2556 - silpakorn university · department of archaeology graduate school, silpakorn university...

การจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด

โดย นายอสระ ชตสรรคกล

วทยานพนธน เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร

ภาควชาโบราณคด บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2556 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

สำนกหอ

สมดกลาง

การจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด

โดย นายอสระ ชตสรรคกล

วทยานพนธน เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร

ภาควชาโบราณคด บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2556 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

สำนกหอ

THE IRRIGATION SYSTEM IN EASTERN THAILAND DURING DVARAVATI PERIOD

By Mr. Isara Chitisankul

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree Master of Arts Program in Historical Archaeology

Department of Archaeology Graduate School, Silpakorn University

Academic Year 2013 Copyright of Graduate School, Silpakorn University

สำนกหอ

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร อนมตใหวทยานพนธเรอง “การจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด” เสนอโดย นายอสระ ชตสรรคกล เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร ……...........................................................

(รองศาสตราจารย ดร.ปานใจ ธารทศนวงศ) คณบดบณฑตวทยาลย

วนท..........เดอน.................... พ.ศ...........

อาจารยทปรกษาวทยานพนธ ศาสตราจารย เกยรตคณ ดร.ผาสข อนทราวธ คณะกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ .................................................... ประธานกรรมการ (รองศาสตราจารยสรพล นาถะพนธ) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (รองศาสตราจารย พ.อ.สรตน เลศล า) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (ศาสตราจารย เกยรตคณ ดร.ผาสข อนทราวธ) ............/......................../..............

สำนกหอ

ภาควชาโบราณคด บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ลายมอชอนกศกษา............................................. ปการศกษา 2556 ลายมอชออาจารยทปรกษาวทยานพนธ.........................................................

52101208: สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร ค าส าคญ: การจดการน า / ทวารวด / ดงละคร / ศรมโหสถ / พระรถ อสระ ชตสรรคกล: การจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด . อาจารยทปรกษาวทยานพนธ: ศ. เกยรตคณ ดร.ผาสข อนทราวธ. 187 หนา

การศกษาเรอง “การจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด” ไดเลอกพ นทศกษาเมองโบราณในสมยทวารวดจ านวน 3 เมอง คอ เมองดงละครจงหวดนครนายก เมองศรมโหสถจงหวดปราจนบร และเมองพระรถจงหวดชลบร โดยมจดประสงคเพอศกษาถงลกษณะภมประเทศของเมองโบราณในสมยทวารวดวามความสอดคลองกบการจดการน าในสมยโบราณอยางไร และศกษารปแบบหรอระบบทใชในการจดการน าในสมยโบราณวาจะท างานอยางไรโดยไดใชขอมลดานตาง ๆ มาประกอบการศกษา เชน ขอมลความสงและลกษณะพ นทจากภาพถายดาวเทยม แผนท ภาพถายทางอากาศ และการตรวจวดภาคสนาม นอกจากน ยงไดเกบตวอยางดนในพ นทตาง ๆ เพอน ามาใชในการวเคราะหพ นทอนเกดจากการกระท าของน า เมอน าขอมลทไดจากการศกษามาวเคราะหและประมวลผลจงไดขอสรปทวา เมองโบราณในแตละแหงน นไดมการสรางระบบการจดการน าหรอการชลประทานของแตละเมองทแตกตางกนไปตามลกษณะทางภมประเทศและขนาดของแตละเมอง โดยลกษณะภมประเทศของเมองในพ นทศกษาน จะมลกษณะรวมทคลายกนคอ มทต งอยบนพ นทสงกวาพ นทราบโดยรอบทเปนพ นทราบทมน าทวมตามฤดกาล และการอาศยอยในพ นทสงกวาระดบน าทวมถงน ท าใหเกดปญหาในเรองขาดแคลนน าในฤดแลง ผคนในสมยทวารวดจงไดสรางสงกอสรางทางชลประทานเพอใชในการจดการน าใหไหลไปในทศทางทตองการในขณะทปรมาณน ามมาก และสรางสงกอสรางเพอเกบกกน าไวใชในยามขาดแคลน นอกจากน ยงพบขอมลเพมเตมจากการศกษาในเรองระดบน าใตดนน นมความส าคญอยางมากตอสงกอสรางเพอการชลประทานในสมยกอน โดยน าใตดนในบรเวณพ นทราบดานลางใกลกบเมองโบราณตางๆ น นจะมความสมพนธกบปรมาณน าในบอน าหรอสงกอสรางทางชลประทานอน ๆ บรเวณเมองโบราณ การศกษาในเรองวศวกรรมอทกวทยาน นไดอธบายถงความสมพนธของน าผวดนทไหลลงสใตดนในบรเวณพ นทสงจะเคลอนตวลงสพ นทต ากวาเสมอ แตจะชาหรอเรวน นข นอยกบระดบน าผวดนและน าใตดนในพ นทราบทจะผลกดนระดบน าในพ นทสงใหคงตวอยได ดงน นเมอขอมลความสงและลาดเทของเมองโบราณทศกษา ขอมลดานวศวกรรมอทกวทยา และการศกษาถงระดบน าทะเลสมยโบราณมาพจารณาเปรยบเทยบกบ สภาวะความแหงแลงบรเวณเมองโบราณทเกดข นเปนประจ าในทกป จงไดขอสนนษฐานวาสงกอสรางทางชลประทานเพอใชในการจดการน าทสรางข นในสมยทวารวดน นจะท างานไดอยางมประสทธภาพกบสภาวะปรมาณน าทเหมาะสมในอดต เพราะระดบน าใตดนและน าผวดนในอดตน นมปรมาณทสงกวาในปจจบนตามระดบน าทะเลในสมยโบราณ ผลการศกษาทไดจากการเปรยบเทยบรปแบบและองคความรทน ามาใชในการกอสรางระบบการจดการน าในเมองโบราณภาคตะวนออกของประเทศไทยสมยทวารวด มความสอดคลองกบผลการศกษาในดานอน ๆของสมยทวารวดทบงช วาวฒนธรรมในสมยทวารวดน นไดรบอทธพลดานรปแบบและแนวคดมาจากกลมคนทเคยอาศยอยในแถบลมแมน า กฤษณา-โคทาวร น ามาถายทอดใหผคนในสมยทวารวดและชาวทวารวดไดน ามาประยกตใชใหเหมาะสมกบสภาพภมประเทศของตน

สำนกหอ

Department of Archaeology Graduate School, Silpakorn University Studen’s signature............................................. Academic Year 2013 Thesis Advisor’s signature.........................................................

52101208: MAJOR: HISTORICAL ARCHAEOLOGY KEYWORD: IRRIGATION / DVARAVATI / DONGLAKORN / SRIMAHOSOT / PRAROT ISARA CHITISANKUL: THE IRRAGATION SYSTEM IN EASTERN THAILAND DURING DVARAVATI PERIOD. THESIS ADVISOR: EMERITUS PROF. PHASOOK INDRAWOOTH, Ph.D. 187 pp.

In “The Irrigation System in Eastern Thailand During Dvaravati Period” research, three Dvaravati ancient cities were studied which were Donglakorn city in Nakornnayok province, Srimahosod city in Prachinburi province and Prarod city in Chonburi province. This research aimed to study Dvaravati ancient city topography related to its irrigation in the ancient period. The irrigation system, pattern and its operating system also were studied by merging information such elevation data, satellite image of landscape, map, aerial photo and gathering field data. Moreover, soil sample of each area was collected to study the water rendition. The results were analyzed then conclude that the irrigation system of each ancient city was different and depended on its topography and size. However, the topography of these ancient cities were similar such all cities were built on the uplands surrounding seasonal flooding. And the characteristic topography led to drought problems in the dry season. So the irrigation systems were required and manage to store water during rainy season. And the reservoirs were built to reserve water for drought period. Furthermore, ground water table of lowland was an important factor to irrigation system, it related to natural pond water table and also the reservoirs. The engineering hydrology explained that water would gravitate to underground and its rate depended on the sub-surface water table especially groundwater table which these water tables in lowland area would affect to keep water in upland area. The combining information of topographic elevation data, gradient scale of ancient city, the engineering hydrology and ancient sea level were agreeable to explain the annual drought problems in these ancient city areas in the present time. It could be assumed that the irrigation constructions, which were built to manage water in Dvaravati period, could be function effectively and suitable to amount and state of water in that period. Because of the sub-surface water and ground water table in the ancient period were higher than present water table as ancient sea level information. The irrigation pattern system and managing knowledge of these experimental areas were studied and compared to other ancient irrigation systems. The results were according the other Dvaravati research works which signified the Dvaravati culture were influenced the conformations and concepts of the people who had lived in the Krishna-Godavari basin. Then Dvaravati people took the conformation knowledge and applied to suit their terrain.

สำนกหอ

กตตกรรมประกาศ

กราบขอบพระคณศาสตราจารยเกยรตคณ ดร.ผาสข อนทราวธ ทกรณาเปนอาจารยทปรกษาวทยานพนธ ตลอดจนใหค าชแนะ และตรวจแกไขวทยานพนธเลมนจะส าเรจลลวงไดดวยด

กราบขอบพระคณคณาจารยทกทานในภาควชาโบราณคด ทไดกรณาใหความรมาตลอดการศกษา

ขอขอบพระคณส านกศลปากรท 3 พระนครศรอยธยา และส านกศลปากรท 5 ปราจนบร ทอนญาตใหศกษา ส ารวจ และเกบตวอยางภาคสนาม

และสดทายกราบขอบพระคณพนเอก รองศาสตราจารย ดร.สรตน เลศล า ทไดกรณาใหค าปรกษาและขอมลดานตาง ๆ เพอใหวทยานพนธส าเรจลงได

สำนกหอ

สารบญ หนา บทคดยอภาษาไทย ..................................................................................................................... ง บทคดยอภาษาองกฤษ ................................................................................................................ จ กตตกรรมประกาศ...................................................................................................................... ฉ สารบญตาราง ............................................................................................................................. ญ สารบญภาพ ............................................................................................................................... ฎ สารบญแผนภม ........................................................................................................................... ณ บทท

1 บทน า .............................................................................................................................. 1 ความเปนมาและความส าคญของปญหา .................................................................. 1 จดประสงคของการศกษา ........................................................................................ 2 ขอบเขตของการศกษา........ ..................................................................................... 2 วธการและขนตอนการศกษาวจย ............................................................................. 3 ผลทคาดวาจะไดรบ ................................................................................................. 4 แหลงขอมล ............................................................................................................. 4 พนทท าการศกษา .................................................................................................... 4 2 ทบทวนวรรณกรรม ........................................................................................................... 6 ระบบชลประทานในอนเดยสมยโบราณ ................................................................... 6 ระบบชลประทานศรลงกาสมยโบราณ ..................................................................... 12 ระบบชลประทานประเทศพมาในสมยโบราณ .......................................................... 17 ระบบชลประทานกมพชาในสมยโบราณ .................................................................. 26 การศกษาระบบชลประทานบรเวณประเทศไทยในสมยโบราณ ................................ 30

3 การศกษาการจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด....................... 34 เมองโบราณทศกษา 3 เมองประกอบดวย ................................................................ 34 เมองดงละคร จงหวดนครนายก ............................................................................... 34 เมองศรมโหสถ จงหวดปราจนบร ............................................................................. 38 เมองพระรถ จงหวดชลบร ....................................................................................... 41

การศกษาเรองการจดการน าและระบบชลประทานในพนทศกษาทมผศกษาไวแลว ......... 44 ทรพยากรน าและสงกอสรางทเกยวของกบระบบชลประทานในเมองดงละคร จงหวดนครนายก ..................................................................................................... 44 ทรพยากรน าและสงกอสรางทเกยวของกบระบบชลประทานในเมองศรมโหสถ จงหวดปราจนบร ..................................................................................................... 45 ทรพยากรน าและสงกอสรางทเกยวของกบระบบชลประทานในเมองพระรถ จงหวดชลบร ............................................................................................................ 54

สำนกหอ

บทท หนา ขอมลและการศกษาการจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทยใน สมยทวารวด ............................................................................................................ 55 เมองโบราณดงละคร จงหวดนครนายก .................................................................... 56 ลกษณะทางกายภาพของเมองดงละคร ............................................................ 56 การใชสวานเจาะดน (Soil Auger) ในการศกษา .............................................. 67 เมองโบราณศรมโหสถ จงหวดปราจนบร................................................................. 74 การศกษาสงกอสรางทางชลประทานทพบในเมองศรมโหสถ ............................ 77 การศกษาสระน าและบอน า ............................................................................. 77 สงกอสรางภายในคเมองดานทศใต .................................................................. 79 สงกอสรางภายในคเมองดานทศเหนอ .............................................................. 81 การศกษาคนดนโบราณหรอทเรยกวาถนนพระรถและถนนนางอมรเทว ........... 83 การใชสวานเจาะดน (Soil Auger) ในการศกษา .............................................. 87 เมองโบราณพระรถ จงหวดชลบร ............................................................................ 96 การวเคราะหพนทและการส ารวจในปจจบน .................................................... 98 การใชสวานเจาะดน (Soil Auger) ในการศกษา .............................................. 108 4 ผลการวเคราะหขอมล ..................................................................................................... 116 การวเคราะหขอมลการศกษาการจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทย ในสมยทวารวด เมองดงละคร จงหวดนครนายก ...................................................... 116 การวเคราะหขอมลการศกษาการจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทย ในสมยทวารวด เมองศรมโหสถ จงหวดปราจนบร ................................................... 122 การวเคราะหขอมลการศกษาการจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทย ในสมยทวารวด เมองพระรถ จงหวดชลบร .............................................................. 130 การศกษาเปรยบเทยบการจดการน าในพนทศกษาเมองดงละคร จงหวดนครนายก เมองศรมโหสถ จงหวดปราจนบร และเมองพระรถ จงหวดชลบร ............................ 134 การวเคราะหเปรยบเทยบรปแบบการจดการน าในพนทศกษากบการจดการน า ในพนทอนๆ ............................................................................................................. 137 ลกษณะทางภมอากาศในอดตและปจจบน ............................................................... 139 ทกษะและความรในเรองการจดการน า .................................................................... 142

5 สรปและขอเสนอแนะ ..................................................................................................... 145 รายการอางอง ............................................................................................................................ 147 เอกสารภาษาไทย ............................................................................................................ 147 เอกสารภาษาตางประเทศ ................................................................................................ 151 ภาคผนวก................................................................................................................................... 154 ภาคผนวก ก GPS บนเครองมอแสดงผล Apple iPad 2 ................................................. 155 ภาคผนวก ข การวดความสงดวยโปรแกรม Elevation Chart ......................................... 157

สำนกหอ

บทท หนา ภาคผนวก ค การวดสของดน........................................................................................... 159

วธการตรวจวดสของดน ........................................................................................... 160 ภาคผนวก ง การวดความเคมในดน ................................................................................. 165

วธการตรวจวดความเคมของดน .............................................................................. 167 ภาคผนวก จ การวดความเปนกรด – ดางของดน ............................................................ 170

ขนตอนการตรวจวด ................................................................................................. 171 ภาคผนวก ฉ วศวกรรมชลประทานทเกยวของ ................................................................ 173 ภาคผนวก ช ระบบน าใตดน ............................................................................................ 177 ภาคผนวก ซ การศกษาทางโบราณคดโดยใชภาพถายทางอากาศ .................................... 180 ภาคผนวก ฌ ภาพถายดาวเทยมจ าลองลกษณะภมประเทศเชงตวเลข DEM (Digital elevation model) ........................................................................................................ 185 ประวตผวจย ............................................................................................................................... 187

สำนกหอ

สารบญตาราง ตารางท หนา 1 การตรวจวดเนนดงละครตามถนนทตดผานกลางเนน ................................................ 59 2 การตรวจวดจากวดดงละคร-สระน าทศตะวนตก ........................................................ 60 3 การตรวจวดขอบเนนดงละครทศใต-สระน าทศตะวนออก ........................................... 62 4 แสดงคาส คาpH และคาทไดจากการค านวณ (ECe) หลม Auger ท 1 ดงละคร ........ 67 5 แสดงคาส คาpH และคาทไดจากการค านวณ (ECe) หลม Auger ท 2 ดงละคร ........ 69 6 แสดงคาส คาpH และคาทไดจากการค านวณ (ECe) หลม Auger ท 3 ดงละคร ........ 72 7 ตารางแสดงความสงเมองศรมโหสถ เสนท 1 .............................................................. 76 8 ตารางแสดงความสงเมองศรมโหสถ เสนท 2 .............................................................. 77 9 แสดงคาส คาpH และคาทไดจากการค านวณ (ECe) หลมเจาะ Auger 1 ศรมโหสถ Lat 13.909603 Long 101.454760 .................................................................... 90 10 แสดงคาส คาpH และคาทไดจากการค านวณ (ECe) หลมเจาะ Auger 2 ศรมโหสถ Lat 13.944154 Long 101.486363 .................................................................... 91 11 แสดงคาส คาpH และคาทไดจากการค านวณ (ECe) หลมเจาะAuger 3 ศรมโหสถ Lat 13.941115 Long 101.48058 ...................................................................... 93 12 แสดงคาส คาpH และคาทไดจากการค านวณ (ECe) หลมเจาะ Auger 4 ศรมโหสถ Lat 13.909830 Long 101.454655 .................................................................... 95 13 ตารางแสดงต าแหนงGPS ตามแนวล าคลองทไหลผานเมองพระรถ ............................. 104 14 ตารางหลมเจาะ Auger 1 เมองพระรถ จงหวดชลบร ................................................. 108 15 ตารางหลมเจาะ Auger 2 เมองพระรถ จงหวดชลบร ................................................. 111 16 ตารางหลมเจาะ Auger 3 เมองพระรถ จงหวดชลบร ................................................. 113 17 ตารางหลมเจาะ Auger 4 เมองพระรถ จงหวดชลบร ................................................. 115 18 ตารางจ าแนกระดบความเคมความเขมขนของเกลอ ................................................... 168 19 ตารางแสดงคา pH ..................................................................................................... 172

สำนกหอ

สารบญภาพ ภาพท หนา 1 ภาพถายดาวเทยมแสดงทตงของพนทศกษาตามหวขอ "การศกษาการจดการน า

ในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด" ............................................ 5 2 แสดงภาพแนวตดของแนวเขอนโบราณทพบโบราณวตถ ............................................ 8 3 รปภาพแสดงละอองเรณของพชทพบโดยการเจาะหลมทดสอบดวยสวานเจาะดน ...... 8 4 รายชอละอองเรณพชทพบโดยการเจาะหลมทดสอบดวยสวานเจาะดน ...................... 9 5 บอน าขอบแบบขนบนไดภายในเมอง Nagarjunakonda .......................................... 10 6 แผนทแสดงทตงของอางเกบน าในเมอง Anuradhapura ........................................... 13 7 แสดงโครงสรางภายในประตระบายของอางเกบน า Pavat-Kulam ............................ 15 8 แสดงโครงสรางภายในของประตระบายของอางเกบน า Nuwara Waewa ................. 16 9 แสดงระบบคลองสงน าในพนทระบายสทบหรอทงนา (Paddy fields) ....................... 16 10 รปแบบโครงสรางของคนกนน าทพบในพมา ............................................................... 19 11 ภาพแสดงแมน าและคนกนน าเพอใหน าไหลเขาสคลองขนาดเลก ................................ 19 12 แสดงแนวคนดนทใชในการเบยงกระแสน าใหเขาคลองสาขา ...................................... 20 13 ภาพแสดงโครงสรางของประตระบายทสรางจากอฐทพบในอางเกบน าใกลกบ

เมอง Halingyi ................................................................................................... 21 14 ภาพแสดงคเมองภายในเมอง Sri Ksetra ทแบงไดเปน 3 ระบบ ................................. 22 15 แสดงภาพถายดาวเทยมทแสดงสบงบอกถงสภาพความชน ......................................... 25 16 ภาพแสดงบรเวณเมอง Oc Eo และบรเวณทราบ Xa No .......................................... 28 17 แสดงแผนทบรเวณ Angkor Borei โดยแผนทแสดงแนวคลองทคนพบโดย

นาย Paris และสภาพพนทบรเวณโดยรอบและต าแหนงทท าการทดสอบ ........... 29 18 แสดงรองรอยของสระน า พงหลง, พงหลง และแนวคลองทางดานทศใต .................... 31 19 แสดงแผนผงล าคลองบรเวณดานเหนอของสทงพระ ................................................... 32 20 ภาพแสดงแนวทะเลโบราณทพบไดในภาพถายทางอากาศ.......................................... 33 21 ภาพแสดงแผนผงเมองศรมโหสถบรเวณสฟาแสดงถงแหลงน าทพบในเมองศรมโหสถ . 40 22 เมองพระรถ จงหวดชลบรในปจจบน .......................................................................... 43 23 แผนผงแสดงต าแหนงคนดนโบราณหรอถนนพระรถ-นางอมรเทว............................... 47 24 ภาพแสดงสระแกวในฤดแลง (ถายเมอเดอนกมภาพนธ) ............................................. 48 25 ภาพสระแกวในฤดฝนปรมาณน าเพมขนมาก (ถายเมอเดอนกนยายน) ........................ 49 26 ภาพแสดงระดบน าในสระกระทอน ............................................................................. 50 27 ภาพแสดงการแกะสลกกรอบภายในสระบนได 5 ขน.................................................. 51 28 ภาพแสดงสระน ารปทรงกลมทบานหวชา ................................................................... 51 29 สระน าบรวารจ านวนสองบอทมความลกถงระดบน าใตดนและมทางน าเชอมเขา

สสระใหญ .......................................................................................................... 52 30 สระมรกต ................................................................................................................... 54

สำนกหอ

ภาพท หนา 31 แผนผงเมองพระรถโดยสงเขป .................................................................................... 55 32 เมองโบราณดงละครแสดงบนแผนทโบราณของกรมแผนททหาร พ.ศ. 2481 ............. 56 33 ภาพถายทางอากาศเมองโบราณดงละคร .................................................................... 57

34 ภาพประกอบแผนภมท 1 แสดงต าแหนงทท าการวดคาความสงของเนนดงละคร บนภาพถายทางอากาศ Google Map ............................................................... 58

35 ภาพประกอบแผนภมท 2 ภาพแสดงต าแหนงทท าการวดคาความสงของเนนดงละคร บนภาพถายทางอากาศ Google Map ............................................................... 60

36 ภาพประกอบแผนภมท 3 ภาพแสดงต าแหนงทท าการวดคาความสงของเนนดงละคร บนภาพถายทางอากาศ Google Map ............................................................... 61

37 การสมภาษณขอมลของเมองโบราณดงละครจากคณสมจตร อนยฤทธ ....................... 63 38 วดความลกบอน าทพยบรเวณคเมองดานทศเหนอ ...................................................... 64 39 บอน าเกาภายในคเมองดงละครใกลประตตะวนตก ..................................................... 65 40 นายธาตร อนยฤทธ ผอ านวยการโรงเรยนวดหนองทองทราย อาย 52 ปน าทางไปยง บอน าโบราณภายในคเมองดานทศตะวนตก ....................................................... 65

41 แผนผงเมองโบราณดงละคร แสดงสระน าทประตทง 4 ทศ ทางน าเกาและหลมทใช สวานเจาะดน (Auger) เพอเกบตวอยางดน ........................................................ 66

42 สระน าดานทศเหนอของเมองโบราณดงละครทไดรบการขดแตงแลว .......................... 66 43 ภาพแสดงหลมเจาะ Auger ท 1 บรเวณภายในทองคเมองดานทศตะวนตกคอน

มาทางใต ............................................................................................................ 68 44 ภาพหลมแนวตดพาดระหวางคนดนและคน าใกลบรเวณประตทางดานทศใต ............. 70 45 หลมขดตรวจบรเวณทองคของกรมศลปากรและแสดงชนดนทเปนกรวดลกรงดานลาง 70 46 ภาพหลมทดสอบของกรมศลปากรภายในสระน าดานทศตะวนตก .............................. 73 47 ชนดนภายในหลมขดตรวจของกรมศลปากร สระน าดานทศตะวนตก ......................... 73 48 ภาพประกอบแผนภมท 4 และ 5 แสดงการวดพกดความสงและต าแหนงทวด GPS

บนภาพถายดาวเทยมแสดงผลบนโปรแกรม Google Map ................................ 76 49 ภาพแสดงแผนผงเมองศรมโหสถบรเวณสฟาแสดงถงแหลงน าทพบในเมองศรมโหสถ . 79 50 ภาพแสดงลกษณะการขดแตงคเมองใหมการยนออกและเวาเขาไปในผนงคเมอง........ 81 51 ภาพดานซายแสดงแนวคเมองดานหนานคมโรคเรอน (ศนยชวยเหลอผทพพลภาพ

และสงเคราะหผยากไร คามลเลยนโซเชยลเซนเตอร) ทมสงกอสรางในคเมอง ไดถกแปลสภาพไปไมสามารถมองเหนไดชดเจน ภาพดานขวาแผนผงแสดงแนว รองศลาแลงทมงสหนองแฟบ ............................................................................... 81

52 ภาพดานซายภาพถายบรเวณสงกอสรางภายในคเมองดานทศเหนอถายใน เดอนกมภาพนธภาพดานขวาภายในเดอนกนยายน ............................................ 83

53 ภาพถายทางอากาศเมองศรมโหสถ ............................................................................ 85

สำนกหอ

ภาพท หนา 54 แผนทแสดงความสงของพนทและการจ าลองทศทางการไหลของน าโดยลกศรแสดง

ทศทางการไหลของน าไปหาแนวคนดนซงในแผนทสเขยวแสดงถงระดบ ความสงของพนทและพนทลมแสดงโดยจประสฟาบนพนสขาว .......................... 86

