป คอหลกปฏบตทตองศกษา ๓ อยาง ไดแก ๑) อธศลสกขา คอ ขอปฏบตทตองศกษาเกยวกบเรองของศล ๒) อธจตตสกขา คอ ขอปฏบตทตองศกษาเกยวกบเรองของ จตใจหรอสมาธ และ ๓) อธปญญาสกขา คอ ขอปฏบตทตองศกษาเกยวกบเรองของปญญา มกเรยกกนงาย ๆ วา ศล สมาธ ปญญา ในคมภรวสทธมรรค ไดอธบายเพมเตมไววา ไตรสกขาเปนทงหลกการและวธปฏบตเพอใหสามารถลวงพนจากอบาย กามธาต และภพทงปวง โดยมเปาหมายทการบรรลพระนพพานอนบรสทธปราศจากมลทน ไตรสกขาเปนแนวปฏบตในทางสายกลางทมใชการปรนเปรอตนดวยกามสขและการทรมานตน มศลเปนปฏปกษตอกเลสทแสดงออกทางกาย วาจา สมาธเปนปฏปกษตอกเลสทกลมรมจต และปญญาเปนปฏปกษตออนสยทแอบแนบอยในจตสามารถพฒนาบคคลใหเปนพระอรยะผมความบรบรณดวยศล ไดแก พระโสดาบนและพระสกทาคาม, บรบรณดวยสมาธ ไดแก พระอนาคาม และบรบรณดวยปญญา ไดแก พระอรหนต นอกจากน องคธรรมทง ๓ ยงเปนเครองอดหนนใหบรรลคณวเศษอนหายากในบคคลทวไป การใชหลกไตรสกขาในสมยพทธการนนมการจดบคคลผศกษาออกเปน ๒ กลม คอ ๑) กลมบรรพชตหรอกลมนกบวช ๒) กลมคฤหสถหรอผครองเรอน ทงสองกลมนรวมเรยกวาพทธบรษท อนไดแกภกษ ภกษณ อบาสก และอบาสกา กลมบรรพชตจะไดอบรมฝายบทบญญตหรอขอศกษาทเปนเบองตนแหงพรหมจรรยส าหรบปองกนความประพฤตเสยหายและใหถอสกขาฝายอภสมาจารยศกษา สวนฝายคฤหสถจะไดศกษาเกยวกบ ศล ๕ หรอ ศล ๘ เพอใหมพนฐานของการด าเนนชวต ใหมศรทธาและเลอมใสเคารพในพระรตนตรย หลกไตรสกขานนไดมการพฒนามาเปนล าดบ จากอดตในสมยพทธการมาจนถงปจจบน เรมจากโอวาทปาฏโมกขทวาดวยการไมท าบาปทงปวง ยงกศลใหถงพรอม และท าจตใหผองใส นนกคอ ศล สมาธ และปญญาของหลกไตรสกขานนเอง ตอมาพทธทาสภกขไดน าหลกไตรสกขาเขาสกระบวนการพฒนามนษย โดยใชหลก ๓ ส. คอ สะอาด สวาง สงบ และในปจจบนไดมการก าหนดหลกไตรสกขาไวในแผนการศกษาของชาต โดยก าหนดใหผเรยน มคณลกษณะ เกง ด มความสข ซงทงหมดทงมวลรวมอยในหลกไตรสกขาทงสน

บทท ๓

กระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล การสรางกระบวนการเรยนร เพอน าไปก าหนดจดมงหมายของการศกษาในระดบตางๆ นน ในทางพระพทธศาสนาจ าเปนตองมหลกธรรมค าสอนของพระพทธเจา เปนตวก าหนดทศทาง ในการวจยครงน ผวจยไดเลอกหลกธรรมทเปนประโยชนมากทสดตอการศกษาและการพฒนาบคคลนนคอหลกไตรสกขาซงจะเสนอสาระเนอหาตามล าดบดงตอไปน ๓.๑ แนวคดการเรยนรในพระพทธศาสนา ๓.๒. กระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขา ๓.๓. กระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาเมอน าอรยมรรคมองค ๘ มาสงเคราะห ๓.๔ ศรทธาเปนองคธรรมเบองตนทน าเขาสกระบวนการเรยนร ๓.๕ สรปกระบวนการเรยนรในพระพทธศาสนาตอการพฒนาบคคล

๓.๑ แนวคดเกยวกบการเรยนรในพทธศาสนา พระพทธศาสนาใหความส าคญตอการเรยนรของมนษย โดยมแนวคดวามนษยจะเปนผประเสรฐหรอเปนมนษยทสมบรณดวยการฝก๑เปนการฝกฝนพฒนาตนจนประสบผลส าเรจไปตามล าดบตามสตปญญาและความพรอมของแตละบคคล๒ การฝกฝนหรอการเรยนรจงเปนกระบวนการทส าคญตอการด ารงชวต เพราะมนษยตองตดตอเกยวของกบสงแวดลอมตาง ๆ หรอเกยวของสมพนธกบโลกในฐานะปจเจกบคคลและการอยรวมกนในสงคม ดงนนมนษยจงตองมการปรบตวและพฒนาตนเองตามสภาพแวดลอม ตามยค ตามสมย ตามกาลเวลาเพอการด ารงชวตอยรวมกนไดอยางปกตสข

๓.๑.๑ ความหมายและความส าคญของการเรยนร บคคลส าคญทางพระพทธศาสนาและนกการศกษาแนวพทธไดใหความหมายของการเรยนรไวดงน

๑ ข.ช.(ไทย) ๒๕/๓๒๒/๑๓๓ ๒ อง จตภก (ไทย) ๒๑/๑๖๒/๒๒๗.

๔๒

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ไดใหความหมายของ “การเรยนร” ไววา เดมเรามแตค าวา เรยน เวลานเมอพดถงค าวา เรยนร ในฐานะวทยาการตางๆ เรามกนยมตามแนวคดตะวนตก เรากเทยบกบศพทภาษาองกฤษวา learning แตเดมเราแปลวาเรยน การศกษากเทากบค าวา เรยน เทานน เพราะค าวา เรยน เปนค าไทยสวนค าวา ศกษา เปนค าทมาจากภาษาสนสกฤต คอ ศกษา และตรงกบภาษาบาลวา สกขา๓ การเรยนรตองมรเปนแกน และไมใชแครอยางเดยว แตเรยนเทากบร หมายความวาเรยน คอ ร แลวเกดการเปลยนแปลงไปในทางทดขน ในความหมายนเรยนกมาตรงกบค าวา พฒนา ดวย แตค าวาเรยน ถาเอาตวศพทแทกคอ ศกษา นนเอง๔ พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต) ไดใหความหมายของการเรยนรไวในหนงสอปรชญาการศกษาไทยวา “การเรยนร” ไววา “การศกษา (สกขา) กคอการพฒนาชวตทด (มรรค = พรหม จรยะ) ซงมปญญาเปนแกนน าโดยตลอด เรมดวยใชปญญาพฒนาชวต ไปจนถงชวตทเปนอยดวยปญญา๕ พทธทาสภกข ไดใหความหมายของค าวา “ศกษา” ไววาค าวาศกษาในภาษาไทยอาจจะแคบไป ภาษาบาลวา สกขา ในภาษาสนสกฤตเรยกวา ศกษา ค า ๓ ค าน แมจะแตกตางกนโดยชอหรอโดยพยญชนะแตกเปนค าค า เดยวกน สกขา ในภาษาบาล หมายถง การประพฤตปฏบต การท าเพอใหดบทกขโดยสนเชงรวมถงความรดวย เพราะฉะนนความรกบการปฏบตตองไปดวยกนไมแยกกน๖ ประเวศ วะส ไดใหความหมายของการเรยนรไววาการเรยนรหรอหลกปฏบตทางพระพทธศาสนานนเรยกวา สกขา หรอ ศกษา วถชวตคอการศกษา วถชวตทดประกอบดวยระบบการอยรวมกนทด คอ ศล หมายถง การอยรวมกนดวยความปกต ระบบการอยรวมกนของชวตควรจะตองประกอบดวยการพฒนาจตและพฒนาปญญายง ๆ ขนไปดวย ท าใหระบบการอยรวมกนดยง ๆ ขน ศลสกขา จตตสก

๓ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), “กระบวนการเรยนรเพอพฒนาคนสประชาธปไตย”, ใน สาระความร

ทไดจากการสมมนาทางวชาการเพอน าเสนอผลการวจย,ผลงานทางวชาการเกยวกบเรองกระบวนการเรยนร , (กรงเทพมหานคร : องคการคาของครสภา, ๒๕๔๔), หนา ๓๖-๓๗.

๔ เรองเดยวกน, หนา ๒๔. ๕ พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต), ปรชญาการศกษาไทย ฉบบแกไขรวบรวมใหม, พมพครงท ๓,

(กรงเทพมหานคร: ม.ป.ท, ๒๕๒๘), หนา ๔๘. ๖ พทธทาสภกข, การศกษาคออะไร, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพธรรมบชา, ม.ป.ป.), หนา ๑๙๙-

๑๒๐, อางใน พระจาตรงค อาจารสโภ (ชศร) , “การปรบเปลยนกระบวนทศนทางปรชญาการศกษาไทย ในทศน ของพทธทาสภกขเพอการพฒนามนษยอยางยงยน”, ใน พระพทธศาสนากบการฟนตวจากวกฤตการณโลก รวมบทความประชมวชาการทางพระพทธศาสนานานาชาต ครงท ๗ เนองในวนวสาขบชาวนส าคญสากลของโลก, รวบรวมและจดพมพโดยสมาคมสภาสากลวนวสาขบชาโลก และสมาคมมหาวทยาลยพระพทธศาสนาแหงชาต มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, (กรงเทพมหานคร: บรษท ๒๑ เซนจร จ ากด, ๒๕๕๓), หนา ๑๓๐.

๔๓

ขา และปญญาสกขา ทเรยกวาการศกษาทง ๓ หรอไตรสกขานน เพราะเปนวถชวตทงหมด วถชวตทงหมดคอการศกษา การศกษาจงไมการเรยนวชา๗ สมน อมรววฒน ไดใหความหมายของการเรยนรไววา “การเรยนรเปนกระบวนการของผเรยนทประกอบดวยองคความรคอปรยต ปฏบต และปฏเวธ ทน าไปสความเจรญงอกงามของสตปญญา๘ จากความหมายดงกลาวขางตนค าวา เรยนร เรยน สกขา ศกษา และพฒนาจงเปนค าทใชแทนกนได โดยทพระพทธศาสนาใหความส าคญกบ สกขา แปลา ธรรมชาตอนบคคลพงศกษา ปฏปทาอนบคคลพงศกษา การพฒนา การฝก ฝกปรอ ฝกอบรม๙ ปฏปทาอนบคคลพงศกษาน ตามแนวคดของพระพทธศาสนามงเนนไปทขอประพฤตปฏบต ๓ อยาง คอ อธสลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขา๑๐ หรอเรยกวาไตรสกขา ซงสาระของไตรสกขา กคอ การฝกฝนอบรมตนเพอความถงพรอมแหงธรรมทเปนกศลเพอการด ารงอยดวยดหรอความสมพนธกบสงแวดลอมไมวาจะเปนวตถหรอสงคมดวยกาย วาจา ใจ (อธสลสกขา) การฝกฝนคณภาพจตใจใหเกดความตงมน แนวแน ไมฟงซาน รวมถงการฝกฝนจตใหมคณธรรม สงเสรมตอการด ารงชวตทดงามและสามารถทจะกาวสการฝกฝนอบรมดานปญญาตอไป (อธจตตสกขา) และการฝกฝนปญญาใหรเทาทนระบบความสมพนธของสงทงปวงตามธรรมชาต (อธปญญาสกขา) ซงหมายถงอายตนะภายในกบอายตนะภายนอก ไดแก

๑. จกข (ตา) กบรป (รป) ๒. โสตะ (ห) กบ สททะ (เสยง) ๓. ฆานะ (จมก) กบ คนธะ (กลน) ๔. ชวหา(ลน) กบ รส (รส) ๕. กาย (กาย) กบ โผฏฐพพะ (สงทถกตองกาย) ๖. มโน (ใจ) กบธรรมารมณ (สงทใจนกคด)๑๑

๗ ประเวศ วะส, “พทธธรรมกบอดมการณส าหรบศตวรรษท ๒๑”, ในพทธธรรมกบอดมการณส าหรบ

ศตวรรษท ๒๑ : ปาฐกถาครบรอบ ๖๐ ป พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพมลนธโกมลคมทอง, ๒๕๔๒) : ๑๑๕-๑๑๖.

๘ สมน อมรววฒน, “แนวคดเกยวกบการบรณาการการศกษา ศาสนาและวฒนธรรม”, ใน วถการเรยนรของคนไทย : ประมวลสาระจากกาประชมและรวมขอเขยนจากนกคด, (กรงเทพมหานคร: โครงการวถการเรยนรของคนไทย, ๒๕๔๖), หนา ๕๘.

๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพครงท ๑๑, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพบรษทสหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๙), หนา ๖๐๓.

๑๐ ดรายละเอยดใน อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๘๒/๓๐๘-๓๐๙,๘๕/๓๑๐-๓๑๑. ๑๑ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๓/๒๒

๔๔

พระพทธศาสนามจดหมายของการเรยนรสงสดทปญญา กลาวคอ ปญญาทรเทาทนสงทงปวงตามธรรมชาต ดงนนมนษยจงตองเรยนรทจะฝกฝนควบคมระมดระวงตนใหรเทาทนเมอตาเหนรป จมกไดกลน หไดยนเสยง ลนลมรส กายสมผส ใจรบรอารมณ ใหเกดประโยชนแกตนเองภายในขอบเขตของสงทไดเรยนรนน ๆ สามารถทจะด าเนนชวตใหถกตองดงาม แกปญหาในชวตและดบทกขได จากความหมายหรอบทนยามดงกลาวขางตน สรปไดวา การเรยนรตามแนวพระพทธศาสนา หมายถง กระบวนการฝกฝนพฒนาตนดวยอายตนะภายในตวมนษยหรออนทรย ๖ ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจ สมพนธกบอายตนะภายนอกหรออารมณ ๖ ไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ (สงทถกตองกาย) ธรรมารมณ (อารมณ ทเกดกบใจ) พรอมกบการประพฤตปฏบตตามกระบวนการของไตรสกขา ไดแก อธสลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขา ซงเปนกระบวนการเรยนรทท าใหมนษยเกดการเปลยนแปลงไปสความเจรญงอกงามของชวตและเปนวถชวตทงหมดของมนษย

๓.๑.๒ แนวคดเกยวกบกระบวนการเรยนรในพทธศาสนา ในทางพทธศาสนา กลาวไววา มนษยประกอบดวยสวนส าคญ คอ รปกบนาม รปไดแก รางกาย นามไดแก สวนจตใจ รางกายมความสามารถจะรบกระทบผสสะไดเทานน ยงไมเปนการรเพราะถอวา กายเปนวตถธาต (แมสมองกเปนวตถรอะไรไมได) ตวร คอจต ประกอบดวยอารมณ ๔ ประการ คอ (๑) อดตกรรม หรอประสบการณเกา (๒) อารมณหรอสงเรามากระทบอวยวะ (๓) เจตสก หรอความรสกนกคดของจต และ (๔) วตถรป คอ อวยวะรบสงเรา การเรยนรจะเกดไดนน ปจจยทง ๔ อยาง ตองท างานประสานกน คอ เมอมสงเรา (อารมณ) มากระทบกบอวยวะรบสงเรา (วตถรป) เราจะไมเหน (ไมร) ถาไมมความตงใจจะด (ฟง ดมกลน ฯลฯ) คอไมมเจตสก หรอเมอสงเรากระทบวตถรป แมตงใจด (มเจตสก) กตาม แตหากไมมประสบการณเดม (อดตกรรม) เรากจะไมรจกสงนน เมอเปนเชนนการเรยนรจะเกดขนไมได๑๒ พระไพศาล วสาโล กลาววา กระบวนการเรยนรแนวพทธ หมายถง กระบวนการทเปนไปเพอความเจรญแหงปญญา สาระของกระบวนการเรยนรแบบพทธไดถกยนยอไวแลวในพทธพจนวา “ภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการเหลาน ยอมเปนไปเพอความเจรญแหงปญญา กลาวคอ การเสวนาสตบรษ การฟงสทธรรม โยนโสมนสการ ธรรมานธรรมปฏบต” จากพทธพจนน สามารถแยกกระบวนการเรยนร ออกเปน ๓ ขนตอน คอ (๑) การรบร ไดแก การเสวนาสตบรษ และการฟงสทธรรม (๒) การคด ไดแก โยนโสมนสการ และ (๓) การปฏบต ไดแก ธรรมานธรรมปฏบต๑๓

๑๒ วารญา ภวภตานนท ณ มหาสารคาม, จตวทยาพทธศาสนา, พมพครงท ๓ (กรงเทพมหานคร:

ศนยสงเสรมการศกษาและวจยพทธศาสนาและพทธศาสตรประยกต, ๒๕๔๔), หนา ๑๑๑-๑๑๒. ๑๓ พระไพศาล วสาโล, กระบวนการเรยนรแบบพทธ, (กรงเทพมหานคร: เสขยธรรม, ๒๕๔๔), หนา

๑๓-๑๗

๔๕

สมน อมรววฒน ไดใหความหมายของกระบวนการเรยนรแนวพทธ วาหมายถง กระบวนการทผสสะทง ๖ ของมนษย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ไดสมผสและสมพนธกบสงเรา เกดธาตร (รสก หมายถง รคด รแจง) และมการกระท าโตตอบ ฝกฝนอบรมตนเอง หรอโดยกลยาณมตรจนประจกษผล เกดคณภาวะ (ความรและความด) สมรรถภาวะ (ความสามารถ) สขภาวะ (ความผาสกพอเหมาะพอควร) และอสรภาวะ (พนจากทกขและความเปนทาส)๑๔ การเรยนรแนวพทธ เปนกระบวนการเรยนรทท าใหมนษยฉลาดลกซงสามารถเขาใจตนเองและเหนความสมพนธเกยวเนองระหวางชวตของตนกบสรรพสงทงหลายทงปวงโลกมากขนและมศกยภาพมากขนดวย๑๕ กลาวโดยสรป กระบวนการเรยนรแนวพทธ หมายถง กระบวนการฝกฝนอบรมใหผเรยนไดรบประสบการณครอบคลมถงความเขาใจในเนอหาสาระทตรงกบความเปนจรง เกดการพฒนากระบวนการคด น าสการฝกฝน ปฏบตสงทถกตอง ดงามทงโดยตนเองและโดยกลยาณมตร อนสงผลตอการเปลยนแปลงคณลกษณะอนพงประสงค พระไพศาล วสาโล ไดกลาวถงสาระของกระบวนการเรยนรแบบพทธ ตามลกษณะแหงปญญาวฒธรรม ม ๓ ขนตอน คอ (๑) การรบร ไดแก การเสวนาสตบรษ และการฟงสทธรรม (๒) การคด ไดแก โยนโสมนสการ และ (๓) การปฏบต ไดแก ธรรมานธรรมปฏบต โดยมรายละเอยด ดงน๑๖

๑. การรบร เปนจดเรมตนของกระบวนการเรยนรแบบพทธ (สทธรรม) ซงรวมถงการเรยนรจากบคคลท เปนกลยาณมตร (สตบรษ) อยางไรกตาม กระบวนการรบรนนนอกจากประกอบดวยขอมล ขาวสารความร หรอ ค าชแนะอนเปนองคประกอบภายนอกแลวองคประกอบภายใน อนไดแก ความสามารถในการรบรเขาใจ กมความส าคญอยางมากแมจะไดยนไดฟงสงดงาม แตหากรบรหรอเขาใจคลาดเคลอน การรบรกไมครบถวนสมบรณ ความคลาดเคลอนในการรบรอยางแรกกคอ การบรไมตรงตามความเปนจรง เชน ไดยนหรอเหนไปอกอยางหนงความคลาดเคลอนดงกลาวเปนสงทเกดขนบอยมากในชวตประจ าวนปจจยส าคญนน ไมไดอยท อายตนะ ทง ๕ เชน ห หรอ ตา แตอยทใจหรอความรสกนกคด เชน คนทก าลงหวาดกลวไมเคยเขาปา ยอมเหนรากไมเปนงไดงาย ๆ พดตามหลกปฎจจสมปบาท กคอ สงขารเปนปจจยแกวญญาณ การรบรคลาดเคลอนนนมไดเปนผลจากการปรงแตงของอารมณความรสก ในขณะนนเทานน หากยงเกดจากทศนคตหรอทฏฐทฝงแนนในใจดวย ดงนนกระบวนการเรยนรแบบพทธ นอกจากจะใหความส าคญแกขอมลขาวสารหรอ

๑๔ สมน อมรววฒน, การพฒนาการเรยนรตามแนวพทธศาสตร, (นนทบร: โรงพมพหาวทยาลย

สโขทยธรรมาธราช, ๒๕๔๒), หนา ๘ ๑๕ วรวทย วศนสรากร, “กระบวนการเรยนรอยางพทธ”, วารสารสารานกรมศกษาศาสตร, เม.ย.

๒๕๔๖), หนา ๑๗๓-๑๗๕ ๑๖ พระไพศาล วสาโล, เรองเดยวกน, หนา ๑๓-๑๗.

๔๖

เนอหาทจะรบรแลว สงทจะมองขามไมไดกคอ ความสามารถในการรบร ในทางพทธศาสนาสงทจะชวยใหเกดการรบรตรงตามความเปนจรงกคอ “สต” สตชวยใหบคคลรเทาทนอารมณความรสกทก าลงเกดขนในใจ สามารถยกจตจากอารมณและรบรสงตาง ๆ ทก าลงประสบอยางตรงตามความเปนจรงได (active listening) การฟงอยางมสตปลอดจากอคตและสมมตฐานลวงหนานนเอง สตหากมก าลงเพยงพอและตอเนอง ยงจะชวยใหบคคลมองเหนตวเองอยางลกซง จนตระหนกถงทศนคตหรอความล าเอยงทางเชอชาตเพศ เศรษฐกจ สถานะ ทฝงลกอยในตน อนเปนอปสรรคตอการรบรโลกตามความเปนจรง สตยงชวยใหปญญาหรอความรทมอย ถกดงมาใชงานใหเกดประโยชนดวย และหากฝกฝนมาดพอ ทง ๆทเหนหรอรบรสงทไมด แทนทจะเปนโทษกอาจเปนคณดวย พทธศาสนาแมจะเนนการรบรสงทด แตเมอมเหตจะตองประสบกบสงทไมเกอกล ทานกสอนใหรจกเปลยนรายใหกลายเปนด ในพทธศาสนามค าวาวาอนทรยสงวร หรอการส ารวมอนทรย หมายถง การระวงไมใหอกศลธรรมครอบง าใจ เมอรบรสงตาง ๆ ดวยอนทรยทง ๖ มกเขาใจกนวา อนทรยสงวร หมายถง การระวงหระวงตาไมไปรบรรบเหนสงทไมดไมงาม นยงเปนความหมายทแคบ การส ารวมอนทรยทแทจรง หมายความรวมถง การรกษาใจใหเปนปกต ไมเกดอกศลแมจะเหนสงไมดไมงาม พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) อธบายค านใหเขาใจงาย ๆ วาหมายถง “การใชอนทรยใหเปน” ซงสตเปนองคประกอบทส าคญมากส าหรบอนทรยสงวร แตอนทรยสงวรจะเกดผลดไดตองอาศยปญญาหรอการรจกคดดวย ยงมความคลาดเคลอนในการรบร ไดแก การเขาใจเนอหาสาระหรอจบประเดนไดไมถกตองหรอไมครบถวน ในกรณทเปนการฟงหรอการอาน รวมไปถงการเขาใจเนอหาหรอสามารถจบประเดนทอกฝายหนงตองการสอไมถกตองดวย๑๗

๒. การคด เมอรบรขอมลขาวสารหรอค าแนะน าไดอยางถกตอง ตรงประเดนและครบถวนแลว กระบวนการเรยนรขนตอมากคอ การคด หรอการน าเอาสงทรบรนนมายอย จดระเบยบ หรอเสรมเตมตอเพอใหเกดปญญาเพมพนขน โยนโสมนสการ คอ การใชความคดอยางถกวธสามารถจดไดเปน ๒ ประเภทใหญ ๆ คอ โยนโสมนสการแบบปลกปญญา คอการคดเพอใหเกดความรแจงตามสภาวะหรอความเปนจรง โยนโสมนสการประเภทนมงใหเกดโลกตตรสมมาทฏฐ เขาถงอสรภาพทางจตและปญญา แตในระดบสามญหรอโลกยธรรม หมายถง การคดเพอใหเกดปญญาเพมพนขน สวนโยนโสมนสการอกประเภทหนง คอโยนโสมนสการแบบเสรมสรางคณภาพจต เปนการใชความคดเพอใหเกดกศลธรรม เปนอบายลด โลภะ โทสะ และโมหะ โดยใชธรรมฝายดมากดขม หรอ ทดแทน ซงสงหนงทจะชวยใหรจกคด หรอเกดโยนโสมนสการ กคอการรจกตงค าถาม ค าถามนนเปนตวน าความคด และก าหนดการรบรเพอแสวงหาค าตอบพระพทธองคไดใชค าถามในการกระตนใหเกดปญญาบอยครง กระบวนการเรยนรจะเกดขนไมได หากไมรจกคดหรอคดไมถกวธ ขณะเดยวกน คน

๑๗ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), การศกษาฉบบงาย, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพมลนธพทธธรรม, ๒๕๔๕),หนา ๒๕-๒๘.

๔๗

จะคดเปนหรอคดถกวธได กเพราะรจกตงค าถามกระบวนการศกษาทถกตองจงควรใหความส าคญแกการฝกใหรจกตงค าถามดวย

๓. การปฏบต ในทางพทธศาสนาหากขาดการปฏบตยอมมใชการเรยนรทครบถวนสมบรณหรอถกตอง นคอ จดส าคญทท าใหการศกษาแบบพทธแตกตางจาการศกษาแบบตะวนตกหลายส านก เพราะฝายหลงนนเนนการใชความคดลวน ๆ จงเปนการเรยนรในระดบพทธปญญา (intellect) การศกษาหรอสกขาในทางพทธศาสนา ประกอบดวย ๓ สวน คอ อธสลสกขา อธจตสกขา และอธปญญาสกขา เรยกสน ๆ วาศล สมาธ ปญญา ทง ๓ สวนน ตองอาศยการปฏบตเปนสวนส าคญ การปฏบตทเรยกวา ธรรมานธรรมปฏบต ค านมกแปลกนวา ปฏบตธรรมโดยสมควรแกธรรม หรอปฏบตธรรมนอยคลอยแกธรรมใหญ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) อธบายเพมเตมวา หมายถง ปฏบตธรรมถกหลก คอท าใหขอปฏบตยอยเขากนได สอดคลองกนและสงผลแกหลกการใหญ เปนไปเพอจดหมายทตองการ พดงายๆ คอปฏบตตรงตามจดมงหมาย ในการปฏบตธรรมนนนอกจากจะตองรขอธรรมแลว ยงตองรจดมงหมายของธรรมขอนน ๆ ดวย จงจะปฏบตไดอยางถกตอง ดวยเหตน กลยาณมตรหรอครบาอาจารยจงไมเพยงแตจะตองเปนผทสามารถชแนะสงดงาม (ธรรม) แกศษยแลว ยงจะตองเขาใจกระจางชดในจดมงหมาย (อรรถ) ของสงเหลานนดวย พรอมกนนนกสามารถชวยใหศษยรจกคด สามารถเขาใจเนอหาสาระของสงทครสอน จบหลกจบประเดนได พรอมกบเขาใจจดมงหมายของหลกหรอสาระเหลานนไดดวย เมอเขาใจจดมงหมายแลว กสามารถประยกตสงทไดเรยนรมาใหเกดผลไดในทกสถานการณ หรอสามารถบรณาการสงเหลานนใหเปนอนหนงอนเดยวกบชวตประจ าวนได๑๘และการปฏบตในตวมนเองกเปนบอเกดแหงปญญาไดดวยโดยทไมตองรอใหเชอมโยงจนครบกระบวนการเสยกอน ดงเรยกปญญาทเกดจากการรบรสดบฟงวา สตมยปญญาเรยกปญญาทเกดจากการคดวา จนตมยปญญา และเรยกปญญาทเกดจากการปฏบตวาภาวนามยปญยา อยางไรกตาม กลาวโดยรวมแลวความสมพนธระหวางการรบร การคดและการปฏบตกยงเปนสงส าคญตอการเรยนร แมแตปญญา ๓ ประเภททกลาวมา เมอพจารณาอยางถงทสดกมไดอาศยการรบรการคด และการปฏบตอยางใดอยางหนงลวน ๆ หากยงตองมองคประกอบอก ๒ อยางเปนทนเดมหรอปจจยหนน เพยงแตไมเดนเทานน การเรยนรทจะน าไปสการปรบเปลยนความคดและพฤตกรรมของผเรยนนนตองเปนไปตามหลกพระสทธรรม คอ ปรยต ปฏบต และปฏเวธ พระราชวรมน (ป.อ.ปยตโต) ไดอธบายถงขนตอนการเรยนรตามหลกพระสทธรรม มดงน๑๙

๑๘ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม,พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลง

กรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๖๘๔. ๑๙ พระราชวรมน (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพกรมศาสนา, ๒๕๒๔),

๔๘

๑. ปรยต คอ เลาเรยน เปนขนทท าใหเกดความรความเขาใจการเลาเรยนจดจ าความรเหลานจะไดจากภายนอกทเรยกวา “ปรโตโฆสะ” ซงแปลวา เสยงจากทอน จากการชกจงภายนอก ไดจากการแนะน าขาวสาร การถายทอดจากผร เชน พอแม คร อาจารย เพอน หนงสอ ซงความรทไดจะตองเปนความรในทางทด ไมผดพลาด จงจะเปนประโยชนตอผเรยน

๒. ปฏบต คอ ลงมอท า เปนขนทเกดขนจากการปฏบตจรงตามหลกไตรสกขาความรขนน จะท าใหผเรยนเกดความคดและเกดปญญา ซงการฝกใหคดอยางผมปญญานจะตองคดอยางโยนโสมนสการ หมายถง การท าใจโดยแยบคายหรอคดถกวธ หรอทเรยกวารจกคด หรอคดเปน นนคอ การคดตามแนวของปญญา คอ การรจกพจารณาสงทงหลายตามสภาวะ

๓. ปฏเวธ คอ ประจกษแจงผล เปนขนรจรงในสงทศกษาหรอเรยกวา “รแจง” ในความเปนจรงของสงทงหลาย สามารถขจดความยดมนถอมนในสงตาง ๆ ได

สมน อมรววฒน ไดกลาวถงสาระของการศกษาตามนยแหงพระพทธศาสนาวา การศกษาไดเรมขนเมอบคคลเกดความเหนและมความรสกวาตนมความจ าเปนจะตองเรยนรและเขาใจธรรมชาตอนเปนความจรงของชวต นนคอตองการร “อะไร” ตอจากนนผศกษาจะตองฝกฝนตนเองดวยกาปฏบตจรงทงกาย วาจา ใจ ดวยการใชสตปญญาประกอบตลอดกระบวนการเพอจะไดบงเกดผลคอความรแจงถงวธการทจะเขาถงธรรมชาตอนเปนความจรงของชวต นนคอ เกดความรความเขาใจดวยตนเองถงเรองของ “อยางไร” ซ งเปนการเรยนรดวยการฝกฝนตอจากนน พทธศาสนกชนทแทจรงกจะศกษาตอไปถงผลทเกดขนจากการปฏบตนน โดยการคดวเคราะห วาผลชองการปฏบตนนคออะไร มการเปลยนแปลงไปในทางทด ไมดอยางไร อะไรคอสงทควรละทง และอะไรคอสงทควรเพมพนใหเจรญงอกงามขน อานสงสของการปฏบตอนเปนผลทเกดขนแกบคคลนเอง เปนอดมการณอนสงสดของการศกษาตามนยแหงพระพทธศาสนา สาระส าคญของการศกษาตามนยแหงพระพทธศาสนา จงครอบคลมขนตอนและองคแหงความรแจง ๓ ประการ คอ

๑. ปรยต เปนความรทเกดขนจากการฟง การอาน การคดถงความหมาย สวนประกอบ ความสมพนธ กฎ และกระบวนการของชวต ซงพระพทธเจาไดแสดงไวอยางละเอยดลกซงและระบบสาระส าคญของพระพทธศาสนานนเปนความเขาใจในเหตปจจยและผลทตอเนองกนเปนวฎจกรอยางมขาดสาย อนไดแก ปฎจจสมปบาท พทธศาสนกชน พยายามศกษาและฝกหดอบรมตนเพอจะสามารถตดวงจรนเสยไดกจะบรรลซงความดบ สงบ เยน คอ นพพาน

๒. ปฏบต การปฏบตนนเปนการศกษาทแทจรง มองคประกอบ ๓ ประการ เรยกวาไตรสกขา (ซงอธบายไดตอไปเปนมชฌมาปฏปทา หรอมรรคมองค ๘) คอ ๒.๑ อธศลสกขา คอ การฝกหดอบรมควบคมกายและวาจา เพอใหผศกษาพดด (สมมาวาจา) ท าการงานด (สมมากมมนตะ) และด ารงชวตดวยด (สมมาอาชวะ)

๔๙

๒.๒ อธจตสกขา (สมาธ) คอการฝกหดอบรมใหจตและความคดมความแนวแน ตงใจ ละปลอดโปรง ทงนโดยมความเพยร (สมมาวายามะ) กอปรดวยความระลก (สมมาสต) และจตทตงมนแนวแน (สมมาสมาธ) ๒.๓ อธปญญาสกขา คอ การฝกหดอบรมใหเกดความรแจง ซงเปนความรระดบสงทประจกษดวยการฝกฝนตนเองอยางแทจรง จนเกดความเหนทตรงกบสจจะความจรง (สมมาทฏฐ) และความด ารในทางทชอบ (สมมาสงกปปะ) การปฏบตหรอการฝกหดอบรม กาย วาจา ใจ จงเปนการศกษาทแทตามนยแหงพระพทธศาสนา มลกษณะเปน สมมาญาณ คอ ความรอนชอบยง และเปนภาวตญาณ คอความรทเหนอสญชาตญาณ จ าเปนตองศกษาฝกหดอบรมดวยตนเองจงจะบรรลได ๓. ปฏเวธ การศกษาตามนยแหงพระพทธศาสนา มไดหยดอยเพยงแคความรและการปฏบตเทานน หากยงกาวตอไปถงความเขาใจและการคดวเคราะหถงผลของปรยตและปฏบตอกดวยคอเปนขนกาวของปฏเวธ การทผศกษาจะหยดอยเพยงขนของสมมาทฐและสมมาญาณเทานน ยงอาจจะวายวนอยในหวงแหงปญหาทงปวง ดงนน การศกษาและการฝกหดอบรมตนของพทธศาสนกชน จงตองสงขนเขมขน จนสามารถยกระดบจตของตนใหหลดพนจากความเปนทาสของอวชชาและกเลส เปนมนษยทสมบรณหมดปญหาทงปวงของชวต ซงหมายถงการทไดหลดพนสนเชง (สมมาวมตต)๒๐ การศกษาและการฝกหดอบรมตนจงเปนกระบวนการตอเนอง มเหต ปจจย และผลทผสมผสานสอดคลองกนอยางไดสดสวนสมดล น าไปสเปาหมายอนสงสงของมนษย คอ “อสรภาพ” ซงเปนทงอสรภาพของตนกบการปะทะสมพนธกบสงแวดลอม และอสรภาพภายในจตใจของตนเองจตของผมอสรภาพแลว ยอมสงบ เยน ดบความรมรอนและขนมว รถงสงควรละเวน และเพมพนสงทเปนกศล การศกษาเชนนจงเปนแนวการศกษาทนาสนใจ นกการศกษาสมยใหมนาจะหนมาวเคราะหรายละเอยดของสาระเหลาน และน าไปใชใหเหมาะสม เพอใหมองเหนภาพรวมของสาระส าคญของการศกษาตามนยแหงพระพทธศาสนา สมน อมรววฒน จงไดเสนอแผนภมดงตอไปน

๒๐สมน อมรววฒน, การสอนโดยสรางศรทธาและโยนโสมนสการ, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : ส านกพมพ โอเดยนสโตร, ๒๕๓๐), หนา ๒๐-๒๓

๕๐

ปรยต ปฏบต ปฏเวธ __________________ กระบวนการตอเนอง กอปรดวยเหตและผลทผสมผสาน __________________ สอดคลองอยางไดสดสวนสมดลกนน าไปส “อสรภาพทงกายและจต”

แผนภาพท ๓.๑ แสดง สาระการศกษาตามนยแหงพระพทธศาสนา

จากทกลาวมาแลวขางตนสรปไดวา กระบวนการเรยนร ในพทธศาสนาน เปนกระบวนการพฒนาปญญา ซงคร ถอเปนบคคลส าคญทตองจดสภาพแวดลอมตาง ๆ ใหผเรยนเกดศรทธาทจะเรยนร และฝกฝนวธการคด โดยแยบคายน าไปสการปฏบต โดยใชหลกไตรสกขาในการพฒนาใหครบทง ๓ ดาน คอ ศล สมาธ และปญญา ในการจดกระบวนการเรยนรม ๓ ขนตอน คอ (๑) การรบร ไดแก การเสวนาสตบรษ และการฟงสทธรรม (๒) การคด ไดแก โยนโสมนสการ และ (๓) การปฏบต ไดแก ธรรมานธรรมปฏบตซงการเรยนรทจะน าไปสการปรบเปลยนความคดและพฤตกรรมของผเรยนนนจะตองเกดขนจากการเรยนรทงดานทฤษฎ/แนวคด การปฏบต และการไดรบหรอเหนผลจากการปฏบตนน (ปรยต ปฏบต ปฏเวธ) อยางครบถวน

กระบวนการของชวตปฏจจสมปบาทนพพานอรยสจ ๔ขนธ ๕ไตรลกษณกรรมพาหสจจญสปปญจวนโย จ สสกขโต สภาสตา จ ยา วาจา ปรยตธรรม

ไตรสกขา มชฌมาปฏปทา หรอมรรคมองค ๘ ศล - สมมาวาจา - สมมากมมนตะ -สมมาอาชวะ สมาธ - สมมาวายามะ - สมมาสต สมมาสมาธ ปญญา

ความสงบ ดบ เยน รละ รเจรญ หลดพนจากหวงตณหาหลดพนความเปนทาสของอวชชาและกเลส“อสรภาพทงกายและจต” มนษยทสมบรณ

สมมาทฐ สมมาญาณ สมมาวมตต

๕๑

๓.๑.๓ กระบวนการเกดการเรยนรในพทธศาสนา การเรยนรเปนกระบวนการทส าคญของชวต ตราบใดทยงด ารงชวตอยกตองมการเรยนรทจะปรบตวใหเขากบสงแวดลอม เพราะบคคลจะมชวตความเปนอยอยางไร จะมพฤตกรรมอยางไรนนขนอยกบการเรยนร และการเรยนรจะเกดขนไดตองอาศยการรบรซงเกยวของกบรางกายและจตใจดวยเหตนพระพทธศาสนาจงใหความส าคญกบการเรยนรของมนษย โดยมแนวคดวา มนษยประกอบขนดวยรปขนธ (รางกาย) ไดแก ธาตดน ธาตน า ธาตลม และธาตไฟ หรอธาต ๔ และนามขนธ (จตใจ) ไดแก เวทนา (ความรสก) สญญา (ความจ า) สงขาร (การคด) และวญญาณ (จตใจ)๒๑ ทงรปขนธ (รางกาย) และนามขนธ (จตใจ) ประกอบเขาเปนชวตและองอาศยซงกนและกน รางกายตองอาศยจตใจจงจะแสดงพฤตกรรมตาง ๆ ได และจตใจตองอาศยรางกายคอยรบรอารมณภายนอก หรอกลาวไดวามนษยเปนผรบรอารมณโลก สวนโลกเปนสงทถกร ดงพทธพจนทองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาตรสไววา จกข รป จกขวญญาณ ธรรมทพงรแจงทางจกขวญญาณมอย ในท ใด โลกหรอการ บญญตวาโลกกมอยในทนน ฯลฯ ชวหา ฯลฯ มโน ธรรมารมณ มโนวญญาณ ธรรมทพงรแจงทางมโนวญญาณมอยในทใด โลก

หรอการบญญตวาโลกกมอยในทนน สวนจกข รป จกขวญญาณ ธรรมทพงรแจงทางจกขวญญาณไมมในทใด โลกหรอการบญญตวาโลกกไมมในทนน ฯลฯ

ชวหา ฯลฯ มโน ธรรมารมณ มโนวญญาณ ธรรมทพงรแจงทางมโนวญญาณไมมในทใด โลกหรอการบญญตวาโลกกไมมในทนน๒๒

จากพทธพจนน ค าวาโลกตามแนวคดของพระพทธศาสนากคอ อายตนะภายในหรออนทรย ๖ ไดแก จกข (ตา) โสต (ห) ฆานะ (จมก) ชวหา (ลน) กาย (กาย) และมโน (ใจ) กบอายตนะภายนอกหรออารมณ ๖ ไดแก รป (รป) สททะ (เสยง) คนธะ (กลน) รส (รส) โผฏฐพพะ (สงทตองกาย) ธรรมารมณ (อารมณทเกดกบใจ) เมออายตนะภายในกระทบกบอายตนะภายนอกจะเกดเปนความรเฉพาะดานของแตละอายตนะขน หรอเรยกวา วญญาณ แปลวา ความรทเกดขนเมออายตนะภายในกบอายตนะภายนอกกระทบกน เชน ตากระทบวตถสงหนงเกดการเหนขน เรยกวา เกดวญญาณทางตา แสดงใหเหนเปนแผนภาพไดดงน

๒๑ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๒๘/๒๒๐. ๒๒ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๖๘/๕๘.