55 ภาพเปรยบเทยบบรเวณสระมะเขอจากภาพถายทางอากาศในอดตแลในปจจบน ....... 86 56 ภาพแสดงต าแหนงทท าการเกบตวอยางดนบรเวณแนวคนดนโบราณ ถนนพระรถ-ถนนนางอมรเทว ............................................................................. 87 57 ภาพดานซายมอแสดงพนทรอยตอของถนนคอนกรตบรเวณแนวคนดนท 1 ถนนพระรถและภาพดานขวาแสดงพนทแนวคนดนท 2 ถนนนางอมรเทวบรเวณ ทอยอาศยและถนนคอนกรต .............................................................................. 88 58 ภาพแสดงบรเวณทเลอกท าการเจาะหลม Auger ท 1 ................................................ 89 59 ภาพแสดงบรเวณทเลอกท าการเจาะหลม Auger ท 2 ................................................ 91 60 ภาพแสดงบรเวณทเลอกท าการเจาะหลม Auger ท 3 ................................................ 92 61 ภาพแสดงบรเวณทเลอกท าการเจาะหลม Auger ท 4 ................................................ 94 62 ภาพถายทางอากาศบรเวณเมองพระรถและบรเวณใกลเคยง ...................................... 97 63 เมองพระรถ จงหวดชลบรในปจจบน .......................................................................... 97 64 เมองพระรถอยในบรเวณบานหนาพระธาต แสดงพนทสเขยวออนซงหมายถงเปนเนนม

ความสงกวาบรเวณโดยรอบซงเปนสขาวจดฟา ................................................ 99 65 ปายแสดงแนวคนดนเมองพระรถและการตงบานเรอนในปจจบน ............................... 100 66 สภาพแนวคนดนทเคยพบแนวอฐมากอนแตไดถกท าลายไปในปจจบน ....................... 101 67 หนองศาลาในปจจบน ................................................................................................ 102 68 แนวคน าคนดนทสภาพคอนขางสมบรณในบรเวณตะวนตกเฉยงเหนอ ........................ 102 69 ภาพถายทางอากาศแสดงแนววชพชทขนเปนเสนโคงขนานกนหลายเสนดาน ทศเหนอของเมองพระรถ ................................................................................... 103 70 ภาพถายทางอากาศแสดงแนววชพชทขนเปนเสนโคงขนานกนหลายเสนดานทศใต ของเมองพระรถ ................................................................................................. 104 71 ภาพประกอบแผนภมท 6 แสดงต าแหนงจดวดระดบความสงของล าน าทไหลผาน เมองพระรถ จงหวดชลบร .......................................................................................... 105 72 แสดงแผนผงและภาพถายทางอากาศบรเวณทเปนแนวคนดนรปสเหลยมบรเวณ ดานทศเหนอและทศใตของเมองพระรถ ซงในปจจบนเหลอเพยงดานทศเหนอ และไดถกใชประโยชนในการสรางบอน า ซงมความเปนไปไดทในอดตทจะใช พนทในบรเวณคนดนนเพอการกกเกบน า ........................................................... 107 73 ภาพแสดงต าแหนงทตงของหลมเจาะ Auger เพอเกบตวอยางดน .............................. 108 74 ลกษณะดนทรายทพบในหลมเจาะท 1 ....................................................................... 109 75 ดนในชนท 9 ของหลมเจาะ Auger 2 เปนดนทรายทมการอมน าไวเปนจ านวนมาก ... 110

สำนกหอ

ภาพท หนา 76 ภาพแสดงลกษณะดนทพบในหลมเจาะ Auger 3 ซงสวนใหญเปนทราย ทอมน าไวเปนจ านวนมาก ................................................................................... 112 77 แสดงต าแหนงการเจาะ Auger 4 และบรเวณโดยรอบมการเตรยมพนทท าการ เกษตรกรรม ....................................................................................................... 114 78 ภาพถายดาวเทยมจ าลองลกษณะภมประเทศเชงตวเลข DEM (Digital elevation

model) บรเวณดงละครโดยสขาวแสดงถงระดบของพนทสงกวาสเขมโดยรอบ.. 117 79 ภาพถายดาวเทยม Landsat 7 บรเวณดงละคร จงหวดนครนายก ............................. 117 80 ภาพถายทางอากาศเมองโบราณดงละคร .................................................................... 118 81 ภายในบรเวณกนหลมขดคน แสดงการตกตะกอนของเศษหนทมขนาดใหญและ

มน าหนกมากอยกนหลมเปนชน ......................................................................... 121 82 ภาพจ าลองการตดขวางแสดงวฏจกรของน าบรเวณเมองโบราณดงละคร (1. เมอง

โบราณดงละคร 2. เทอกเขาใหญ 3. คลองเหมองแยกจากแมน านครนายก 4. สระน าบรเวณประตเมอง 5.บอน าทพยภายในคเมอง 6. ระดบน าใตดน 7. น าไหลออกจากเมองบรเวณทศตะวนตกเขาสคลองโพธ) ................................ 121

83 ภาพวาดจ าลองทศทางการไหลของน าบรเวณเมองศรมโหสถโดยแสดงสงตางๆ ตามหลายเลขดงน 1. สงกอสรางภายในคเมองดานทศเหนอ 2. สงกอสรางใน คเมองทมลกษณะยนออกมาภายในคเมอง 3. สงกอสรางภายในคเมองทเวาเขา ไปภายในผนงคเมอง 4. ทางน าเกาทไหลเขาสระบบคเมอง 5. หนองแฟบทอย ดานทศใตเชอมตอกบทางน าเขาเมอง 6. ทางน าออกซงใกลกบคลองธรรมชาต มากทสด 7. คนดนรอบตวเมอง 8. คนดนกนน าดานทศใต ................................. 123

84 แผนผงเมองศรเกษตรประเทศพมาแสดงทตงโบราณสถานตางๆ และแนวระดบเสน ความสง.............................................................................................................. 125

85 ภาพถายดาวเทยมจ าลองลกษณะภมประเทศเชงตวเลข DEM (Digital elevation model) บรเวณเมองโบราณศรมโหสถและกลมโบราณสถานโคกขวางดานทศตะวนออกเฉยงเหนอโดยพนทสขาวนนแสดงความสงของระดบพนทและสท เขมกวาแสดงระดบทต า จดสเขยวแสดงต าแหนงโบราณสถานทพบ ................... 128

86 แสดงทศทางการไหลของน าเมอประทะกบแนวคนดนโบราณ ..................................... 129 87 ภาพดานบนแสดงภาพภาพถายดาวเทยมจ าลองลกษณะภมประเทศเชงตวเลข

DEM (Digital elevation model) บรเวณเมองพระรถ จงหวดชลบรทแสดง ระดบพนทตงอย ในพนทคอนขางต า ภาพดานลางแสดงภาพถายดาวเทยมของ โปรแกรม Google Earth บรเวณเมองพระรถ ................................................... 132

88 ภาพจ าลองลกษณะเมองพระรถ และแหลงน าทพบในบรเวณใกลเคยง ....................... 133 89 โบราณสถานหลมเมอง บรเวณโคกขวาง จงหวดปราจนบร ........................................ 135 90 ลานหนครกตงอยบรเวณ หมท 4 ต าบลหนโงม อ าเภอสรางคอม จงหวดอดรธาน ...... 135

สำนกหอ

ภาพท หนา 91 แผนผงแสดงลกษณะทตงของเมองนาคารชนโกนฑะ (Nagarjunakonda) โดยพนท

โดยรอบเปนพนทเทอกเขาสงลอมรอบพนทบรเวณเมองทอยตดดาน แมน ากฤษณา ..................................................................................................... 140

92 ภาพแสดงระดบพนทและการไหลของน าในบรเวณเมองศรเกษตรโดยพนทดานทศ ตะวนตกเปนพนทสงและทศตะวนออกเปนพนทลมและทงนาทใชในการ ปลกขาว ............................................................................................................. 141

93 ภาพแสดงการวดสดน โดยใช Munsell Color Book ................................................ 161 94 ภาพตวอยางโปรแกรม mColorBook เพอใชในการวดส ........................................... 161 95 ภาพแสดงคา Hue ...................................................................................................... 162 96 ภาพแสดงคา Value ................................................................................................... 163 97 ภาพแสดงคา Chroma ............................................................................................... 164 98 ภาพแสดงการใชเครองมอวดคาความน าไฟฟาในดน Electrical Conductivity......... 169 99 ภาพแผนผงสงกอสรางในคเมองดานทศใต ................................................................. 174 100 ภาพการไหลของน าผานพนผวแบบกงเรยบ ................................................................ 176 101 ภาพตดเปลอกโลกและแสดงลกษณะของน าใตผวดน ................................................. 179

สำนกหอ

สารบญแผนภม แผนภมท หนา

1 แสดงความสงและต าแหนงทใชวดลกษณะของเนนดงละครโดยวดตามถนน ทตดผานกลางเนน .............................................................................................. 58 2 แสดงความสงและต าแหนงทท าการวดเรมจากทศเหนอผานเขาตวเมองดงละครและ

สนสดทางทศตะวนตกของเมองโบราณดงละคร ................................................. 59 3 แสดงความสงและต าแหนงทท าการวดเรมจากขอบชายเนนทางดานใตผานประต

ทศใตของเมองดงละครและวกกลบขนไปทางดานประตตะวนออกของเมอง โบราณดงละคร .................................................................................................. 61

4 แสดงเสนความสงของเมองศรมโหสถเสนท 1 ............................................................. 75 5 แสดงเสนความสงของเมองศรมโหสถเสนท 2 ............................................................. 75 6 แสดงความสงของพนทล าน าทไหลผานบรเวณเมองพระรถชลบร โดยมจดเรมตนท บรเวณอ าเภอบอทอง จงหวดชลบร ใกลกบเทอกเขาบรรทดและออกสแมน า บางปะกงทจงหวดฉะเชงเทรา ............................................................................ 104

สำนกหอ

บทท 1

บทน ำ 1. ควำมเปนมำและควำมส ำคญของปญหำ

ภาคตะวนออกของประเทศไทยนนตามการแบงพนทของราชบณฑตยสภาไดระบไววามทงหมด 7 จงหวดคอ สระแกว ปราจนบร ฉะเชงเทรา ชลบร ระยอง จนทบร และตราด1 แตในทางโบราณคดนนเปนการยากทจะใชเขตการปกครองในปจจบนเปนเสนแบงการศกษา ซงหากกลาวถงภาคตะวนออกแลว จากหลกฐานทางโบราณคดจะจดแบงการศกษาตามลมนา คอลมนาบางปะกงครอบคลมพนทตงแต จงหวดชลบร ฉะเชงเทรา ปราจนบร ไปจนถงจงหวดนครนายก2 บรเวณเหลานไดมการพบการกระจายตวของหลกฐานทางโบราณคดในการอยอาศยของผคนตงแตสมยกอนประวตศาสตรจนถงสมยประวตศาสตรตอนตนสบตอกนมา และมการพฒนาเปนสงคมขนาดใหญ3จนถงสมยทวารวด ซงเปนสมยแรกเรมประวตศาสตรในประเทศไทย โดยมการศกษาเกยวกบแหลงโบราณคดในภาคตะวนออกมาอยางยาวนาน และมการคนพบเมองโบราณในสมยทวารวดจานวนหลายแหง แตบรเวณทแสดงเดนชดถงหลกฐานการตงถนฐานเปนรปแบบเมองทมขนาดใหญและมสงกอสรางทชดเจนนนพบได 3 เมอง คอ เมองโบราณดงละครในจงหวดนครนายก เมองโบราณศรมโหสถในจงหวดปราจนบร และเมองโบราณพระรถใน จงหวดชลบร (ภาพท 1) เมองเหลานมรปแบบการสรางคนาและคนดนขนาดใหญลอมรอบเมองอนเปนลกษณะทแสดงถงรปแบบการตงถนฐานทสบทอดมาจากชาวอนเดยสมยโบราณ คนาและคนดนเหลานมจดประสงคเพอใชในการระบายนา และตอมาไดมการพฒนาเปนกาแพงเมอง โดยชาวอนเดยเหลานเดมมแหลงทอยอาศยในเมองแถบลมแมนาคงคา-ยมนา และแถบลมแมนากฤษณา-โคทาวร ดงนนเมอเขามาตงถนฐานในบรเวณประเทศไทยจงมการนาความรตางๆ มาปรบใชและเผยแพรสบทอดตอกนมา4

1 นฤมล บญแตง, กำรแบงภมภำคทำงภมศำสตร, เขาถงเมอ 19 ตลาคม 2555, เขาถง

ไดจาก http://www.royin.go.th/th/knowledge/detail.php?ID=1378 2 ผาสข อนทราวธ, ทวำรวด : กำรศกษำเชงวเครำะหจำกหลกฐำนทำงโบรำณคด,

(กรงเทพฯ : โรงพมพอกษรสมย, 2542), 115-117. 3 สานกโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาต กรมศลปากร, "หนงสอคมอนาชม

พพธภณฑสถานแหงชาต ปราจนบร 2542”, 25-27. 4 ผาสข อนทราวธ, ทวำรวด : กำรศกษำเชงวเครำะหจำกหลกฐำนทำงโบรำณคด, 123-124.

สำนกหอ

น ำ เปนปจจยสาคญในการดารงชวตของมนษย ดงนนในการตงถนฐานการอยอาศยของมนษยจะตองมแหลงนาอยในบรเวณใกลเคยง5 เพอนานาไปใชในการดารงชวต ทงเพอใชในการอปโภค บรโภคและการเพาะปลกเพอนาไปใชเปนอาหาร จากหลกฐานการศกษาทางโบราณคดในบรเวณเมองโบราณสมยทวารวด 3 แหงนน ไดมการแสดงถงการตดตอแลกเปลยนคาขายกบชาวตางชาต และตดตอกนเองระหวางเมองในแถบลมนาบางปะกง6 ซงเมองเหลานไดพบสงกอสรางจานวนมากทแสดงใหเหนถงการจดการทรพยากรนา ยกตวอยางเชน บอนาโบราณทถกขดขนจานวนมาก นอกจากนยงพบคนดนโบราณในรปแบบตาง ๆ รวมทงคนาลกษณะตางๆทพบทงในบรเวณรอบเมองของทกเมอง จากการสบคนขอมลในเบองตนยงไมพบการศกษาเกยวกบหนาทการใชงานทชดเจนของสงกอสรางเหลาน รวมถงรปแบบการกอสราง ความรทใชในการสร างสงกอสรางเพอแกปญหา หรอจดการนาใหเกดประสทธภาพ ทงนดวยสภาพทตงของเมองโบราณทง 3 แหงทเปนพนทศกษา ถงแมมลกษณะทางกายภาพทแตกตางกน แตกมทตงอยไมไกลกนมากนก รวมทงมลกษณะรปแบบวฒนธรรมเดยวกน และมหลกฐานวาแตละเมองนนมความสมพนธกนในหลายดาน จงมความนาสนใจในการศกษาเกยวกบลกษณะ หนาท และรปแบบในการบรหารจดการนาของเมองโบราณเหลาน 2. จดประสงคของกำรศกษำ

2.1 ศกษาถงลกษณะภมประเทศทตงของเมองโบราณในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวดวามความเหมาะสมตอการอยอาศย และสอดคลองกบการจดการนาในสมยโบราณอยางไร

2.2 ศกษาถงรปแบบและระบบการจดการนาของเมองโบราณในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด

2.3 ศกษาดนหรอตะกอนทเกดจากการขงตวของนาอนเกดจากสงกอสรางทสนนษฐานวาเกยวของกบการจดการนาในพนทศกษา 3. ขอบเขตของกำรศกษำ

3.1 คดเลอกพนทศกษาโดยกาหนดตามแนวลมแมนาบางปะกง ประกอบดวยเมองโบราณทงหมด 3 เมอง คอ เมองโบราณดงละครในจงหวดนครนายก เมองโบราณศรมโหสถในจงหวดปราจนบร และเมองโบราณพระรถใน จงหวดชลบร ถงแมเขตการปกครองในปจจบนจงหวดนครนายกจดอยในภาคกลาง แตวทยานพนธฉบบนไดใชคาวาภาคตะวนออก ซงไดรวมพนทเมองโบราณดงละครจงหวดนครนายกอยในการศกษาฉบบนดวย เพราะมความเกยวของในหลกฐานทาง

5 สมฤทธ สขเมอง, “ปจจยทางสงแวดลอมทมผลตอการตงถนฐานของเมองโบราณสมย

ทวารวดบรเวณชายฝงตะวนออก” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2531), 8-15.

6 ผาสข อนทราวธ, ทวำรวด : กำรศกษำเชงวเครำะหจำกหลกฐำนทำงโบรำณคด, 116.

สำนกหอ

โบราณคดทกระจายตวตามแถบลมแมนาบางปะกงลงไปจนถงจงหวดชลบร 3.2 ทาการศกษาการจดการนาของเมองโบราณในสมยทวารวดจานวน 3 เมอง (ดงท

กลาวแลวในเบองตน) โดยศกษาจากภาพถายทางอากาศ แผนท และเกบขอมลภาคสนาม (หมายเหต: การเลอกศกษาสงกอสรางในภาคสนามนนอาจมการเลอก สถานทเพยงแหงเดยว ในการศกษาหากพบวาในเมองโบราณทงสามนนมสงกอสรางทคลายคลงกนในทางกายภาพอยางมาก และอาจขนอยกบสภาพในปจจบนทหลงเหลออยวาสถานทแหงใดมสภาพดทสด) 4. วธกำรและข นตอนกำรศกษำวจยแบงเปน 5 ข นตอนดงน

4.1 การศกษาเตรยมงาน 4.1.1 การทบทวนวรรณกรรม ทางดานโบราณคดในพนทศกษา คอ เมองดงละครในจงหวดนครนายก เมองศรมโหสถในจงหวดปราจนบร และ เมองพระรถในจงหวดชลบร 4.1.2 การทบทวนวรรณกรรม การศกษาทางดานชลประทานและการจดการนาในอดต ทงในพนทททาการศกษา และเมองโบราณในพนทอนๆ ทมอายสมยใกลเคยงกน 4.1.3 รวบรวมและศกษาแผนทภมประเทศ ภาพถายทางอากาศของพนทททาการศกษา เพอใชในการเกบขอมลภาคสนาม

4.2 การเกบขอมลในภาคสนาม 4.2.1 การเกบขอมลทางดานพกด GPSและความสงของพนทในแตละจดของเมอง

โบราณทศกษา 4.2.2 การเกบขอมลดานแหลงนาในพนทเมองโบราณททาการศกษา 4.2.3 การเกบขอมลตวอยางดนเพอนามาวเคราะหลกษณะทางกายภาพและ

คณสมบตทางเคม ซงจะสามารถเปนตวบงชถงสภาพพนทในบรเวณนนวาพบตะกอนหรอเคยถกใชงานในการกกเกบนามากอนหรอไม

4.3 การรวบรวมและวเคราะหขอมล 4.3.1 ทาการวเคราะหขอมลดานความสงของพนท และนามาตความรวมกบ

ภาพถายทางอากาศและแผนท 4.3.2 ทาการวเคราะหตวอยางดนทเกบรวบรวมไดจากภาคสนาม 4.3.3 ทาการวเคราะหสงกอสรางทางชลประทานถงการใชประโยชนและหนาท

4.4 แปลความหมายและสรปผลการศกษา 4.4.1 นาขอมลทไดมาศกษาเปรยบเทยบกบขอมลอนทไดเคยมศกษาไวแลว และ

ตความขอมลเหลานน 4.4.2 อธบายหรอเขยนแบบจาลองการจดการนาเพอใหเหนถงการจดการนาในพนท

ศกษา 4.5 เสนอผลงานวทยานพนธ

4.5.1เขยนรายงานวทยานพนธ

สำนกหอ

5. ผลทคำดวำจะไดรบ 5.1 ทราบลกษณะทตงของเมองโบราณในภมประเทศทเหมาะสมตอการอยอาศยและ

สมพนธกบการจดการนาของผคนสมยโบราณในบรเวณพนทศกษา 5.2 ทราบถงรปแบบและระบบการจดการนาของเมองโบราณในพนทศกษา 5.3 ทราบถงหนาทการใชงานของสงกอสรางทางชลประทานประเภทตาง ๆ ในพนท

ศกษา 6. แหลงขอมล

6.1 แหลงขอมลดานเอกสาร 6.1.1 สานกหอสมดกลาง มหาวทยาลยศลปากร 6.1.2 สานกหอสมด มหาวทยาลยเกษตรศาสตร บางเขน 6.1.3 สานกศลปากรท 3 พระนครศรอยธยา 6.1.4 สานกศลปากรท 5 ปราจนบร 6.1.5 เอกสารตพมพทางวชาการจากสอสารสนเทศทางอนเตอรเนต

6.2 แหลงขอมลภาคสนามเปนขอมลทไดจากการสารวจและตรวจวดตางๆ รวมทงเกบตวอยางในบรเวณพนททาการศกษา 7. พ นทท ำกำรศกษำ

7.1 เมองโบราณดงละคร จงหวดนครนายก 7.2 เมองโบราณศรมโหสถ จงหวดปราจนบร 7.3 เมองโบราณพระรถ จงหวดชลบร

สำนกหอ

ภาพท 1 ภาพถายดาวเทยมแสดงทตงของพนทศกษาตามหวขอ "การศกษาการจดการนาในภาค

ตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด" จาก โปรแกรม Elevation Chart ทางานบนระบบปฏบตการ IOS ของเครองแสดงผล Apple Ipad 2

บทท 2

ทบทวนวรรณกรรม

ในการศกษาถงการจดการนาหรอระบบชลประทานในอดตนนจาเปนอยางยงทจะตองศกษาถงความเปนมาของวทยาการเหลานน หรอขอมลบางประการทจะบงบอกไดวาผคนในสมยทวารวดนาความร หรอรปแบบแนวคดเหลานมาจากไหน การศกษาในปจจบนบงชวาอารยธรรมทวารวดนนไดรบการถายทอดมาจากอนเดยโบราณและพฒนาจนเกดเปนอารยธรรมทวารวดขนมาจงมความเปนไปไดวารปแบบการจดการนาคงจะรบรปแบบ และแนวคดมาจากอนเดยเชนเดยวกนกบ อารยธรรมดานศาสนา ศลปะ ฯลฯ อยางไรกตามมมมองเหลานยงมขอโตแยงไดวา บางทความรในการนานามาใชใหเกดประโยชนหรอการจดการนานนมมากอนแลวตงแตสมยกอนประวตศาสตร ซงแนวความคดแบบนกไดมการถกเถยงกนถงการศกษาระบบชลประทานในประเทศศรลงกาและแหงอน ๆ เชนกน

ในการศกษาครงนจงไดทาการทบทวนการศกษาทผานมา ทงในแงหลกฐานทางโบราณคดทศกษาถงสงกอสรางในระบบชลประทาน และในแงการตความทางดานหลกฐานทางโบราณคดทใชทฤษฎทางดานการเมองและสงคมมาเปนมมมองถงการสรางระบบชลประทานและการจดการนาในเมองโบราณตาง ๆ ทมอายสมยทใกลเคยงกบสมยทวารวดและมหลกฐานทแสดงถงรปแบบทางดานวฒนธรรมทมความสมพนธกน

1. ระบบชลประทานในอนเดยสมยโบราณ

การเกษตรกรรมในสมยอนเดยโบราณนนระบบชลประทานในพนทราบลมจะมการสรางคลองสงนาเพอตดผานพนทเกษตรกรรม ซงคลองเหลานนไดแยกสาขาออกมาจากแมนาสายใหญ และนอกจากนยงมการสรางระบบการกกเกบนาโดยการสรางทานบกนคลองสาขาเพอใหระดบนาหลงทานบยกตวขน และแผกระจายออกเปนพนทเกบกกนา หากตองการใหระดบนายกตวสงขนอกกจะใชวธการปดชองระบายนาของทานบใหเลกลงระดบนากจะยกตวสงขน การสงนาเขาส พนททาเกษตรกรรมนนจะใชคลองขนาดเลกทขดไปตามสถานทตาง ๆ โดยอาศยแรงดนนาจากอาง เกบนา เมอระดบนาทอางเกบนามปรมาณมากจะมแรงดนเพอสงนาใหไหลออกไปตามพนทตาง ๆ ไดในระยะทางทไกล

ในการสรางระบบชลประทานขนาดใหญนนจะถกสรางขนโดยพระราชาตามความเชอหรอธรรมเนยมปฏบตทมการสบตอกนมาภายใตแนวคดการรบผดชอบตอสงคมและประชาชน ในประเทศอนเดยนนการสรางเขอนกนนาขนาดใหญไมพบหลกฐานทชดเจนวาไดเรมสรางมาตงแตสมยใด แตการศกษาดานชลประทานขนาดใหญบางแหงในประเทศอนเดย เชน บรเวณทะเลสาบโพชปร (Bhojpur) ใกลกบเมองโพปาล (Bhopal) นน มสงกอสรางเปนเขอนกนนาขนาดใหญ โดยทฐานของ ตอมาภายหลงไดถกทาลายลงโดยการรกรานของชาวมสลม อกสถานทหนงในบรเวณทางอนเดยตอน

เหนอมการศกษาการชลประทานโดยพบหลกฐานจากงานเขยนของศยยะ(Suyya) วศวกรผยงใหญแหงกษตรย อวนตวรมนต (Avantivarman) ผปกครองแคชเมยร (Kashmir) อยในชวงสมยราวครสตศตวรรษท 9 (พทธศตวรรษท 14) มฉายาวาเปนผสรางสายนาแหงอนดส (Indus) และเฌราน เขอนนนมความกวางถง 100 ฟต และมหลกฐานวาสรางโดยกษตรยโพชา ปาระมารา (Bhoja Paramara) อายราวกลางครสตศตวรรษท 11 (พทธศตวรรษท 16) ครอบคลมพนท 250 ตารางไมล (Jhelan) ซงมความคดเคยวของลานาเหมอนง และพนทถดลงมาทางใตไดพบอางเกบนาขนาดใหญชอวา วชยยะนคารา (Vijayanagara) ซงมหลกฐานบงชวาในตอนเรมแรกกอสรางนนกอสรางไมสาเรจจนกระทงในชวงสมยกษตรยกฤษณะเทวารายา (Krisna Deva Raya) ไดนานกโทษจานวนกวา 20,000 คนมาดาเนนการสรางจนสาเรจ และตอมาภายหลงสงกอสรางทางชลประทานสวนใหญของชาวฮนดในบรเวณอนเดยเหนอไดถกทาลายลงโดยชาวมสลมทบกรกเขามาภายหลง1

นอกจากนไดมการศกษาระบบชลประทานของอนเดยในพนทประวตศาสตรทางพทธศาสนาตอนกลางของประเทศอนเดยบรเวณเขอนกนนาใกลกบกลมโบราณสถานสาญจ (Sanchi) โดยการสารวจศกษาบรเวณโดยรอบพบวามการกระจายตวของคนกนนาทวไปทงบรเวณใกลเคยง ในการศกษามการเกบเอาเกสรของพชทไดจากการเจาะเกบตวอยางดนนามาศกษาประกอบดวย ในบรเวณเขอนกนนาทสาญจนน มบางชวงทมการตดถนนสมยใหมผานแนวเขอนจงพบโบราณวตถในบรเวณเขอนนเปนจานวนมาก การเรยงตวของชนดนททบถมในแกนกลางของเขอนเปนดนสดา และภายนอกมการนาหนมาทบเปนชนหนา และนอกจากนยงพบเศษภาชนะดนเผาเปนจานวนมากปะปนอย (ภาพท 2) ผลจากการนาโบราณวตถไปตรวจหาอายโดยวธการ Optically Stimulated Luminescence ผลของอายทไดนนสอดคลองกบอายกลมโบราณสถานและโบราณวตถทอยบรเวณใกลเคยง นอกจากนในบรเวณเขอนยงพบรปสลกของพญานาคซงมอายราวครสตศตวรรษท 1 (พทธศตวรรษท 6) และผลการเกบตวอยางเกสรพชนนปรากฏวาพบเปนเกสรพชประเภทหญาและขาวเปนสวนมาก (ภาพท 3, 4) แสดงถงพนทในบรเวณทเปนอางเกบนามการใชพนทในการเพาะปลกในบรเวณเดยวกน ผลการศกษาทงหมดมขอสรปวา การเจรญของชมชนทนบถอศาสนาพทธนนควบคไปกบการสบทอดทางเทคโนโลยดานชลประทานและการเพาะปลก ซงมความจาเปนอยางยงเพอใหไดผลผลตมากเพยงพอตอจานวนประชากรทเพมขน ซงหากเพาะปลกโดยอาศยปจจยนาตามธรรมชาตจะสามารถทาไดเพยงครงเดยวภายในหนงป แตเมอมการจดสรรนาดวยระบบชลประทานจงทาใหมระยะเวลามากขนในการเพาะปลก และนอกจากนวฒนธรรมทางศาสนาทแพรกระจายไปในพนทตางๆ ของประเทศอนเดยรวมทง ศรลงกากมกพบหลกฐานดานการชลประทานดวยเชนกน2

1A.L. Bashnam, The wonder that was india, (Collins: Fontana, 1972), 194. 2Julian Shaw et al., “Ancient Irrigation and Buddhist History in Central

India: Optically Stimulated Luminescence Dates and Pollen Sequences from the Sanchi Dams,” Asian perspectives 2007, 46,1 (2007): 166-201.