๕๒

จกข (ตา) กระทบ รป (รป) เกดความร จกขวญญาณ (เหน) โสตะ (ห) กระทบ สททะ(เสยง) เกดความร โสตวญญาณ(ไดยน) ฆานะ(จมก) กระทบ คนธะ(กลน) เกดความร ฆานวญญาณ(ไดกลน) ชวหา(ลน) กระทบ รส(รส) เกดความร ชวหาวญญาณ(รรส) กาย(กาย) กระทบ โผฏฐพพะ(สงทถกตองกาย) เกดความร กายวญญาณ(รสงทถกตองกาย) มโน(ใจ) กระทบ ธรรมารมณ(อารมณทเกดกบใจ) เกดความร มโนวญญาณ(รสงทใจนกคด)

แผนภาพท ๓.๒ แสดงความรเฉพาะดานของแตละอายตนะ๒๓

จากแผนภาพ ๒.๒ ตงแตตากระทบรปจนถงกายกระทบโผฏฐพพะ เปนการกระทบกนทางวตถ สามารถเขาใจไดงาย สวนใจกระทบธรรมารมณนน ใจเปนสงทรบรเชนกน ยกตวอยาง เชน ในบางขณะเราไมไดสมผสสงใดจากภายนอกเลย ไมวาทางตา ห จมก ลน กาย แตใจเกดการรบรขนมาจากการทนกถงภาพผชายคนหนงทเคยเหน (ขณะนนไมมผชายคนนนหรอรปของผชายคนนนใหเหนดวยตา) ภาพของผชายคนนนมาจากความจ า สงทใจรบรดงกลาว เรยกวา ธรรมารมณ ซงสงทรบรดวยใจในเรองตางๆ เกดขนเสมอ ๆ ในชวตประจ าวนของมนษย และท าใหคดปรงแตงไดมากมาย ดงนน การรบรจะเกดขนไดจะตองมองคประกอบทง ๓ อยาง คอ

๑. อายตนะภายใน คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ๒. อายตนะภายนอก คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ (สงทถกตองกาย) ธรรมารมณ

(อารมณทเกดกบใจ) ๓. วญญาณ คอ ความรสกทเกดขนเมออายตนะภายในกบอายตนะภายนอกกระทบกน๒๔ องคประกอบทงสามขางตนนเมอประจวบกนเขาพรอมกนจงเกดเปนผสสะ แปลวา การ

กระทบ ซงเปนขนตอนส าคญหรอจดเรมตนของการรบรและการเรยนร ถาไมมผสสะการรบรและการเรยนรจะเกดขนไมได หมายความวา เมอผสสะเกดขน กระบวนธรรมกด าเนนตอไป คอ จากผสสะน าไปสเวทนา เวทนา หมายถงความรสกทมตออารมณทรบรน น ไดแกความรสกสขสบาย (สขเวทนา)๒๕ กลาวคอ ถาสขสบายหรอชอบใจกดนรนปรารถนา (ตณหา) ถาไมสบายหรอไมชอบใจกอยากใหพนจากสภาพนน ๆ (วภวตณหา) ซงความสขสบายหรอความไมสขสบายจากเหตการณตางๆ

๒๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๓๕-๓๖. ๒๔ ม.ม.(ไทย) ๑-/๒๐๔/๒๐๓. ๒๕ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๖๖, ๓๕๓/๓๗๓, ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๗๐/๓๐๓, อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/

๖๓/๕๓๔.

๕๓

อนเปนประสบการณแตละอยางทผานเขามาจตจะจ าไว (สญญา) เชน เมอเดกเหนเตารดทก าลงรอนอย ครงแรกทเหนยงไมรวาเปนอะไร เมอเอามอไปจบ (ผสสะ) เกดการรบรเปนทกขเวทนาขนคอรสกทกขเพราะความรอน แลวจตเอาไปจ าไววาถาจบเตารดจะมความทกข เมอเดกเหนเตารดอกกจะไมจบเพราะรวารอน การรนมาจากความจ า และการทเอามอไปจบหรอไมจบนนตองผานความคดและเจตจ านงหรอความจงใจ เจตจ านงนขนอยกบเวทนาและสญญา กลาวคอ กอนทจะรวาเตารดรอนเดกตองการจบ หลงจากรวาเตารดรอนและเมอเหนอกกจ าได จงไมตองการจบ การตองการหรอไมตองการนนเกดจากการคดปรงแตง (สงขาร) ซงสามารถแสดงใหเหนเปนแผนภาพกระบวนการของการรบรไดดงน

=

แผนภาพท ๓.๓ แสดงกระบวนการของการรบรในพระพทธศาสนา

จากแผนภาพท ๒.๓ เมออายตนะภายในกระทบกบอายตนะภายนอก ตากบรป เปนตน จนถงเวทนา จะเปนการรบรบรสทธตามธรรมชาตหรอกระบวนการรบรแบบววฏฏ๒๖ เวทนาเปนเพยงองคประกอบทท าใหการรบรถกตองสมบรณ จงเปนสวนประกอบทส าคญอยางหนง โดยท าหนาทเปนเครองชบอกใหรวาอะไรเปนอนตรายแกชวต (เชน เดกจบเตารดแลวรอน) ควรหลกเวน หรอสงใดท

๒๖ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๓๘.

ตากบรป

เวทนา สญญา

หกบเสยง

จมกกบกลน วญญาณ ผสสะ

ะ

ลนกบรส

ใจกบธรรมารมณ โลกแหงความคด

และประสบการณ

สญญาซบซอน

(ปปญจสญญาในแงตาง ๆ )

สงขาร

(วตกกะ,ปปญจสญญา) กายกบโผฏฐพพะ

๕๔

เกอหนนแกชวต ควรน ามาใชประโยชนเวทนาจงชวยใหกระบวนการเรยนรด าเนนตอไป สามารถสรางความรความเขาใจทครบถวนสมบรณ๒๗ แตถากลาวตามหลกการของกระบวนการรบรบรสทธ การรบรเกดขนจากอายตนะแลวเสรจสนทผสสะกลาวคอ มแตองคธรรมทเกดขนตามธรรมชาต ยงไมมการคดพจารณาวเคราะหตดสนใด ๆ ยงไมมสตว บคคล ตวตน เขามาเกยวของ จากเวทนา สญญา สงขาร เปนกระบวนการรบรแบบเสพเสวยโลกหรอกระบวนการรบรแบบสงสารวฏฏ๒๘ กลาวคอ มความรสกตอสงทตนรบรเปนความรสกชอบ ไมชอบ (เวทนา) และมการจ าไดวาสงนนคออะไร (สญญา) เมอเกดการจ าไดกมการคดปรงแตงสรางสรรคใหเปนไปตามทตนตองการปรารถนา (สงขาร) ดวยแรงผลกดนของตณหา มานะ ทฏฐ๒๙ ท าใหมองไมเหนสงทงปวงตามความเปนจรง ตดอยในทกขและไมสามารถขามพนความทกขไปได ดงนนมนษยคดอยางไรและแสดงพฤตกรรมออกมาอยางไร การรบรของมนษยจะด าเนนไปตามความเปนจรงหรอคลาดเคลอนไปจากความเปนจรงขนอยกบเวทนา เชนเดยวกนอายตนะยอมมความส าคญเพราะเปนแหลงทท าใหเวทนาเกดขน จากกระบวนการรบรดงกลาว อายตนะจงเปนกระบวนการทท าหนาท ๒ ประการ คอ

๑. เปนชองทางรบรโลก กลาวคอ เปนเครองมอสอสารท าใหมนษยไดรบขอมลแหงความร ซงเปนสงจ าเปนทชวยใหมนษยสามารถเกยวของกบโลกไดอยางถกตอง ท าใหชวตด ารงอยและเปนไปดวยด

๒. เปนชองทางเสพเสวยโลก หรอเปนชองทางทมนษยรบอารมณตางๆ กลาวคอมความรสกตอสงทตนรบร ดวยการด การฟง การดม การลมรส การสมผสสงตาง ๆ ความสนกสนานรนเรง ความเสยใจ ความหดหทอแทใจ ฯลฯ ตลอดจนจนตนาการตาง ๆ๓๐

แสดงใหเหนเปนแผนภาพการท าหนาทของอายตนะไดดงน รบรโลก เสพเสวยโลก

แผนภาพท ๓.๔ แสดงการท าหนาทของอายตนะ

๒๗ เรองเดยวกน, หนา ๓๗. ๒๘ เรองเดยวกน, หนา ๓๙. ๒๙ ดรายละเอยดใน ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๕๑/๔๑๒-๔๑๘. ๓๐ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๓๘-๓๙.

อายตนะภายใน+

อายตนะภายนอก วญญาณ ผสสะ เวทนา

๕๕

จงสรปไดวากระบวนการเรยนรจะเกดขนไดตองมการรบร ซงการรบรเกดจากองคประกอบ คอ อายตนะภายในกระทบกบอายตนะภายนอก เกดเปนวญญาณหรอเกดเปนความรแจงอารมณในแตละอายตนะ เมอองคประกอบดงกลาวประจวบเขาพรอมกนจะเกดเปนผสสะหรอการรบร ผสสะจงเปนจดเรมตนของการเรยนรในพระพทธศาสนา เมอเกดผสสะแลวเวทนาจะเกดขนตามมา ถาจตไมมกเลสจะเปนการรบรโลกตามธรรมชาต คอ การรบรสงทงหลายทปรากฏกบจตตรงตามความเปนจรง แตถาจตประกอบดวย ตณหา มานะ ทฏฐสญญาจะปรงแตงใหเปนบคคล ตวตน เราเขา สญญาในขนนจะเปนปญจสญญา เปนสญญาทเนองจากสงขารซงปรงแตงภาพอารมณใหออกในแงมมตาง ๆ มากมายท งท เปนกศลและอกศลตามโลกแหงประสบการณของแตละบคคล ท าใหไมสามารถมองเหนสงทงหลายตรงตามความเปนจรง กอใหเกดปญหามากมายในชวต เปนชองทางการรบรแบบเสพเสวยโลก

๓.๒ กระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขา การศกษาหรอกระบวนการเรยนรเปนสาระของการปฏบตทงหมดในพระพทธศาสนาและการปฏบตนนทานเรยกวาสกขา อนไดแก ไตรสกขา คอ ศล สมาธ และปญญา เปนระบบการปฏบตธรรมทครบถวนสมบรณมขอบเขตครอบคลมมรรคทงหมด และเปนการน าเอาเนอหาของมรรคไปใชอยางหมดสนจบบรบรณจงเปนหมวดธรรมมาตรฐานส าหรบแสดงหลกการปฏบตธรรมและมกใชเปนแมบทในการบรรยายวธปฏบตธรรม๓๑

๓.๒.๑ ความหมายของไตรสกขา ไตรสกขามาจาก ๒ ค า คอ ค าวา “ไตร” แปลวา สาม สวน “สกขา” แปลวาการศกษาการส าเหนยก เมอรวมกนแลวแปลวา สกขาสาม, หรอขอทจะตองศกษาสามประการ หรอขอปฏบตทเปนหลกส าหรบการศกษาสามประการ กลาวคอศกษาในอธศล อธสมาธ และอธปญญา ซงเรยกงาย ๆ วา ศล สมาธ ปญญา ดงนน ไตรสกขา หมายถงขอทจะตองศกษา ขอปฏบตทเปนหลกส าหรบศกษาหลกส าหรบฝกอบรมกาย วาจา จตใจ และปญญา ใหเจรญงอกงามยงขนไปจนบรรลจดหมายสงสดคอพระนพพาน๓๒

๓๑ พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต), พทธวธการสอน, (กรงเทพมหานคร : มลนธพทธธรรม,

๒๕๒๙), หนา ๒๓๑. ๓๒ พระธรรมปฎก, (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท , พมพครงท ๘,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๑๐๕.

๕๖

๓.๒.๒ หลกการของไตรสกขา ค าวาไตรสกขา หรอ สกขา ๓ แปลวา ขอทจะตองศกษา ขอปฏบตทเปนหลกส าหรบศกษาคอ ฝกหด อบรมกาย วาจา จตใจและปญญาใหยงขนไปจนบรรลจดหมายสงสด คอ พระนพพาน๓๓และมความหมายคลาย ค าวา “ภาวนา” ซงแปลวา การท าใหเกด การท าใหมใหเปน การท าใหเจรญการเพมพนการอบรม หรอฝกอบรม๓๔ หลกไตรสกขาคอหลกการพฒนาชวตเพอใหประสบผลส าเรจและเปนคนสมบรณแบบตามแนวพทธ มหลกส าคญ ๓ ประการคอ ๑. อธสลสกขา คอ ศกษาเรองศล อบรมปฏบตใหถกตองดงาม ใหถกตองตามหลกจลศล มชฌมศล และมหาศล ตลอดถงปฏบตอยในหลกอนทรยสงวร สตสมปชญญะ และสนโดษเปนการศกษาดานหรอขนตอนทฝกปรอใหเกดมสมมาวาจา สมมากมมนตะและสมมาอาชวะเจรญงอกงามขน จนบคคลมความพรอมทางดานความประพฤตวนย และความสมพนธทางสงคมถงมาตรฐานของอารยชนเปนพนฐานแกการสรางเสรมคณภาพจตใหด ๒. อธจตตสกขา คอ ศกษาเรองจต อบรมจตใหสงบมนคงเปนสมาธ ไดแก การบ าเพญสมถกรรมฐานของผสมบรณดวยอรยศลขนธจนไดบรรลฌาน ๔ การศกษาดานหรอขนตอนทฝกปรอใหเกดม สมมาวายามะ และสมมาสต สมมาสมาธ เจรญงอกงามขน จนบคคลมความพรอมทางคณธรรมมคณภาพจตสมรรถภาพจตและสขภาพจตพฒนาถงมาตรฐานของอารยชน เปนพนฐานแหงการพฒนาปญญาไดด ๓. อธปญญาสกขา คอ ศกษาเรองปญญาอบรมตนใหเกดปญญาแจมแจง ไดแก การบ าเพญวปสสนากรรมฐานของผไดฌานแลวจนไดบรรล ๘ คอเปนพระอรหนต การศกษาดานหรอขนตอนทฝกปรอใหเกดม สมมาทฏฐ และสมมาสงกปปะ เจรญงอกงามขน จนบคคลมความพรอมทางปญญาถงมาตรฐานของอารยชน สามารถด ารงชวตอยดวยปญญา หลดพนจากความยดตดถอมน ตาง ๆ เปนอสรเสรดวยปญญาอยางแทจรง

๓.๒.๓ การประยกตกระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาเพอพฒนาบคคล กระบวนการของการศกษาบนรากฐานของไตรสกขา ไดแก สมมาทฏฐเปนแกนน าและเปนฐานแลวกระบวนการพฒนาใหเกดภายในตวบคคลทยงไมรเรยนใหร เมอรแลวยงไมเขาใจ พจารณาใหเขาใจ เมอพจารณาใหเขาใจกด าเนนไปได กระบวนการศกษานแบงเปน ๓ ขนตอนใหญ ๆ เรยกวา ไตรสกขา ดงน

๓๓ พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, (กรงเทพมหานคร:

ดานสทธา การพมพ, ๒๕๒๘), หนา ๑๒๗. ๓๔ ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๒๒๘/๒๓๑.