ภาพท 2 แสดงภาพแนวตดของแนวเขอนโบราณทพบโบราณวตถ ทมา: Julian Shaw et al., “Ancient Irrigation and Buddhist History in Central India: Optically Stimulated Luminescence Dates and Pollen Sequences from the Sanchi Dams,” Asian perspectives 46, 1 (2007): 178.

ภาพท 3 รปภาพแสดงละอองเรณของพชทพบโดยการเจาะหลมทดสอบดวยสวานเจาะดน ทมา: Julian Shaw et al., “Ancient Irrigation and Buddhist History in Central India: Optically Stimulated Luminescence Dates and Pollen Sequences from the Sanchi Dams.” Asian perspectives 46, 1 (2007): 193.

ภาพท 4 รายชอละอองเรณพชทพบโดยการเจาะหลมทดสอบดวยสวานเจาะดน ทมา: Julian Shaw et al., “Ancient Irrigation and Buddhist History in Central India: Optically Stimulated Luminescence Dates and Pollen Sequences from the Sanchi Dams.” Asian perspectives 46, 1 (2007): 194

ในบรเวณภาคใตของประเทศอนเดยเปนดนแดนทตงของเมองทาการคาขนาดใหญหลาย

เมอง ฤดกาลของอนเดยในภาคใตนนมชวงฤดฝนในชวงสนเพยง 3-4 เดอนเทานน ทจะสามารถเกบกกนาไวใชใหพอเพยงไดตลอดทงป ขณะเดยวกนในชวงเวลานนของประดบนาในแมนาสายหลกตาง ๆ จะมการเพมระดบสงขนอยางมาก จงทาใหมชวงเวลาทสนในการทจะขดสระนาเพอเกบไวใชในฤดแลงได ผลการศกษาทผานมาเกยวกบการชลประทานในอนเดยใตบงชวา ในการเรมตนสรางสระเกบกกนาหรอระบบชลประทานบรเวณอนเดยใตนอาจมความเชอมโยงกบการสรางอนสาวรยและอาคารขนาดใหญทใชหนเปนวตถดบในบรเวณอนเดยใต3 ราวตนครสตศตวรรษท 3-4 (พทธศตวรรษท 8-9) สงกอสรางเกยวกบระบบชลประทานทนาสนใจพบในเมองนาคารชนโกนฑะ (Nagarjunakonda) ในแถบลมแมนากฤษณามภมประเทศของเมองทตงอยรมฝงแมนา และพนทดานหลงเปนภเขา ซงแหลงนาทไดนนมาจากลาธารในเทอกเขารวมทงนาใตดนท ไหลซมออกมา เขาสระบบสงกอสรางทางชลประทานคอ คลองทถกขดและดาดดวยอฐหรอหนรวมทงมประตในการปดเปดนา เพอใหนาไหลเขาสตวเมองและบอนาซงนยมทาขนเปนรปแบบขอบขนบนได (ภาพท 5) และมทอระบายนาสวนเกนลงสแมนาได แตในชวงหนาแลงนนดวยวาสภาพทตงของเมองอยในระดบทตาและระดบนาในแมนามระดบทสง จงสามารถทจะนานาจากแมนาเขาสระบบเดยวกนนนเพอการใชประโยชนไดเชนกน4

3H. Sarkar, “Kesarapalle, 1962,” Ancient India 22 (1966): 35-37. 4H. Sarkar, B.N. Misra. “Nagarjunakonda,” Archaeological Survey of India

(Calcutta: Sree Saraswaty Press, 1966), 20.

ภาพท 5 บอนาขอบแบบขนบนไดภายในเมอง Nagarjunakonda ทมา: H. Sarkar, B.N. Misra. “Nagarjunakonda,” Archaeological Survey of India (Calcutta: Sree Saraswaty Press, 1966), Plate XIII

ในบรเวณรฐอานธรประเทศ (Andhara Pradesh) และทมฬนาฑ (Tamil Nadu) ไดม

การพบระบบชลประทานขนาดเลกทสรางขนเพอตอบสนองการใชนาในระดบทองถนเพอการเกษตรกรรมโดยเฉพาะ โดยมการสรางอางเกบนาสเหลยมและทมมดานใดดานหนงจะมการทาประตระบายทเชอมตอกบคลองขนาดเลกสงนาออกไปสทงนา อางเกบนาประเภทนจะถกสรางขนในชวงปลายของฤดฝนเพอเกบนาไวใชในหนาแลงทจะเขามาถงในไมชา แตวาดวยสภาพของอางเกบนาทสรางขนอยางไมแนนหนาจงพงลงไดอยางงายดาย เมอเขาสฤดแลงอนยาวนานดนทอยบรเวณพนอางจะแตกราวดวยความรอนจากแสงอาทตยและตองมการซอมแซมใหมในทก ๆ ป5 นอกจากนยงพบระบบชลประทานทแยกสวนออกจากการเกษตรกรรมอยางชดเจน คอระบบทอยในศาสนสถาน ซงจะเรมตนดวยนาททาการรดลงบนศวลงคหรอรปเคารพ และผานลงบนแทนโยนไหลลงสรองนาภายใน ศาสนสถาน และไหลออกผานทอภายนอกหรอทเรยกวาทอ "โสมสตร" ลงสแหลงนาหรอบอนาประจา ศาสนสถานเพอใหเกดความศกดสทธ ซงกระบวนการเหลานไดผานกระบวนการพธกรรมเชงสญลกษณของเขาพระสเมร6 ดงนนนาทออกมาจงมความศกดสทธตามคตความเชอในขณะนน

ความนยมของผนาชมชนในการสรางอางเกบนาขนาดใหญสามารถพบไดในหลายระดบของสงคม โดยพบไดตงแตระดบพระราชาลงไปจนถงเจาเมอง ระดบหมบาน และในสวนของศาสนา ซงในระดบพระราชานนไดมหลกฐานทชดเจนดานคตนยมในการสรางอางเกบนาขนาดใหญ ดงเชน

5J. Stargardt, Satingpra I: The Environmental and Economic

Archaeology of South Thailand (United Kingdom: Oxford, 1983), 186. 6Ibid., 187.

อางเกบนาชอ มเหนทรฏะทะกะ (Mahendratataka) ซงมศลาจารกการสรางของพระเจามเหนทรวรมน(Mahendravarman) แหงราชวงศปลลวะและพระปนดดาพระเจาปรเมศวรวรมน(Paramesvaravarman) เปนจารกบนแผนทองแดงทกลาวถงการบรจาคทรพยเพอสนบสนนการสรางอางเกบนาในบรเวณกาญจปรม (Kancipurum) ในชวงราวครงแรกและครงหลง ครสตศตวรรษท 7 7 (พทธศตวรรษท 12) ซงการสรางอางเกบนาขนาดใหญนมเหตผลในเรองความตองการนาในชวงฤดแลงทยาวนานเพอใหมนาแจกจายไปเพอใชในดานเกษตรกรรม และการประปาภายในตวเมองทตองมนาตลอดเวลาและรปแบบการบรจาคทรพยในการสรางอางเกบนานไดพบหลกฐานการสบทอดตอมาในสมยคงคา-ปลลวะ (Ganga-Pallavas) และ โจฬะ (Colas)

นอกจากนการเกบเกยวผลประโยชนจากแหลงนาทใชรวมกนนนไดมหลกฐานอยางชดเจนถงการคดภาษในรปแบบตาง ๆ เพอนามาใชในการซอมแซมและบารงรกษาแหลงนาใหอยในสภาพทด ซงภาษเหลานถกจายในรปแบบตางๆ และมการควบคมโดยคณะกรรมการหมบานทใชประโยชนจากแหลงนานน ผลประโยชนจากภาษจะถกสงเขาไปสกษตรยและกระจายออกมาในรปแบบการบรหารงานเศรษฐกจโดยรฐ8 นอกจากนมหลกฐานดานจารกทระบวาหากผครอบครองทดนไมสามารถจายภาษไดคณะกรรมการมสทธในการยดทดนเพอนามาใหผอนไดครอบครองแทน มากไปกวานนเรอทใชสอยหรอจบปลาภายในอางเกบนานนจะตองมการจายภาษ โดยการขดรอกดนจากกนอางขนมาถมคนดน หรอถนนรมนาเชนในอตรา 140 ตะกราหรอเทากบ 60 ลกบาตรเมตรตอหนงวน หรออาจจายเปนคาอาหารสาหรบแรงงาน 6 คนททางานโดยคดเปนนาหนกขาวตามอตราชงโบราณ9

ในปจจบนหลกฐานทางดานการชลประทานทยงใหญในอดตยงหลงเหลอใหพอมองเหนไดในบรเวณประเทศอนเดยทางตอนใต ซงสวนใหญแลวจะพบหลกฐานการกอสรางในชวงสมยราชวงศปลลวะ โดยหลกฐานเหลานนนมาจากจารกทพบซงจะเปนทนยมสรางขนเพอบงบอกชอผสรางและจดประสงคของการสราง เชนอางเกบนาทอตตระมลลา (Uttaramallur) ซงปจจบนอางเกบนาแหงนไดถกแบงครงจากการสรางถนนขนาดใหญ และพนดนบรเวณดานใตของถนนนนลวนเปนตะกอนทเกดจากการเกบกกนาเปนระยะเวลานาน ประสทธภาพในการเกบนาของอางเกบนาแหงนสามารถทจะเกบนาไดถง 27.1 ลานลกบาตรเมตร โดยมชอเรยกอางเกบนาแหงนตามจารกทพบวา วายระเมกกาตตกะ (Vayiramegatataka) ขอมลในการศกษาถงสงกอสรางทางชลประทานขนาดใหญพบวาสงกอสรางประเภทอางเกบนาทมขนาดใหญนนจะถกสรางขนในชวงการเจรญรงเรองของราชวงศปลลวะเปนสวนมาก และยงสงอทธพลขยายไปสประเทศใกลเคยงคอศรลงกาอยางชดเจน10

7India Archaeology department, “Epigraphia Indica,” 1893, 153. 8V. Venkayya, “Irrigation in Southern India in Ancient Time,” Calcutta,

Archaeological Survey of India 1906, Annual Report 1903-4: 205-211. 9J. Stargardt, Satingpra I: The Environmental and Economic

Archaeology of South Thailand, 267. 10R.A.L.H. Gunawardhana, “Inter-Social transfer of Hydraulic technology in

Pre-Colonial South Asia,” Southeast Asian Studies (SAS) Tokyo 22, 2 (1984): 119-120.

2. ระบบชลประทานศรลงกาสมยโบราณ หากกลาวถงอารยธรรมในประเทศศรลงกาแลว สงทโดดเดนอยางเหนไดชดคอการสราง

ระบบชลประทานของชาวศรลงกาในอดต จดประสงคหลกของระบบชลประทานนนคอการเกบกกนาไวภายในอางเกบนา ในระหวางฤดฝน และระบายนาออกตามชองทางทสรางขนสทงนาในชวงฤดแลง ดงตวอยางสถานทแหงหนงชอวาราชะราตะ (Rajarata) ซงมลกษณะเปนทราบขนาดใหญใชในการปลกขาวและสรางความเจรญรงเรองใหกบเมองอนราธประ (Anuradhapura) และโปลอนนารวะ (Polonnaruwa) ซงเรมมการกอตงเมองตงแตในชวง 500 ปกอนครสตกาล

อารยธรรมในประเทศศรลงกานนไดเรมกอตวอยางเดนชดควบค ไปพรอมกบความเจรญของพทธศาสนาทแผเขามาในชวงสมยพระเจาอโศกมหาราชของอนเดยราวเกอบ 300 ปกอนครสตกาล โดยทผคนจากหลายภมภาคในประเทศอนเดยเขามาตงรกรากพรอมทงนาเอาความรเรองการปลกขาวหลายฤดกาลและนาเอาความรในการสรางระบบชลประทานเขามาดวย ตอมาไดมการพฒนาระบบชลประทานเพอรองรบการขยายตวของเมองและประชากรทตองการอาหารมากขนตามลาดบ นอกจากนแลวความรดานวศวกรรมศาสตรขนสงทนามาใชในการกอสราง สงกอสรางทางศาสนาเชน สถป และ เจดยตางๆ มความเปนไปไดวาจะมการสรางขนพร อมไปกบอางเกบนาในบรเวณใกลเคยง11 (ภาพท 6) อยางไรกดไดมการศกษาวาบางทการสรางระบบชลประทานนนมมากอนการรบเอาพทธศาสนาเขามาในศรลงกาอยางชานาน ดวยเพราะไดมการพบรปเคารพของพญานาคซงเปนความเชอดงเดมของคนในทองถนบรเวณแหลงนาเหลานน12

11Anuradha Seneviratna, The springs of sinhala civilization, (An

illustrated Survey of the Ancient Irrigation System of Sri Lanka) (New Delhi: Raj Press, 1983), 42.

12R.L. Brohier, Ancient Irrigation Works in Ceylon, (Sri-Lanka: Colombo, Government Press, 1934-1935), 19-34.

ภาพท 6 แผนทแสดงทตงของอางเกบนาในเมอง Anuradhapura ทมา: V. Venkayya, “Irrigation in Southern India in Ancient Time,” Calcutta, Archaeological Survey of India 1906, Annual Report 1903-4: 205

ในการกอสรางระบบชลประทานของศรลงกาไดมการพบหลกฐานยนยนถงการกอสราง เรองอายสมย และตวผกอสราง เชนศลาจารกทมการจารกถงสมยทสรางและผสรางไวเปนอยางด แตในวงการศกษาของศรลงกาเองกไดมการถกเถยงกนถงจดเรมตนของการสรางระบบชลประทานนออกเปนสองแนวทาง คอ

1. ความรในเรองระบบชลประทานนนมาจากการทชาวอารยนอพยพเขามาตงถนฐานในดนแดนของศรลงกา และนามาเผยแพร

2. ความรในเรองระบบชลประทานเหลานนนเปนสงทเกดขนในทองถนของศรลงกาเองทงหมด

R.A.L.H. Gunawardane กลาววาการสรางสงกอสรางดวยหนทมขนาดใหญนนลวนไดรบอทธพลมาจากอนเดยรวมทงเทคโนโลยการถลงเหลก และนาเหลกมาใชประโยชนเชนกน สวนในการเพาะปลกขาวในทองถนนนไดพบวาระบบชลประทานขนาดเลกมการใชมาอยางชานานแลวโดย

มหลกฐานทางโบราณคดสนบสนนอย13 ดงนนอาจกลาวไดวาการสรางระบบชลประทานขนาดใหญของหลายอารยธรรมรวมทงในศรลงกานนเปนเรองทมความจาเปนในระดบรฐทจะตองมการสรางระบบเกบกกนาหรออางเกบนารวมทงทางระบายหรอเครอขายการสงนา โดยมการพบหลกฐานตงแตครสตศตวรรษท 2 (พทธศตวรรษท 7) ในคมภรภาษาบาล “สมนตาปาศะฎกะ” (Samantapasadika) นอกจากนงานวรรณกรรมในครสตศตวรรษท 5 (พทธศตวรรษท 10) ยงพดถงประตระบายนาของอางเกบนาทชอวา “อตธกา นทฒะมานา ตมพะ”(Udaka niddhamana tumba) โดยมการใชคาโบราณวา "ตมพะ" (Tumba) ซงพบไดอกเชนกนในจารกภาษาทมฬในรฐทมฬนาฑ อายราวครสตศตวรรษท 10-11 (พทธศตวรรษท 15-16) อนหมายถงประตระบายนา ซงหลกฐานดงกลาวอาจสนนษฐานถงความสมพนธของรปแบบเทคโนโลยการสรางระบบชลประทานระหวางอนเดยใตกบศรลงกาซงหากตรวจสอบและเปรยบเทยบรปแบบอางเกบนาและประตระบายนาของอนเดยใตกบศรลงกาแลว พบวาในชวงสมยราชวงศโจฬะ (Cola) ทมอานาจปกครองไปถงศรลงการาวครสตศตวรรษท 10-11 (พทธศตวรรษท 15-16) ทาใหเหนไดวาความรตาง ๆ ไดมการแลกเปลยนกนอยางมากในชวงปลายสมยอนราธประ ถงชวงตนสมยโปลอนนารวะ14

รปแบบในการกอสรางอางเกบนาขนาดใหญนนมกจะมการสรางแนวคนดนขนาดใหญเพอปดกนแนวพนทราบลมปลายลาธารเพอใหเกดการเกบกกนาได ดงเชนคนดนหลายแหงในศรลงกาพบวามความยาวของคนดนหลายกโลเมตร ดงตวอยางเชนคนดนทมความยาวมากทสดคอ 14.4 กโลเมตร ทชอวาทะเลแหงพาระกรามพะ Sea of Parakramba นอกจากนยงมอางเกบนาทตงอยในภมประเทศแบบเดยวกนนนคอ อางเกบนาคนทาไร (Kantalai Tank) มคนดนยาว 1.6 กโลเมตร อางเกบนาอลไล (Allai Tank) คนดนยาว 800 เมตร แตอางเกบนาทมขนาดใหญซงมการกลาวกนวาเกบนาไวใชไดนานถงสองปโดยฝนไมตกคอ อางเกบนามณเนรยาอนยงใหญ (The Great Minneriya tank) แตมความยาวคนดนเพยง 900 เมตร

ในการเลอกตาแหนงทตงของอางเกบนาและการคานวณหาความหนาของคนดนเพอใหรบแรงดนของนาภายในอางในตาแหนงสงสด วศวกรในสมยโบราณนนมความรความสามารถอยางมากเพราะตองมการวางแผนการกอสรางและคานวณการกอสรางสวนประกอบสงกอสรางในทางชลประทาน เชน การสรางประตระบายและคลองระบายไปในทตาง ๆ นอกจากนนความรในเรองวศวกรรมสงแวดลอมกมความเชยวชาญเชนกน ซงวศวกรตองทราบสภาพดนในสถานทกอสราง การบดอดดนเพอสรางแนวคนดนรวมทงการตดหน และการขนสงวสดทมนาหนกมากในระยะทางไกล ซงสวนใหญการกอสรางกจะใชระยะเวลาประมาณ 2 ป หากเปนอางเกบนาทมขนาดใหญรปแบบของประตระบายนนตองมความแขงแรงและมขนาดใหญเพอใหทนตอแรงดนของนาไดดงเชนอางเกบนาปาวฏ-กรม (Pavat-Kulam) ซงมรปแบบประตระบายนาททาขนอยางแนนหนาโดยใชอฐเปนตวบผนงภายในทางเดนนาและใชดนทบไปบนโครงสรางอฐอกชนหนง โดยภายในโครงสรางของประตระบายดานทอยกบตวอางนานนจะมชองสเหลยมทกอใหพนระดบนาในอางเรยกชองนวา พโสโกทวา

13R.A.L.H. Gunawardhana, “Inter-Social transfer of Hydraulic technology in

Pre-Colonial South Asia” Southeast Asian Studies(SAS) Tokyo 22, 2 (1984): 117-118. 14Ibid, 81.

(Bisokotuwa) ซงมหนาททาใหแรงดนนาทจะไหลออกทางชองระบายอกดานของประตมแรงดนทลดลงบรเวณภายในชองพโสโกทวา นจะมการบผนงดวยหนหรออฐทมคณภาพดขนาดใหญ โดยทชองทางเขาสบอลดแรงดนนจะมขนาดเลกและทางเดนนาภายในตวเขอนนนจะมขนาดใหญขนในบรเวณปลายทางออกซงประตระบายแบบนพบไดหลายแหงในศรลงกา ซงวธการแบบนเพงจะมการนามาใชในงานวศวกรรมสมยใหมในยโรปเมอไมนานมาน โดยใชหลกการเดยวกนกบพโสโกทวา ในยโรปเรยกวา Valve-pit แตวธการเหลานนนพบในศรลงกามานานกวา 2,000 ปมาแลว (ภาพท 7,8)15

นอกจากโครงสรางตวเขอนและประตระบายแลว เมอนาถกปลอยออกมาคลองสงนากมความสาคญในลาดบตอมาเพราะเครอขายคลองสงนาจะนานาไปยงทตาง ๆ ตามตองการเพอหลอเลยงทงนาในพนทเกษตรกรรม (ภาพท 9)

ภาพท 7 แสดงโครงสรางภายในประตระบายของอางเกบนา Pavat-Kulam ทมา: H. Parker, Ancient Ceylon (New Delhi: Asian Educational Services, 1981), 379.