๕๗

๑) การฝกฝนอบรมในดานความประพฤต ระเบยบวนย ความสจรตทางวาจาและอาชวะ เรยกวา อธสลสกขา เรยกกนงาย ๆ วาศล ๒) การฝกอบรมทางจตใจ การปลกฝงคณธรรม สรางเสรม คณภาพ สมรรถภาพและสขภาพจต เรยกวา อธจตสกขา เรยกกนงาย ๆ วาสมาธ ๓) การฝกอบรมทางปญญา ใหเกดความรเขาใจสงทงหลายตามเปนจรง รความเปนไปตามเหตปจจย ท าใหแกปญหาไปตามแนวทางเหตผล รเทาทนโลกและชวต จนสามารถท าจตใจใหบรสทธหลดพนจากความยดตดถอมนในสงตาง ๆ ดบกเลสดบทกขได เปนอยดวยจตใจอสระ ผองใสเบกบาน เรยกวา อธปญญาสกขา เรยกกนงาย ๆ วา ปญญา หลกการศกษา ๓ น จดวางขนโดยอาศยหลกปฏบตทเรยกวา วธแกปญหาของ อารยชนเปนพนฐาน วธแกปญหาแบบอารยธรรมน เรยกตามค าบาลวา อรยมรรค แปลวาทางด าเนนสความดบทกขทท าใหเปนอรยชนหรอวถด าเนนชวตทประเสรฐอรยมรรคนมองคประกอบทเปนเนอหาหรอรายละเอยดของการปฏบต ๘ ประการ คอ ๑) ทศนะ คอ ความคดเหน แนวความคด ความเชอถอ ทศนคต คานยมตาง ๆ ทดงามถกตองมองสงทงหลายตามเหตปจจยสอดคลองกบความเปนจรงหรอตรงตามสภาวะเรยกวาสมมาทฏฐ ๒) ความคด คอ ความด ารตรตรอง หรอคดการตาง ๆ ทไมเปนไปเพอเพอเบยดเบยนตนเองและผอน ไมเศราหมองขนมว เปนไปในทางสรางสรรค ประโยชนสข เชน คดไปในทางเสยสละ หวงด มไมตร ชวยเหลอเกอกล และความคดทบรสทธ องสจจะ องธรรม ไมเอนเอยงดวยความเหนแกตว ความคดจะไดจะเอา หรอความเครยดแคน ชงชง มงท าลาย เรยกวา สมมาสงกปปะ ๓) การพด คอ การแสดงออกทางวาจา ทสจรต ไมท ารายผอน ตรงความเปนจรง การโกหกหลอกลวงไมสอเสยด ไมใหรายปายสไมหยาบคาย ไมเหลวไหล ไมเพอเจอเลอนลอย แตสภาพนมนวลชวนใหเกดไมตรสามคคกน ถอยค าทมเหตผล เปนไปในทางสรางสรรคกอประโยชน เรยกวา สมมาวาจา ๔) การกระท าด สจรต เปนไปในทางสรางสรรค ชวยเหลอเกอกล ไมเบยดเบยน ไมท ารายกนสรางสรรคสามคคทดงาม ท าใหอยดวยกนดวยด ท าใหสงคมสงบสข คอ การกระท าหรอท าการตาง ๆ ทไมเกยวของหรอเปนไปเพอการท าลายชวต รางกาย การท าลายทรพยสนของผอน การลวงละเมดสทธในคครองหรอของรกของหวงแหนของผอนเรยกวา สมมากมมนตะ ๕) การประกอบอาชพทสจรตไมกอความเดอดรอนเสยหายแกผอนเรยกวา สมมาอาชวะ ๖) การเพยรพยายามในทางทดงามชอบธรรม คอเพยรหลกเวนปองกนสงชวรายอกศลทยงไมเกดขน เพยรละเลกก าจดสงทชวรายอกศลธรรมเกดขนแลว เพยรสรางสรรคสงทดงามหรออกศล

๕๘

ธรรมทยงไมเกดขน เพยรสงเสรมพฒนาสงทดงามหรออกศลทเกดขนมแลวใหเพมพนเจรญงอกงามยงขนไปจนเพยบพรอมไพบลย เรยกวา สมมาวายามะ ๗) การมสตก ากบตว คมใจไวใหอยกบสงทเกยวของตองท าในเวลานน ๆ ใจอยกบจต จตอยกบงานระลกไดถงสงทดงามสงทเกอกลเปนประโยชนหรอธรรมทตองใชในเรองนน ๆ เวลานน ๆ ไมหลงใหลเลอนลอยไมละเลยหรอปลอยตวเผอเรอโดยเฉพาะสตทก ากบทนตอพฤตกรรมของรางกาย ความรสกสภาพจตใจและความนกคดของตนไมปลอยใหอารมณเยายวนหรอยวยมาฉดมากระชาก ใหหลดเลอนลอยไปเสยเรยกวา สมมาสต ๘) ความมจตตงมน จตใจด าเนนอยในกจในงานหรอในสงทก าหนด (อารมณ) ไดสม าเสมอแนวแนเปนอนหนงอนเดยว สงบ ไมฟงซานไมวอกแวกหวนไหว บรสทธ ผองใส ไมขนมว นมนวลผอนคลายไมเคยดกระดาง เขมแขงเอางาน ไมหดหทอแท พรอมทจะใชงานทางปญญาอยางไดผลด เรยกวา สมมาสมาธ

๓.๒.๔ ระบบการศกษาพฒนาบคคลตามหลกไตรสกขา ในระบบการด าเนนชวต ๓ ดานทกลาวมาแลวนน เมอศกษาฝกชวต ๓ ดานนนไปแคไหนกเปนอยด าเนนชวตทดไดเทานน ฝกอยางไร กไดอยางนน หรอสกขาอยางไรกไดมรรคอยางนน สกขา คอการศกษาทฝกอบรมพฒนาชวต ๓ ดาน นนมดงน๓๕ ๑) การฝกศกษาดานสมพนธกบสงแวดลอม จะเปนสงแวดลอมทางสงคม คอ เพอนมนษยตลอดจนสรรพสตว หรอสงแวดลอมทางวตถกตาม ดวยอนทรย (เชน ตา ห) หรอดวยทางกาย วาจากตาม เรยกวาศล (เรยกเตมวา อธศลสกขา) ๒) การฝกศกษาดานจตใจ เรยกวา สมาธ (เรยกเตมวา อธจตสกขา) ๓) การฝกศกษา ดานปญญา เรยกวา ปญญา (เรยกเตมวา อธปญญาสกขา) รวมความวาการฝกศกษานน ม ๓ อยาง เรยกวา สกขา ๓ หรอไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา ซงพดถอยค าของคนยคปจจบนวา เปนระบบการศกษาทท าใหบคคลพฒนาอยางมบรณาการ และใหมนษยเปนองครวมทพฒนาอยางมดลภาพ เมอมองแงของสกขา ๓ จะเหนความหมายของสกขาแตละอยาง ดงน ๑. ศล คอ สกขาหรอการศกษาทฝกในดานสมพนธตดตอปฏบตจดการกบสงแวดลอม ทงทางวตถและทางสงคม ดวยอนทรยตางๆ และดวยพฤตกรรมทางกาย-วาจาพดอกอยางหนงวา การมวถชวต ทปลอดภยไรการเบยดเบยน หรอการด ารนชวตทเกอกลแกสงคม และโลก

๓๕ วทยา ทองด และสมเดช นามเกต, พทธปรชญาการศกษา, (พระนครศรอยธยา: มหาวทยาลย

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๖), หนา ๑๖๑-๑๗๓.

๕๙

๒. สมาธ คอ สกขาหรอการศกษาทฝกในดานจต ไดแก การพฒนาคณสมบต ตาง ๆ ของจตทงในดานคณธรรม เชน เมตตา กรณา ความมไมตร ความเหนอกเหนใจ ความเออเฟอเผอแผความสภาพออนโยน ความเคารพ ความซอสตย ความกตญญ ในดานความสามารถของจต เชน ความเขมแขงมนคง ความเพยรพยายาม ความกลาหาญ ความขยน ความอดทน ความรบผดชอบ ความมงมนแนวแน ความมสต สมาธ และในดานความสข เชน ความมปตอมใจ ความมปราโมทยราเรงเบกบานใจ ความสดชนผองใส ความรสกพอใจ พดสน ๆ วาพฒนาคณภาพ สมรรถภาพ และสขภาพของจต ๓. ปญญา คอ การสกขาหรอการศกษาทฝกหรอพฒนาในดานการรความจรง เรมตงแตความเชอทมเหตผล ความเหนทเขาแนวทางของความเปนจรง การรจกหาความ การรจกคดพจารณา การรจกวนจฉย ไตรตรอง ทดลอง ตรวจสอบ ความรเขาใจ ความหยงรเหตผล การเขาถงความจรง การน าความรมาใชแกไขปญหา และคดการตาง ๆ ในทางเกอกลสรางสรรค เฉพาะอยางยง เนนการรตรงตามความเปนจรง หรอรตามทมนเปน ตลอดจนรแจงความจรงทเปนสากลของสงทงปวง จนถงขนเทาทนธรรมดาของโลกและชวต ทท าใหมจตใจเปนอสระ ปลอดปญหา ไรทกข เขาถงอสรภาพ หลกทง ๓ ประการแหงไตรสกขา ทกลาวมาน เปนการศกษาทจะใหมชวตทดงามเปนสกขาชวตทดงามเกดจากการศกษานน เปนมรรคระบบแหงสกขา เรมดวยจดปรบพนทใหพรอมทจะท างานฝกศกษา ไตรสกขา เปนการศกษา ๓ ดาน ทพฒนาชวตไปทงระบบ แตถามองหยาบ ๆ เปนภาพใหญกมองเหนเปนการฝกศกษาทด าเนนไปใน ๓ ดาน/ขนตอนตามล าดบ (มองไดทงในแงประสานกนและเปนปจจยตอกน)

๓.๒.๕ การฝกฝนตนเองตามหลกไตรสกขา การศกษาในขนศล มหลกปฏบตทส าคญ ๔ หมวด คอ ๑. วนย เปนเครองมอส าคญขนแรกทใชในการฝกขนศล มแตวนยแมบท ของชมชนใหญนอยไปจนถงวนยสวนตวในชวตประจ าวน วนย คอ การจดตงวางระเบยบแบบแผนเกยวกบการด ารงชวตและการอยรวมกนของหมมนษยเพอปรบจดเตรยมสภาพชวตสงคมและสงแวดลอม รวมทงลกษณะแหงความสมพนธตาง ๆ ใหอยในภาวะทเหมาะสม และพรอมทจะเปนอยปฏบตกจและด าเนนการตาง ๆ เพอกาวหนาไปอยางไดผลดทสด สจหมายของชวต ของบคคล ขององค ของชมชน ตอดจนของสงคมทงหมดไมวาในระดบใด ๆ โดยเฉพาะส าคญทสด เพอเออโอกาสใหแกบคคลฝกศกษาพฒนาชวตของเขาใหประณตประเสรฐ ทจะไดประโยชนสงสด ทพงไดจากการทไดมชวตเปนอย วนยพนฐานหรอขนตนสดของสงคมมนษย ไดแกขอปฏบตทจะไมใหมการเบยดเบยนกน ๕ ประการ คอ ๑) เวนจากการท ารายรางกายท าลายชวต ๒) เวนการละเมดกรรมสทธในทรพยสน

๖๐

๓) เวนการประพฤตผดทางเพศและละเมดตอคครองของคนอน ๔) เวนการพดเทจใหรายหลอกลวง ๕) เวนการเสพสรายาเมา สงเสพตด ทท าลายสตสมปชญญะ แลวน าไปสการกอกรรมชวอยางอน เรมตงแตคกคามตอความรสกมนคงปลอดภยของผรวมสงคม ขอปฏบตพนฐานชดน ซงเรยกงาย ๆ วาศล ๕ เปนหลกประกนทรกษาสงคมใหมนคงปลอดภยเพยงพอทมนษยจะอยรวมกนเปนปกตสข และด าเนนชวตท ากจการตางๆ ใหเปนไปดวยดพอสมควรนบวาเปนวนยแมบทของคฤหสถ หรอของชาวโลกทงหมด ไมควรมองวนยวาเปนการบบบงคบจ ากดแตพงเขาใจวา วนยเปนการจดสรรโอกาสหรอจดสรรสงแวดลอม หรอสภาวะทางกายภาพใหเออโอกาสแกการทจะด าเนนชวต และกจการตาง ๆ ใหไดผลดทสด ตงแตเรองงาย ๆ เชน การจดสงของเครองใชเตยงตง โตะ เกาอ ในบานใหเปนทเปนทาง ท าใหหยบงายใชคลอง นง เดน ยน นอน สะดวกสบายการจดเตรยมวางสงเครองมอผาตดของศลยแพทย การจดระบบการจราจรบนทองถนน วนยของทหาร วนยของขาราชการ ตลอดจนจรรยาบรรณของวชาชพตาง ๆ ๒. อนทรยสงวร แปลตามแบบวา การส ารวมอนทรย หมายถง การใชอนทรย เชน ตาด หฟง อยางมสต มใหถกความโลภ ความโกรธ ความแคนเคอง ความหลง ความรษยา เปนตน เขามาครอบง าแตใชใหเปน ใหไดประโยชน โดยเฉพาะใหเกดปญญา รความจรง และไดขอมลขาวสาร ทจะน าไปใชในการแกปญหา และท าการสรางสรรคตาง ๆ ตอไป มนษยทไมพฒนาจะใชอนทรยเพอเสพความรสขเปนสวนใหญ บางทแทบไมใชเพอการศกษาเลย เมอมงแตจะหาเสพความรสกทถกห ถกตาสวยงาม สนกสนานบนเทง เปนตน ชวตกวนวายอยกบการวงไลหาสงทชอบใจ และดนรนหลกหนสงทไมชอบใจ วนเวยนอยทความชอบใจ-ไมชอบใจ รก-ชง ตดใจ-เกลยดกลว หลงใหลเบอหนาย แลวกฝากความสขความทกขของตนไวขนกบสงเสพบรโภคซงเมอเวลาผานไป ชวตกไมไดฝกฝนพฒนา กตกต าดอยคาและไมมอะไรทจะใหแกโลกน หรอแกสงคม ถาไมมวหลงตดอยกบการหาเสพความรสก ทเปนไดแคนกบรโภค แตรจกใชอนทรยเพอศกษา สนองความตองการรหรอความใฝร กจะใชตา ห เปนตน ไปในทางการเรยนร และจะพฒนาไปเรอย ๆ ปญญาจะเจรญงอกงาม ความใฝรใฝสรางสรรคจะเกดขนกลายเปนนกผลต นกสรางสรรค และจะไดพบความสขอยางใหม ๆ ทพฒนาขยายขอบเขตและประณตยงขน พรอมกบความใฝรใฝสรางสรรคทกาวไปขางหนาเปนผมชวตทดงาม และมคณคาแกสงคม ๓. ปจจยปฏเสวนา คอ การเสพบรโภค ๔ รวมทงสงของเครองใชทงหลาย ตลอดจนเทคโนโลยคอการฝกศกษาใหรจกเสพบรโภคตาง ๆ ดวยปญญาทรเขาใจคณคาหรอประโยชนทแทจรงของสงนน ๆ เรมตงแตอาหาร กพจารณารเขาใจความจรงวา รบประทานอาหาร เพอเปนเครองหลอเลยงชวตใหรางกายมสขภาพแขงแรง ชวยใหสามารถด าเนนชวตทด งาม อยางทตรสไววา ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน พจารณาโดยแยบคายแลว จงเสพ (นงหม) จวร เทาทวา

๖๑

เพอปองกนความหนาว รอนสมผสแหงเหลอบ ยง ลม แดด สตวเลอยคลาน เทาทวา เพอปกปดอวยวะทควรอาย ๔. สมมาอาชวะ คอ การเลยงชพโดยทางชอบธรรม ซงเปนศลขอส าคญอยางหนง เมอน ามาจดเขาชดศล ๔ ขอน และเนนส าหรบพระภกษ ทานเรยกวา “อาชวปารสทธ” (ความบรสทธแหงอาชวะ) เปนเรองของความสจรตเกยวกบปจจยปรเยสนา คอการแสวงหาปจจย ศลขอนในขนพนฐาน หมายถง การเวนจากมจฉาชพ ไมประกอบอาชพทผดกฎหมาย ผดศลธรรม แตหาเลยงชพโดยทางสจรต สมมาอาชพนอกจากจะเปนอาชพการงานทเปนประโยชนแกชวตและสงคมแลว ยงเปนประโยชนในดานการศกษา พฒนาชวตของตนเองดวย ซงผท างานควรตงใจใชเปนโอกาสในการพฒนาตน เชนเปนแดนฝกฝนพฒนาทกษะตาง ๆ ฝกกาย วาจา กรยามารยาท พฒนาความสามารถดานสอสารสมพนธกบเพอนมนษย ฝกความเขมแขง ขยน อดทน ความมวนย ความรบผดชอบ ความมฉนทะ มสตและสมาธ พฒนาความสขในการท างาน และพฒนาดานปญญา เรยนรจากทกสงทกเรองทเกยวของเขามา คดคนแกไขปรบปรงการงาน และการแกปญหาตางๆ การฝกศกษาในดานและในขนศล ๔ ประเภททกลาวมาน จะตองเอาใจใสใหความส าคญกนใหมาก เพราะเปนททรงตวปรากฏตวของวถชวตตามทเรยกวามรรคและเปนพนฐานของการกาวไปสสกขาคอการศกษาทสงขนไป สสกขา คอการศกษาทสงขนไปถาขาดพนฐานนแลวการศกษาขนตอไปกจะงอนแงนรวนเร เอาดไดยากสวนสกขาดานจตหรอสมาธและดานปญญา ทเปนเรองลกละเอยดกวางขวางมาก จะยงมากลาวเพมจากทพดไปแลว กอนจะผานไปมขอควรท าความเขาใจทส าคญในตอนน ๒ ประการ คอ ๑. ในแงไตรสกขา หรอในแงความประสานกนของสกขาทง ๓ ไดกลาวแลววา ชวตคนทง ๓ ดาน คอ การสมพนธกบโลก จตใจ และความรความคด ท างานประสานเปนปจจยแกกน ดงนนการฝกการศกษาทง ๓ ดาน คอ ศล สมาธ และปญญา จงด าเนนไปดวยกนทพดวา สกขา/ฝกศกษาขนศลน มใชความหมายวา เปนเรองของศลอยางเดยว แตหมายความวา ศลเปนแดนหรอดานทเราก าลงเขามาปฏบตจดการ หรอท าการฝกอยในตอนน ขณะนแตตวท างาน หรอองคธรรมทท างานในการฝกกมครบทงศล สมาธ ปญญา พดดวยภาษางาย ๆ วาในขนศลน ธรรมฝายจต/สมาธและปญญา มาท างานกบเรองรปธรรม ในแดนของศล เพอชวยกนฝกฝนพฒนาศล และในการท างานน ทงสมาธและปญญากฝกศกษาพฒนาตวมนเองไปดวย ในขนหรอดานอน ๆ กเชนเดยวกน ทงศล สมาธ และปญญา ตางกชวยกนรวมกนท างานประสานกนตามบทบาทของตน ๒. ในแงมรรค หรอในแงคณสมบตภายในของชวต ขณะทมการฝก ศกษาดวยไตรสกขานนถามองเขาไปในชวตทด าเนนอย คอมรรคทรบผลจากการฝกศกษาของสกขา กจะเหนวา

๖๒

กระบวนธรรมของการด าเนนชวตกกาวไปตามปกตของมน โดยมปญญาในชอวาสมมาทฐเปนผน ากระบวนของชวตนนทง ๓ ดาน สมมาทฐน มองเหนรเขาใจอยางไรเทาไร กคดพดท าด าเนนชวตไปในแนวทางนนอยางนน และไดแคนน อยางไรกด กระบวนการแหงสกขามใชวาจะเรมขนมาและคบหนาไปเองลอย ๆ แตตองอาศยปจจยเกอหนนหรอชวยกระตน เนองจากปจจยทวานเปนตวน าเขาสสกขา จงจดวาอยในขนกอนมรรคและการน าเขาสสกขาน เปนเรองส าคญมากดวยเหตน จงท าใหแบงกระบวนการแหงการศกษาออกเปน ๒ ขนตอนใหญ คอขนน าเขาสสกขาและขนไตรสกขา

๓.๓ กระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาเมอน าอรยมรรคมองค ๘ มาสงเคราะห พระพทธองคทรงชแนะไวจนมความรแจงในอรยสจ ๔ ไดแก ความรในเรองทกข (ความทกข) ทกขสมทย (เหตเกดแหงทกข) ทกขนโรธ (ความดบทกข) ความรในทกขนโรธคามนปฏปทา (ขอปฏบตใหถงความดบทกข คอ อรยมรรค ๘) ความรแจงทสดนจะน าพาผรแจงไปสความหลดพนจากการเวยนวายตายเกดและเขาถงพระนพพานได ๓.๓.๑ ความหมายอรยมรรคมองค ๘ ค าวา อรยมรรคมองค ๘ คอหลกธรรมของพระพทธองค ประกอบไปดวยค า ๓ ค า คอ ๑) ค าวาอรยะ แปลวาประเสรฐ ๒) ค าวา มรรค แปลวา หนทาง หรอเสนทาง ๓) องค ๘ หมายถง สวนประกอบทงหมดม ๘ ประการ รวมความไดวา อรยมรรคมองค ๘ หมายถงทางอนประเสรฐ ๘ ประการ หรอ เสนทางอนส าคญ ๘ สาย ประกอบดวยค ๑. สมมาทฐ ๒. สมมาสงกปปะ ๓. สมมาวาจา ๔. สมมากมมนตะ ๕. สมมาอาชวะ ๖. สมมาวายามะ ๗. สมมาสต ๘. สมมาสมาธ พทธบรษทหรอเรยกวาพทธศาสนกชนตองใฝรและเขาใจในกระบวนการเรยนร และปฏบตตนตามวถทางแหงอรยมรรค ๘ ทพระพทธเจาไดตรสไว

๓.๓.๒ หลกการของอรยมรรคมองค ๘ อรยมรรคมองค ๘ ประการ มรายละเอยดเพอศกษาดงน

๑. สมมาทฐ ค าวา ทฐ คอ ความเหน ความเขาใจ ความเชอ สวนค าวา สมมาทฐ คอ ความเหนชอบ หมายถง ความเหนถกตอง ตามท านองคลองธรรม ความเขาใจชอบในธรรมตาง ๆ ตามความเปนจรง

๖๓

ของธรรมนน เชน เหนวาท าดไดด ท าชวไดชว บดามารดา มพระคณ บญมบาปม เหนหรอเขาใจสภาพความเปนจรงของชวต เชน เหนไตรลกษณ เหนปฏจจสมปบาท เปนตน อนง ค าวา เหน ในสมมาทฐ นหมายถงเหนดวยใจ ใจเหน ไมใชตาเหนในพระสตรไดรวบรวมความเหนผดของลทธและความเชอตาง ๆ ในชมพทวปในสมยพระพทธกาลนนไวในขอทวา ทฐ ๖๒ โดยแบงเปน ๘ ประเภท สรปได คอ มจฉาทฏฐ เรองอตตาและโลก เชน เหนวาตวตน (อตตา) และโลกเทยง เพราะระลกชาตไดหรอเพราะคดเอาเอง เหนวาพระพรหมผสรางโลกเทยง เทวดาบางพวกเทยง คดคาดคะเนเอาเองวาตนฝายจตเทยงฝายกายไมเทยงเหนวาโลกมทสดโลกไมมทสด โลกมทสดเฉพาะดานบนดานลาง คดคาดคะเนเอาเองวาโลกม/ไมมทสดกไมใช เปนพวกทค าพดซดสายไมตายตว เพราะเกรงวาจะพดเทจจะยดถอ จะถกซกถาม หรอเพราะไมรจรง จงมกจะปฏเสธวาอยานกไมใช อยางนนกไมใช มใชมใชกไมใช หรอ ไมยอมรบ หรอ ยนยนอะไรเลย เหนวาสงตาง ๆ ในโลกเกดขนเองไมมเหต เพราะเคยเกดเปนอสญญสตว หรอ คดคาดคะเนเอาเอง เหนวาหลงจากตายแลว อตตาทเปนของมนษยและสตว หรอผเขาถงฌานขนสงตาง ๆ ขาดสญ เหนวาความเพยบพรอมในกามคณ ๕ หรอความเพยบพรอมในฌานขนตาง ๆ เปนนพพานอยางยอดในปจจบน มจฉาทฏฐ เรอง กฎแหงกรรม เชน เหนวาการกระท าสกแควาเปนการกระท า ไมมด ไมมชว ไมมบญ ไมมบาป เหนวาไมมเหตปจจยท าใหสตวบรสทธ หลงเวยนวายตายเกดจนถงทสดแลวสตวกจะบรสทธเองทกอยางเปนไปเอง เหนวาไมมการเวยนวายตายเกด จงเหนวา ทานทใหแลว ไมมผล ผลกรรม ไมมโลกหนาไมม เมอตายแลวกสลายไป เหนวาทกอยางเปนสภาวะ ๗ กอง คอ ดน น า ลม ไฟ ลม สข ทกข และ ชวะ ซงเปนสภาพยงยนตงมนอยดจภเขา ไมแปรปรวน ไมอาจท า ใหเกดทกขสขแกกนได ดงนน ถาบคคลหนงเอาอาวธไปฆาอกคนกถอวาเปนแคการสอดอาวธไปตามชองแหงสภาวะ ๗ กอง คอ ดน น า ลม ไฟ ลม สข ทกข และ ชวะ เทานนเหนวาการทรมานตนเปนการเผากเลสความเหนเหลาน ขดแยงกบสงทพระพทธเจาสอนเรอง เหต ปจจย ในการเวยนวายตายเกดใน ปฏจจสมปบาทและเรอง หลก ศล สมาธ ปญญา มชฌมาปทา และ เรองกฎแหงกรรม ท าดไดด ท าชวไดชว การเรมตนเดนทางเขาสอรยมรรคนน สมมาทฐ หรอความเหนทถกตองชอบธรรม เปนจดเรมตนในการปฏบตธรรม เปนแมทพน าหนาใหแกธรรมทงหลาย เปรยบเสมอนแมนก มลก ๗ ตว แมนกไปทางไหน ลกนกกตองตามไปนฉนใด หมวดธรรมทงเจดหมวดกมารวมกนอยในสมมาทฐในสมยพระพทธกาลพระพทธเจาและพระสาวกทงหลายออกเผยแพรพทธศาสนาไดน าหลกสมมาทฐเปนหลกยนตวในการสอน แมจะมธรรมหมวดอนอยบาง กเกยวเนองกบสมมาทฐ ความเหนชอบทงนน จดมงหมายคอตองการใหทกคนทฟงธรรมไดเปลยนใจจากความเหนผด กลบมาเปนความเหนถกตามหลกความจรง จากนนกใหอบายธรรมหมวดอนตอไป ดงนนการทเราจะเรมตนปฏบตธรรมเพอความ

๖๔

หลดพนนนตองเรมตนใหถกคอเรมจากการละมจฉาทฐซงมโทษและเปนอปสรรคตอการเขาถงสจธรรมทพระพทธเจาทรงสงสอนไว และพฒนาใหตนมสมมาทฐ ตามค าสอนของพระพทธเจา

๒. สมมาสงกปปะ ค าวา สงกปปะ คอ ความด าร ความคดตงใจ สวนค าวา สมมาสงกปปะ คอความด ารชอบ ความคดตงในทางทชอบ หมายถง ความคดชอบความคดถกตองหรอความตรกตรองในทางทดมขอความบางตอนจากพระไตรปฎกเกยวกบสมมาสงกปปะ มอย ๒ ประการ คอ ๑. พระพทธเจาทรงจ าแนกสมมาสงกปปะ เปน ๒ จ าพวก คอ (๑) สมมาสงกปปะทยงมอาสวะเปนสวนแหงบญ ใหผลคออปธ คอ ความคดตงใจทจะออกจากกาม หมายถง คดทจะออกจากความอยาก ความปรารถนานาใครใน รป เสยง กลน รส กาย สมผส เยน รอน ออน แขง ทชอบ ทพอใจ ทหลงใหล ความคดตงใจในความไมพยาบาท คอ ความขดเคองแคนใจ เจบใจ คดรายตอผอน ผกใจเจบคดแกแคน และความคดตงใจในการไมเบยดเบยน หมายถง คดเอาเปรยบผอน คดเอาประโยชนแกตนโดยท าใหผอนเดอดรอน (๒) สมมาสงกปปะอนเปนอรยะ ทไมมอาสวะ เปนโลกตตระ เปนองคแหงมรรค คอ ความตรก ความวตก ความด าร ความแนนแน ความแนบแนน ความปกใจ ความปรงแตงค าของผมทไมมอาสวะ เพยบพรอมดวยอรยมรรค เจรญอรยมรรคอย ความพยายามเพอละมจฉาสงกปปะ รกษาสมมาสงกปปะใหถงพรอม ความพยายามนนเปนสมมาวายามะ ผนนมสตละมจฉาสงกปปะ มสตเขาถงสมมาสงกปปะอย สตของผนนเปนสมมาสต ธรรม ๓ น คอ (๑) สมมาทฐ (๒) สมมาวายามะ (๓) สมมาสต ยอมหอมลอมคลอยตามสมมาสงกปปะของผนน๓๖ ๒. พระพทธเจา ทรงจ าแนกวตก (ธรรมชาตทจะยกจตขนสอารมณ) ออกเปน ๒ ประเภท คอ (๑) อกศลวตก ๓ ไดแก กามวตก (ความคดในทางกาม) พยาบาทวตก (ความคดในการปองรายผอน) วหงสาวตก (ความคดในทางเบยดเบยนผอน) (๒) กศลวตก ไดแก เนกขมมวตก (ความคดเพออกจากกาม) อพยาบาทวตก (ความคดทไมพยาบาท) อวหงสาวตก (ความคดทไมเบยดเบยน) พระพทธเจาสรปวา ผช านาญในวถแหงวตก คอ ร เทาทนความคดของตน สามารถควบคมความคดได ประสงคจะคดเรองอะไรกคดได ไมประสงคจะคดเรองอะไรกไมคดได จงจะเปนผสามารถตดตณหาและดบทกขได ดงนน สมมาสงกปปะ คอการรกษาใจใหคดด ละความคดทชวนนเองขอปฏบตในสมมาสงกปปะน จงแสดงใหเหนวา ผทมงบรรลนพพานหรอคณธรรมชนสงนนจะตองเปนผมใจไมอาฆาตมาดรายใคร นนคอมจตใจสงบและมเมตตากรณาตอผอน ในทางตรงกน

๓๖ ม.อ.(ไทย) ๑๔/๑๓๗/๑๗๖-๑๗๗.

๖๕

ขามถาไมมความด ารชอบดงกลาวกเรยกวา มจฉาสงกปปะ เมอเปนเชนนจตกไมสงบไดงาย ๆ เลย เพราะอาจจะตกเปนทาสของความรก ความชงและความหลง

๓. สมมาวาจา ค าวา วาจา คอค าพด ถอยค า และค าวา สมมาวาจา คอ ค าพดทถกตอง วาจาชอบ อนหมายถง การส ารวมระวงในการพดไมใหผด ใหพดแตวาจาสจรต๓๗ ไดแก ๑. เวนจากการพดเทจ คอ พดแตค าสตย ด ารงความสตย มถอยค าเปนหลก เชอถอไดไมหลอกลวงชาวโลก ๒. เวนจากการพดสอเสยด คอ ฟงความจากฝายนแลว ไมไปบอกฝายโนน เพอท าลายฝายน หรอฟงความฝายโนนแลวไมมาบอกฝายน เพอท าลายฝายโนน สมานคนทแตกตางกน สงเสรมคนทปรองดองกน ชนชม ยนด เพลดเพลนตอผทสามคคกน พดแตถอยค าทสรางสรรคความสามคค ๓. เวนจากการพดค าหยาบ คอ พดแตค าไมมโทษ ไพเราะนารก จบใจ ท าใหคนสวนมากรกใคร พอใจ ๔. เวนจากการพดเพอเจอ คอ พดถกเวลา พดค าจรง พดองประโยชน พดองธรรม พดองวนย พดค าทมหลกฐาน มทอางอง มทก าหนด ประกอบดวยประโยชน เหมาะแกกาลเวลา ขอความบางตอนจากพระไตรปฎกเกยวกบ “สมมาวาจา” มดงน ๑. พระพทธเจาทรงแสดงการตรสวาจาของพระองคเองในการสนทนากบอภยราชกมาร ณ พระเวฬวน เขตกรงราชคฤหวา “ราชกมาร ตถาคต กอยางนนเหมอนกน วาจาทตรส เชน - รวาจาท ไมจรง ไมแท ไมประกอบดวยประโยชน และวาจานนไมเปนทรก ไมเปนทชอบใจของคนอน ตถาคต ไมกลาววาจานน - อนงตถาคตรวาจาทจรง ทแท แตไมประกอบดวยประโยชน และวาจานนไมเปนทเปนทรกไมเปนทชอบใจของคนอน ตถาคต ไมกลาววาจานน - ตถาคตรวาจาทจรง ทแท และประกอบดวยประโยชน แตวาจานนไมเปนทรก ไมเปนทชอบใจของคนอน ในขอนน ตถาคต รกาลทจะกลาววาจานน ตถาคตรวาจาทไมจรง ไมแท ไมประกอบดวยประโยชน แตวาจานนเปนทรกเปนทชอบใจของคนอน ตถาคตไมกลาววาจานน - ตถาคตรวาทจรง ทแทไมประกอบดวยประโยชน แตวาจานนเปนทรกเปนทชอบใจของคนอน ตถาคตไมกลาววาจานน

๓๗ม.อ.(ไทย) ๑๔/๑๔/๒๐.

๖๖

- อนง ตถาคตรวาจาทจรง ทแท ทประกอบดวยประโยชน และวาจานนเปนทรก เปนทชอบใจของคนอนในขอนน ตถาคต รกาล ทจะกลาววาจานน ขอนนเพราะเหตไร เพราะตถาคตมความเอนดในหมสตวทงหลาย๓๘ ๒. พระพทธเจาทรงกลาวถง “หลกการพดความลบ” แกภกษในอรณวภงคสตร สรปความไดดงน - ความลบอนใด ทไมเปนความจรง ไมเปนความแทไมประกอบดวยประโยชนไมพงกลวความลบนนเปนอนขาด - ความลบอนใดทเปนความจรง เปนความแท แตไมประกอบดวยประโยชน กพงส าเหนยกเพอจะไมกลาวความลบนน - ความลบอนใดทเปนความจรง เปนความแท ประกอบดวยประโยชน ในเรองนน ภกษพงรกาลเพอจะกลาวความลบนน - ไมรบรอนจงพด เมอรบรอนไมควรพด เพราเมอรบรอนพด แมกายกล าบาก จตกแกวงเสยงกพราคอกแหง แมค าพดทรบรอนพดกไมสละสลวย ฟงไมเขาใจ - ไมพงยดภาษาทองถน ไมพงละเลยค าพดสามญ เพราะการยดภาษาทองถน และการละเลยค าพดสามญเปนการพดดวยความยดมนถอมน หลกการโดยสรปคอ ค ากลาววาจาใดทมากอใหเกดทกข ไมมความเบยดเบยน ไมกอความคบแคน ไมมความเรารอนไมยดภาษาทองถน เปนขอปฏบตทถก ๓. พระพทธเจาไดทรงแนะ “อบายระงบความโกรธ เพองดเวนการพดค าหยาบ” เนองจากโทสะ สรปไดดงน วธทบคคลอนจะใชพดกบเราทงหลายม ๕ ประการน ๑) พดตามกาลอนสมควรหรอไมสมควร ๒) พดเรองทเปนจรงหรอไมเปนจรง ๓) พดค าทออนหวานหรอหยาบคาย ๔) พดค าทมประโยชนหรอไรประโยชน ๕) มเมตตาจตพดหรอมโทสะพด ๔. พระพทธเจากลาวถง “การพดทเปนไปเพอการรแจงและสงบจากกเลส” สรปโดยยอไดวา “ภกษผมสมปชญญะนนจกไมพดเรองเหนปานน คอ เรองพระราชา โจร มหาอ ามาตย กองทพภย การรบ ขาว น า ผา ทนอน พวงดอกไม ของหอม ญาต ยาน บาน นคม เมอง ชนบท สตร คนกลาหาญ ตรอก ทาน า เรองเบดเตลด เรองโลก คนทลวงลบไปแลว ทะเล ความเจรญ และ ความเสอม ซงเปนเรองเลวทราม เปนของชาวบาน เปนของปถชน ไมใชของพระอรยะ ไมประกอบดวยประโยชนไมเปนไปเพอความเบอหนาย เพอคลายก าหนด เพอดบ เพอสงบระงบ เพอรยง เพอตรสรและนพพาน”

๓๘ ม.ม.(ไทย) ๑๓/๘๖/๘๘.

๖๗

สงทภกษพงกลาว คอ เรองความมกนอย เรองความสนโดษ เรองความสงด เรองความไมคลกคลกน เรองการปรารถนาความเพยร เรองศล สมาธ ปญญา วมตต วมตตญาณทสสนะ ซงเปนเรองขดเกลากเลสอยางยงเปนสปปายะแกความเปนไปแหงจต เปนไปเพอความเบอหนายโดยสวนเดยว เพอคลายก าหนด เพอดบเพอสงบระงบ เพอรยง เพอตรสรและเพอนพพาน

๔. สมมากมมนตะ ค าวา กมมนตะ คอ การกระท า และ ค าวา สมมากมมนตะ คอ การกระท าในทางทชอบหรอการงานชอบ หมายถง การประพฤตชอบทางกายทเรยกวา กายสจรต ๓ อยาง ไดแก ๑. เปนผเวนขาดจาการลาสตว วางไม วางมด แลวมความละอาย และมความเอนดอนเคราะหดวยความเกอกลในสรรพสตว ๒. เปนผเวนจากการลกทรพย ถอเอาแตของทเขาให หวงแตของทเขาให ไมลกขโมย ๓. เปนผเวนจากการประพฤตผดในกาม ประพฤตพรหมจรรย ประพฤตหางไกลเวนเมถนหรอประพฤตผดในกาม ความรวาอะไรคอการกระทถกตอง และ ไมถกตองนนคอ สมมาทฐ ความพยายามเพอละมจฉากมมนตะ รกษาสมมากมมนตะใหถงพรอม ความพยายามนนเปนสมมาวายามะ ผนนมสตละมจฉากมมนตะ มสตเขาถงสมมากมมนตะสตของผนนเปนสมมาสต ธรรม ๓ น คอ (๑) สมมาทฐ (๒) สมมาวายามะ (๓) สมมาสต ยอมหอมลอมคลอยตามสมมากมมนตะของผนน สมมากมมนตะนนจะชวยใหผปฏบตมจตใจสงบ และ ไมสรางอกศลกรรม หรอ วบากกรรมทหนก ทางกายทางใจเปนอปสรรคตอการเดนทางตามอรยมรรคองคอน ๆ และเขาสนพพาน ดงนน ผมกายสจรตทง ๓ อยาง ดงกลาวไดชอวา เปนผมการกระท าทชอบ ผไมเบยดเบยนตนเองและผอน นบวาเปนผไดปฏบตตามหนทางแหงความพนทกขขอท ๔ คอ สมมากมมนตะ

๕. สมมาอาชวะ ค าวา อาชวะ คอ การเลยงชพ และค าวา สมมาอาชวะ คอ การเลยงชพในทางทถกตอง สจรตอนไดแก (๑) เวนขาดจากการฆา มนษยและสตว เบยดเบยน มนษยและสตว (๒) เวนจากการลกทรพย การตฉงวงราว การปลน และการขกรรโชก (๓) เวนจากการประพฤตผดในกาม ประกอบอาชพผดประเวณ (๔) เวนจาการพดเทจ ลอลวง ตลบตะแลง พดสอเสยด พดค าหยาบ พดเพอเจอ และ (๕) เวนจากการเบยดเบยน โกง ลอลวง การรบสนบน ขอความบางตอนจากพระไตรปฎกเกยวกบสมมาอาชวะ มดงน ๑. พระพทธเจาได กลาวถงการประกอบอาชพในชาตกอน ๆ ของพระองควา “ภกษทงหลาย ในชาตกอนภพกอน ก าเนดกอน ตถาคตเกดเปน มนษยละมจฉาอาชวะแลว ด ารงชวตอยดวย “สมมาอาชวะ” คอ เวนขาดจากการโกงดวยตาชง การโกงดวยของปลอม การโกงดวยเครอง

๖๘

ตวงวด การรบสนบน การลอลวง การตลบตะแลง การตด (อวยวะ) การฆา การจองจ า การฉกชงวงราว การปลนและการขกรรโชก เพราะตถาคตไดท า สงสม พอกพน ท าใหกรรมนนไพบ ลยแลว หลงจากตายแลวตถาคตจงไดไปเกดในสคตโลกสวรรค ครอบง าเทพเหลาอนในเทวโลกนน ดวยฐานะ ๑๐ คอ อายทพย วรรณะทพย สขทพย ยศทพย ความเปนใหญทพย รปทพย เสยงทพย กลนทพย รสทพย โผฏฐพพะทพยจตจากเทวโลกนนแลว มาสความเปนอยางน”๓๙ ๒. ในพรหมชาลสตร พระพทธเจากลาวแกพราหมณ ถงสมมาอาชวะ สรปความไดคอ “พระสมณโคดมทรงเวนขาดจากการเลยงชพผดทางดวย เดรจฉานวชา (ความรทไปในแนวขวางไมเปนไปเพอนพพาน) เชน ท านายอวยวะ ท านายต าหน ท านายโชคลาง ท านายฝน ท าพธบชา พธพลกรรมดวยเลอด วชาดพนท วชาการปกครอง วชาท าเสนห เวทมนตรไลผ วชาตงศาลพระภม ท านายลกษณะสตร ท านายลกษณะบรษ ดฤกษยาตราทพ พยากรณวาจกมจนทรคราส สรยะคราส จกมอกกาบาตและดาวตก แผนดนไหว หรอดาวนกกษตรโคจรถกทางจกมผลอยางน โคจรผดทางจกมผลอยางน พยากรณวาฝนจะด ฝนจะแลง จะมภยจะมโรคการค านวณดวยวธนบนว (มททา) การค านวณดวยวธนบในใจ (คณนา) การค านวณดวยวธอนมานดวยสายตา (สงขาร) วชาฉนทลกษณและโลกายตศาสตรใหฤกษววาหมงคล รายมนตพนไฟ ท าพธเรยกขวญ ท าพธบนบาน พธแกบน รายมนตขบผ ตงศาลพระภม ท ากระเทยใหเปนชาย ท าชายใหเปนกระเทย ท าพธปลกเรอน พธบวงสรวงพนท รดน ามนต ปรงยาส ารอก ยาแกโรค ฯลฯ”

๖. สมมาวายามะ ค าวา วายามะ คอ ความเพยร และค าวา สมมาวายามะ คอ ความเพยรชอบ หรอความเพยรในทางทถกตอง ความเพยรในทนกคอ ปธาน อนหมายถง ความเพยรชอบ ๔ อยาง ไดแก ๑. สงวรปธาน คอ การเพยรระวง ใชตอตานกระแสกเลสมใหเกดขน ยงฉนทะใหเกดพยายามปรารถนาความเพยรประคองจต มงมน เพอคามไมเกดขนแหงบาปอกศลธรรมทยงไมเกดขน เชน ความโลภ ความโกรธ ความหลง เกดขนในสนดานตน เพยรปองกนอยาใหความชวรายใหมเกดขนอก ๒. ปหานปธาน คอ ความเพยรพยายามละ ใชตอสกบกเลส หรอความชวรายทเปนบาปอกศลธรรมทเกดขนกอนแลวใหหมดสนไปหรอพยายามก าจดความรสกไมดออกจากจตใหได เชน ถกใครคนใดคนหนงชกชวนใหเสพยาเสพตดแลวตองใชปหานปธานนฆาความชวนนใหได ๓. ภาวนาปธาน คอ ความเพยรเจรญ ใชสรางสรรคความดทยงไมมใหเกดมขน พยายามกอสรางกศลธรรมทยงไมเกดขน เชนการใหทานรกษาศล และเจรญจตภาวนา เปนตน

๓๙ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๔๐/๑๙๖.