15H. Parker, Ancient Ceylon (New Delhi: Asian Educational Services, 1981),

ภาพท 8 แสดงโครงสรางภายในของประตระบายของอางเกบนา Nuwara Waewa ทมา: H. Parker, Ancient Ceylon (New Delhi: Asian Educational Services, 1981)

ภาพท 9 แสดงระบบคลองสงนาในพนทระบายสทบหรอทงนา (Paddy fields) ซงคลองสงนาเหลาน จะมประตเปดปด (pick up weir) ทสามารถบงคบนาไดและพนทดานขางสขาวคอพนท ราบสง

ทมา: H. Parker, Ancient Ceylon (New Delhi: Asian Educational Services, 1981)

ในการเกบภาษการใชนานนในศรลงกามรปแบบทคลายกบในอนเดยเชนกนแตทพเศษและโดดเดนคอ ตงแตเรมการกอสรางนนในศรลงกาจะมระบบทเรยกวาราชกรยา (Rajakariya) ซงหมายถงการทางานเพอสงคมเชน การใชแรงงานกอสรางสาธารณปโภคและเมอถงฤดเพาะปลกจะกลบไปทางานตามปรกตหรออกทางหนงอาจมการใชแรงงานทางานเพอใหบคคลทตนนนสงกดอย 16 ผลประโยชนทไดกจะกลบไปสกษตรยและเกษตรกรในทสด ซงในรปแบบนพบไดโดยมหลกฐานดานจารกทกลาวถงผลประโยชนทไดจากการเกบภาษทดนและนา โดยพระราชาจะบรจาคใหกบ ศาสนสถานหรอองคกรทเกยวเนองกบศาสนา เชน จารกกลาวถงพระราชาไดถวายผลประโยชนจากภาษอากรนาจากอางเกบนา ทสสา-เววา (Tissa-veva) ในเมองอนราธประ โดยเนอความในจารกไดกลาวถงพระราชาไดถวายผลประโยชนจากภาษแกศาสนสถานชอ อสราเมรโบอปลวานกะสพคร (Isurameru Bo-Upulvan-Kasub-giri) ซงการถวายทานครงนเปนการแสดงถงการทาบญในพทธศาสนาเปนพระราชกศลของพระมหากษตรยหรอเปนประเพณททาสบตอกนมา17

3. ระบบชลประทานประเทศพมาในสมยโบราณ

ในดนแดนประเทศพมาในปจจบน ชนชาตแรกทไดตงรกรากและไดรบอารยธรรมอนเดยเขามาปรบใชใหเกดประโยชนนนคอชาว "ปย" (Pyu) โดยชาวปยไดเขามาตงถนฐานในตอนกลางของประเทศในบรเวณเมองแปรเกา (Old Prome) ตงแตชวงกอนพทธศตวรรษท 10 กอตงรฐชอศรเกษตร (Sri ksetra) ในบรเวณปจจบนนเรยกวา ฮมอรซา (Hmawza) และอกสองเมองทเดนชดคอเมองไบถาโน (Beikthano) และเมองฮาลน (Halin) หรอ ฮาลงย (Halingyi)18 เมองโบราณเหลานมลกษณะภมประเทศทแตกตางกนออกไปในแตละเมอง จงมการใชเครองมอทางชลประทานในการแกปญหาทตางกน แตทแนชดคอทกเมองนนมรปแบบการสรางอางเกบนาของตนเองและคลองสงนาเพอการเกษตรทเหมอนกน หลกฐานทางดานสงกอสรางและหลกฐานการกระจายตวทางโบราณคดบงบอกไดวา เมองไบถาโน และเมองฮาลน มเพยงการเพาะปลกตามฤดกาลเทานนเพราะหลกฐานสงกอสรางนนไมใหญนกและบรเวณทพบโบราณวตถกอยในวงแคบจงสนนษฐานไดวาบรเวณโดยรอบในอดตตองเปนปาไมและแหงแลงสวนเมองศรเกษตรนนมความเปนไปไดทจะมการเพาะปลกนอกฤดกาลเพราะการกระจายตวของหลกฐานการอยอาศยและสภาพพนทนนมความเหมาะสม ประกอบกบระบบชลประทานทเอออานวย19 หลกฐานทพบเกยวกบการจดการชลประทานในจารกนนพบวามจารกทกลาวถงระบบชลประทาน แตเปนในสมยพกามโดยทศาสตราจารยจ เอช ลช ใหความเหนวาคาท

16R.L. Brohier, Ancient Irrigation Works in Ceylon, 19. 17Epigraphia Zeylanica, Vol. I, 1904-12, London, Oxford University Press,

Vessagiri Inscriptions, 29-38. 18ผาสข อนทราวธ, สวรรณภม :ากณลกโานทางโบราณกด (กรงเทพฯ: โรงพมพอกษร

สมย, 2548), 68-69. 19J. Stargardt, The Ancient Pyu of Burma (Singapore: PACSEA CAMBRIDGE,

1990), 53.

กลาวถงระบบชลประทานในชวงตนนนไมใชภาษาพมา และนาจะมความเกาแกกวามาก20 3.1 รปแบบสงกอสรางทพบไดในระบบชลประทานของชาวปยโบราณสามารถแบง

ออกไดดงน 3.1.1 กนกนนาณรอเขอนกนนา (weirs) สรางขวางลานาเพอใหนาดานหลงคนกน

มระดบทสงกวาดานหนาซงมกเลอกสรางขวางบรเวณทปลายโคงของลานา โดยทมมลาดเอยงของคนกนจะสรางเอยง 45 องศา เพอเวลาทฤดนาหลากแรงปะทะของนาจะลดนอยลง และอกดานหนงจะสรางในลกษณะคอย ๆ ลาดเอยงลงจนสระดบทองนาซงในการสรางนนอาจมการใชไมซงเปนโครงสรางและนากอนหนมาใสเพอเพมความแขงแรง (ภาพท 10) การเลอกตาแหนงทสรางนนมผลในฤดนาหลากทนาจะไหลแรงและระดบสงขนจนไหลมาดวยความเรวเมอผานโคงมาจนปะทะกบคนกนนาจะไหลเขาสคลองทขดไว (ภาพท 11) ในยคการยดครองอาณานคมขององกฤษไดมการสารวจทางดานชลประทานพบวามสงกอสรางประเภทนเปนจานวนมาก ซงบางแหงไดมการซอมแซมตอ ๆกนมาในสมยของพมาทปกครองโดยกษตรยราชวงศตาง ๆ และเมอพยายามคนหาตนกาเนดวามมาตงแตสมยใดกลบไมสามารถระบอายสมยได และยงมขอมลอกวาในระบบชลประทานระดบหมบานมการกอสรางเชนกนแตมการเปลยนวสดทหาไดงายขน เชนทรายและดน21 ระบบชลประทานทใหญระดบรฐนนพบวามมากอนสมยพกามดวยหลกฐานทางดานโบราณคดและการศกษาในสมยปจจบน Janice Stargardt กลาววาจากหลกฐานทพบในพนทแถบหบเขา ยน (Yin Valley) รอบ ๆ เมองไบถาโน ไดพบการสรางระบบชลประทานทมอายมากกวา 2,000 ป ซงหลกฐานเหลานพบไดจากภาพถายทางอากาศทแสดงใหเหนแนวคลองสงนาโบราณททอดตวผานทงนา และอางเกบนาทเปนระบบเชอมตอกนอยางชดเจน22 ซงการสรางแนวคนกนนาแบบนสามารถวางระบบเปนขนตอนจากแมนาใหญลงมาสคลองและลดขนาดลงมาสคลองสงนาในบรเวณทงนาตามลาดบซงทงสองสงนจะตองมการสรางและคานวณควบคกนระหวางคลองสงนาและตวคนกน นอกจากนแลวยงพบเขอนกนนาขนาดเลกทมประตระบายซงโดยมากจะพบในลาคลองทมขนาดไมใหญมากทเชอมตอจากคลองใหญลงสทงนา โดยทตวเขอนจะใชโครงสรางไมยดตดกบผนงลาคลองทงสองดานและมบางสวนยนเขามาในลาคลองโดยทตวโครงสรางนนจะถกอดดวยหนใหมความแขงแรงภายในและในสวนของประตระบายนนจะทาดวยไมเนอแขงซงทนทานตอแรงดนนาได

20G.H. Luch, “Old Kyaukse and the coming of the burmans,” J.B.R.S. 1959,

XLII: 75-112. 21B.H. Samuelson, “Report on the Irrigation Works in the Magwe District,”

Rangoon and prepended (1914): 73-75. 22J. Stargardt, The Ancient Pyu of Burma, 59-60.

ภาพท 10 รปแบบโครงสรางของคนกนนาทพบในพมา ทมา: Janice Stargardt, The Ancient Pyu of Burma (Singapore: PACSEA CAMBRIDGE, 1990)

ภาพท 11 ภาพแสดงแมนาและคนกนนาเพอใหนาไหลเขาสคลองขนาดเลก ทมา: J. Stargardt, TheAncient Pyu of Burma (Singapore: PACSEA CAMBRIDGE, 1990).

ภาพท 12 แสดงแนวคนดนทใชในการเบยงกระแสนาใหเขาคลองสาขา ทมา: J. Stargardt, The Ancient Pyu of Burma (Singapore: PACSEA CAMBRIDGE, 1990).

3.1.2 กนกนนา คอ สงกอสรางอกชนดหนงทพบไดในการชลประทานของชาวปย คนกนนาจะวางตวขนานไปกบลานาโดยทคนนจะวางตวตงขนจากทองนาโดยทวสดทใชนนจะเปนวสดทหาไดงายคอดนเหนยว หรอทรายและมกจะมความสงประมาณ 1.2-1.5 เมตร โดยคนดนประเภทนจะวางตวขนานไปกบลานามความยาวทประมาณ 400-1,600 เมตร โดยทปลายคนดนดานใกลกบลาคลองสายแยกนน คนดนจะหนเขาหาตวลาคลองสายทตองการสงนาเขาไป (ภาพท 12) ซงคนดนเหลานจะเกดความเสยหายไดงายเนองจากหากในฤดนาหลากกระแสนาจะแรงและพดพาตววสดออกไปได อยางไรกตามการซอมแซมนนสามารถทาไดงายเชนกนเพราะตววสดนนหาไดทวไปและสามารถใชแรงงานในทองถนได ในการสรางคนกนนานนยงพบวาอกรปแบบหนงทนยมทาขนเพอใชกบลาคลองสายเลก คอคนกนนาทสรางดวยไมสกหรอไมเนอแขงและมการนาไมแผนมาเปนตวกน(ภาพท 13) ซงยงพบวามการใชอยางแพรหลายในปจจบน อยางไรกตามดวยวสดทไดเลอกใชในระบบชลประทานของพมาจงมขอสงสยทวาสงเหลานนนมตนกาเนดทแทจรงมาตงแตสมยใดกนแน ซงตววสดเองไมสามารถทจะคงทนอยไดยาวนาน แตดวยวายงมหลกฐานทเดนชดในเรองโครงสรางทางชลประทานททาจากวสดทคงทนกวาคออฐททาจากดนเผา และตวหลกฐานนนอยทเมองฮาลงย หรอ ฮาลน ซงเปนประตระบายนาทตดกบตวคนเขอนททาจากดนของอางเกบนาทเรยกวานาคาโยน (Nagayone) และยงพบในทอน ๆ อกเชนกนซงประตระบายของชาวปยนนไมมประตเพอเปดปด แตจะใชอฐสรางเปนคนกนทางนาออกและปลอยใหนาไหลออกตลอดเวลาทาหนาทคลายกบทางนาลน (Spillways) (ดภาพท 13)

ภาพท 13 ภาพแสดงโครงสรางของประตระบายทสรางจากอฐทพบในอางเกบนาใกลกบเมอง

Halingyi ทมา: J. Stargardt, The Ancient Pyu of Burma (Singapore: PACSEA CAMBRIDGE, 1990).

ภาพท 14 ภาพแสดงคเมองภายในเมอง Sri Ksetra ทแบงไดเปน 3 ระบบ ทมา: B. Hudson and and T. Lustig, “Communities of the past: A view of the old walls and hydraulic system at Srikshetra, Myanmar(Burma)” Journal of Southeast Asia Studies 39, 2 (2008): 283.

3.1.3 อางเกบนา เปนสวนหนงในระบบชลประทาน สงทสาคญของการสรางอาง

เกบนาคอการสรางคนดนกนขวางทางนาในทลม ซงในการสรางนนจะใชแรงงานคนเปนหลกโดยทการเกณฑแรงงานหรอทเรยกวาราชการยา (Rajacarya) ในการสรางคนดนนนจะถกสรางบนพนทดานลางของพนทมความลาดเอยง โดยมสายนาจากดานทมระดบอยสงกวาจายกระแสนาให และตวคนดนนจะวางตวปดทางนาและใชพนทแองดานขางคนดนทมความสงทงสองขางเปนตวรบนาไวตรงกลาง และในคนดนนนจะมการสรางประตระบายนาลงสคลองเพอสงนาไปในพนทตาง ๆ ตามความ

ตองการ นอกจากนยงพบวาคนดนกนนานนยงใชเพอการสญจร หรอเพอขนยายอปกรณในการซอมบารงไปพรอมกนได และขนาดของถนนบนคนดนนนมความกวางประมาณ 3 เมตร ดงตวอยางอางเกบนาของพมาในสมยพกามทชอวา เมยกตลา (Meiktila) มแนวคนดนกน 2 แนวยาวประมาณ 1.6 กโลเมตร และสามารถบรรจนาเปนพนทขนาดใหญได 15,000 เอเคอร และหากเปรยบเทยบในขนาดและสดสวนของคนกนกบอางเกบนาทอนเชนคาด (kadu) ฮลาเดา (Hladaw) และฮาลน (Halin) ทใกลกบเมองฮาลงย (Halingyi) นนมความจปรมาตรสงสดทใกลเคยงกน23 ซงมความสอดคลองกบคากลาวของศาสตราจารยคารล เอ. วทโฟเจล ทกลาววา "เมอเทคโนโลยทางการสารวจ และการกอสรางทางชลประทานไดพฒนาถงขดสดของยคสมยแลวการกกเกบนาจะสามารถเกบไดเตมขดความสามารถของเขอนทไดสรางไวแคนน"24 อนหมายถงไมสามารถทจะผลกดนปรมาณนาใหสงไปกวาตววสดและขนาดของพนทอางเกบนาไดเพราะจะทาใหเกดความเสยหาย หรอหากมปรมาณนามากเกนความสามารถของวสดทใชในการกอสรางในสมยนน เชน หนและดน จงมความแขงแรงทตาและความคงทนทนอยกวาในปจจบนมาก

ในการใชประโยชนจากลกษณะภมประเทศทตงนนพบไดจากเมองโบราณของชาวปย คอเมองไบถาโน ซงมพนททางดานตะวนตกทสงกวาทางตะวนออก โดยมการสรางอางเกบนาไวในดานนนและสรางลาคลองทอดลงมาทางตะวนออกเพอใหแรงโนมถวงดงนาลงมา สามารถทราบไดจากแผนทแสดงจานวนอางเกบนาทอยดานตะวนตกทมความสงและปรมาณอางเกบนาทมากกวาดานตะวนออก ซงวธการเชนนกพบไดเชนเดยวกนในเมองฮาลน และ ศรเกษตร อยางไรกตามในแตละเมองปจจยทจะเปนตวกาหนดตาแหนงและระบบชลประทานคอสภาพภมประเทศเปนหลก ดงเชนทเมองศรเกษตร นนมลกษณะพนทดานทศตะวนตกและตะวนตกเฉยงใตมความสงชนเปนอยางมากถง 152.4 - 121.9 เมตร จากระดบนาทะเลปานกลางในบางตาแหนงและลาดตาลงเหลอ 60.1 เมตรจากระดบนาทะเลปานกลาง จงทาใหมความตางกนของพนทโดยเฉลย 60 เมตรจากพนทตะวนตกสดานตะวนออก ปจจยนทาใหนาทไหลลงมาจากทสงมความแรงเปนอยางมากตามลาธารสายตาง ๆ 25 และหากแบงการศกษาระบบชลประทานของเมองศรเกษตร ออกเปนสวนแลวพบวา ดานทศตะวนตกและตะวนตกเฉยงใตของเมองซงบรเวณนมโบราณสถานเปนซากเจดยขนาดเลกจานวนมาก และลกษณะพนทนนมความลาดชนสงและมปาไมหนาแนน ทาหนาทดดซมนาฝนเมอตกลงมา และสงผานลงสใตดนไดดซงมผลใหอางเกบนาทอยในพนทลกษณะแบบนมระดบนาทสงอยไดนานเพราะการรวซมของนาลงสใตดนมนอย เพราะระดบนาใตดนนนมสงจะเปนตวดนใหนาอยบนผวดนไดนานในบรเวณนมอางเกบนาอยหลายแหงสวนใหญมลกษณะกลมและสรางในพนทแองธรรมชาตและมคลองระบายนาลดหลนลงมาสพนทเมอง นอกจากนในบรเวณดานทศใตและตะวนตกเฉยงใตไดพบหลกฐานการฝงศพเปนจานวนมากซงพบอยในไหและอยใกลกบเจดยหลายแหง

คเมองของศรเกษตรนนพบวามถง 3 ชนมความยาวประมาณ 13,500 เมตรและความ

23J. Stargardt, The Ancient Pyu of Burma, 64. 24K. A. Wittfogel, Oriental dispotism: A comparative study of total

power, (Yale University Press : New Haven, 1957), 151. 25J. Stargardt, The Ancient Pyu of Burma, 65.

กวางโดยเฉลยประมาณ 17.5 เมตร และลกประมาณ 3 เมตร ดงนนโดยเฉลยแลวคเมองแตละชนนนสามารถบรรจนาได 708,600 ลกบาศกเมตร และเมอนาปรมาณของนาทง 3 คมารวมกนแลวจะไดถง 2,125,800 ลกบาศกเมตร และคเมองจะทาหนาทสงนาเขาสตวเมองโดยผานคลองขนาดเลกไปตามสถานทตาง ๆ และเมอถงฤดนาหลากแลวคเมองสามชนนมหนาทรบนาทไหลลงมาอยางแรงจากสภาพพนทลาดชนดานตะวนตกเฉยงใตของเมองทเปนภเขา (ภาพท 14) นาในคเมองจะมความแรงอยางมากซงมขอมลการสมภาษณชาวบานทอาศยในบรเวณนนวาเคยลงไปจบปลาในคเมองขณะฝนตกนานนเพมปรมาณอยางรวดเรวและไหลแรงจนไมสามารถยนอยได26

การใชประโยชนในพนทนนพบไดหลากหลายรปแบบ เชนการใชพนทราบมนาทวมเพอปลกขาวทงในตวเมองและนอกเมอง ในบางครงพบวามการใชพนทในบรเวณดานหลงคนดนทมนาขงอย ไมมากในการปลกขาวหลงจากฤดนาหลากผานพนไปซงเปนเรองของการใช พนท ให เตมประสทธภาพ27 อยางไรกตามการศกษาในปจจบนพบวาการเกษตรกรรมในบรเวณเมองศรเกษตร การเพาะปลกลมเหลว 2 ปใน 3 ป เพราะวามปญหาเรองความแหงแลง อาจเปนดวยทตงซงอยระหวางแนวเทอกเขาทมปาไมและทราบแหงแลงตอนกลางของพมา ดวยปจจยดงทกลาวมาแลวในฤดฝนจะมปรมาณนามหาศาลทไหลลงมาสทราบแตเมอเวลาผานไปกลบไมสามารถเพาะปลกไดเพราะขาดแคลนนา จงเปนคาถามวาชาวปยโบราณนนสามารถเพาะปลกไดอยางไรและไดใชวธการอะไรในการแกปญหา ซงทงหมดนไดแสดงใหเหนแลวดวยระบบชลประทานแบบตาง ๆ ทไดมการสรางขนเพอบรหารจดการนาอยางเปนระบบ แตดวยปจจบนสภาพภมอากาศและสงแวดลอมไดเปลยนแปลงไปจงทาใหระบบตาง ๆ พบเหนและทางานไดไมชดเจน แตการใชเทคโนโลยทางภาพถายทางอากาศและภาพถายดาวเทยมทาใหการศกษาไดพบวาระดบนาทแมจะมองเหนไมไดในปจจบน สามารถมองเหนไดดวยภาพถายดาวเทยมสารวจทรพยากร ทแสดงขอมลความชนในระดบสตาง ๆ จงพบวานาจานวนมากนนไดลงไปอยในชนใตดน (ภาพท 15) ซงแสดงใหเหนวาในหนาฝนนนระดบนาผวดนและใตดนมผลกบระดบความสงอยางมากแตเมอเขาสหนาแลงระดบนาไดไหลซมลงสใตดนจน เปนระดบเดยวกบนาในพนทตาดานตะวนออกเฉยงเหนอซงเปนพนทชมนาอยางชดเจน28

26B. Hudson, and T. Lustig, “Communities of the past: A view of the old

walls and hydraulic system at Srikshetra, Myanmar (Burma)” Journal of Southeast Asia Studies 39, 2 (2008): 285.

27Ibid, 288. 28J. Stargardt, G. Amble, and B. Devereux, “Irrigation Is Forever: A study of

the post-destruction Movement of water Across the Ancient Site of Sri Ksetra, Central Burma. In Lasaponara, R. and Masini, N. (eds) Satellite Remote Sensing; A new tool for Archaeology,” Springer Remote Sensing and Digital Image Processing Series 16 (2012): 247-67.

ภาพท 15 แสดงภาพถายดาวเทยมทแสดงสบงบอกถงสภาพความชนโดย (a) แสดงภาพถาย

ดาวเทยมเมอเดอน กนยายน 2002 (b) แสดงความความสมพนธของความชนและความสงในเดอนกนยายน 2002 สวน (c) นนแสดงผลเมอเดอนมกราคม 2003 แสดงใหเหนความสมพนธของความชนตอพนทแตไดลดระดบลงในพนทสงลงสใตดนอยางเหนไดชด

ทมา : J. Stargardt, G. Amble and B. Devereux, “Irrigation Is Forever: A study of the post-destruction Movement of water Across the Ancient Site of Sri Ksetra, Central Burma. In Lasaponara, R. and Masini, N. (eds) Satellite Remote Sensing; A new tool for Archaeology,” Springer Remote Sensing and Digital Image Processing Series 16 (2012): 17.

4. ระบบชลประทานกมพชาในสมยโบราณ ประเทศกมพชาในปจจบนนนเปนดนแดนทมความเกาแกและมอารยธรรมของตวเองมา

อยางชานานแตในชวงแรกเรมประวตศาสตรนนชมชนเมองไดมการเรมตนกอตงในบรเวณปากแมนาโขง บรเวณตอนใตของกมพชาในปจจบน เมองทโดดเดนและเปนเมองทายคตนนนชอวาเมองออกแกว (Oc Eo) ซงมการสนนษฐานกนวาเมองออกแกวนเปนเมองทาของรฐฟนน ตามหลกฐานการศกษาทางโบราณคดโดยนกโบราณคดชาวฝรงเศส มลเลอเรต ไดพบหลกฐานทางโบราณคดจานวนมากทแสดงความเชอมโยงเสนทางการคาในดนแดนตาง ๆ ทงโบราณวตถทผลตในประเทศอนเดย ในกลมประเทศเมดเตอรเรเนยน (กรก-โรมน) และเปอรเชย รวมทงเหรยญของกษตรยโรมนจกรพรรดแอนโตนอส ปอส และจกรพรรดมารคส โอเรลอส และอนๆ นอกจากนมลเลอเรตไดทาการสารวจเมองออกแกวอยางระเอยดและพบวาเมองออกแกวนนมการสรางระบบคลองสงนาอยางเปนแบบแผน29การศกษาในระยะตอมามการขดคนทางโบราณคดเมองออกแกวและพนทใกลเคยงไดขอสรปในเบองตนวา มหลกฐานการอยอาศยในสองระยะคอในระยะแรกนนมการอยอาศยในชวงครสตศตวรรษท 1-3 (พทธศตวรรษท6-8) และขาดชวงไปในชวงปลายครสตศตวรรษท 3 (พทธศตวรรษท 8) และกลบมาใชพนทอกในครสตศตวรรษท 4-6 (พทธศตวรรษท9-11)

ในระยะแรกนนการอยอาศยของชมชนมกกระจายตวอยบรเวณเนนเขาบาแถซงเปนพนทสงนาทวมไมถง และในระยะท 2 จะกระจายตวในบรเวณทราบนาทวมถง คอบรเวณทราบออกแกว สวนการสรางศาสนสถานนยมทาบนเนนดนซงแสดงใหเหนวาในระยะท 2 นนมความรเรองการควบคมนาไมใหเขาทวมพนทโดยการขดคลองระบายนาเปนจานวนมาก30 ซงคลองโบราณเหลานไดมการศกษาและตความหนาทการใชงานไปในหลายหนาท คอเพอการชลประทาน, เพอการขนสงสนคาและการเดนทาง มหลกฐานจากการศกษาวาคลองเหลานเปนคลองทขดขนดวยแรงงานคนทงสน ทราบไดจากแนวลาคลองทตรงซงผดกบลานาท เกดขนเองโดยธรรมชาตทจะมความคดเคยว นอกจากนยงพบวามคลองทเชอมตอจากเมองออกแกว ไปยงเมององกอร บเรย (Angkor Borei) มความยาวถง 110 กโลเมตร31 (ภาพท 16) ซงไดคนพบจากภาพถายทางอากาศทแสดงแนวเสนคลองจานวนหลายคลอง32 ยงมหลกฐานดานจารกทกลาวถงการสรางระบบชลประทาน จารกนเปนภาษา

29Malleret, L' Archeologie du Delta du Mekong (Paris: publication de I'

Ecole Francaise d'Extreme Orient, 1960-62), XLIII-3. 30Manguin and Vo Si Khai, “Excavation at the Ba The / Oc Eo complex

(Vietnam): preliminary report on the 1998 campaign” (Southeast Asian Archaeology 1998 : proceedings of the 7th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists, Berlin, 31 August - 4 September 1998).

31James C. M. Khoo, Art & Archaeology of Fu Nan Pre-Khmer Kingdom of the Lower Mekong Valley, (Bangkok: Orchid Press, 2003), 16-17.

32P. Paris, Anciens canaux reconnus sur photographies aeriennes dans les provinces de Ta-Keo, Chau-Doc, Long Xuyen et Rach-Gia, (Paris : Bulletin de I'Ecole Francaise d'Extreme Orient, 1941), 365-370.