๖๙

๔. อนรกขนาปธาน คอ ความเพยรรกษาความดเปนกศลธรรมทท าแลวหรอมอยแลวด ารงอย ไมใหเสอมหายหรอลดนอยถอยลงพยายามรกษาเอาไวอยางมนคงเหมอนเกลอรกษาความเคมโดยการท าความดอยเสมอเปนอาจณหรอเปนนสย กลาวโดยสรปคอ สมมาวายามะ คอการมความเพยรในการท าองคประกอบอน ๆ ทง ๗ ในอรยมรรคใหสมบรณตอเนองจนเขาสมรรค ผล นพพาน หรอ มความเพยรในการระวง ก าจดความชว พยายามท าความด และรกษาความด หรอเพยรลดละ ก าจด โลภะ โทสะ และโมหะ ใหหมดสนไปจากใจนนเอง

๗. สมมาสต ค าวา สต คอ ความระลกได นกได การคมใจไวกบจต หรอ กมจตไวกบสงทเกยวของ และค าวาสมมาสต คอ ความระลกชอบ ความระลกทถกตอง อนหมายถง การส ารวมหรอท าใจใหสงบตามแนวสตปฏฐาน ๔ (ทตงแหงจต) เปนการพจารณาใหเหนเนอง ๆ เพอมใหเกดความยดมนถอมนรางกายความรสกจตใจและธรรมทงทเปนกศลธรรมหรออกศลธรรม กลาวคอ ๑. ตงสตระลกชอบ โดยการพจารณาเหนภายในกาย ทวาเหนภายในกายคอพจารณาเหนเรองตาง ๆ ในกาย เชน ลมหายใจ อรยาบถ การเคลอนไหว ตลอดจนสวนตาง ๆ ของรางกาย และการเกดดบของรางกาย ใหเหนความจรงสงเหลานวา ไมใชสตว บคคล ตวตน เรา เขา เปนเพยงสกวากาย เรยกวา กายานปสสนา ๒. ตงสตระลกชอบ เปนผมความเพยรมสมปชญญะ มสต พจารณาเหน เวทนาในเวทนาทงหลาย ทวาเวทนาเหนเวทนา คอการก าหนดรเรองของเวทนา ความสข ความทกขและความไมสขไมทกขเวทนาเกดขนไดอยางไรตงอยอยางไร ดบไปอยางไร อนง สตนนตงมนอยวา กาย มอย กเพยงสกรวา อาศยระลกเทานน สตท าหนาท เพยงสกวาร เพยงสกวาอาศยระลก เทานน เขาเร ยกวา เวทนานปสสนา ๓. ตงสตระลกชอบเหนจตในจต ทวาเหนจตในจต หมายถงการก าหนดรพฤตการณของจตของตนอยางละเอยด จตรกกวารก จตโกรธกวาจตโกรธ จตลมหลงกรวาจตลมหลง ฟงซาน ฯลฯ เรยกวา จตตานปสสนา ๔. ตงสตระลกชอบ โดยการพจารณาเหนธรรมในธรรม ทเหนวาเหนธรรมในธรรม กคลาย ๆ กบเหนจตในจต แตทไมเหมอนกนในทเดยวคอการเหนจตในจต ไดแกรเทาทนความเคลอนไหวของจตสวนการเหนธรรมในธรรม ไดแก การรสงทมอยในจต เชน จตมนวรณ จงเรยกวา ธมมานปสสนา

๗๐

๘. สมมาสมาธ ค าวา สมาธ คอความมใจตงมน ความตงมนแหงจต ภาวะทจตตงมนอยในอารมณคอสงอนหนงอนเดยว การปฏบตเพอใหจตเขาสสมาธ นนกคอ การมสตระลกรในสงหนงสงเดยว ตอเนองจนจตตงมนแนวแนและพฒนาเขาสสมาธขนตาง ๆ ดงนน สมมาสตเปนพนฐานของการเขาสสมมาสมาธ สวน สมมาสมาธ คอความตงมนแหงจตชอบ เปนดงนคอ ความสงดจากกามและอกศลกรรมทงหลาย แลวบรรลปฐมฌานทมวตก วจาร ปตและสขอนเกดจากวเวกอย เพราะวตกวจารสงบระงบไปภกษนนจงบรรลตยฌานทมความผองใสภายใน มภาวะทจตเปนหนงผดขน ไมมวตกไมมวจารณมแตปตและสขอนเกดจากสมาธอย บรรลตตยฌาน บรรลจตตถฌาน ในปจจบน เราจะเหนผทใชพลงจากสมาธในทางอน ๆ มากมายในทางเดรจฉานวชา แมกระทงอลเบรต ไอนสไตน นกวทยาศาสตรชอดง จากสมาธขนสงของเขา กสามารถคนพบความจรงเกยวกบแสงและพลงงาน จนท าใหเกดการผลตอาวธท าลายลางสง นวเคลยร ซงเปนปญหารายแรงในปจจบน ดงนน สมมาสมาธ” จะเกดไดตองอาศย “สมมาทฐ” คอ มความเหนชอบวาเราปฏบตสมาธไปเพอความดบทกข ความหลดพน และ เพอนพพาน เราอาจจะไดรบ “อภญญา” ตาง ๆ จากสมาธขนสงนนเรากใชอภญญาในทางทชอบ ในทางทเปนกศล ภายใตขอบขายขององคมรรคอน ๆ ดวย ดงทจะเหนไดจากค ากลาวของพระพทธเจาดงน “ทานผเจรญทงหลาย สภาวะทจตมอารมณเดยวซงมองค ๗ ประการน แวดลอมเรยกวา “อรยสมมาสมาธทมอปนสะบางวา “อรยสมมาสมาธทมบรขาร บางวา ทานผเจรญทงหลาย ผมสมมาทฐ จงมสมมาสงกปปะ ผมสมมาสงกปปะ จงมสมมาวาจา ผมสมมาวาจาจงมสมมากมมนตะ ผมสมมากมมนตะ จงมสมมาอาชวะ ผมสมมาอาชวะ จงมสมมาวายามะ ผมสมมาวายามะ จงมสมมาสต ผมสมมาสต จงมสมมาสมาธ ผมสมมาสมาธ จงมสมมาญาณะ ผมสมมาญาณะ จงมสมมาวมตต..๔๐

๓.๓.๓ การประยกตกระบวนการเรยนรตามหลกอรยมรรคมองค ๘ เพอพฒนาบคคล เสนทางชวตสายทพระพทธเจาชน าใหแกมนษยนน คอ เสนทางแหง “มชฌมาปฏปทา” ทางสายกลางทมการปฏบตตาง ๆ ทไมตงจนเกนไปจนเปนการตงใจสรางความทกขทรมานทางกายทางใจใหแกตวเอง และไมยอหยอนจนเกนไปจนปลอยใหหมกมน เพลดเพลน พวพน กบความสขจากประสาทสมผสมากเกนไป ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ขอปฏบตทท าใหถงความดบทกข นนกคออรยมรรคมองค ๘ นนประกอบดวยสมมาทฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ

๔๐ท.ปา.(ไทย) ๑๐/๒๙๐/๒๒๔-๒๒๕.

๗๑

กลาวโดยสรป การเรมตนเดนทางเขาสการพฒนาตนตามหลกอรยมรรคนน สมมาทฎฐ หรอความเหนทถกตองชอบธรรมเปนจดเรมตนแหงการปฏบต ดงเชนสมยพระพทธกาลพระพทธเจาและพระสาวกทงหลาย ออกเผยแพรพทธศาสนาไดน าหลกสมมาทฐเปนหลกยดตวในการสอนแมจะมธรรมหมวดอนอยบางกเกยวเนองกบสมมาทฐ ความเหนชอบทงนนจดมงหมายคอตองการใหทกคนทฟงธรรมไดเปลยนใจจากความเหนผด กลบมาเปนความเหนถกตามหลกความจรง จากนนกใหอบายธรรมหมวดอนตอไป ดงนน การทเราจะเรมตนปฏบตธรรมเพอความหลดพนนนตองเรมตนใหถกคอเรมจากการละมจาทฐซงมโทษและเปนอปสรรคตอการเขาถงสจธรรมเปนอยางแรก การมสมมาทฐ เชน มความรและความเขาใจในเรองไตรลกษณ อนจจง ทกขง อนตตา เรองกฎ การเวยนวายตายเกดแหงปฏจสมปบาทกฎแหงกรรมและอรยสจ ๔ ในเบองตนของปถชนทยงไมสามารถรแจงในหลกธรรมเหลาน อาจตองอาศยความศรทธาในพระสมมาสมพทธเจาเสรมในเบองตน ครนเมอจตเรามความเหนถกตองจนมความปรารถนาตามทจะปฏบตตามสงทพระพทธองคทรงชน า เรากจะเรมลงมอกระท าสงตาง ๆ ทางกาย ทางวาจาทางใจ เพอเปนสมมากมมตตะ สมมาอาชวะ สมมาวาจา สมมาสงกปปะ และสมมาสมาธ โดยมสมมาวายามะ สมมาสต รวมกบ สมมาทฐ เปนตวหอมลอมอยเสมอ เมอเรามงมนมสมมาวายามะอยางตอเนองจตใจเรากจะพฒนาไปในเสนทางทลด ละก าจด โลภะโทสะ โมหะ จนกระทงหมดสนไป

๓.๔ ศรทธาเปนองคธรรมเบองตนทน าเขาสกระบวนการเรยนร ศรทธา แปลวา ความเชอ ความเชอถอ ความเชอมนในสงทดงาม๔๑กลาวคอเชอในปญญาตรสรขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาหรอตถาคตโพธสทธา๔๒ ในฐานะททรงเปนตนแบบของมนษยทงหลาย เปนความเชอมนในความสามารถของมนษยวาสามารถฝกฝนพฒนาตนไดตามความพรอมของแตละบคคล จนสามารถแกไขปญหาตาง ๆ เปนอสระและหลดพนจากความทกขได๔๓ ลกษณะของศรทธาม ๒ ประการ คอ

๑. ศรทธาเมอเกดขนสามารถขจดนวรณออกไปจากจต เมอจตปราศจากนวรณยอมผองใส เชน บคคลทมความพยาบาท คดปองรายเขา ใจยอมขนมว แตเมอพจารณาโดยเหตและผล เหนโทษของพยาบาทได กสามารถขจดความพยาบาทไดในทนท เพราะเกดศรทธาความเชอขนวา ท าเชนไรยอมไดผลเชนนน ตนกอความพยาบาทไวยอมไดรบผลของความพยาบาท เปนการท าลายประโยชนสขของผอน เมอนนใจกคลายลงจากความขนมว และมความผองใสตามล าดบ

๔๑ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๒๔๓. ๔๒ ดรายละเอยดใน อง.สตตก.(ไทย) ๒ภ/๖/๙,๒๙/๒๗๔-๒๗๙. ๔๓ ดรายละเอยดใน พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) , พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ,

หนา ๔๒๔-๔๒๗.

๗๒

๒. ศรทธาเมอเกดขนมลกษณะจงใจ ตวอยางเชน บคคลเมอเหนผอนพยายามกระท าความดจนสามารถน าตนขนสในฐานะอนสงได จงน ามาเปนแบบอยางแกตนในการด าเนนชวต แมวาจะล าบากเพยงไร กเพยรพยายามดวยความตงใจ ดวยความเชอวาตนสามารถน าตนขนสในฐานะอนสงไดเชนกน๔๔ เมอศรทธาดงกลาวตงมนแลว ยอมยงประโยชนใหส าเรจได๔๕ศรทธาจงเปนองคธรรมทจะตองปลกฝงใหเกดเปนเบองตน ทจะน าไปสการพฒนาปญญาหรอศรทธาเพอปญญา พระพทธศาสนาไมตองการใหบคคลเชอเรองใดโดยปราศจากปญญา จนกวาบคคลจะประจกษแจงดวยตนเองวาความรนนถกตอง จนเปนทพงใหแกตนเองได๔๖ ศรทธาในพระพทธศาสนาจงเปนความเชอทมปญญาควบคม จนกลายเปนสมมาทฏฐหรอปญญาทมคณภาพและเขาแทนทศรทธาทงหมด เปรยบเหมอนเดกหดขจกรยาน ตองใหพอหรอแมคอยประคอง แตเมอขเองไดแขงดแลวกไมตองคอยประคองอกตอไป ดงนนศรทธาจงตองเกอหนนใหปญญาไดจดเรมตน เชน ไดฟงเรองหรอบคคลใดแสดงสาระ มเหตผล นาเชอถอ นาเลอมใส เหนวาจะน าไปสความเปนจรงได จงเรมศกษาหรอคนควาจากจดหรอแหลงนน ท าใหการพฒนาปญญาเปนไปอยางเขมแขง เมอเกดศรทธาหรอมนใจวาจะไดความจรง กเพยรพยายามศกษาคนควาอยางจรงจง ศรทธากบปญญาจงตองประกอบเขาดวยกนเปนความเชอมนทมปญญาควบคมจนกลายเปนสมมาทฏฐ ซงสมมาทฏฐจะเกดขนไดดวยปจจย ๒ ประการ คอ ปรโตโฆสะ และโยนโสมนสการ๔๗

๑. ปรโตโฆสะ แปลวา การไดสดบจากบคคลอน๔๘ คอ การรบฟงค าแนะน าสงสอนค าบอกเลา ค าชแจง ค าอธบาย การชกจงแนะน า การไดเรยนรจากผอน ไดแก เพอน คร อาจารย บดา มารดา ฯลฯ รวมถงหนงสอ วทย โทรทศน สออเลกทรอนกสตาง ๆ สอมวลชนแขนงตาง ๆ ฯลฯ การสรางสมมาทฏฐดวยปจจยประกอบคอปรโตโฆสะ ซงเปนปจจยภายนอกจดเปนวธการทเรมตนด วยศรทธาและอาศยศรทธาเปนส าคญ ปรโตโฆสะจงมงหมายไปทกลยาณมตรซงเปนแหลงความรทดงาม เมอน าเขามาสกระบวนการเรยนรหรอการฝกฝนอบรมจงมงหมายทบคคลซงมคณสมบตทสามารถถายทอดสงสอนอบรมใหไดผลด กลยาณมตรจงตองมคณสมบตดงน

๔๔ ส านกวรรณคดและประวตศาสตร กรมศลปากร, คมภรมลนทปญหา ไทย-บาล,พมพครงท ๙ ใน

งานพระราชทานเพลงศพ พระพทธวงศมน (บญมา ทปธมโม (สดสข)) , (กรงเทพมหานคร: บรษทประยรวงศพรนตง จ ากด, ๒๕๕๐), หนา ๕๕.

๔๕ ส .ส.(ไทย) ๑๕/๕๑/๖๗. ๔๖ ดรายละเอยดใน อง.ตก.(ไทย) ๒๐/๖๖/๒๕๕-๒๖๓. ๔๗ ม.ม.(ไทย) ๑๒/๔๕๒/๔๙๑,อง.ทก.(ไทย) ๒๐/๑๒๗/๑๑๕. ๔๘ ม.ม.(ไทย) ๑๒/๔๕๒/๔๙๑.

๗๓

๑) เปนทรกเปนทพอใจ หมายถง มตรทคบแลวสบายใจ ชวนใหอยากเขาไปปรกษาไตถาม ๒) เปนทเคารพ หมายถง มตรทมความประพฤตสมควรแกฐานะ เปนทพงไดและปลอดภย ๓) เปนทยกยอง หมายถง มตรทมความรหรอมปญญาทแทจรง เปนบคคลทฝกฝนอบรมตนเองอยสม าเสมอ ควรเอาเปนตวอยาง เมอกลาวอางถงกมความภมใจ ๔) เปนนกพด หมายถง มตรทรจกชแจงใหเขาใจ รวาเมอไรควรพดอะไรและพดอยางไร คอยใหค าตกเตอนทด ๕) เปนผอดทนตอถอยค า หมายถง มตรทพรอมจะรบฟงค าปรกษา ค าซกถามค าเสนอ ค าวพากษวจารณ สามารถอดทนฟงไดอยางไมเบอ ไมโกรธหรอฉนเฉยว ๖) เปนผพดถอยค าลกซงได หมายถง มตรทสามารถอธบายเรองทซบซอนใหเขาใจได และแนะน าใหสามารถเรยนรเรองราวทลกซงยงขนตอไป ๗) ไมชกน าในอฐานะ หมายถง มตรทไมแนะน าไปในเรองทเหลวไหลหรอไมแนะน าไปในทางทเสอมเสย๔๙ การรบฟงค าแนะน าสงสอนจากกลยาณมตรจะท าใหบคคลไดฟงสงทยงไมเคยฟงเขาใจสงทไดฟงแลว บรรเทาความสงสย ท าความเหนใหตรง และจตของผฟงยอมเลอมใส๕๐ ซงกลยาณมตรจะเปนผน าเขาสกระบวนการพฒนาปญญา ดงน ๑) สตมยปญญา แปลวา ปญญาทเกดจากการฟง๕๑ คอปญญาทเกดจากการเขาหากลยาณมตรเพอขอความร ค าแนะน า โดยการนอมฟง จดจ าหลกธรรมค าสงสอนเหลานน ๒) จนตามยปญญา แปลวา ปญญาทเกดจากการคด๕๒ คอปญญาทเกดแตการคดพจารณาเหตผล เมอไดรบความรหรอค าแนะน าจากกลยาณมตรแลวจงน ามาไตรตรอง พนจพจารณาอยางมระบบระเบยบไปตามความเปนจรงตามเหตและผล หรอเรยกวา โยนโสมนสการ๕๓ ๓) ภาวนามยปญญา แปลวา ปญญาทเกดจากการฝกฝนอบรม๕๔ หรอการลงมอปฏบต คอการน าเอาความรทเปนสตมยปญญาและจนตามยปญญามาทดลองปฏบตอยางตอเนองยง ๆ ขนไป จนเกดความช านาญ ซงเปนประสบการณตรงของผปฏบต

๔๙ อง.สตตก.(ไทย) ๒๓/๓๗/๕๗. ๕๐ อง.ปญจก.(ไทย) ๒๒/๒๐๒/๓๔๔. ๕๑ ท.ปา.(ไทย) ๑//๓๐๕/๒๗๑. ๕๒ ท.ปา.(ไทย) ๑/๓๐๕/๒๗๑. ๕๓ ข.อต.(ไทย) ๒๕/๑๖/๓๖๐ ๕๔ ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๗๑.

๗๔

ดวยคณสมบตของกลยาณมตรดงกลาว องคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาไดตรสถงความส าคญของกลยาณมตรวา “เพราะพดถงองคประกอบภายนอก เราไมเหนองคประกอบอนแมอยางหนงทเปนไปเพอประโยชนมากเหมอนความมกลยาณมตรน ความมกลยาณมตรยอมเปนไปเพอความมประโยชนมาก”๕๕ และ “เราไมเหนธรรมอนแมอยางหนงทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกดขนกเกดขน หรอเปนเหตใหอกศลธรรมทเกดขนแลวเสอมไปเหมอนความมกลยาณมตรน เมอมกลยาณมตร กศลธรรมทยงไมเกดขนกเกดขน และอกศลธรรมทเกดขนแลวกเสอมไป”๕๖ ๒) โยนโสมนสการ แปลวา การท าในใจโดยแยบคาย๕๗ หมายถง การพจารณาโดยแยบคาย พจารณาถงตนสายปลายเหต คดอยางมระบบระเบยบ คดสบสาวหาเหตและผลตงแตตนจนเขาใจตลอด ใหไดความร ใหไดประโยชน๕๘ ซงเปนปจจยภายในของตวผปฏบตเอง องคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาไดตรสถงความส าคญของโยนโสมนสการวา “เพราะพดถงองคประกอบภายใน เราไมเหนองคประกอบอนแมอยางหนงทเปนไปเพอประโยชนมากเหมอนโยนโสมนสการ โยนโสมนสการยอมเปนไปเพอความมประโยชนมาก”๕๙ และ “เราไมเหนธรรมอนแมอยางหนงทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกดขนไดเกดขน หรอเปนเหตใหอกศลธรรมทเกดขนแลวเสอมไปเหมอนโยนโสมนสการน เมอมนสการโดยแยบคายกศลธรรมทยงไมเกดขนกเกดขนและอกศลธรรมทเกดขนแลวกเสอมไป”๖๐ การเขาสกระบวนการเรยนรจงเรมตงแตท าความเขาใจตามแนวศรทธาเปนพนฐานโดยมกลยาณมตรเปนผชแนะแนวทาง จากนนจงคดวเคราะหพจารณาใหเขาใจโดยตลอดอยางเปนอสระ จนไดความร ไดประโยชน จนกลายเปนสมมาทฏฐทท าใหเกดปญญาทมคณภาพแมวาศรทธาเปนองคธรรมทน าเขาสกระบวนการเรยนรกจรง แตโยนโสมนสการจดเปนปจจยส าคญทโยง เขาสกระบวนการเรยนร สรปใหเหนเปนแผนภาพไดดงน

แผนภาพท ๓.๕ แสดงศรทธาองคธรรมเบองตนทน าเขาสกระบวนการเรยนร

๕๕ อง.เอกก.(ไทย) ๒๐/๑๑๑/๑๗. ๕๖ อง.เอกก.(ไทย) ๒๐/๗๑/๑๓. ๕๗ ม.ม.(ไทย ๑๒/๔๕๒/๔๙๑. ๕๘ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๒๐๖. ๕๙ อง.เอกก. (ไทย) ๒๐/๑๐๗/๑๗. ๖๐ อง.เอกก. (ไทย) ๒๐/๖๗/๑๒.

ศรทธา ปรโตโฆสะ

(กลยาณมตร)

สมมาทฏฐ

(ปญญา)

โยนโสมนสการ

๗๕

จากทกลาวมา สรปไดวา บคคลแสวงหาสงใดกเพราะเชอวาสงนนมอย และเชอมนวาตนจะไดในสงนน และสงนนจะน าตนไปสความเจรญ จงพยายามแสวงหา ศรทธาหรอความเชอมนจงเปนองคธรรมทส าคญเบองตนทตองปลกฝงใหเกดขนในการน าบคคลเขาสกระบวนการเรยนรตามแนวพระพทธศาสนา

๓.๕ สรปกระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล จากการศกษาขบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาตอการพฒนาบคล สรปไดวาการศกษาเปนรากฐานของการพฒนาทรพยากรมนษย การศกษาเปนสาระของการปฏบตทงหมดของพระพทธศาสนาและการปฏบตนนทานเรยกวาสกขา อนไดแกไตรสกขาคอ ๑) ศล เปนการฝกฝนดานพฤตกรรม ดานกาย ดานวาจา และดานจตใจ ทสมพนธกบสงแวดลอมอยางถกตอง ปฏบตหนาทดวยความรบผดชอบมระเบยบวนยท าตนใหเปนประโยชนตอสงคม๒) สมาธ เปนการฝกดานคณธรรม เปนบคคลทมความเขมแขงมนคง ขยนหมนเพยร อดทนมความซอสตย มเมตตา กรณา เสยสละและกตญญ เปนบคคลทมความสขสดชนแจมใส จตใจราเรง ๓) ปญญา เปนการพฒนาใหเกดความรความเขาในศลปะวทยาการงานอาชพของตน และมระดบทสงขน คอ ปญญาทรเทาทนความจรงของโลกและชวต รทางเสอมทางเจรญและเหตปจจยทเกยวของ การเรมเขาสการพฒนาตนตามหลกอรยมรรคนน ตองเรมทสมมาทฎฐกอน แมหลกธรรมหมวดอนๆกจะเรมตนจากสมมาทฎฐ คอความเหนถกตองชอบธรรม มความศรทธาในเบองตน แลวจากนนกจะใหอบายธรรมหมวดอนตอไป อรยมรรคมองค ๘ ในการพฒนาตน คอ ๑) สมมาทฏฐ คอเหนความเชอความเขาใจตามท านองคลองธรรม ๒) สมมาสงกปปะ คอความคดความเขาใจ ความด ารชอบ ๓) สมมาวาจา คอการใชค าพดทถกตองเหมาะสม ส ารวมระวง ๔) สมมากมมนตะ คอการกระท าในทางทชอบ ๕) สมมาอาชวะ คอการหาเลยงชพในทางทชอบ ถกตองและสจรต ๖) สมมาวายามะ คอมความเพยรชอบ มความเพยรพยายามในทางทถกทควร ๗) สมมาสต คอการคมใจไวกบจต คมจตไวกบสงทถกตอง ๘) สมมาสมาธ คอมจตตงมนอยในอารมณหนงเดยวอยางมนคง การน ากระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาเพอพฒนาบคคลนน หรอไมวาจะเปนหลกธรรมขอใด ผรบการพฒนา จะตองเปนผมบทบาทส าคญ ในฐานะทเปนผเลอมใสศรทธาและสรางปญญาใหเกดขนแกตน ตองเปนผมสวนรวม เปนผไดกระท าและปฏบตเองใหมากทสด เพราะเปนการพฒนาแบบบรณาการ ท าใหบคคลเกดการพฒนาแบบองครวมอยางมดลยภาพทงกายและจต มระเบยบในการด าเนนชวตอยรวมในสงคมอยางเกอกล พฒนาจตใหมคณภาพ มสขภาพจตทสขสงบ เขาใจตระหนกรสงทงหลายตามความเปนจรง และตองมการวดผลและประเมนผล ของการพฒนา ๔ ดานคอ ดานกาย ดานศล ดานจต และดานปญญา มเปาหมายสดทายคอ คณภาพชวตทมคณคา ตอ

๗๖

ตนเอง ตอสงคมและประเทศชาต นนคอชวตทพฒนาแลวอดมไปดวยศล สมาธ และปญญาอยางแทจรง ดงแสดงใหเหนเปนแผนภาพของกระบวนการเรยนร ตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล ไดดงน ขนเตรยมการพฒนา ขนพฒนา ขนประเมน แผนภาพท ๓.๖ แสดงกระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล

ศรทธา

(ปรโตโฆสะ)

+

ปญญา

(โยนโสมนสการ)

สมมา

ทฏฐ

ตามหลกไตรสกขา

พฒนาดาน ศล

พฒนาดาน สมาธ

พฒนาดาน ปญญา

- ดานกาย

- ดานศล

- ดานจต

- ดานปญญา

บทท ๔

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ การวจย เรองการพฒนาการเรยนรตามหลกไตรสกขาในพระพทธศาสนาเถรวาท เปนการวจยศกษาส ารวจเอกสาร (Documentary Research) โดยใชวธการเชงพรรณนา (Description) มวตถประสงคเพอศกษาหลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนา และเพอศกษากระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล ผวจยไดศกษาวเคราะหจากเอกสารและงานวจยทเกยวของ สามารถสรปพรรณนาองคความรทไดจากการวจย ดงตอไปน

๔.๑ สรปผลการวจย ๑. สรปหลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนา จากการศกษาเรองหลกไตรสกขาในคมภรพระพทธศาสนาแลว สรปความหมายและประเภทของไตรสกขา ไดดงน ๑) ความหมายของไตรสก ม ๒ ความหมาย คอ (๑) ความหมายตามคมภรพระไตรปฎกหมายถง ขอปฏบตทตองศกษา ๓ อยาง ไดแก อธศลสกขา อธจตตสกขา อธปญญาสกขา เรยกกนงาย ๆ วา ศล สมาธ ปญญา (๒) ความหมายทเชอมโยงกบจดมมงหมาย หมายถง การฝกปรอความประพฤต การฝกปรอจต และการฝกปรอปญญา ชนดทท าใหแกปญหาของมนษยได เปนไปเพอความดบทกข น าไปสความสขและความเปนอสระแทจรง ๒) ประเภทของไตรสกขา ทไดน าเสนอในหวขอน มการจดอย ๓ ประเภท คอ (๑) จดประเภทตามหลกสกขา ๓ หรอไตรสกขา (๒) จดประเภทโดยน าเนอหามรรคมองค ๘ มาสงเคราะห และ (๓) จดประเภทตามหลกขนธ หรอธรรมขนธ ๓ ความส าคญของหลกไตรสกขาสรปไดวา หลกไตรสกขาเปนทหลอมรวมสกขาบทในพระปาฎโมกข เปนสกขาบทเบองตนแหงพรหมจรรย มอทธพลตอคมภรส าคญทางพระพทธศาสนา เปนทหลอมรวมหลกปฏบตธรรมทงหมดในพระพทธศาสนา สาระส าคญของหลกไตรสกขาสรป คอหลกปฏบตทตองศกษา ๓ อยาง ไดแก ๑) อธศลสกขา คอ ขอปฏบตทตองศกษาเกยวกบเรองของศล ๒) อธจตตสกขา คอ ขอปฏบตทตองศกษาเกยวกบเรองของ จตใจหรอสมาธ และ ๓) อธปญญาสกขา คอ ขอปฏบตทตองศกษาเกยวกบเรองของปญญา มกเรยกกนงาย ๆ วา ศล สมาธ ปญญา

๗๘

ในคมภรวสทธมรรค ไดอธบายเพมเตมไววา ไตรสกขาเปนทงหลกการและวธปฏบตเพอใหสามารถลวงพนจากอบาย กามธาต และภพทงปวง โดยมเปาหมายทการบรรลพระนพพานอนบรสทธปราศจากมลทน ไตรสกขาเปนแนวปฏบตในทางสายกลางทมใชการปรนเปรอตนดวยกามสขและการทรมานตน มศลเปนปฏปกษตอกเลสทแสดงออกทางกาย วาจา สมาธเปนปฏปกษตอกเลสทกลมรมจต และปญญาเปนปฏปกษตออนสยทแอบแนบอยในจตสามารถพฒนาบคคลใหเปนพระอรยะผมความบรบรณดวยศล ไดแก พระโสดาบนและพระสกทาคาม, บรบรณดวยสมาธ ไดแก พระอนาคาม และบรบรณดวยปญญา ไดแก พระอรหนต นอกจากน องคธรรมทง ๓ ยงเปนเครองอดหนนใหบรรลคณวเศษอนหายากในบคคลทวไป การใชหลกไตรสกขาในสมยพทธการนนมการจดบคคลผศกษาออกเปน ๒ กลม คอ ๑) กลมบรรพชตหรอกลมนกบวช ๒) กลมคฤหสถหรอผครองเรอน ทงสองกลมนรวมเรยกวาพทธบรษท อนไดแกภกษ ภกษณ อบาสก และอบาสกา กลมบรรพชตจะไดอบรมฝายบทบญญตหรอขอศกษาทเปนเบองตนแหงพรหมจรรยส าหรบปองกนความประพฤตเสยหายและใหถอสกขาฝายอภสมาจารยศกษา สวนฝายคฤหสถจะไดศกษาเกยวกบ ศล ๕ หรอ ศล ๘ เพอใหมพนฐานของการด าเนนชวต ใหมศรทธาและเลอมใสเคารพในพระรตนตรย หลกไตรสกขานนไดมการพฒนามาเปนล าดบ จากอดตในสมยพทธการมาจนถงปจจบน เรมจากโอวาทปาฏโมกขทวาดวยการไมท าบาปทงปวง ยงกศลใหถงพรอม และท าจตใหผองใส นนกคอ ศล สมาธ และปญญาของหลกไตรสกขานนเอง ตอมาพทธทาสภกขไดน าหลกไตรสกขาเขาสกระบวนการพฒนามนษย โดยใชหลก ๓ ส. คอ สะอาด สวาง สงบ และในปจจบนไดมการก าหนดหลกไตรสกขาไวในแผนการศกษาของชาต โดยก าหนดใหผเรยนมคณลกษณะ เกง ด มความสข ซงทงหมดทงมวลรวมอยในหลกไตรสกขาทงสน ๒. สรปกระบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาทมตอการพฒนาบคคล จดหมายของการเรยนรในทางพระพทธศาสนา สงสดอยทปญญา กลาวคอ ปญญาทรเทาทนสงทงปวงตามธรรมชาต ดงนนมนษยจงตองเรยนรทจะฝกฝนควบคมระมดระวงตนใหรเทาทนเมอ ตาเหนรป จมกไดกลน หไดยนเสยง ลนลมรส กายสมผส ใจรบรอารมณ ใหเกดประโยชนแกตนเองภายในขอบเขตของสงทไดเรยนรนนๆ สามารถทจะด าเนนชวตใหถกตองดงาม แกปญหาในชวตและดบทกขได กระบวนการเรยนรในพทธศาสนาน เปนกระบวนการพฒนาปญญา ซงครผสอนถอเปนบคคลส าคญทตองจดสภาพแวดลอมตาง ๆ ใหผเรยนเกดศรทธาทจะเรยนร และฝกฝนวธการคดโดยแยบคายน าไปสการปฏบต โดยใชหลกไตรสกขาในการพฒนาใหครบทง ๓ ดาน คอ ศล สมาธ และปญญา ในการจดกระบวนการเรยนการสอน กระบวนการเรยนรจะเกดขนไดตองมการรบร ซงการรบรเกดจากองคประกอบ คอ อายตนะภายในกระทบกบอายตนะภายนอก เกดเปนวญญาณ หรอเกดเปนความรแจงอารมณในแต

๗๙

ละอายตนะ เมอองคประกอบดงกลาวประจวบเขาพรอมกนจะเกดเปนผสสะหรอการรบร ผสสะจงเปนจดเรมตนของการเรยนรในพระพทธศาสนา เมอเกดผสสะแลวเวทนาจะเกดขนตามมา ถาจตไมมกเลสจะเปนการรบรโลกตามธรรมชาต คอ การรบรสงทงหลายทปรากฏกบจตตรงตามความเปนจรง แตถาจตประกอบดวย ตณหา มานะ ทฏฐ สญญาจะปรงแตงใหเปนบคคล ตวตน เราเขา สญญาในขนนจะเปน ปปญจสญญา เปนสญญาทเนองจากสงขาร ซงปรงแตงภาพอารมณใหออกมาในแงมมตางๆ มากมายทงทเปนกศลและอกศลตามโลกแหงประสบการณของแตละบคคล ท าใหไมสามารถมองเหนสงทงหลายตรงตามความเปนจรง กอใหเกดปญหามากมายในชวต เปนชองทางการรบรแบบเสพเสวยโลก จากการศกษาขบวนการเรยนรตามหลกไตรสกขาตอการพฒนาบคล สรปไดวาการศกษาเปนรากฐานของการพฒนาทรพยากรมนษย การศกษาเปนสาระของการปฏบตทงหมดของพระพทธศาสนาและการปฏบตนนทานเรยกวาสกขา อนไดแกไตรสกขาคอ ๑) ศล เปนการฝกฝนดานพฤตกรรม ดานกาย ดานวาจา และดานจตใจ ทสมพนธกบสงแวดลอมอยางถกตอง ปฏบตหนาทดวยความรบผดชอบมระเบยบวนยท าตนใหเปนประโยชนตอสงคม ๒) สมาธ เปนการฝกดานคณธรรม เปนบคคลทมความเขมแขงมนคง ขยนหมนเพยร อดทนมความซอสตย มเมตตา กรณา เสยสละและกตญญ เปนบคคลทมความสขสดชนแจมใส จตใจราเรง ๓) ปญญา เปนการพฒนาใหเกดความรความเขาในศลปะวทยาการงานอาชพของตน และมระดบทสงขน คอ ปญญาทรเทาทนความจรงของโลกและชวต รทางเสอมทางเจรญและเหตปจจยทเกยวของ การเรมเขาสการพฒนาตนตามหลกอรยมรรคนน ตองเรมทสมมาทฎฐกอน แมหลกธรรมหมวดอนๆกจะเรมตนจากสมมาทฎฐ คอความเหนถกตองชอบธรรม มความศรทธาในเบองตน แลวจากนนกจะใหอบายธรรมหมวดอนตอไป อรยมรรคมองค ๘ ในการพฒนาตน คอ ๑) สมมาทฏฐ คอเหนความเชอความเขาใจตามท านองคลองธรรม ๒) สมมาสงกปปะ คอความคดความเขาใจ ความด ารชอบ ๓) สมมาวาจา คอการใชค าพดทถกตองเหมาะสม ส ารวมระวง ๔) สมมากมมนตะ คอการกระท าในทางทชอบ ๕) สมมาอาชวะ คอการหาเลยงชพในทางทชอบ ถกตองและสจรต ๖) สมมาวายามะ คอมความเพยรชอบ มความเพยรพยายามในทางทถกทควร ๗) สมมาสต คอการคมใจไวกบจต คมจตไวกบสงทถกตอง ๘) สมมาสมาธ คอมจตตงมนอยในอารมณหนงเดยวอยางมนคง การน ากระบวนการเรยนรในพทธศาสนา เพอพฒนาบคคลนน ไมวาจะเปนหลกธรรมขอใด ผรบการพฒนา จะตองเปนผมบทบาทส าคญ ในฐานะทเปนผเลอมใสศรทธาและสรางปญญาใหเกดขนแกตน ตองเปนผมสวนรวม เปนผไดกระท าและปฏบตเองใหมากทสด เพราะเปนการพฒนาแบบบรณาการ ท าใหบคคลเกดการพฒนาแบบองครวมอยางมดลยภาพทงกายและจต มระเบยบในการด าเนนชวตอยรวมในสงคมอยางเกอกล พฒนาจตใหมคณภาพ มสขภาพจตทสขสงบ เขาใจตระหนกรสงทงหลายตามความเปนจรง และจะตองมการวดผลประเมนผล ของการพฒนา ๔ ดานคอ

๘๐

ดานกาย ดานศล ดานจต และดานปญญา มเปาหมายสดทายคอ คณภาพชวตทมคณคา ตอตนเอง ตอสงคมและประเทศชาต นนคอชวตทพฒนาแลวอดมไปดวยศล สมาธ และปญญาอยางแทจรง