สนสกฤตพบทปราสาทพรหมละเวง (Pram Loven) ดงเทยบมย (Dong Thep Muoi) ซงมรปสลกตวแทนของพระวษณในรปของวษณบาท ขอความในจารกไดกลาวถงกษตรยทองถนทชอ ปรณะวรมน(Purnavorman) และยงมการกลาวถงโอรสทชอ กณะวรมน (Gunavorman) ทไดฉายาวาเปนผพชตแหงหนองนา ซงเปนผรเรมโครงการกอสรางระบบชลประทานเพอนานาออกจากพนทโดยใชแรงงานคนจานวนมากเพอการกอสรางน33 ในการศกษาเรองลาคลองบรเวณเมองออกแกว นไดมผเขามาศกษาเพมเตมในเรองแนวคลองทยงไมมความชดเจน โดยไดตงคาถามในเรองการแพรกระจายของเทคโนโลยนวามาจากอารยธรรมภายนอกกอนทจะขยายเขามาสพนทภายในดนแดนทลกกวาคอ บรเวณเมององกอร บเรย (ภาพท17)

โดยมการหาคาอายเปรยบเทยบระหวางแนวคลองททอดมาจากเมององกอรบเรย กบอายคลองภายในบรเวณเมองออกแกว ซงอยปากแมนาวาคลองบรเวณองกอรบเรย สรางมากอนการเขามาตดตอคาขายจากตางประเทศหรอหมายถงการสรางคลองเพออานวยความสะดวกเพอการคา แสดงวาดวยการตดตอคาขายและรบเอาความรดานตาง ๆ เขามาการสรางลาคลองและความรในเรองชลประทานนนมาจากภายนอก34 อยางไรกตามไดมนกวชาการบางทานใหความเหนวาระบบคลองทพบนไมใชเพอการชลประทานแตเพอเปนการระบายนา เพราะดวยในฤดฝนนนระดบนาจะทวมพนทเปนอยางมากและนาในทะเลสาบทอยดานบนกมปรมาณมหาศาล เพราะหากเปนคลองเพอการชลประทานจะตองมคลองสาขาเพอกระจายนาออกไปสพนทตางๆ35 ผลทไดจากการหาคาอายคลองโดยการเจาะนาเอาตะกอนใตลาคลองมาหาคาอายสรปไดวาอายคลองทอยดานเหนอหรอคลองทใกลกบองกอรบเรย มอายทเกาแกในราวตนสหสวรรษแรก อนแสดงถงมการแพรกระจายของระบบเศรษฐกจในทองถนกอนการตดตอคาขายจากภายนอกและมการแสดงถงหลกฐานการเปลยนแปลงครงใหญในราวตนครสตศตวรรษท 5-6 (พทธศตวรรษท 10-11) โดยหลกฐานอนทสนบสนนในเรองของการใชพนทราบเพอการเกษตรคอ การพบเกสรและถานจากการเผาพนทในบรเวณทดอน โดยอาจมการเปลยนแปลงการใชพนทเพาะปลกขาวบนทดอนมาสการปลกขาวในพนทนาทวมถงในทลมและสอดคลองกบหลกฐานทางโบราณคดอน ๆ ถงการเจรญรงเรองของอาณาจกรฟนนในราวครสตศตวรรษท 3-6 (พทธศตวรรษท 8-11)36

33Coedes, G Deux inscriptions Sanskrites du Fou-nan. (Paris : BEFEO,

1931), 1-23 34P. Bishop, D.C.W. Sanderson, and M. T. Stark, “OSL and radiocarbon

dating of a pre-Angkorian canal in the Mekong delta, southern Cambodia,” Journal of Archaeological Science 31 (2004): 319-336.

35I. Mabbett, and D. Chandler, The Khmers (Oxford: Blackwell, 1995) 36P. Bishop, D.C.W. Sanderson, and M. T. Stark, Journal of Archaeological

Science 31 (2004): 334.

ภาพท 16 ภาพแสดงบรเวณเมอง Oc Eo และบรเวณทราบ Xa No โดยเสนสฟาแสดงถงลาคลองท มอยจรง เสนสแดงแสดงแนวคลองโบราณทเหนไดตลอดป, เสนประสแดงแสดงแนวคลอง ทสนนษฐานวานาจะมอย

ทมา: J. C. M. Khoo, Art & Archaeology of Fu Nan Pre-Khmer Kingdom of the Lower Mekong Valley (Bangkok: The Southeast Asian Ceramic Society, Orchid Press, Bangkok, 2003), 48.

ภาพท 17 แสดงแผนทบรเวณ Angkor Borei โดยแผนทแสดงแนวคลองทคนพบโดยนาย Paris และ สภาพพนทบรเวณโดยรอบและตาแหนงททาการทดสอบ

ทมา: P. Bishop, D.C.W. Sanderson, and M. T. Stark, “OSL and radiocarbon dating of a pre-Angkorian canal in the Mekong delta, southern Cambodia,” Journal of Archaeological Science 31 (2004): 323.

5. การศกษาระบบชลประทานบรเวณประเทศไทยในสมยโบราณ การศกษาระบบชลประทานบรเวณประเทศไทยในอดตนนมขอมลทกลาวถงอยนอยมาก

ซงสวนใหญจะกลาวถงแตเพยงอยางคราว ๆ ไมไดมการศกษาโดยระเอยด แตในอดตทผานมาจานส สตารกาดท ไดทาการศกษาระบบชลประทานทเมองสทงพระในมมมองศกษาปจจยหลายดาน ทงดานสงแวดลอมและระบบเศรษฐกจในอดต โดยมเมองสทงพระเปนพนทศกษาตงอยในจงหวดสงขลามการพบหลกฐานทางโบราณคดเปนจานวนมากทวทงบรเวณ ตวเมองนนตงอยบนลอนตะกอนทเกดขนใหมบนชายฝงซงอยสงจากระดบนาทะเลเพยง 1-2 เมตรจากระดบนาทะเลปานกลาง ตวเมองนนตงอยใกลทะเลสาบสงขลาเพยง 3 กโลเมตร และมหลกฐานทมการพฒนารวมกนกบเมองอนคอเมองนครศรธรรมราช จานส สตารกาดท ไดศกษาเมองสทงพระดวยขอมลดานการผลตอาหาร การชลประทาน เพอทจะอธบายถงสงแวดลอมในสมยโบราณวามผลตอการพฒนาของเมองอยางไร 37 ในการศกษาครงนไดอาศยขอมลดานภาพถายทางอากาศ และภาพถายดาวเทยมเพอคนหาขอมลบางประการ และไดพบวาในเมองสทงพระนมระบบคลองสงนาทเชอมตอกบพนทตาง ๆ เชนเชอมกบแมนาระโนด คลองปากพนง คลองเมองนครศรธรรมราชและสายทเชอมกบทะเลสาบสงขลา โดยคลองเหลานสามารถแยกจากคลองธรรมดาทมลกษณะใหญและลกกวาคลองทวไปทใชในการสงนาสทงนาตาง ๆ (ภาพท 18) ในการหารองรอยหรอหลกฐานทางโบราณคดจากภาพถายทางอากาศจะใชการสงเกตรองรอยของพชทผดปรกต ซงหากมสงผดปรกตในพนดนหรอสงกอสรางทอยภายใตดนจะเหนเปนแนวหรอจดผดปรกตทเรยกวา Crop-Mark38 ซงในการศกษาของจานส สตารกาดท ไดพบรองรอยของสระนา และแนวลาคลองเปนจานวนมากทาใหมองเหนระบบชลประทานทชดเจนยงขนจงมองเหนภาพความเชอมโยงของเมองโบราณในบรเวณใกลเคยงหรอในบรเวณทเรยกวาคาบสมทรสทงพระ (satingpra peninsula) และหลกฐานทบงชวาเมองสทงพระมการผลตในเชงอตสาหกรรมเพอการสงออกคอแหลงเครองปนดนเผาเพอการคาในบรเวณ โคกหมอ แหลงถลงโลหะและตะกวทวดขนชางและวดสาม ซงพบวามหลกฐานการสงสนคาเหลานไปขายทยะรง นครศรธรรมราช ไมเพยงเทานนยงพบวาไปไกลถงสมาตรา ชวาตะวนออก และทางตะวนตกของศรลงกา

37J. Stargardt, Satingpra I : The Environmental and Economic

Archaeology of South Thailand (United Kingdom: Oxford, 1983), 23. 38D.R. Wilson, Air Photo Interpretation for Archaeologists (London: B T

Batsford, 1982), 53-70.

ภาพท 18 แสดงรองรอยของสระนา พงหลง, พงหลง และแนวคลองทางดานทศใต ทมา: J. Stargardt, Satingpra I : The Environmental and Economic Archaeology of South Thailand (United Kingdom: Oxford, 1983), 150-152.

ดวยหลกฐานทางโบราณคดทงหมดทกลาวมาจานส สตารกาดท ไดใหขอสรปในเรอง

การชลประทานวาทเมองสทงพระนนมการสรางคลองขนเพอเปนทงทางระบายนาในฤดทมนามาก และยงสามารถใชคลองนเปนเสนทางในการเดนทางและขนสงสนคาไปยงทตาง ๆ โดยพบเครอขายของคลองทขดขนโดยมนษยเชอมตอไปยงทะเล และทะเลสาบสงขลาเมอขามทะเลสาบสงขลามาอกฝงกจะสามารถพบแมนาเชน แมนาประเหลยง และแมนาตรง เพอทะลไปออกยงฝงมหาสมทรอนเดยได (ภาพท 19) หลกฐานในบรเวณปากคลองหลายแหงพบสงกอสรางทสรางดวยอฐซงคาดวานาทจะเปนสถานเพอควบคมการเขาออกระบบคลองและเพอควบคมประตระบายนา เพราะดวยภมประเทศทอยตาในชวงฤดมรสมระดบนาทะเลจะขนสง หากนาทะเลยกตวและเขามาสบรเวณพนททางการเกษตรจะทาใหดนในพนทนนมความเคมจงตองมระบบชลประทานทปดเปดได เพอใหมการใชนาจดจากทะเลสาบสงขลาเปนตวผลกดนนาเคมใหออกจากพนท39 ผลจากการเจาะสวานเจาะดน(Auger) ในพนทตาง ๆ ทาใหพบวาตวเมองสทงพระในสมยโบราณนนมพนทแคบกวาในปจจบนมากในดานทตดกบอาวไทยจะพบรองรอยของแนวขอบทะเลเดมทขนมาอยสงบนแผนดน แตดานตรงขามฝงทะเลสาบสงขลาพนททะเลสาบกมปรมาณมากกวาในปจจบน และในปจจบนดานทะเลสาบเกดการทบถมสนดอนตะกอนขน (ภาพท 20) จงทาใหภายหลงมพนดนทกวางขนประกอบกบความชานาญและความรในเรองระบบชลประทานเปนอยางดทาใหเกดการพฒนาเมองและการคารวมทงการเกษตร

39J. Stargardt, Satingpra I : The Environmental and Economic Archaeology of South Thailand (United Kingdom: Oxford, 1983), 150-152.

ใหเมองสทงพระดารงอยไดเปนระยะเวลานาน นอกจากนแลวดวยระบบชลประทานทเนนการระบายนาและเปนเสนทางขนสง มความคลายคลงกบเมองออกแกวในกมพชาเปนอยางมากดวยสภาพทตงของเมองอยตามากจงตองอาศยการระบายนาออกจากพนทเพอจะไดนาเอาพนทนนมาใชประโยชนในการเพาะปลกได40

ภาพท 19 แสดงแผนผงลาคลองบรเวณดานเหนอของสทงพระโดยเสนประแสดงถงแนวคลองท

เชอมตอระหวางทะเลและทะเลสาบสงขลา สญลกษณครงวงกลมสดาแสดงถงสงกอสราง ทางชลประทาน สามเหลยมสดาคอสงกอสรางดวยอฐสมยโบราณ สเหลยมเลกสขาวคอสระนาโบราณ

ทมา: J .Stargardt, Satingpra I : The Environmental and Economic Archaeology of South Thailand (United Kingdom: Oxford, 1983).

40J. Stargardt, Satingpra I : The Environmental and Economic

Archaeology of South Thailand (United Kingdom: Oxford, 1983), 221.

ภาพท 20 ภาพแสดงแนวทะเลโบราณทพบไดในภาพถายทางอากาศโดยแนวเสนดานขวาทอยในแถบ สเขมกวาแสดงเสนสนดอนชายหาดและแถบสเขมกวางแสดงแนวทะเลโบราณ ทมา: J . Stargardt, Satingpra I: The Environmental and Economic Archaeology of South Thailand (United Kingdom: Oxford, 1983).

บทท 3

การศกษาการจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด

1. เมองโบราณทศกษา เมองโบราณทศกษา 3 เมองประกอบดวย 1.1 เมองดงละคร จงหวดนครนายก เมองโบราณดงละครเปนเมองทมลกษณะกลมมคนาคนดนลอมรอบตงอยบนเนนดน

ทมความสง ซงมเนอทประมาณ 6 ตารางกโลเมตร สงกวาสภาพพนทโดยรอบซงมความสง 3-5 เมตรจากระดบนาทะเลปานกลาง ภายในเมองนนพบจดสงสดของเนนดนประมาณ 34 เมตรจากระดบนาทะเลปานกลางโดยมพกดทางภมศาสตรทระหวางเสนรง 14 องศา 8 ลปดา 55 ฟลปดาเหนอ 101 องศา 10 ลปดา 7 ฟลปดาตะวนออก ถง 101 องศา 10 ลปดา 28 ฟลปดาตะวนออก

ลกษณะทางกายภาพของเมองมประตทางเขา 4 ดานบรเวณใกล ๆ กบประตดานนอกมสระนารปสเหลยมประจาทศ1 เมองโบราณนตงอยในพนทบรเวณหนงซงมลกษณะเปนเนนรปวงกลมขนาดใหญมเนอทราว 3,000 ไร อยในเขตการปกครองของตาบลดงละคร อาเภอเมอง จงหวดนครนายก สภาพพนทโดยทวไปมลกษณะเปนพนทลาดเอยงเลกนอย มตนไมทงทเปนไมปา สมนไพร และพชสวนประเภทไมผล เชน กระทอน มะมวง ขนน มะปราง มะไฟ อยทวไปทศเหนอของเมองถดจากชายเนนไปจะเปนทราบลม ทราบเขตตะพกนาเกา ทราบเชงเขา และเขตเทอกเขาใหญ เทอกเขาใหญเปนเทอกเขาทซบซอน อยหางจากตวเมองประมาณ 10 กโลเมตร แนวของเทอกเขาอยในแนวทศออก-ตก ตอเขาไปยงประเทศกมพชาเปนเทอกเขาทตงกนเขตลมนาบางปะกงออกจากอสานตอนใตทงยงเปนตนกาเนดของแมนาลาธารจานวนมากทสาคญ ไดแก แมนานครนายก และแมนาปราจนบร ทศตะวนออกตดตอทราบลมของเขตลาดตะพกนาเกา ในอดตเนนดนดงละครเคยเปนสวนหนงของลานตะพกนาเกา แตดวยการเปลยนแปลงทางธรณวทยาบางอยาง ซงเปนการยบตวของเปลอกโลกบรเวณน2 จงทาใหเกดเนนดนดงละครถกตดขาดออกจากแนวขอบของตะพกนาเกาออกมา ทศใตและทศตะวนตกตดกบทราบลมตา ซงเปนทราบลมผนใหญ ชาวบานมกเรยกพนทในบรเวณเมองโบราณวา "สนคเมอง" บางคนเรยกตามนทานพนบานวา "เมองลบแล" นกวชาการทวไปเรยกวา "เมองดงละคร"

1กรมศลปากร, รายงานการขดคนและขดแตงเมองดงละคร อาเภอเมอง จงหวด

นครนายก, (กรงเทพฯ: สมาพนธ, 2536), 68. 2กรมพฒนาทดน, แผนการใชทดนภาคตะวนออก (กรงเทพฯ: กระทรวงเกษตรและ

สหกรณ, 2526), 3.

ในการศกษาและดาเนนงานทางโบราณคดทผานมานนมการกลาวถงเปนจานวนมากโดยทนาย ควอรช เวลส ไดกลาววาเปนเมองโบราณขนาดกลางสมยทวารวดอายราวพทธศตวรรษท 13-16 มความสมพนธกบเมองขนาดใหญ เชน เมองศรมโหสถ จงหวดปราจนบรและเมองอน ๆ ในแถบลมนาบางปะกง3

พระครศรมหาโพธคณารกษ กลาวถงเมองดงละครวาเปนเมองโบราณในสมยทวารวด และสมยขอมทงยงวามนทานเกยวกบประวตเมองของเมองดงละคร ในชมนมพระบรมราชาธบายในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว มใจความโดยยอดงน "ในสมยทเขมร (ขอมโบราณ) ยงครองดนแดน สวนดานทศตะวนออกของประเทศไทยอยนนกษตรยเขมรไดครองราชยสมบต ทรงพอพระทยในการมพระสนมเปนผชาย พวกอามาตยเสนาบด จงแสวงหาชายรปงามในเมองเขมร มาถวายอยงานตามพระราชอธยาศย ถอวาเปนความชอบในราชการสวนหนง พวกอามาตยเสนา จงแขงขนกนหาความชอบทจะแสวงหาชายรปงามเขาไปถวาย จนกระทงชายรปงามในเมองเขมรหมด มอามาตยผหนง เสาะแสวงหาชายรปงามในดนแดนไทยไปถวาย พระนางทรงโปรดปรานมาก แตชายรปงามนนไมตองการจะเขาไปอยในพระราชวง (นครขอม) พระนางเธอจงเจรจากบไทยขอสรางเมองขนในดนแดนไทย ฝายไทยกยอม พระนางจงโปรดใหสรางเมองขนทดงละครและพระราชทานใหพระสนมชาย"4

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดเสดจประพาส เมองดงละครถง 2 ครง พรอมกบทรงมพระราชหตถเลขาเลาพระราชทานใหพระบรมโอรสาธราช (พระบาทสมเดจพระมงกฏเกลาเจาอยหวพระยศในสมยนน) ในคราวเสดจประพาสมณฑลปราจนบร 5

ในปพทธศกราช 2515 อาจารยพสฐ เจรญวงศ จากคณะโบราณคดมหาวทยาลยศลปากร ซงไดรบทนสนบสนนจาก นายดสต บญธรรม ชาวนครนายก เปนการขดคนทงหมด 12 หลมทงในเขตคนดน คเมอง และพนทโดยรอบ เปนการขดคนทางโบราณคด 11 หลม และการขดตรวจกาแพงเมองแบบขนบนได จานวน 1 หลม ผลทไดนนพบวาแหลงโบราณคดทงหมดนน เปนแหลงทอยอาศยของผคนทงในเมองและบนเนนดนนอกเมอง ขนไปทางทศเหนอจนถงแมนานครนายก6

3Wales Quarich, Dvaravati : The Ealiest Kingdom of Siam (6th to 11th

Century A.D.) (London: University of London, 1969), 96-97 4พระครศรมหาโพธคณารกษ, "เมองโบราณในลมนาบางปะกง,” โบราณคด 2511, 4:

14-25. 5พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชหตถเลขาในพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว เรองเสดจประพาสมณฑลปราจนบร เมอ ร .ศ . 127 (พระนคร: โรงพมพอดมเดช, 2495), 15-17.

6กรมศลปากร, “รายงานการสารวจและขดแตงโบราณสถาน เมองดงละคร อาเภอเมอง จงหวดนครนายก โดย สานกงานโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 4 ปราจนบร สวนหนงของโครงการศกษาโบราณคดประวตศาสตรเมองนครนายก ตามพระราชดารสมเดจพระเทพรตนราชสดาสยามบรมราชกมาร,” 2539, 57.

ในโครงการโบราณคดประเทศไทย (ภาคกลาง) พทธศกราช 2529 กองโบราณคด กรมศลปากร โดยมนายสรพล นาถะพนธ เปนผควบคมและดาเนนการสารวจ และขดคนจานวน 4 หลม บรเวณในตวเมอง 3 หลม และนอกตวเมอง 1 หลม ผลทไดในการศกษาครงนไดพบหลกฐานโบราณวตถสมยทวารวด เชน เศษภาชนะดนเผาตกแตงดวยลายประทบรปดอกไมและลายเขยนสเปนเสนสแดง เครองถวยเคลอบสฟาใส ลกปดชนดตาง ๆ มขอสรปทวา แหลงททาการขดคนนเปนแหลงทอยอาศยของชมชนโบราณทนาจะเกดขนเมอราวพทธศตวรรษท 15-16 เนองจากประชากรสวนหนงจากชมชนเดมขยายออกมาสรางชมชนใหม เพอรวมในระบบการตดตอคาขายทางไกลทใชเสนทางเดนเรอทะเลและนาจะมความสมพนธกบชมชนโบราณท อ.โคกปบ จ.ปราจนบร และเมองระดบศนยกลางอน ๆ แถบลมแมนาบางปะกง7

การดาเนนงานในโครงการสารวจแหลงโบราณคด ฝายวชาการ กองโบราณคดตามพระกระแสรบสงของสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร เพอเปนการอนรกษและพฒนาแหลงโบราณคดดงละครในป พทธศกราช 2532-2533 โดยการสารวจขดคน และขดแตง แหลงโบราณคดตาง ๆ ของดงละครจานวน 8 หลม โดยเปนหลมขดคนภายในเมอง 4 หลม และนอกเมองบรเวณทใกลกบคเมองหรอสระนาอก 4 หลม ซงจากการขดคนครงนไดมขอสรปวา ในบรเวณใจกลางเมองนนไมพบรองรอยของโบราณสถานคลายกบทพบโดยทวไป สาหรบตวโบราณสถานน นพบอยนอกเมองดานทศเหนอในทดนของชาวบาน และทดนของวดสวรรณศรซงอยใกลเคยงกนสามารถกาหนดอายไดราว พทธศตวรรษท 14-16 และมพฒนาการตอเนองมาถงสมยพทธศตวรรษท 19 ในสมยลพบร และจากหลกฐานพบวา นาจะมความสมพนธกบเมองศรมโหสถ ในจงหวดปราจนบร ซงอยหางออกไปประมาณ 55 กโลเมตร ซงนาจะเปนศนยกลางความเจรญในภมภาคน แมเมองดงละครจะมขนาดเลกกวา แตอาจมความสาคญในฐานะตวกลางระหวางเมองศรมโหสถกบชมชนอนทางทศตะวนตก และทศเหนอของดงละคร8

จากการศกษาเรองเมองโบราณบรเวณชายฝงทะเลเดมของทราบภาคกลาง เสนอวาเมองดงละครมชองทางทสะดวกในการตดตอกบชมชนชายฝงทะเลอน ๆ ทางทะเลโดยอาจเปนเมองทาสมยโบราณทตดตอคาขายไดสะดวก9

ในการดาเนนงานขดคนทางโบราณคดของโครงการอนรกษเมองดงละคร 2538 โดยหนวยศลปากรท 5 ซงมคณพรพน พสณพงศ เปนหวหนาหนวย และนางสาวตร พสณพงศ อาจารยประจาภาควชาประวตศาสตร มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒประสานมตร เปนผรวมขดคน ซงผลของการขดคนนนพบวาไดพบแหลงทอยอาศยของชมชนโบราณในวฒนธรรมสมยทวารวดตอนปลายตอ

7สรพล นาถะพนธ, “ดงละคร ชมชนสมยทวารวด,” ศลปวฒนธรรม 7, 11 (กนยายน

2529): 122. 8กรมศลปากร, “รายงานการขดคนและขดแตงเมองดงละคร อาเภอเมอง จงหวด

นครนายก,” 2536. 9ทวา ศภจรรยา และ ผองศร วนาสน, เมองโบราณบรเวณชายฝงทะเลเดมของทราบ

ภาคกลางของประเทศไทย การศกษาทต งและภมศาสตรสมพนธ (กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณ, 2524), 39-45.

กบสมยลพบร และนอกจากนยงพบศาสนสถานเพมเตมอกเปนฐานเจดยทรงกลมกอดวยอฐ10 นอกจากน พรพน พสณพงศ เสนอวาเมองดงละคร อาจเปนตวกลางระหวางเมอง

ศรมโหสถกบชนชนเมองอน ๆ ทางทศตะวนตกและทศเหนอ ตลอดจนมความสมพนธกบชมชนตางถนใกลเคยงและตางถนโพนทะเล ดงไดพบหลกฐานชนดเครองถวยตาง ๆ ทสมพนธกน จงสนนษฐานวาในตวเมองดงละครนนอาจเปนพนทสาหรบชนชนปกครอง และประชาชนโดยทวไปจะอยอาศยนอกคนดนคเมองในบรเวณโดยรอบ11

ในป พ.ศ. 2538 นางสาวมฑตา ณรงคชย ไดเสนอวทยานพนธในหวขอ"บทบาททางเศรษฐกจของเมองโบราณดงละครในฐานะกลมเมองทาชายฝงทะเลภมภาคตะวนออก" ซงไดทาการขดคนรวมกบโครงการของกรมศลปากร และไดนาเสนอขอมลของโบราณวตถทพบในการขดคนจงมขอสรปวาในแตละเมองทาในภมภาคเดยวกนตางกเปนแหลงทรพยากรทมคา ซงเมองดงละครนาทจะใชแหลงแรควอทซ ทใกลเคยงและสนคาดานเกษตรกรรมทอดมสมบรณใชในการแลกเปลยนกบเมองอน ๆ จงทาใหดารงอยได12

ในปพทธศกราช 2539 กรมศลปากรไดดาเนนการศกษาเมองดงละคร จงหวดนครนายกตามโครงการ "การศกษาโบราณคดประวตศาสตรเมองนครนายกตามพระราชดารสมเดจพระเทพรตนราชสดาบรมราชกมาร" ซงในขณะนนเมองดงละคร จงหวดนครนายกอยภายใตการดแลของสานกงานโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 4 ปราจนบร โดยมเปาหมายทจะศกษาถงจานวนโบราณสถานตาง ๆ ของดงละคร และทตงของโบรารสถานเหลานน รวมทงตองการศกษาถงความเปลยนแปลงและหาแนวทางการแกไขผลกระทบทมตอการอนรกษ และพฒนาดงละครตามพระราชดารฯ โดยการดาเนนงานนนกระทาเปนสองลกษณะคอ

1.1.1 การดาเนนการสารวจหรอหาแหลงโบราณสถาน ตามเนนดนตาง ๆ รวมทงการขดเจาะเพอหาแนวแลวขยายหลมเมอพบแนวโบราณสถาน

1.1.2 การขดแตงตามทเคยไดดาเนนการไวแลวจากอดต ผลทไดจากการดาเนนงานนนสรปไดดงน บรเวณทตงถนฐานชาวเมองดงละครสมย

โบราณนนมการตงถนฐานอยทงในและนอกเขตคเมอง กาแพงเมอง โดยจะอยอาศยกนอยางหนาแนน บรเวณรมทางนาเกาดานทศตะวนตก และจากการสารวจโบราณสถานทาใหทราบวามการสรางโบราณสถานไว 4 บรเวณกวาง ๆ คอ บรเวณนอกกาแพงเมองใกลประตทศใต ภายในกาแพงเมองบรเวณกลางเมอง นอกกาแพงเมองใกลประตดานทศเหนอ และเนนดนนอกเมองดานทศตะวนตก รมทางนาเกาฝงตรงขาม กบสวนนายประสทธ ศรประดบ และนอกจากนนจงมการเสนอทาเสนทาง

10สานกศลปากรท 5, “รายงานการขดคนทางโบราณคด โครงการอนรกษเมองดงละคร,”

2538. 11พรพน พสณพงศ, “แมนาและลาคลองทถกลม” ใน เอกสารวชาการทางโบราณคด

(ม.ป.ท., ม.ป.ป.), 70-84. (อดสาเนา) 12มทตา ณรงคชย, “บทบาททางเศรษฐกจของเมองโบราณดงละคร ในฐานะกลมเมอง

ทา ชายฝงทะเลภมภาคตะวนออก” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2538), 57-67.