๔.๒ ขอเสนอแนะ ๑. ขอเสนอแนะทวไป กระบวนการเรยนรตามแนวพระพทธศาสนา เปนกระบวนการฝกฝนพฒนาตน ทเกดจากอายตนะภายในตวมนษย ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจ สมพนธกบอายตนะภายนอก ไดแก รป เสยง กลน รส โผฎฐพพะ และธรรมารมณอยางมสต ตามกระบวนการทตอเนอง สมพนธกนของไตรสกขา ไดแก อธสลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขา หรอ ศล สมาธ ปญญา กระบวนการเรยนรตามแนวพระพทธศาสนา จงเปนการเรยนรภายนอก สการเรยนรภายในตนเอง เพราะมนษยมการศกษาวชาการตางๆมากมาย แตถาไมเรยนรภายในตนเอง ซงเปนคณคาทางจตวญญาณ จะไมสามารถปองกนการกระท าหรอการแสดงออก ตอสงแวดลอมตางๆทเกดขนจากกเลสตณหา ซงกอใหเกดวกฤตการณตางๆของโลก ปจจบนน การพฒนาการเรยนรของมนษยในสงคมไทย มกตามกระแสการเรยนรตามตะวนตก ทมงใหผเรยนสามารถแกไขปญหาตางๆ ทเกดขนในชวตประจ าวน หรอมงใหมนษยด ารงอยได โดยการปรบตว ใหไดกบปญหาสงคมทนบวนยงทวความรนแรงมากขนเรอยๆ เพราะกระบวนการเรยนรตามแนวตะวนตก การรบรและเรยนรของมนษยเนนทอนทรย ๕ คอ ตา ห จมก ลน กาย ไมกลาวถงเรองจตใจ เมอเปนเชนนการพฒนามนษย ใหไปสจดหมายของการเรยนร จงเปนการพฒนาทสมพนธกบดานวตถ แตในพระพทธศาสนากระบวนการรบรของมนษย นอกจากอนทรย ๕ แลว สงทส าคญส าหรบการรบรและการเรยนรสงตางๆรอบตว คอ จตใจ เพราะสงรบสมผสทางอนทรย ๕ ยอมกระทบจตใจดวยเสมอ สงผลใหมการพจารณาตดสนและกระท าสงตางๆ ไปตามความชอบใจ ไมชอบใจ ดวยกเลสตณหาภายในตนเอง ซงกอใหเกดปญหาตางๆ อนทรย ๖ ของกระบวนการเรยนร ตามแนวพระพทธศาสนา จงมอทธพลตอการเรยนรของมนษย ทงในดานการพฒนาคณภาพของชวต ใหสามารถแกปญหาตางๆในการด ารงชวตได การน ากระบวนการเรยนรในทางพระพทธศาสนา ไปประยกตใชในการพฒนาบคคลนน กอนอนตองสรางศรทธาใหเกดขนในตวของบคคลนนๆกอน ศรทธานนตองเปนความเชอทถกควบคมดวยปญญา ซงจะท าใหเกดสมมาทฏฐ เมอสมมาทฏฐเกดขนแลว จากนนจงใหอบายธรรม เพอพฒนาตอไป แมการจดการเรยนรตามแนวตะวนตกกตาม หากเรมตนจากศรทธาแลว ประสทธภาพและประสทธผลของการเรยนรกจะเกดตามมา การน ากระบวนการเรยนรตามหลกจรต ๖ ไปประยกตใชในการจดกจกรรมการเรยนการสอนนน เหมาะสมอยางยงในการพฒนาการเรยนรเปนรายบคคล หรอการเรยนรแบบผเรยนเปน

๘๑

ศนยกลาง โดยเฉพาะอยางยง ในสถานศกษาสงกดส านกงานคณะกรรมการการอาชวศกษา และส านกงานคณะกรรมการการอดมศกษา เพราะกลมผเรยนมความแตกตางทหลากหลาย ทงเปนกลมผเรยนทน าสงคมในอนาคต จ าเปนทจะตองไดรบการพฒนาใหมดลยภาพทงกายและใจ เพอใหเกดประสทธภาพและประสทธผลสงสด ตอสงคมไทยในอนาคต

๒. ขอเสนอแนะเพอการท าวจยครงตอไป หากไดมการศกษาเพมเตมถงกระบวนการเรยนรตามทฤษฏตะวนตกบางทฤษฎ ทมความสอดคลองกบหลกทางพระพทธศาสนา และบางทฤษฎกมความแตกตาง แตเปาหมายสงสด คอมงหวงใหบคคลไดเกดพฤตกรรมทพงประสงค ฉลาดรอบร น าไปสความเจรญงอกงามของชวต ผวจยเหนวา ยงมประเดนทควรศกษาวจยตอไป เพอการพฒนาทรพยากรมนษยดงน ๑) การพฒนาการเรยนรทกษะปฏบตของนกศกษาสาขาวชาชางอตสาหกรรม ตามหลกไตรสกขา ๒) การพฒนาครผสอนในสถานศกษาอาชวศกษา เพอบรณาการหลกธรรมทางพระพทธศาสนา ไปใชในการจดการเรยนการสอน ๓) ศกษาเปรยบเทยบกระบวนการเรยนร ตามหลกโยนโสมนสการ ของพระพทธศาสนากบทฤษฎความรความเขาใจของนกจตวททยาการศกษากลมเกสตลต ๔) ศกษาเปรยบเทยบพฤตกรรมการเรยนร ของมนษยตามแนวพระพทธศาสนา กบพฤตกรรมการเรยนรของมนษยตามทฤษฎการเรยนร การวางเงอนไขแบบคลาสสกของพาฟลอฟ

๘๒

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย ก. ขอมลปฐมภม มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล. ฉบบมหาจฬาเตปฎก, ๒๕๐๐. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕. ________. พระไตรปฎกภาษาไทย. ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

ข. ขอมลทตยภม (๑) หนงสอ กงฟา สนธวงษ, การสอนเพอพฒนาการคดและการเรยนร. ขอนแกน: โรงพมพมหาวทยาลยขอนแกน,

๒๕๕๐. จรภทร แกวก และวรพนธ มาทพล. พทธวธการสอน. การสอนตามหลกไตรสกขา อรยสจและอน

ปพพกถา. กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕. ________. พทธวธการสอน. พระนครศรอยธยา: มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕ . จาเนยร ศลปะวานช. หลกและวธการสอน. กรงเทพมหานคร : เจรญรงเรองการพมพ, ๒๕๓๘. ชนาธป พรกล, แคทส. รปแบบการจดการเรยนการสอนทเนนผเรยนเปนศนยกลาง. กรงเทพมหานคร

: สานกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๕. ชยยงค พรหมวงศ. เอกสารประกอบการสอน วชา ประสบการณวชาชพศกษาศาสตร หนวยท

๔. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: ชวนการพมพ, ๒๕๒๖. ทศนา แขมมณ และคณะ. กระบวนการเรยนร ความหมาย แนวทางพฒนาและปญหาของใจ .

กรงเทพมหานคร: สถาบนพฒนาคณภาพวชาการ, ๒๕๔๕. บญชม ศรสะอาด. การพฒนาการสอน. กรงเทพมหานคร: สรยาสาสน, ๒๕๓๗. บญเลยง ทมทอง. ทฤษฎและการพฒนารปแบบการจดการเรยนร. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ เอส.

พรนตงไทยแฟคเตอร, ๒๕๕๖. ปทป เมธาคณวฒ. การจดการเรยนการสอนทมผเรยนเปนศนยกลาง. กรงเทพมหานคร: สานกพมพ

แหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๔. ประเวศ วะส. “พทธธรรมกบอดมการณสาหรบศตวรรษท ๒๑”. ในพทธธรรมกบอดมการณส าหรบ

ศตวรรษท ๒๑ : ปาฐกถาครบรอบ ๖๐ ป พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). กรงเทพมหานคร: สานกพมพมลนธโกมลคมทอง, ๒๕๔๒.

๘๓

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). ทางสายอสรภาพของการศกษาไทย. กรงเทพมหานคร: บรษทสหธรรมก จากด, ๒๕๔๑.

________. กระบวนการเรยนรเพอพฒนาคนสประชาธปไตย. ใน สาระความรทไดจากการสมมนาทางวชาการเพอน าเสนอผลการวจย,ผลงานทางวชาการเกยวกบเรองกระบวนการเรยนร. รวบรวมและจดพมพโดยกรมวชาการ. กรงเทพมหานคร: องคการคาของครสภา, ๒๕๔๔.

________. พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๘. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘.

________.การศกษาฉบบงาย. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: สานกพมพมลนธพทธธรรม, ๒๕๔๕. ________.พทธธรรม,พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘. พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต). พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ. พมพครงท ๑๑.

กรงเทพมหานคร: โรงพมพบรษทสหธรรมก จากด, ๒๕๔๙. พระมหาสมภาร สมภาโร (ทวรตน). ธรรมะภาคปฏบต. กรงเทพมหานคร: โรงพมพบรษทสหธรรมก

จากด, ๒๕๔๗. พระมหาแสวง โชตปาโล. รวมค าบรรยายคมภรมหาปฏฐาน ๒ ชด, พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร:

พมพลกษณ, ๒๕๓๖. พระไพศาล วสาโล. กระบวนการเรยนรแบบพทธ. กรงเทพมหานคร: เสขยธรรม, ๒๕๔๔. พระพทธโฆษาจารย. วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑, พมพครงท ๘. กรงเทพมหานคร: มหามกฎราช

วทยาลย, ๒๕๓๘. พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต). ขอบฟาแหงความร. กรงเทพมหานคร: กรมสามญศกษา.

กระทรวงศกษาธการ, ๒๕๔๑. พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต). ปรชญาการศกษาไทย ฉบบแกไขรวบรวมใหม. พมพครงท ๓.

กรงเทพมหานคร: กรมการศาสนา กระทรวงศกษาธการ, ๒๕๒๘. ________. พทธธรรม. กรงเทพมหานคร: สานกพมพกรมศาสนา, ๒๕๒๔. ________. พทธวธการสอน. กรงเทพมหานคร: มลนธพทธธรรม, ๒๕๒๙. ________. พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. กรงเทพมหานคร : ดานสทธาการพมพ,

๒๕๒๘. พรรณ ช.เจนจต. จตวทยาการสอน. กรงเทพมหานคร: เสรมสนพรเพรสซสเทม, ๒๕๔๕. พทธทาสภกข. การศกษาคออะไร. กรงเทพมหานคร: สานกพมพธรรมบชา, ม.ป.ป. หนา ๑๙๙-๑๒๐

อางใน พระจาตรงค อาจารสโภ (ชศร). “การปรบเปลยนกระบวนทศนทางปรชญาการศกษาไทย ในทศนของพทธทาสภกขเพอการพฒนามนษยอยางยงยน”. ใน

๘๔

พระพทธศาสนากบการฟนตวจากวกฤตการณโลก รวมบทความประชมวชาการทางพระพทธศาสนานานาชาต ครงท ๗ เนองในวนวสาขบชาวนส าคญสากลของโลก. รวบรวมและจดพมพโดยสมาคมสภาสากลวนวสาขบชาโลก และสมาคมมหาวทยาลยพระพทธศาสนาแหงชาต มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : บรษท ๒๑ เซนจร จากด, ๒๕๕๓.

ไพจตร สะดวกการ. การเรยนผกเรยนแก : ภมปญญาไทยสอดรบทฤษฎรงสรรคนยมปฏรปการศกษา. กรงเทพมหานคร: สานกพมพพฒนาศกษา, ๒๕๔๓.

ยทธพงษ ไกยวรรณ. แนวคดและวธสอน. กรงเทพมหานคร: พมพด จากด, ๒๕๔๑. ________. เทคนคการสอน. กรงเทพมหานคร: พมพด จากด, ๒๕๔๑. วารญา ภวภตานนท ณ มหาสารคาม. จตวทยาพทธศาสนา. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : ศนย

สงเสรมการศกษาและวจยพทธศาสนาและพทธศาสตรประยกต, ๒๕๔๔. วทยา ทองด และสมเดช นามเกต. พทธปรชญาการศกษา. พระนครศรอยธยา: มหาวทยาลยจฬาลง

กรณราชวทยาลย, ๒๕๕๖. วทย วศทเวทย. ปรชญาการศกษาไทย ๒๔๑๑-๒๔๗๕. กรงเทพมหานคร: สานกพมพแหงจฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๔๔. วฒนาพร ระงบทกข. การจดการเรยนการสอนทเนนผเรยนเปนศนยกลาง. กรงเทพมหานคร: ตนออ,

๒๕๔๑. ศรชย กาญจนวาส. การประเมนการเรยนร : ขอเสนอแนะเชงนโยบาย. กรงเทพมหานคร:

อมรนทรพรนตง, ๒๕๔๖. สถาบนแหงชาตเพอปฏรปการเรยนร. การจดการเรยนการสอนในอนาคตตามพระราชบญญต

การศกษาแหงชาต. สานกงานคณะกรรมการการศกษาแหงชาต. สภาพรรณ ณ บางชาง. ประวตวรรณคดบาล อนเดย และลงกา. กรงเทพมหานคร: จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๒๖. สมหวง วทยาปญญานนท. บรหารงานดวยความสะอาด สวาง สงบ. กรงเทพมหานคร: พมพลกษณ, ๒๕๔๔. สมจนตนา ภกดศรวงศ. หวใจของการศกษาศาสนาตองเปนรากฐาน. กรงเทพมหานคร: กรมสามญ

ศกษา. กระทรวงศกษาธการ, ๒๕๓๘. สมน อมรววฒน. “แนวคดเกยวกบการบรณาการการศกษา ศาสนาและวฒนธรรม”. ในวถการเรยนร

ของคนไทย : ประมวลสาระจากกาประชมและรวมขอเขยนจากนกคด. รวบรวมและจดพมพโดยสานกงานคณะกรรมการการศกษาแหงชาต. กรงเทพมหานคร: โครงการวถการเรยนรของคนไทย, ๒๕๔๖.

๘๕

________. การสอนโดยสรางศรทธาและโยนโสมนสการ . พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : สานกพมพ โอเดยนสโตร, ๒๕๓๐.

________. การเรยนรตามนยแหงพทธธรรม. กรงเทพมหานคร: มลนธสดศรสฤษดวงษ, ๒๕๓๙. สมน อมรววฒน . การพฒนาการเรยนรตามแนวพทธศาสตร . นนทบร : โรงพมพ

มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, ๒๕๔๒. สมาล ชยเจรญ. เทคโนโลยการศกษาและการพฒนาระบบการสอน. ขอนแกน: ภาควชาเทคโนโลยทาง

การศกษา มหาวทยาลยขอนแกน, ๒๓๔๗. สรางค โควตระกล. จตวทยาการศกษา กรงเทพมหานคร : สานกพมพแหงจฬาลงกรณ. ๒๕๔๔. สวทย หรณยกาณฑ และคณะ. พจนานกรมศพทการศกษา. สานกวรรณคดและประวตศาสตร กรมศลปากร. คมภรมลนทปญหา ไทย – บาล. พมพครงท ๙ ใน

งานพระราชทานเพลงศพ พระพทธวงศมน (บญมา ทปธมโม (สดสข)). กรงเทพมหานคร : บรษทประยรวงศพรนตง จากด, ๒๕๕๐.

สานางานเลขาธการครสภา. ชดวชาการจดการเรยนร. กรงเทพมหานคร : สานกพฒนาและสงเสรมวชาชพ. กระทรวงศกษาธการ, ๒๕๔๙.

(๒) บทความในวารสาร วรวทย วศนสรากร. “กระบวนการเรยนรอยางพทธ”. วารสารสารานกรมศกษาศาสตร, (เมษายน

๒๕๔๖). วทยา ทองด. “มนษยกบกระบวนการเรยนรตามแนวพทธศาสนา”. วารสารบณฑตศกษาปรทศน

วทยาเขตขอนแกน. ปท ๘. ฉบบท ๓, (กนยายน – ธนวาคม พ.ศ. ๒๕๕๕).

(๒) วทยานพนธ กญจนา พรนเสน. “ผลของการสอนแบบพทธวธทมตอผลสมฤทธทางการเรยนและวธคดแบบโยนโส

มนสการ รายวชา ส ๔๑๑๐๒ สงคมศกษา ศาสนาและวฒนธรรมองนกเรยนชนมธยมศกษาปท ๔ โรงเรยนสมทรปราการ จงหวดสมทรปราการ”. วทยานพนธศกษาศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยสโขทยธรรมมาธราช, ๒๕๔๙.

ทวศกด ทองทพย. “การวเคราะหการศกษาตามหลกไตรสกขา”. สารนพนธ พทธศาสตรดษฎบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕.

พระมหาเสกสรร จรภาโส (จแสง). “การศกษาวเคราะหหลกไตรสกขาทมตอการจดการศกษาไทย”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒.

๘๖

ระพพรรณ ดวงใจ. “ผลการสอนแบบอรยสจส ทมตอผลสมฤทธทางการเรยนและทกษะการคดแบบเหนคณโทษและทางออกของ เรอง หลกธรรมเพอพฒนาเศรษฐกจพอเพยงของนกเรยนชนมธยมศกษาปท ๓ โรงเรยนพมายวทยา จงหวดนครราชสมา”. วทยานพนธศกษาศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยสโขทยธรรมมาธราช, ๒๕๕๐.

๒. ภาษาองกฤษ Bednar. A.K. and other. Theory into Practice in G.J. Anglin (ed.2.) Englewood Cliffs,

Colorado: Education Technology Publication, 1995. Duffy. T.M. and Cunningham. D.J. Constructivism: Implication for The Design and

Delivery of Instruction. In David h. Jonasen, 1996.

๘๗

ประวตผวจย

ชอ : นายวชต สงวนไกรพงษ วน เดอน ปเกด : ๑๗ พฤษภาคม ๒๔๙๓ ประวตการศกษา : กศม. เทคโนโลยทางการศกษา มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ พ.ศ.๒๕๓๕ ป.บณฑตชนสงบรหารการศกษา มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน พ.ศ.๒๕๕๑ ประวตการท างาน : มนาคม ๒๕๑๕ - เมษายน ๒๕๑๗ Air America, lnc. เมษายน ๒๕๑๗ - กนยายน ๒๕๑๙ Thai-Airway Aircraff Maintainace ตลาคม ๒๕๑๙ - พฤษภาคม ๒๕๓๐ วทยาลยเกษตรกรรมอดรธาน พฤษภาคม ๒๕๓๐ - พฤษภาคม ๒๕๔๒ วทยาลยเกษตรกรรมขอนแกน พฤษภาคม ๒๕๔๒ - มถนายน ๒๕๔๗ วทยาลยการอาชพศรบญเรอง มถนายน ๒๕๔๗- กนยายน ๒๕๕๓ วทยาลยเทคนคหนองบวล าภ ตลาคม ๒๕๕๓ - ปจจบน วทยาลยชมชนหนองบวล าภ ผลงานทางวชาการ : ๑. เอกสารต าราชางกลโรงงานฟารม พ.ศ.๒๕๓๑ ๒. เอกสารต าราเครองยนตเลกเพอการเกษตร พ.ศ.๒๕๓๗ ๓. เอกสารต าราไฟฟาในชวตประจ าวน พ.ศ.๒๕๔๐ ๔. เอกสารต าราการเชอมโลหะ พ.ศ.๒๕๔๐ ๕. ผลงานวจย “ระบบการใชสอและเทคโนโลยทางการศกษาวทยาลย เกษตรกรรมภาคตะวนออกเฉยงเหนอ” พ.ศ.๒๕๔๐ ๖. ผลงานวจย “การแกปญหาความยากจนแบบบรณาการของประชาชนใน เขตจงหวดหนองบวล าภ” พ.ศ.๒๕๔๗ ๗. ผลงานวจย “การพฒนาเครองสขาวกลองในครวเรอน” พ.ศ.๒๕๔๙ ๘. ผลงานวจย “การพฒนาครผสอนในวทยาลยเทคนคหนองบวล าภ

ท าการวจยในชนเรยน” พ.ศ.๒๕๕๑ ๙. ผลงานวจย “การพฒนาเครองรดยางพาราครบวงจร” พ.ศ.๒๕๕๑