คมนาคมและปรบปรงเพอสงเสรมใหเปนแหลงทองเทยวทางโบราณคด ลกษณะทางธรณวทยาในบรเวณพนทเมองดงละครมพนดนลกษณะเปนหนและดน

ลกรง ไดแก ชนศลาแลง ดนแลง ลกษณะกรวดวางทบอยเหนอชนหนโคราช อยบนหมวดหนโคกกรวด ชนบนสดเปนทราย ซงนกธรณวทยาไดอธบายวา ลกษณะของกรวดและดนลกรงอาจเกดในยคไพลโตซน สวนทรายนนมลกษณะเปนทรายทะเลในลกษณะชายหาด (Sand Beach)13 ซงอาจอธบายไดวา การทเกดชายฝงทะเลในประเทศไทย เกดจากการเปลยนแปลงของระดบนาทะเลในสมยโฮโลซน (Holocene Epoch) ประมาณ 10,000 ปทแลวทาใหพนทบรเวณภาคกลางของประเทศไทยเปนพนทอยรมฝงทะเล โดยหลกฐานทแสดงไดอยางเดนชดคอ การพบซากหอยนางรมขนาดใหญ หรอหอยนางรมยกษ (Crassostrea Gigas) ซงพบไดบรเวณรอบเมองดงละครซงหอยดงกลาวมลกษณะคลายกบทพบในบรเวณวดหอย อาเภอลาดหลมแกว จงหวดปทมธาน มอายประมาณ 5,500 ป14

1.2 เมองศรมโหสถ จงหวดปราจนบร เมองศรมโหสถหรอททราบกนในชอตาง ๆ เชน เมองพระรถ เมองศรวตสประ หรอ

เมองอวธยประ ตงอยในอาเภอศรมโหสถ จงหวดปราจนบร สภาพทางภมประเทศตงอยบนพนทดอนสงประมาณ 20 เมตรจากระดบนาทะเล เปนพนทรมขอบของทราบภาคกลางในลมแมนาบางปะกง ตงอยบนทราบขนบนไดซงลาดจากแนวเขาสงทางทศเหนอ ตะวนออก และทศตะวนตกเฉยงใต ตอกนเปนแนวภเขา ออมทราบลงไปจรดชายฝงจงหวดชลบร เมองศรมโหสถมผงเมองเปนรปสเหลยมคอนขางรขอบมมทง 4 มน มคนาคนดนลอมรอบ ขนาดของเมองกวาง 700 เมตร ยาว 1,550 เมตร มเนอทภายในเมอง 752 ไร 2 งาน 25 ตารางวา พกดทตงของเมองตงอยระหวาง เสนรงท 13 องศา 43 ลปดา 57 ฟลปดา กบเสนรง 13 องศา 53 ลปดา 22 ฟลปดาเหนอ เสนแวง 101 องศา 25 ลปดา 20 ฟลปดา แวง 101 องศา 24 ลปดา 57 ฟลปดาตะวนออก

สจตร วงษเทศ ไดกลาวถงเมองศรมโหสถไววา "ตวเมองนนมลกษณะคลายสเหลยมผนผาคอนขางร มขนาด 1,550x700 เมตร คเมองกวางประมาณ 20 เมตร มกาแพงเมองเปนบางตอน บรเวณทตงของเมองเปนทดอนสงจากระดบนาทะเล 20-30 เมตร มคนาผากลางเมองเรยกวา คลกศร คาดวามประตเมองทงสดาน ตรงตามทศ เพราะมประตเมองทาเปนคนดนพเศษไวตรงตาม ทศเหนอ ทศตะวนตก และทศตะวนออกเมองศรมโหสถตงอยในตาแหนงทเหมาะสมเปนศนยกลางทางดานคมนาคม ดานตะวนออก เปนทราบสงตอไปถงเทอกเขาดงพญาเยน ตดตออาเภอประจนตะคาม อาเภอกบนทรบร และอรญประเทศ ออกสเขมรไดทางดานตะวนตก เปนทราบลมตอไกลลงไปทางดานตะวนตกเฉยงใตประมาณ 55 กโลเมตร จงถงฝงอาวไทยจงสนนษฐานวา แตเดมฝงทะเลจะขนมาถงเขตอาเภอบางคลาจงหวดฉะเชงเทรา ดงนนเมองศรมโหสถจะอยหางจากชายฝงทะเลเพยง 20 กโลเมตร และจากสภาพปจจบนเปนพนททงกวางเวงวางสดตามรองนาหลายรองไปออกลานาบางปะกงเรอเดนทะเลสามารถเขาถงเมองไดสะดวก ในดานสงกอสรางคนดนและสระนา

13กรมศลปากร, “รายงานการขดคนและขดแตงเมองดงละคร อาเภอเมอง จงหวด

นครนายก,” 2536, 127. 14สน สนสกล, “รายงานการขดคนและขดแตงเมองดงละคร อาเภอเมอง จงหวด

นครนายก,” 2536, 151.

ตานานประกอบเรองพระมโหสถกบนางอมรเทวนนมความคลายกบตานานทพบในจงหวดเพชรบรณ ในเรองเจาพอศรเทพ กบเจาพอเขาเลง สวนกลมโบราณสถานทบานโคกขวางนนนาทจะเปนชมชนทมลกษณะคลายตวอาเภอเพราะมชมชนอยสวนมาก ในสวนของคนดนโบราณนนเขาคดวาสรางขนเพอเปนคนกนนา ซงคอยกนนาทไหลมาจากเทอกเขาดงพระยาเยน แถบทราบสงกบนทรบร เขาสคเมอง สระนา ตลอดจนกนไวหลอเลยงการเกษตรกรรมในระยะพอสมควรกอนทนาจะไหลลงสทราบ และสทะเลดานตะวนตก"15

ในอดตทผานมาไดมผศกษาในทางโบราณคดเกยวเมองศรมโหสถไวเปนจานวนมาก แตทนาสนใจคอ เมอปพทธศกราช 2535 พรพน พสณพงศ ไดรวบรวมขอมลการศกษาทางดานโบราณคดและไดจดทาหนงสอประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถเลม 1 และ 2 จดพมพโดยกองโบราณคด กรมศลปากร นอกจากนมการรวบรวมขอมลทงดานการศกษาและการสารวจโบราณสถานตางๆ โดยตวคณพรพนเอง โดยใหขอคดในเรองการชลประทานของเมองศรมโหสถไววา “บรเวณเมองศรมโหสถนไมมแมนาสายใหญไหลผาน มเพยงลาคลอง และหนองบงขนาดเลกอยทวไปซงจะมนาไหลไมตลอดทงป แหลงนาทสาคญไดแก คลองผกชดานทศเหนอ ชวดเจาฟาและคลองบางพลวงทางทศตะวนออก ชวดออ และชวดโพทางทศใต นอกจากนยงมหนองนาทเกบกกนาในฤดฝนไว เชน หนองมน หนองปลาชอน หนองบว บงเจาฟา จงทาใหมการใชประโยชนจากแหลงนาใตดนอยางมากควบคกนไป และสามารถพบเหนบอนาทขดขนเปนจานวนมาก”16 (ภาพท 21)

15สจตต วงษเทศ, วดตนโพธศรมหาโพธ ตาบลโคกปบ อาเภอศรมหาโพธ จงหวด

ปราจนบร (พระนคร: อกษรสมพนธ, 2511), 5. 16พรพน พสณพงศ, ประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถ 1, (กรงเทพฯ: กรม

ศลปากร, 2535), 19-20.

ภาพท 21 ภาพแสดงแผนผงเมองศรมโหสถบรเวณสฟาแสดงถงแหลงนาทพบในเมองศรมโหสถ ทมา: สานกศลปากรท 5

ลกษณะทางธรณวทยาบรเวณเมองโบราณศรมโหสถนนตงอยในบรเวณดานตะวนออกของทราบลมเจาพระยา บรเวณทราบลมเจาพระยานนเกดจากการกระทารวมกนของเเมนา 5 สายหลก คอ แมนาแมกลอง ไหลมาจากทางดานทศตะวนตก แมนาทาจน แมนาเจาพระยา แมนาปาสก ไหลมาจากทางดานทศเหนอ และแมนาบางปะกง มาจากทางดานทศตะวนออกบรเวณทราบลมเจาพระยามลกษณะเปนทราบลม เกดจากการทบถมของตะกอนทถกนาพดมาทบถมกนซงคาดวา มความหนาประมาณ 1,800 เมตร การสรางตวของทราบลมเจาพระยาน เกดจากการไหวตวอยางชา ๆ ของเปลอกโลก ทงนในอดตบรเวณนไดรบการทบถมของตะกอน และบรเวณขางเคยงโดยรอบ มการยกตวขน ทาใหทราบลมภาคกลางเกดนาทะเลทวมเขามาถงประมาณจงหวดอทยธานเมอประมาณ Late Pleistocene 45,000 ถงประมาณ 14,000 ปมาแลว และนาทะเลไดทวมถงบรเวณจงหวดอยธยา เมอประมาณ 11,000ถง 3,000ปมาแลว17

17Nutalaya, P., and Rau, J.J., The Sinking Metropolis. (Bangkok: Episodes.

1981), 3-8.

จากการศกษาพนทในบรเวณบานโคกปบ อาเภอโคกปบ จงหวดปราจนบร พบวาชนของตะกอนนากรอยมอายในชวง Lower Pleistocene และระดบพนทดงกลาวมความสงประมาณ 20 เมตร จากระดบนาทะเล ในขณะทตะกอนนากรอยทมอายเทากนแตทบถมในบรเวณอน ๆ ของทราบลมภาคกลางมระดบความสงเพยง 2-3 เมตรจากระดบนาทะเล จากความแตกตางดงกลาวแสดงใหเหนถงการเคลอนตวของเปลอกโลกทยงเกดขนอยางตอเนองมาตงแตชวง Lower Holocene ซงคาดวามอายประมาณ 4,000-7,500 ปกอนสมยปจจบน18

1.3 เมองพระรถ จงหวดชลบร เมองพระรถเปนเมองโบราณขนาดใหญประมาณ 1550 x 850 เมตร ตาแหนงทตง

ทางภมศาสตรนนอยระหวางเสนรงท 13 องศา 27 ลบดา 30 ฟลปดาเหนอ และเสนแวงท 101 องศา 11 ลบดาตะวนออก ปจจบนอยในเขตตาบลหนาพระธาต อาเภอพนสนคม จงหวดชลบร หางจากตวเมองพนสนคมไปทางทศเหนอ 2 กโลเมตร บนเสนทางฉะเชงเทรา-พนสนคม หรอทางหลวงหมายเลข 315ปจจบนดานหนาเมองทตดกบถนนมโรงสตงอยรมถนนททบกบแนวคนดนเมองโบราณ (ภาพท 22)

การศกษาเมองพระรถในอดตทผานมาไดมการสารวจและศกษาหลายครง โดยครงแรกนนไดมการกลาวถงเมอป พ.ศ. 2474 โดยพระเจาบรมวงศเธอ กรมขนชยนาทนเรนทรไดกราบบงคมทลสมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศ วาไดมการคนพบพระพทธรปองคหนงของชาวบานเมองพนสนคมในบรเวณเมองพระรถเปนพระพทธรปประทบยนมพทธลกษณะประหลาดและงามมาก สมเดจฯเจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศกราบทลตอไปยงสมเดจฯกรมพระยาดารงราชานภาพซงขณะนนทรงดารงตาแหนงเปนนายกราชบณฑตยสภา เมอทรงทราบไดสอบถามไปยงผวาราชการจงหวดชลบรไดรบคากราบทลวาพระพทธรปองคนนเปนสมบตของนางนอย แซจน ชาวบานในเขตเมองพระรถ19 หลงจากนนเมอป พ.ศ. 2495 กรมศลปากรโดยพนเอกหลวงรณสทธราช อธบดกรมในขณะนนไดทาการสารวจและจดทารายงานบนทกไว นอกจากนพระคร ศรมหาโพธคณารกษไดทาการศกษาและสารวจเมองโบราณตาง ๆ ในลมนาบางปะกงไดเสนอตอกรมศลปากรใหทาการขดแตงโบราณสถานภายในเมองพระรถทเรยกวาเนนธาต20

ในปพทธศกราช 2510 กรมศลปากรโดยนายบรรจบ เทยมทด ไดทาการสารวจและขดแตงโบราณสถานเมองพระรถ อาเภอพนสนคม จงหวดชลบร โดยไดกลาวถงผคนทอพยพเขามาอาศยในพนทบรเวณนและเชอมตอกบจงหวดฉะเชงเทรา ผคนทเขามาอยอาศยในบรเวณนสบไดถงในชวงสมยรชกาลท 3 แหงกรงรตนโกสนทรทมการอพยพมาจากนครเวยงจนทน ชอเมองนนแตเดมไมมใครรแตไดตงขนมาใหมภายหลงวาเมองพระรถตอมารชกาลท 3 ไดมการโปรดเกลาฯตงขนเปนเมองพนสนคม ใหพระอนทอาษาเปนผสาเรจราชการเมองในชวงรชกาลท 5 โปรดฯใหยบเมองพนส

18ชาตชาย รมสนธ, ประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถ 1, (กรงเทพฯ: กรม

ศลปากร, 2535), 140. 19มานต วลลโภดม, “พนสบดกาลา,” เมองโบราณ 5, 3 (ตลาคม – พฤษภาคม 2521):

81 – 88. 20พระครศรมหาโพธคณารกษ, เมองโบราณในลมน าบางปะกง, 21.

นคมลงเปนอาเภอพนสนคม21 ในการศกษาครงนบรรจบ เทยมทด ไดพบฐานเจดยสมยทวารวดทอยนอกเขตกาแพงเมองแตไดถกชาวบานสรางเจดยทบอยตรงกลางซงสรางกอนการประกาศใชพระราชบญญตวาดวย โบราณสถาน โบราณวตถ พทธศกราช 2477 โดยฐานเจดยเดมนนสรางดวยอฐสขาวนวล กอเปนรปสเหลยมมความกวางประมาณ 11.7 เมตร และยาวประมาณ 13.4 เมตร ตรงกลางเปนชองวางใชดนอดฐานเจดยมความสงประมาณ 1.6 เมตร

ในเวลาตอมาภาควชามนษยวทยา คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากรซงนาโดยรองศาสตราจารยศรศกร วลลโภดม ไดดาเนนการสารวจเมองพระรถและสรปกาหนดอายจากโบราณวตถทพบในบรเวณเมองพระรถนไดวามอายตงแตสมยพทธศตวรรษท 12 - 18 22 นางสาวอาไพ สลกษณานนท ไดนาเสนอวทยานพนธในชอ "การศกษาเมองพระรถ อาเภอพนสนคม จงหวดชลบร จากหลกฐานโบราณวตถสถานและชนดนทางโบราณคด" โดยททาการขดคนในบรเวณตวเมองพระรถและไดขอสรปทวา ไดมการอยอาศยอยางตอเนองเปน 2 สมย ในขณะเดยวกนกมความสมพนธกบเมองโบราณรวมสมยทวารวดทอยบรเวณภาคกลางของประเทศไทยและยงมการตดตอทางการคากบตางชาต23

21บรรจบ เทยมทด, “รายงานการสารวจและขดแตงโบราณวตถสถาน เมองเกาพระรถ

อาเภอพนสนคม จงหวดชลบร,” ศลปากร 13, 5 (กรกฎาคม – ธนวาคม 2551): 79. 22ศรศกร วลลโภดม, “รองรอยของชมชนโบราณทลมนาพานทอง,” เมองโบราณ 5, 3

(ตลาคม – พฤษภาคม 2551): 39-52. 23อาไพ สลกษณานนท, “การศกษาเมองพระรถ อาเภอพนสนคม จงหวดชลบร จาก

หลกฐานโบราณวตถสถานและชนดนทางโบราณคด” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2530), 11-15.

ภาพท 22 เมองพระรถ จงหวดชลบรในปจจบน ทมา: ภาพถายทางอากาศ Google Map แสดงผลบนโปรแกรมวดความสง Elevation Chart

นอกจากนจะกลาวถงการสารวจเมองพระรถ ของอาไพ สลกษณานนท ทไดทาการ

สารวจเมองพระรถไวเมอ วนท 19-21 มกราคม พทธศกราช 2529 ซงเปนเวลาประมาณ 26 ปมาแลว อนสามารถบอกถงตาแหนงโบราณสถานไดดกวาในปจจบน เพราะในปจจบนภมประเทศอาจเกดการเปลยนแปลงไป จากการศกษาดงกลาวไดมการพบคนดนกาแพงเมองพระรถและพบรองรอยคนดนกาแพงเมองสองชน ซงบางสวนไดถกแปลสภาพเปนพนทนาของเอกชนกอนการประกาศใชพระราชบญญตโบราณสถาน โบราณวตถ ศลปวตถ และพพธภณฑสถานแหงชาต พทธศกราช 2504 โดยทกาแพงเมองดานทศใตและทศตะวนตก เปนคนดนสองชนมรองรอยคนาอยระหวางกลาง ขณะนนตนเขนระยะหางระหวางกาแพงสองขางนหางประมาณ 34.20 เมตร คนดนดานทศใตชนนอกเหลอเพยงบางสวน วดจากสวนทสงทสดประมาณ 2.50 เมตร หนาประมาณ 6 เมตร คนดนชนในไมสมาเสมอ มความหนาประมาณ 6 เมตร ลกษณะทวไปขาดเปนตอนๆ แตมรองรอยตอกนตลอดอยางเหนไดชด คนดนดานทศตะวนตก ไมพบรองรอยของคนดนชนนอกเนองจากเปนพนทนาทงหมด คนดนชนในขาดเปนตอนเชนเดยวกบทศใต ความสงและความหนามขนาดเดยวกนกบทศใต ลกษณะของคนดนดานทศเหนอและทศตะวนออก เปนคนดนสองชนเชนเดยวกบทศใตและทศตะวนตก คนดนดานทศเหนอ ชนนอกเหลอเพยง 2 ตอน คนดนชนในสงประมาณ 1.3 เมตร หนาประมาณ 1.6เมตร ยาวตอนละ 53 เมตร และ 32 เมตร สวนทสงทสด 2 เมตร หนา 6 เมตร คนดนดานทศเหนอมคลองชลประทานไหลผาน ดานหนงผานออกไปนอกเมอง อกดานหนงไหลตดเขาถงกลางเมองในปจจบน คนดนดานทศตะวนออกถกถนนสายพนสนคม-ฉะเชงเทรา ตดผานเหลอเพยงมมคนดนดานทศ

ตะวนออกเฉยงเหนอและมมคนดนดานทศตะวนออกเฉยงใต ขอมลการสารวจของอาไพ สลกษณานนทไดพจารณาการกอสรางและขอมลจาก

การขดคน เหนวาบรเวณทราบลมนาพานทองเปนทราบขนาดใหญ โดยเฉพาะบรเวณรอบเมองพระรถไมมภเขาทเปนกาแพงธรรมชาต ดงนนคนาและคนดนของแหลงโบราณคดนมไวเพอใช ในการปองกนศตร เพอใชอปโภคบรโภค เพอใชในการระบายนาปองกนนาทวมในฤดนาหลาก และเพอเปนแหลงอาหารในประการสดทาย24

ลกษณะทางธรณวทยาในบรเวณอาเภอพนสนคม จงหวดชลบร เปนดนชด Low Humic Gley Soils เกดในทตามการระบายนาทเลว ลกษณะสาคญของดนชนดนคอมระดบนาใตดนทตนและแชขงในดนเปนครงคราว เกดในทราบขนบนไดเปนสวนใหญและใชในการการปลกขาว ลกษณะดนจะมสภาพนาขงมสจดประชดเจนในหนาตดของดน25 ดนดานบนเปนดนรวนเหนยวปนตะกอน สวนดนลางเปนดนรวนเหนยวถงดนเหนยวมความสามารถในการอมนาด ความอดมสมบรณปานกลาง สวนใหญดนจะเปนกรดถงเปนกรดเลกนอย สดนคอนขางออน พบอยทวไปในเขตอาเภอพนสนคม จดอยในชนดของดนรวนซลท บางคลา (Bangkla Silt Loam)26 สภาพภมอากาศของเมองพระรถ มลกษณะเปนแบบฝนเมองรอนเฉพาะฤดกาลหรอแบบทงหญาเมองรอน มลกษณะอากาศทมอณหภมสงตลอดป มความชมชนหรอฝนตกชกครงปแหงแลงครงปซงเปนผลมาจากอทธพลของลมมรสมตะวนออกเฉยงเหนอและลมมรสมตะวนตกเฉยงใต มอากาศรอนชนทมปรมาณฝนตกเฉลยมากกวา 2,000 มลลเมตร หรอ 70 นวตอป27 จงทาใหมความเหมาะสมในการเกษตรกรรม

2. การศกษาเรองการจดการน าและระบบชลประทานในพ นทศกษาทมผศกษาไวแลว

2.1 ทรพยากรน าและสงกอสรางทเกยวของกบระบบชลประทานในเมองดงละคร จงหวดนครนายก

บรเวณเมองดงละครนนมสระนาประจาประตทางเขาทงสทศ และคเมอง28แหลงนาสาคญคอ แมนานครนายก และคลองเหมองซงเปนคลองสาขาของแมนานครนายกทางทศตะวนออกนอกจากนยงพบคลองสาขาโดยรอบ เชน คลองดอนใหญทางทศเหนอ คลองยางอกา คลองเจก และคลองโพธทางทศใต ลาหนองหลวง และคลองดอนยอทางทศตะวนตก ลานาทนาจะมความสาคญสาหรบเมองโบราณดงละครในอดต นาจะเปนคลองเหมองซงไหลผานเนนดนทางทศตะวนออก ไป

24อาไพ สลกษณานนท, “การศกษาเมองพระรถ อาเภอพนสนคม จงหวดชลบร จาก

หลกฐานโบราณวตถสถานและชนดนทางโบราณคด”, 12-14. 25คณาจารยภาควชาปฐพวทยา มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, ปฐพวทยาเบ องตน

(กรงเทพฯ: โรงพมพรงเรองธรรม, 2523), 94. 26สวาท เสนาณรงค, ภมศาสตรประเทศไทย (กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพานช, 2512), 46. 27ภาควชาภมศาสตรและสงคมศาสตร, ภมศาสตรประเทศไทย (พษณโลก: มหาวทยาลย

ศรนครนทรวโรฒ พษณโลก), 154-155. 28กรมศลปากร, “รายงานการขดคนและขดแตงเมองดงละคร อาเภอเมอง จงหวด

นครนายก,” 2536, 7.

เชอมกบแมนานครนายกทางดานทศเหนอเชนเดยวกบคลองโพธซงเปนคลองแยกจากคลองเหมอง ซงลานาคลองเหมองนนาจะเปนลานาทคนในสมยโบราณนาเขาสตวคเมองทางดานทศตะวนตก ไหลเขาใกลดงละครทางดานทศใตปจจบนยงเหนเปนรองนาเกา29 ดงทไดทาการกลาวถงการศกษาเมองดงละครทผานมาในอดต ซงไมพบขอมลการศกษาถงประเดนเรองระบบชลประทานอยางจรงจงมากอน มเพยงการกลาวถงลกษณะทางภมประเทศ ความเปนไปไดของลานาทนามาใชในเมองดงละครรวมถงทางนาเกาทพบเทานน30

2.2 ทรพยากรน าและสงกอสรางทเกยวของกบระบบชลประทานในเมองศรมโหสถ จงหวดปราจนบร

2.2.1 คเมองในเมองศรมโหสถทง 4 ดานมความกวางประมาณ 14-20 เมตร คเมองดานทศเหนอลก 1-3 เมตร ทศตะวนออกลก 3-6 เมตรทศใตลก 4-8 เมตร และทศตะวนตกลก 3-6 เมตร คเมองสวนใหญจะขดตดลกลงไปในชนดนธรรมชาตหรอชนดาน ซงการขดตดเชนนมทนาสงเกตคอ ในบรเวณดานทศตะวนออก ขอบคเมองดานในจะถกขดยนออกมา 7 เมตร กวาง 10 เมตร ในขณะทขอบดานนอกถกขดเวาเขาไป 20 เมตร กวาง 20 เมตร ทดานใตกพบลกษณะเดยวกน คอขอบคดานนอกยนเขาไปหาดานใน 8 เมตร กวาง 15 เมตร ซงทาใหคเมองมความกวางเพยง 7 เมตร จากลกษณะดงกลาวไดมผวเคราะหถงหนาทของลกษณะคนาชวงนนวานาจะเปนฝายนาลน กนขวางคเมองเพอการทดนาเปนระดบ31 นอกจากนในดานทศเหนอของคเมองยงพบกอนศลาแลงขนาดใหญทมลกษณะกลมและสเหลยมมขนาดใหญวางเรยงกนเปนแนวและบางสวนมการซอนกน 4-5 ชน หลงจากทกรมศลปากรไดทาการขดคนพบโบราณวตถจานวนหนง ทงประเภทภาชนะเนอตาง ๆ และโบราณประเภทอน ทงลกปดแกว แหวนสารด หนด หนบด แตทสาคญคอประตมากรรมขนาดเลกรปคชลกษมทไมมการพบมากอนในเมองศรมโหสถ แตพบในแหลงโบราณคดอน ๆ 32นอกจากนยงพบ คลกศร คอคเมองทอยตอนกลางของเมองมขนาดกวาง 12-15 เมตรวางแนวแบงตวเมองเปนสองสวนซงเปนคทขดเชอมระหวางคนาดานทศเหนอและทศใตเขาดวยกน33(ภาพท 35)

2.2.2 คนดนทศตะวนออกเฉยงใต คนดนโบราณเปนคนดนทสรางใกลกบคเมองดานทศตะวนออกเฉยงใตของเมองศรมโหสถ ผานสระแกว สระขวญ เรอยมาทางทศตะวนออก ผานนคมโรคเรอนไปสเมองขนาดเลกทตงอยทางทศตะวนออกเฉยงเหนอของเมองศรมโหสถมลกษณะเปนสเหลยม ตอนกลางของคนดนนจะมรองนาเกาจากหนองแฟบไหลผานเพอไหลลงสคเมองทางดานทศใต จากการสารวจพบวาคนดนนเปนตวบงคบนาใหไหลลงสหนองแฟบมความกวางประมาณ 2-3 เมตรสงประมาณ 2 เมตร และมคนดนความยาวประมาณอยางนอย 1 กโลเมตร แตบางตอนคนดน

29พรพน พสณพงศ, รายงานการขดคนและขดแตงเมองดงละคร อาเภอเมอง จงหวด

นครนายก, 9-10. 30เรองเดยวกน, 11. 31อาพน กจงาม, “เมองศรมโหสถระบบการเกบกกนา,” ศลปากร 46, 5 (2546): 72-81. 32เรองเดยวกน, 79. 33กรมศลปากร, “รายงานการสารวจลกษณะรายละเอยดทางโบราณคดภายในเมอง

ศรมโหสถ ตาบลโคกปบ อาเภอโคกปบ จงหวดปราจนบร,” 2531.

ขาดหายไปเนองจากถกทาลายเพอการเพาะปลกของชาวบาน34 2.2.3 คนดนดานทศตะวนออกเฉยงเหนอ คนดนโบราณนอกเมองดานทศ

ตะวนออกเฉยงเหนอของเมองศรมโหสถหรอทชาวบานเรยกวา "ถนนพระรถ" มผใหความสนใจศกษาอยมากและมการกลาวขานของชาวบานมาอยางชานานในแถบภาคตะวนออกของประเทศไทย "ถนนพระรถ" เปนชอทมการกลาวถงพรอมกบตานานโดยมการกลาวถงไปพรอมกบเมองศรมหาโพธหรอทชาวบานเรยกวา "เมองพระรถ" อาจารยศรศกร วลลโภดม ไดกลาวถงตานานของถนนพระรถวาเปนตานานการสรางถนนทสรางขนเพอการอภเษกสมรสระหวางพระมโหสถกบนางอมรเทวแหงเมองโคกขวาง แตดวยวายงสรางไมเสรจกเลกกนไป ซงอาจารยศรศกรไดกลาวถงถนนพระรถวามความกวางมากถง 19 เมตร และใหขอคดเหนวา "นาจะเปนถนนและนาทจะใชเพอการกนนาใหไหลจากทสงทางดานตะวนตกเฉยงเหนอใหไหลเขาสสระนา และรองนาของเมอง"35 แตกมผทใหความคดเหนทแตกตางกนออกไปบางคอ สจตต วงษเทศ ไดใหความเหนไววา "ไมนาทจะใชเปนเสนทางคมนาคม แตนาทจะสรางขนเพอกนนาไวในการเกษตรกรรมในเวลาพอสมควรกอนทนาจะไหลสทราบลม และลงสทองทะเลดานทศตะวนออก"36

นอกจากน สมศกด ทองมลเนอง ไดทาสารนพนธถงเรองแนวคนดนทเรยกวาถนนโบราณ โดยทาการศกษาแนวคนดนจากเมองศรมหาโพธ และทชมชนโบราณโคกขวาง ซงในตานานเรยกวา ถนนพระรถ และถนนนางอมรเทว แตแนวคนทงสองนไมบรรจบเปนแนวตอเนองกน จงไดสรปวามความเปนไปไดทจะเปนคนกนนา แตกทงทายคาถามไววาดวยสภาพภมประเทศทนาไหลมาจากทศเหนอลงสทศใต และไดพบบอนาเปนจานวนมากทางดานทศใตแตแนวคนดนทงสองกลบทอดแนวตะวนออกตะวนตก จงยงมขอสงสยและขดแยงกนอยเชนกน37 ตอมาทางกรมศลปากรไดทาการสารวจและทาแผนผงแนวคนดนในสวนทมการตดขาดโดยธรรมชาตในปงบประมาณ 2535 ทาใหพบวาแนวคนดนบางสวนไดหายไป และกมขอสรปวาแนวคนดนทงสองไมอาจทจะบรรจบกนไดเพราะมความหางกนถง 2กโลเมตร และกมขอสรปทออกไปในสองแนวคออาจเปนคนกนนาเพราะจะกนนาในฤดนาหลาก ใหไหลสเมองศรมโหสถซงมระบบชลประทานรองรบอย แตกมขอสงสยวาเหตใดจงมความกวางของแนวคนดนทกวางเกนความจาเปน38 (ภาพท 23)

34อาพน กจงาม, เมองศรมโหสถระบบการเกบกกนา, 79. 35ศรศกร วลลโภดม, “อารยธรรมฝงทะเลตะวนออก, ดงศรมหาโพธกบการดาเนนงาน

โบราณคด,” ศลปวฒนธรรมฉบบพเศษ, (2545): 65. 36สจตต วงษเทศ, วดตนโพธศรมหาโพธ ตาบลโคกปบ อาเภอศรมหาโพธ จงหวด

ปราจนบร, 11-12. 37สมศกด ทองมลเนอง, “การศกษาสงกอสรางดวยดนทเรยกวา ถนนโบราณภายในเขต

จงหวดปราจนบร” (สารนพนธ ปรญญาบณฑต คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2531), 53. 38 พรพน พสณพงศ, ประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถ 2, (กรงเทพฯ: กรม

ศลปากร, 2536), 85-96.

ภาพท 23 แผนผงแสดงตาแหนงคนดนโบราณหรอถนนพระรถ-นางอมรเทว ทมา: พรพน พสณพงศ, ประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถ เลม 2, (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2536), 85.

2.2.4 สระนาภายในตวเมองและสระอน ๆ ทกระจายตวโดยรอบเมองศรมโหสถ จากขอมลการสารวจและแผนผงของสานกศลปากรท 5 พบวาในบรเวณโดยรอบเมองศรมโหสถนนมการพบสระนาเปนจานวนมากทกระจายตวโดยรอบเมอง ซงสระนาทขดขนสวนใหญจะขดลกลงไปในดนดานใตซงเปนดนลกรงแขงมความหนา จนกระทงพบกบนาใตดนหรอตานา ดวยลกษณะพนทของตวเมองศรมโหสถทตงอยตรงขอบเนนดนลกรงทมความสง และดานทศใตมลกษณะทสงกวาหรอทเรยกวาโคกปกนาจะไหลมาทางดานทศเหนอของเมองและลงสแองพนทราบขนาดใหญ สวนดานทศใตทสงกวานนมสภาพดนทไมเหมาะสมในการเกษตรกรรมประเภทขาวอยางยง

ในการศกษาทผานมามขอมลเรองสระนาทพบในบรเวณเมองศรมโหสถไว โดยไดจาแนกสระนาทพบในพนทตาง ๆ ดงน

แหลงเกบน าทพบภายในตวเมองศรมโหสถมดงน 1. สระมะเฟอง อยดานทศตะวนออกเฉยงเหนอของตวเมอง 2. สระมะกรด อยดานทศตะวนออกเฉยงใตของเมอง 3. สระทองแดง อยดานทศใตของเมองตดกบคลกศร

แหลงเกบน าทพบภายนอกตวเมองศรมโหสถ 1. ทศเหนอ พบสระนา 12 สระ เชน สระพราว สระค ฯลฯ และบอนา 1

บอ 2. ทศตะวนออก พบสระนา 10 สระ เชน สระบนได 9 ขน สระบนได 5

ขน ฯลฯ หนองนาขนาดใหญ 2 แหงไดแกหนองขนาก และหนองจระเข บอนาโบราณ 60 บอ 3. ทศใต พบสระนา 19 สระ เชน สระแกว สระขวญ สระกระทอน ฯลฯ

และพบบอนาโบราณอนอก 40 บอ 4. ทศตะวนตก พบสระนา 6 สระ เชน สระขนน ฯลฯ บอนาโบราณ 5

บอ

5. ทศตะวนออกเฉยงเหนอของเมองศรมโหสถไดมการคนพบบอนาโบราณทมลกษณะกลมอกแหงหนงอยบรเวณกลมโบราณสถานบานหวชา

2.2.5 รายละเอยดของสระนาและรปแบบสระทพบในบรเวณเมองศรมโหสถ 2.2.5.1 สระประเภทสเหลยมและมทางเดนลงสระ สระแกว มลกษณะเปนสระรปสเหลยมขดลงบนพนแลงธรรมชาต ขนาด

17.5x34 เมตร ลก 4-5 เมตร ปากสระตดแตงยอมมกวาง 4 เมตร หนไปทางทศตะวนตก มการสกดเปนทางขน-ลงสระ ผนงสระทกดานมภาพสลกเปนรปสตวหมพานตในกรอบสเหลยม รวมทงสน 41 ภาพและภาพตางๆ นนไดมการศกษามาอยางชานาน บรเวณผนงขอบสระทงสดานทสลกนนตาเปนภาพสตวตาง ๆ ไดเรมมการขดแตงมาตงแตป พ.ศ. 2508 มการวเคราะหภาพสตวโดยเฉพาะ มกร ซงเปนสตวคลายจระเขซง ศาสตราจารย ชอง บวเซอรลเยร สนนษฐานวาเปนสมยทวารวด (ราวพทธศตวรรษ ท 11) แต ม.จ.สภทรดศ ดศกล ทรงเหนวามกรมลกษณะคลายกบมกรในศลปะอมราวด (ราวพทธ-ศตวรรษท 7-9) (ภาพท 24-25)

สระกระทอน (ภาพท 26) ตงอยภายในไรมนสาปะหลง ใกลกบถนนระหวางสระแกว-นคมโรคเรอน นอกเมองศรมโหสถดานทศใตหางจากคเมองประมาณ 100 เมตร สภาพพนทเปนไรเพาะปลก และปจจบนทางเขาปกคลมดวยวชพช ลกษณะโดยทวไปเปนสระรปสเหลยมผนผาขดลงบนพนแลงธรรมชาต ปากสระตดแตงยอมมจนมลกษณะคลายฐานโยนโทรณะและมทางขนลงสระ ขนาดประมาณ 9x14 เมตร ลกประมาณ 4 เมตร ผนงสระแตงเรยบ

ภาพท 24 ภาพแสดงสระแกวในฤดแลง (ถายเมอเดอนกมภาพนธ)

ภาพท 25 ภาพสระแกวในฤดฝนปรมาณนาเพมขนมาก (ถายเมอเดอนกนยายน)

ภาพท 26 ภาพแสดงระดบนาในสระกระทอน

สระบนได 5 ขน ตงอยในกลมโบราณสถานสระมะเขอ โดยอยนอกเมองศรมโหสถทางทศตะวนออกหางจากคเมองประมาณ 900 เมตร สภาพพนทโดยรอบ เปนพนททาการเกษตร ไรมนสาปะหลง มขนาด 7.5x12.7 เมตรลกประมาณ 4 เมตร ปากสระตดแตงยอมม และมทางลงเปนบนได 5 ขน หนปากสระไปทางทศตะวนตก ผนงสระทง 3 ดานสลกเปนกรอบเสาและคานตดผนง มจานวนเสาดานละ 5 ตน ขนาดเสาแตละตนกวาง 30 เซนตเมตร หางกนชวงละ 1.5 เมตร เปนเสาสเหลยม (ภาพท 27) (ในการเกบขอมลภาคสนามไมสามารถคนหาตาแหนงสระแหงนได)

สระบนได 9 ขน ตงอยหางจากสระบนได 5 ขนไปทางทศเหนอราว 30 เมตร เปนสระทตดแตงยอมมปากสระและมทางลงเปนบนได 9 ขน แตไมมการประดบตกแตงลวดลายบนผนงสภาพโดยทวไปถกทาลายเกอบหมด เพราะอยใกลแหลงเพาะปลกของชาวบาน39 (ในการเกบขอมลภาคสนามไมสามารถคนหาตาแหนงสระแหงนได)

2.2.5.2 สระนาประเภททรงกลม พบเพยงหนงแหงเทานนในบรเวณบานหวชา อยใกลกบโบราณสถานบาน

หวชาซงอยหางจากเมองศรมโหสถไปทางตะวนออกประมาณ 4 กโลเมตร ซงชาวบานมกเรยกวาสระหนองแวง ลกษณะของสระ เปนสระทขดลกลงไปบนแผนศลาแลงธรรมชาตขนาดประมาณ 40 เมตร บรเวณโดยรอบเปนททาเกษตรกรรมของชาวบาน โดยสระแหงนมการขดเปนรปทรงกลมเสนผานศนยกลางประมาณ 12 เมตร ลก 1.5 เมตรไมถงนาใตดน ขอบสกดเปนสองชนลดหลนกนลงไปคลายอฒจนทร ผนงแตงจนเรยบ บรเวณโดยรอบมศลาแลงสกดเปนรปทรงกลมเจาะรตรงกลางคลายกบเปนฐานรองรบเสาอาคารเครองไม (ภาพท 28) บอบรวาร ม 2 บอ เปนบอศลาแลงขนาดเลกรปทรงกลมเสนผานศนยกลางประมาณ 3 เมตร ลก 5 เมตรถงระดบนาใตดน ปากบอดานหนงมการสกดเปนทางลงเปนขนบนได 2 ขน ทงสองบออยหางจากสระทรงกลมประธาน 25 เมตร นอกจากนยงมทางระบายนากวางประมาณ 40-50 เซนตเมตรทเชอมตอจากบอบรวารสบอนาใหญ และตอระบายออกไปยงทงนา (ภาพท 29) นอกจากนมขอมลจากการสมภาษณในอดตทมผเคยพบธรรมจกรศลาในบรเวณสระทรงกลมน และมการนามาเกบรกษาไวทวดหวชาแตไดหายไปในภายหลง และไดเคยมผพบเหนสงโตศลาอยในบรเวณใกล ๆ นน40

39พชร คณะสาร, “การศกษาสระนาโบราณนอกศาสนสถานบรเวณเมองพระรถและบาน

หวชา จ.ปราจนบร” (สารนพนธ ปรญญาบณฑต สาขาวชาโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2530), 23.

40กรมศลปากร, “รายงานการสารวจโบราณสถานบอโบราณสระหนองแวง โครงการสารวจและขนทะเบยนโบราณสถาน,” 2529, 3-15.

ภาพท 27 ภาพแสดงการแกะสลกกรอบภายในสระบนได 5 ขน ทมา: พชร คณะสาร, “การศกษาสระนาโบราณนอกศาสนสถานบรเวณเมองพระรถและบานหวชา จ.ปราจนบร” (สารนพนธ ปรญญาบณฑต สาขาวชาโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2530)

ภาพท 28 ภาพแสดงสระนารปทรงกลมทบานหวชา

ภาพท 29 สระนาบรวารจานวนสองบอทมความลกถงระดบนาใตดนและมทางนาเชอมเขาสสระใหญ 2.2.5.3 สระนาประเภทสระขนาดใหญ สระมรกต เปนสระทถกขดขนในรปสเหลยมผนผาขนาดใหญประมาณ

115x215 เมตร ลก 3.5 เมตร ลอมรอบดวยคนดนกวาง 3-5 เมตร (ภาพท 30) อยหางจากโบราณสถานหมายเลข 2 มาทางตะวนออก 150 เมตร ภายในสระมแทงศลาแลงกระจดกระจายอยทวไปซงแทงศลาแลงดงกลาวเดมเขาใจวานาจะเปนโครงสรางของอาคาร หรอสงกอสรางบางอยาง แตผลทไดจากการขดแตงโดยนกศกษาภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร ในเดอนมนาคม 2530 พบวาเปนแทงศลาแลงทเหลอจากการตดไปใชประโยชนในการกอสราง41 เดมสระมรกตเปนสระทถกทงรางไมไดใชประโยชน ในสภาพคอนขางรกชฏ และตนเขน ทามกลางปาไมใหญและปาไผขนปกคลม จนกระทงในป พ.ศ.2522 โครงการสรางงานในชนบทของสภาตาบลโคกไทย อาเภอโคกปบ จงหวดปราจนบร ไดจดตงโครงการขดลอก และขยายขอบสระมรกต ทาการปรบปรงสภาพภมทศนและสภาพของสระมรกตขนใหม

สระบวลา เปนสระทมขนาดเลกกวาสระมรกต อยทางดานทศเหนอของกลมโบราณสถานหมายเลข 1 มลกษณะเปนรปสเหลยมผนผาหรอคลายรปไข ขนาดกวางประมาณ 100 เมตร ยาวประมาณ 150 เมตร ขอบสระเปนคนดนทถกขดขนมามลไวโดยรอบ ซงชอสระบวลานเปนชอทถกเรยกมาภายหลงในชวงทมการกวาดตอนผคนชาวลาวพวนในสมยรชการท 342 จากการศกษาชนดนธรรมชาตของขอบสระดานทศเหนอ ทศใต และบรเวณทองสระภายใตการดาเนนงาน

41นภามาศ วารเวยง และคนอน ๆ “รายงานเบองตนการขดแตงและขดคนทอาเภอโคก

ปบ จงหวดปราจนบร,” 2530, 20. 42กรมศลปากร “โครงการสารวจและขนทะเบยนโบราณสถาน, รายงานการสารวจกลม

โบราณสถานเมองศรมโหสถ,” 2529, 12-13.

ของกรมศลปากรท 5 ปราจนบร ไดขอสรปทวาเปนสระทถกขดขนโดยมนษย เนองจากในบรเวณนเปนพนทดอน และจากลกษณะของขอบสระซงคนดนของขอบสระเกดจากการนาดนทขดขนมาจากสระทมลไวโดยสงเกตจากชนดนท 1 และ 2 ของคนดนทางทศเหนอ และทศใต เปนดนทมจดประสนาตาลปนเหลองปนแดง ซงแสดงใหเหนวาเปนชนดนทถกนาแชขงมาเปนเวลานาน และมการแสดงลกษณะดนเปน 2 ชดและตความไดวามการขดลอกอยางนอย 2 ครงแตการขดลอกสมยใดบางไมมหลกฐานแนนอน แตถามการเปรยบเทยบกบโบราณสถานสระมรกตซงมการทบซอนกนอยางนอย 2 สมยจงอาจสนนษฐานไดวาในครงแรกราวกอนสมยขอมคอพทธศตวรรษท 12-13 และในสมยอทธพลขอมภายในชวงพทธศตวรรษท 17-18 และดวยลกษณะของตรงกลางสระเปนแองกระทะเปนผลใหสระนมการตนเขนบอยครงหากเกดมฝนตกหนก ทาใหดนบรเวณขอบสระไหลลงสภายใน43

หนองขนาก หนองขนาก เป นสระน า ขนาดใหญท ต ง อย ม มด านตะวนออกเฉยงเหนอของเมองศรมโหสถ โดยหนองขนากนเปนสระนาทมขนาดใหญและตงอยใกลกบตวเมองศรมโหสถมาก ตวหนองขนากตงอยใกลกบโบราณสถานหมายเลข 11 ซงไดมการคนพบกรอบคนฉองสารดและโบราณวตถอนๆทเปนหลกฐานระบชอเมอง ศรวตสประ44

2.2.5.4 สระและบอนาประเภทอนๆ บอนาขนาดเลกเหลานตามขอมลการสารวจของกรมศลปากรไดมการ

คนพบเปนจานวนมากกระจายตวอยทวไปทงบรเวณนอกเมองและในบรเวณตวเมองนบรอย ๆ บอ นอกจากนการกระจายตวของสระนาขนาดเลกจะมความใกลเคยงกบเนนโบราณสถานยกเวนเพยงกลมบอนาทอยดานทศตะวนออกของเมองศรมโหสถใกลกบคนาคนดนทมลกษณะสเหลยมทมอยอยางหนาแนนแตกลบไมมเนนโบราณสถานในบรเวณนน

43กรมศลปากร “รายงานการขดคนและขดแตงโบราณสถานสระมรกต เอกสารกอง

โบราณคด หมายเลข 17/2534,” 2534, 20-25. 44บรรจบ เทยมทด, “การสารวจและขดแตงโบราณสถานวตถสถานเมองเกาพระรถ ดง

ศรมหาโพธ ตอนท 1,” 48-59.

ภาพท 30 สระมรกต

2.3 ทรพยากรน าและสงกอสรางทเกยวของกบระบบชลประทานในเมองพระรถ

จงหวดชลบร 2.3.1 สระนา ภายในเมองพระรถนมสระนาอยสองแหงจากการสมภาษณชาวบานอาวโสใน

บรเวณนน และราษฎรคนอน ๆ ในตาบลหนาพระธาตไดความวา สระนาทงสองเปนสระนาเกาแกมนาซมตลอดป ไมเคยแหงแมในฤดแลง สระทงสองคอสระฆอง และหนองศาลา

สระฆอง อยเกอบกงกลางเมองคอนไปทางทศเหนอเลกนอย ปจจบนอยในบรเวณทดนของเอกชนและไมไดใชประโยชนอก สระจงตนเขนมาก ลกษณะเปนสเหลยมผนผา ขนาดกวางประมาณ 50 เมตร ยาว 25 เมตร

หนองศาลา อยบนเนนดนใกลกาแพงเมองดานทศตะวนออกเฉยงใต ลกษณะสระคอนกลม ขนาดเลกกวาสระฆอง

2.3.2 คนา คนาของแหลงโบราณคดเมองพระรถนนอยระหวางกลางคนดนกาแพงเมอง

สองชนกวาง 35 เมตรมลกษณะการกอสรางมาจากขดดนขนมาถมคนดนทงสองชน 2.3.3 ลาคลอง จากการสารวจของคณอาไพ เมอป 2529 ไดพบลานาทเรยกวาคลองสระกลาง

ซงเปนคลองทขดเชอมระหวางคลองเมองและคลองศาลาแดงโดยเรมขดแยกจากคลองเมองผานเขามาภายในเมอง ทคเมองดานตะวนออกเฉยงใตไหลผานกลางเมองไปรวมกบคลองศาลาแดงทบานดอนทอง เพอใหชมชนภายในเมองมแหลงนาไวใชอปโภคบรโภค ปจจบน (พ.ศ.2529) ตนเขนจากการทชาวบานไดสรางบานเรอนรกลาและมการขดคลองชลประทานขนใหม ทาใหการใชนาลดนอยลงและตนเขนพบไดเพยงบางตอนเทานน45 (ภาพท 31)

45อาไพ สลกษณานนท, “เมองศรมโหสถระบบการเกบกกนา,” 38.

ภาพท 31 แผนผงเมองพระรถโดยสงเขป ทมา: กรมศลปากร 3. ขอมลและการศกษาการจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด

ในการศกษาครงนไดทาการเกบขอมลภาคสนามในเรองความสงของพนท (GPS=Global Positioning System) โดยการใชวธการขบรถไปตามเสนทางในบรเวณทตองการวดความสงแลวจงกาหนดจดทตองการทราบขอมลโดยใชเครองมอ Ipad 2 แสดงผล46และใชระบบปฏบตการ Elevation Chart 47แลวจงนาขอมลความสงมาแสดงผลบนแผนภมจงไดลกษณะของพนทตามระดบความสงทไดบนทกไว เพอนามาวเคราะหรวมกบแผนทความสง ภาพถายทางอากาศ และภาพถายดาวเทยม เพอนาผลทไดมาวเคราะหลกษณะพนท

การเกบขอมลตวอยางดนในพนทศกษาจะใชผลการวเคราะหพนทในเบองตน และขอมลจากการสมภาษณผทอยอาศยในพนท เพอนาตวอยางดนทไดนนมาตรวจวเคราะหลกษณะของดนเพอททาการเปรยบเทยบ ส48 และลกษณะดน กบขอมลดนทไดเคยศกษามาแลวเพอบอกแหลงทมาหรอตนกาเนดของดน นอกจากนนการศกษาในครงนจะนาดนมาวเคราะหคณสมบตทางเคมของดนโดยหาคาความเปนกรด-ดาง (pH)49เพอทจะทราบคณสมบตทางเคมของดนอนเปนขอมลทจะบอก

46ดรายละเอยดในภาคผนวก ก. 47ดรายละเอยดในภาคผนวก ข. 48ดรายละเอยดในภาคผนวก ค. 49ดรายละเอยดในภาคผนวก จ.

แหลงกาเนดของดนไดวาเปนไปตามสมมตฐานในอดตหรอไม คาการนาไฟฟา (ECe)50 หรอคาความเคมของดนเพอนามาวเคราะหการหลงเหลอของเกลอในดนวามความเกยวของกบระดบนาทะเลในสมยโบราณหรอไม

3.1 เมองโบราณดงละคร จงหวดนครนายก ดงทไดทาการกลาวถงการศกษาของเมองดงละครทผานมาในอดต ซงไมพบขอมล

การศกษาถงประเดนเรองระบบชลประทานอยางจรงจงมากอน มเพยงการกลาวถงลกษณะทางภมประเทศ ความเปนไปไดของลานาทนามาใชรวมถงทางนาเกาทพบเทานน51 ดงนนในการศกษาครงนจงมจดประสงคเพอใหทราบถงการจดการนาหรอระบบชลประทานในอดตของเมองโบราณดงละคร ซงมอายในสมยทวารวด ในขนแรกจงตองศกษาถงลกษณะทางกายภาพของเมองดงละครอยางระเอยด

ลกษณะทางกายภาพของเมองดงละคร จากแผนทโบราณของกรมแผนททหารทรวบรวมเมอ พ.ศ.2475 พมพทกรมแผนท พ.ศ.2481 แสดงเสนชนความสงและตวเลขสงสดไวท 36 เมตรและตาแหนงของตวเมองอยทางดานตะวนตกของเนน(ภาพท 32)และจากการแปลความเสนชนความสงแลวทาใหเหนวาตวเนนนนตรงกลางมความสงมากทสดและลาดลงในทกดาน 52 (ภาพท 33) เพอทดสอบความถกตองของขอมลในแผนทจงไดใชเครองมอวดตาแหนงพนผวโลก (GPS=Global Positioning System) ได ลกษณะของตวเนนเปนทรงกระทะควา โดยตรงกลางเนนเปนจดทมตาแหนงสงสดและจะลาดลงในทกดานของเนน และตวเมองโบราณดงละครนนอยในลกษณะทด านตะวนออกสงกวาในดานทศตะวนตกและไปทางดานทศใตจะตากวาในดานทศเหนอ (ตารางท 1-3) (แผนภมท 1-3)

ภาพท 32 เมองโบราณดงละครแสดงบนแผนทโบราณของกรมแผนททหาร พ.ศ. 2481 ทมา: แผนทโบราณของกรมแผนททหารทรวบรวมเมอ พ.ศ. 2475 พมพทกรมแผนท พ.ศ. 2481

50ดรายละเอยดในภาคผนวก ง. 51พรพน พสณพงศ, ประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถ 2, 82. 52คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, ปฏบตการธรณวทยาเบ องตน

(Exercises in Elementary Geology) (กรงเทพฯ: มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, 2523), 135.

ภาพท 33 ภาพถายทางอากาศเมองโบราณดงละคร ทมา: กรมแผนททหาร Worldwide series พ.ศ. 2497

แผนภมท 1 แสดงความสงและตาแหนงทใชวดลกษณะของเนนดงละคร โดยวดตามถนนทตดผาน กลางเนน

ภาพท 34 ภาพประกอบแผนภมท 1 แสดงตาแหนงททาการวดคาความสงของเนนดงละครบน ภาพถายทางอากาศ Google Map (รายละเอยดของตาแหนงและพกดแสดงในตาราง 1)

ตารางท 1 การตรวจวดเนนดงละครตามถนนทตดผานกลางเนน

ตาแหนงท ความสง(เมตร) Latitude Longitude

1 7.49 14.146852 101.181747

2 12.09 14.147573 101.180573

3 26.71 14.149728 101.176736

4 29.3 14.150784 101.174794

5 31.04 14.154136 101.173265

6 28.37 14.157267 101.171990

7 26.29 14.158481 101.171509

8 17.04 14.163117 101.169680

9 12 14.166994 101.168192

10 7 14.172013 101.166254

แผนภมท 2 แสดงความสงและตาแหนงททาการวดเรมจากทศเหนอผานเขาตวเมองดงละครและ สนสดทางทศตะวนตกของเมองโบราณดงละคร

ภาพท 35 ภาพประกอบแผนภมท 2 ภาพแสดงตาแหนงททาการวดคาความสงของเนนดงละครบน ภาพถายทางอากาศ Google Map (รายละเอยดของตาแหนงและพกดแสดงในตารางท 2)

ตารางท 2 การตรวจวดจากวดดงละคร – สระนาทศตะวนตก

1 15.06 14.163024 101.168513

2 13.76 14.162221 101.166378

3 17.85 14.159434 101.166325

4 18.89 14.158022 101.166743

5 27.01 14.155207 101.166799

6 26 14.153500 101.165428

7 19.82 14.154231 101.163142

แผนภมท 3 แสดงความสงและตาแหนงททาการวดเรมจากขอบชายเนนทางดานใตผานประตทศใต ของเมองดงละครและวกกลบขนไปทางดานประตตะวนออกของเมองโบราณดงละคร

ภาพท 36 ภาพประกอบแผนภมท 3 ภาพแสดงตาแหนงททาการวดคาความสงของเนนดงละครบน ภาพถายทางอากาศ Google Map (รายละเอยดของตาแหนงและพกดแสดงในตารางท 3)

ตารางท 3 การตรวจวดขอบเนนดงละครทศใต – สระนาทศตะวนออก

1 10.04 14.148965 101.163648

2 21.08 14.150305 101.168532

3 25.97 14.152399 101.170294

4 26 14.154408 101.169922 จากขอมลดานลกษณะทางสณฐานของเนนและตาแหนงทตงของเมองดงละครทาให

พบวา หากเปนฤดฝนทมฝนตกชกแลวปรมาณนาฝนนนจะไหลเขาสตวเมองดงละครทางดานทศตะวนออกและทศเหนอแลวจะไหลเขาคเมองเมอปรมาณนามมากอนเกดจากนาฝนและนาสวนเกนจะไหลออกสตวเมองดานทศใตและทศตะวนตก ซงในดานทศใตนนจากการสมภาษณผอาวโสในบานดงละคร คอนายสมจตร อนยฤทธ53 วทยากรประจาโบราณสถานดงละคร ไดอธบายถงลกษณะของเมองโบราณดงละครและการใชนาของชาวบานกอนทจะมการสรางเขอน และการขดลอกคลองของกรมชลประทานดงน (ภาพท 37)

“ในหนานานน นาจะมาหลายทศทางแตจะไหลออกทางทศตะวนตก และทางดานทศใตหรอชองกนเกรา โดยทหนานาจะมปลาวายทวนนาเขามาในคเมอง จะมปลาเปนจานวนมาก และในทางทศใตจะพบโบราณวตถเปนจานวนมาก โดยเมอชาวบานปรบพนทโดยใชรถแบคโฮตกดนขนมานน จะมเศษหมอเปนจานวนมากตดมาดวย"

53 สมภาษณ สมจตร อนยฤทธ, วทยากรประจาโบราณสถานดงละคร, 11 มถนายน

ภาพท 37 การสมภาษณขอมลของเมองโบราณดงละครจากคณสมจตร อนยฤทธ

จากขอมลดานแผนท การวดดวย GPS และคาบอกเลาของผอยอาศยภายในตวเมองดงละครทาใหทราบลกษณะทชดเจนวา ตวเมองดงละครมการรบนาโดยตรงจากนาฝนทไหลลงมาจากพนทสงกวา และแหลงนาจากภายนอกเกาะนนมนาจากคลองเหมองทผานมาทางทศตะวนออกชดกบตวเนนในดานตะวนออกเฉยงใตและผานออกไปทางดานใต ซงคลองเหมองนรบนามาจากแมนานครนายกทมตนกาเนดจากเขาใหญ ในดานทศใตของเมองโบราณดงละครนนมช องนาไหลผานทเรยกวา "ชองกนเกรา" และไหลออกสทราบผานทางคลองโพธ นอกจากนขอมลทไดจากการสมภาษณทาใหทราบวาเมองโบราณดงละครนนมบอนาใตดนทเรยกวา บอนาทพย ซงเปนบอนาทชาวบ านใชกนมาอยางยาวนานเพราะบอนาแหงนมนาตลอดทงป แตตอมาภายหลงไดมการปรบปรงและตงชอใหเกดความศกดสทธ บอนาทพยนตงอยในบรเวณทองคเมองดานประตทางเขาทศเหนออยในพกดทางภมศาสตรทละตจด 14.157278 องศาเหนอ ลองตจด 101.166791 องศาตะวนออก ภายในบอนานนพบนาอยในกนบอ จงไดทาการวดความลกของบอจากบรเวณผวดนกนทองคถงกนบอนน มความลก 5.5 เมตร และเมอทาการวดผวนาภายในบอกบระดบดนทองคมความลกท 2.96 เมตร และเมอนาระดบทงสองมาหกลบกนจะไดระดบนาเทากบ 2.54 เมตร(ภาพท 38)ขอมลจากคาสมภาษณของลงสมจตร อนยฤทธ ไดกลาวถงสภาพของดงละครในสมยกอนวาในหนาแลงนนชาวบานจะมานานาจากบอนาทพยไปใช ซงมนาตลอดทงปและนอกจากนยงมบอนาในลกษณะนอกหลายบอแตไดตนเขนไปเมอไมมการขดลอก

จากการสารวจและการสมภาษณเพมเตมจากนาย ธาตร อนยฤทธ54 อาย 52 ป

54สมภาษณ ธาตร อนยฤทธ, ผอานวยการโรงเรยนวดหนองทองทราย, 12 มถนายน

ผอานวยการโรงเรยนวดหนองทองทราย ไดกลาววายงมบอนาเกาทตนไปแลวภายในคเมองใกลกบประตดานทศตะวนตก และเสรมอกวาเมอสมยยงเปนเดกเคยมนาอยในบอตลอด ไดใหความกรณานาทางไปสารวจภายในคเมองในทศตะวนตกเฉยงใตอยท พกดละตจด 14.152182 องศาเหนอ 101.164883 องศาตะวนออก (ภาพท 39, 40) จากขอมลแผนผงของกรมศลปากรไดทาการสารวจไวเมอป พ.ศ. 2533 ไดแสดงใหเหนถงสระนาในประตทางเขาเมองทง 4 ทศ (ภาพท 41) แตทไดทาการบรณะและเหนชดเจนในปจจบนนนมเพยงสระทางดานทศเหนอ ทางกรมศลปากรเขาทาการขดลอก และขดแตงใหเหนเปนลกษณะสระสเหลยมผนผา (ภาพท 42) ในดานสระนาทศตะวนตกนนเปนพนทมการขดสารวจเปนแนวกากบาท แตจากการสงเกตพนทโดยรอบพบวามลกษณะเปนแองดนตนทตงอยในแนวทางนาเกา มการระบไวในแผนผงของกรมศลปากร บอนาอกสองแหงคอทศตะวนออก และทศใตไมสามารถพบเหนไดในปจจบนดวยสภาพปาทรกทบและไมสามารถเหนถงลกษณะของสระนาได พบเหนเพยงปายบอกตาแหนงเทานน ดวยลกษณะของเนนดงละครทมตนไมอยมาก และดวยสภาพภมประเทศเมอเขาสหนาฝนจะมนาไหลนาพาตะกอนดนลงสสระนาจงทาใหตนเขน ประกอบกบไดมตนไมขนปกคลมทาใหยากทจะระบตาแหนงทชดเจนได

ขอมลทไดจากการสมภาษณในปจจบนชาวบานเกอบทงหมดไดใชนาในการดารงชพจากนาใตดน ซงเกอบทงหมดนนไดใหขอมลทตรงกนวาตองขดลงไปลกประมาณ 15 เมตรจากพนผวดนถงจะพบนา ซงมความสอดคลองกบระดบนาในบอนาทพยทางดานทศเหนอของเมองดงละคร และนอกจากนชาวบานยงกลาวอกวากอนทจะมการสรางเขอนขนดานปราการชล ในบรเวณตนนานครนายกบรเวณเขาใหญนนระดบนาใตดนจะลดลงในหนาแลง ซงมความสมพนธกบระดบนาคลองเหมองอนเปนลานาสาขาของแมนานครนายกทไหลผานเขามาใกลกบเนนดงละคร

ในปจจบนทมระดบสงขนกวาสมยกอนอยางมากเพราะมการสรางเขอนไวเพอกกเกบนาและสงผลไปยงระดบนาใตดนในบรเวณใกลเคยงใหมระดบสงขนจงมผลกบนาใตดนบรเวณดงละครซงอยสงกวาคงระดบความอมตวไวไดนานในหนาแลง

ภาพท 38 วดความลกบอนาทพยบรเวณคเมองดานทศเหนอ

ภาพท 39 บอนาเกาภายในคเมองดงละครใกลประตตะวนตก

ภาพท 40 นายธาตร อนยฤทธ ผอานวยการโรงเรยนวดหนองทองทราย อาย 52 ป นาทางไปยงบอ นาโบราณภายในคเมองดานทศตะวนตก

ภาพท 41 แผนผงเมองโบราณดงละคร แสดงสระนาทประตทง 4 ทศ ทางนาเกาและหลมทใชสวาน เจาะดน (Auger) เพอเกบตวอยางดน ทมา: แผนผงโดยกรมศลปากร

ภาพท 42 สระนาดานทศเหนอของเมองโบราณดงละครทไดรบการขดแตงแลว

การใชสวานเจาะดน (Soil Auger) ในการศกษา การเลอกใชสวานเจาะดนในการศกษาครงนเพอตองการใชเครองมอทมความสะดวก

ในการศกษาการทบถมของชนดน ทเกดจากการกระทาของนาตาแหนงทเลอกใชในการศกษาดงละครนนไดเลอกบรเวณศกษาดวยกน 3 ตาแหนงในพนทบรเวณดานทศตะวนตกของเมองดงละคร จากการวเคราะหระดบความสงของตวเมองแลวคาดวาพนทดานทศตะวนตกนนเปนพนทตาทสดของตวเมองและจากขอมลการศกษาในอดตคาดการวาทางดานทศตะวนตกของตวเมองเปนพนทรบนาจากภายนอกจงไดทาการเลอกพนทบรเวณดงกลาว ในการเกบตวอยางดนนนเกบตวอยางทก ๆ 20 เซนตเมตรตามความยาวของหวสวานเจาะดน และเมอไดตวอยางดนแลวจงนามาวเคราะหส คาความเปนกรด-ดาง (pH) และความเคมโดยหาคาการนาไฟฟา (ECe)

หลมท 1 บรเวณภายในคเมองดานทศตะวนตกคอนไปทางใตใกลกบบอนา เกาภายในคเมอง เพอตองการศกษาถงระดบการทบถมของดนภายในคเมอง ซงเมอทาการเจาะลกลงไปนนสภาพของดนเปนดนเนอทรายทมกรวดและเศษดนลกรงปะปนอย การเจาะนนลงไปไดทระดบความลก 180 เซนตเมตร เกบตวอยางดนได 9 ตวอยาง (ตารางท 4) จงไมสามารถเจาะตอลงไปไดเพราะดานใตมความแขงเนองจากเปนชนหนและลกรงอดแนน (ภาพท 43)

ตารางท 4 แสดงคาส คาpH และคาทไดจากการคานวณ (ECe) หลม Auger ท 1 ดงละคร

No. คา ส คาpH คาทไดจากการ คานวณ (ECe)

ลกษณะดน

1 10YR 1/2 7.5 0.16 ดนทรายเนอละเอยด

9 10YR 1/2 8.3 0.11 ดนทรายเนอละเอยดมเมดแลงปน หมายเหต: ตวอยางดนท 9 เปนดนทรายละเอยด ไมสามารถเจาะลงไปได

ภาพท 43 ภาพแสดงหลมเจาะ Auger ท 1 บรเวณภายในทองคเมองดานทศตะวนตกคอนมาทางใต หลมท 2 เนองจากกรมศลปากรไดทาการขดหลมทดสอบเพอคโครงสรางของคนดน

และคเมอง ลกษณะของหลมทดสอบนนพาดยาวระหวางแนวคนดนลงมาสคเมอง ทาใหเหนลกษณะของโครงสรางชนดนไดอยางชดเจน (ภาพท 44) ซงอธบายไดดงน ชนดนดานบนคนดนนนเปนดนสแดงลกรงและเมอความชนลงมาสดานใตภายในคเมองสของดนเปลยนไปเปนลกษณะสขาวครมแตกมการปนของกอนหนขนาดเลกและลกรงอดแนนเปนชน (ภาพท 45) จงไดตดสนใจเลอกทจะทาการเจาะหลม Auger บรเวณทลกทสดของหลมซงอยใกลบรเวณทองคเมอง ซงความลกประมาณ 2 เมตรจากพนผวดนและสามารถเจาะลงไปไดอกประมาณ 2 เมตร จากกนหลมและสามารถเกบตวอยางได 10 ตวอยางลกษณะของดนทพบนนเปนสเทาเนอดนเปนแปงระเอยดแตในชนลาง ๆ พบเมดกรวดลกรงและแถบสเหลองในเนอดน (ตารางท 5) จนกระทงไมสามารถเจาะลงไปไดเพราะมความแขงซงคาดวานาจะเปนชนลกรง

No. คา ส คา pH คาทไดจากการ คานวณ (ECe)

1 10YR 4/1 7.2 0.05 เนอดนละเอยดสเทาออน

9 10YR 4/2 7.2 0.05 เนอดนละเอยดสเทาออนแถบสเหลอง

10 10YR 3/3 7.1 0.05 เนอดนละเอยดสเทาออนเมดลกรงปน หมายเหต: ตวอยางท 9 เนอดนละเอยดสเทาออนมแถบสเหลองปนและกรวดขนาดเลก ตวอยางท 10 มกรวดลกรงขนาดเลกปนอยมาก

ภาพท 44 ภาพหลมแนวตดพาดระหวางคนดนและคนาใกลบรเวณประตทางดานทศใต

ภาพท 45 หลมขดตรวจบรเวณทองคของกรมศลปากรและแสดงชนดนทเปนกรวดลกรงดานลาง

หลมท 3 บรเวณสระนาในดานทศตะวนตกซงปจจบนตนเขนแตทางกรมศลปากรไดทาการขดตรวจเปนหลมรปกากบาทซงชนดนภายในนนเปนหนขนาดใหญและหนกรวดลกรงททบถมจนบอตนเขน จงไดกาหนดตาแหนงเจาะหลมทกลางบอภายในหลมขดตรวจของกรมศลปากร ซงมความลกจากพนผว 1.8 เมตร จากการเจาะเกบตวอยางดนเจาะไดลก 2 เมตรเกบตวอยางดนได 17 ตวอยางเพราะสดนมความแตกตางกน ซงดนสวนใหญในชนบนจะเปนเนอระเอยดสเทา แตจะมกรวดและเมดแลงปะปนอยางมากในชนลาง ๆ และเนอดนเปนทราย (ภาพท 46) (ตารางท 6) อยางไรกตามเปนทนาสงเกตวาหนกอนใหญทพบในสระนานนมขนาดใหญและใกลเคยงกนจานวนมากและเมอพนชนหนเหลานนไปแลวไมพบหนขนาดใหญ (ภาพท 47)

No. คา ส คา pH คาทไดจากการ คานวณ (ECe)

1 10YR 6/4 7.2 0.05 เนอละเอยดสเหลองนวล

3 10YR 6/4 7.0 0.05 เนอละเอยดสเหลองนวลมจดสเหลอง,แดง

5 10YR 6/3 7.3 0.05 เนอละเอยดสเหลองนวลมจดสเหลอง,แดง

6 10YR 7/4 7.3 0.05 เนอละเอยดสเหลองนวลมจดเหลอง,

แดง,เมดแลงปนมาก

9 10YR 6/6 7.2 0 เนอละเอยดสเหลองนวล

17 10YR 5/3 7 0.053 เนอละเอยดสเหลองนวลเมดแรงปน หมายเหต: เกอบทกตวอยางเนอดนละเอยดสเหลองนวลมเมดกรวดขนาดเลกปนอย นอกจากตวอยาง

ท 3 มจดสแดงและเหลองรวมทงกรวดปนอย ตวอยางท 5 มจดเหลองและเมดแลงสแดง ปนอยมาก ตวอยางท 6 มจดเหลองเมดแลงปนอยมากขน

ภาพท 46 ภาพหลมทดสอบของกรมศลปากรภายในสระนาดานทศตะวนตก

ภาพท 47 ชนดนภายในหลมขดตรวจของกรมศลปากร สระนาดานทศตะวนตก

3.2 เมองโบราณศรมโหสถ จงหวดปราจนบร การศกษาในครงนมจาเปนอยางยงทจะตองกลาวถงลกษณะทตงของเมองโดยละเอยด

เสยกอนเพอทจะทาใหเขาใจความสงในพนทตางๆ ของเมองศรมโหสถจงจะอธบายสงกอสรางชนดอนตอไปใหเขาใจไดมากยงขนจงไดนาขอมลความสงจาก GPS แผนทและภาพถายทางอากาศ รวมทงการเกบขอมลดวยการสมภาษณบคคลทอยอาศยในพนทแถบถนนพระรถและนางอมรเทวคอ นางสนนท แพงมา ผใหญบานหม 1 ตาบลหนองโพรง ใหขอมล "วาในพนทแถบนถาเปนชวงหนานา หรอฤดฝนทนามาก ๆ นาจะทวมทวทงแตในแถบถนนพระรถนนนาไมทวม ในแถบนหรอแถบบานหนองโพรง หรอแถบถนนนางอมรเทวนาจะทวมหมดโดยนาจะไหลขามถนนอมรเทวไปลงสแมนาดานทศเหนอ"55

การวเคราะหตาแหนงทตงของเมองศรมโหสถนนไดทาการตรวจวดดวย GPS ระยะความสงของตวเมองโดยไดทาการตรวจวดใน 2 ตาแหนง ขอมลการศกษาทผานมาแลวกลาววาทศใตนนจะมความสงมากกวาและลาดเทลงไปทางทศเหนอจงไดทาการวดเพอตรวจสอบขอมลโดยการวดตามเสนทางท 1 นนจะดาเนนการจากดานทศใตภายนอกตวเมองตามเสนทางถนนแลวผานตวเมองในแนวขวางไปจรดแนวกาแพงเมองอกดานทางทศเหนอ และเสนทางท 2 ทาการวดขนานไปในทศทางเดยวกบเสนทางท 1แตคอนไปในดานทศตะวนตกเฉยงใต

โดยผลการวดเสนทางท 1นนทาใหทราบวาบรเวณดานทศใตของเมองนนมความสงเฉลยทประมาณ 14 เมตรจากระดบนาทะเลปานกลางและลาดเทลงไปทางดานเหนอเลกนอยแตเมอหลดแนวถนนสาย 3070ทสรางตดขอบกาแพงเมองออกไปจะมความลาดชนลงมากจนอยทระดบตาแหนง 7.37 เมตร จากระดบนาทะเลปานกลางจนจรดบรเวณคลองดานลาง (แผนภมท 4) และนอกจากนผลจากการวดแนวเสนทางท 2 เปนไปในลกษณะเดยวกนคอเรมทความสง13.49 เมตรจากระดบนาทะเลปานกลางและไปสนสดทแนวคลอง 6.39 เมตรจากระดบนาทะเลปานกลาง (แผนภมท 5) แตสงทแสดงใหเหนชดอกประการจากผลทไดนนคอแนวการวางตวของเมองททศตะวนออกเฉยงเหนอจะสงกวาดานทศตะวนตกเฉยงใตซงในบรเวณทศตะวนตกเฉยงใตนน ลาคลองจะมแนวโคงเขาหาใกลกบตวเมองมากทสด (ภาพท 49) (ตารางท 7-8) จงมความเปนไปไดททางระบายนาของระบบคเมองอยในบรเวณน ซงแนวคลองบรเวณนไมไดถกปรบแนวคลองจากระบบชลประทานสมยใหมมเพยงการขดลอกใหมความชดเจนขนเมอเปรยบเทยบกบภาพถายทางอากาศเมอพ.ศ. 2497 โดยกรมแผนททหาร Worldwide Series แลวยงสามารถเหนภาพแนวคลองเดมกอนการขดลอกของกรมชลประทานไดชดเจน

55สมภาษณ สนนท แพงมา, ผใหญบานหม 1 ตาบลหนองโพรง อาเภอศรมหาโพธ

จงหวดปราจนบร, 20 ตลาคม 2555.

แผนภมท 4 แสดงเสนความสงของเมองศรมโหสถเสนท 1

แผนภมท 5 แสดงเสนความสงของเมองศรมโหสถเสนท 2

ภาพท 48 ภาพประกอบแผนภมท 4 และ 5 แสดงการวดพกดความสงและตาแหนงทวด GPS บน ภาพถายดาวเทยมแสดงผลบนโปรแกรม Google Map (รายละเอยดของตาแหนงและพกดแสดงในตาราง 7,8)

ตารางท 7 ตารางแสดงความสงเมองศรมโหสถ เสนท 1 ตาแหนงท ความสง(เมตร) Latitude Longitude

1 14.00 13.893996 101.418640

2 13.54 13.894388 101.418392

3 14.09 13.894647 101.418227

4 14.39 13.895158 101.417918

5 14.08 13.895464 101.417743

6 14.60 13.896029 101.417483

7 14.83 13.896585 101.417227

8 13.99 13.897678 101.416680

9 14.00 13.898137 101.416469

10 11.52 13.899166 101.415929

11 9.22 13.900256 101.415322

12 8.69 13.900712 101.415350

13 7.37 13.901823 101.415357

ตารางท 8 ตารางแสดงความสงเมองศรมโหสถ เสนท 2 ตาแหนงท ความสง(เมตร) Latitude Longitude

1 13.49 13.889989 101.411879

2 13.91 13.890374 101.411291

3 11.70 13.891266 101.411291

4 11.37 13.892546 101.411168

7 10.57 13.893506 101.411006

8 9.85 13.894619 101.410835

9 9.14 13.895880 101.410822

10 9.07 13.896787 101.410534

11 8.94 13.897062 101.410431

12 8.04 13.897678 101.410008

13 6.22 13.898315 101.409365

14 6.34 13.899354 101.408722

15 7.15 13.900030 101.408061

16 6.08 13.900554 101.407612 3.2.1 การศกษาสงกอสรางทางชลประทานทพบในเมองศรมโหสถ การศกษาสระน าและบอน า โดยจะกลาวถงสระนาทมความสาคญทสดในบรเวณ

เมองศรมโหสถ คอสระแกว โดยมการศกษาในอดตทผานมาไดวเคราะหในเรองหนาทการใชงานไวดงน สระนาทมการขดลงไปในชนศลาแลงนนอาจใหประโยชนในชนแรกคอ การนาเอาศลาแลงทขดไดไปใชในการกอสรางศาสนสถานบรเวณใกลเคยง และเมอเปนรปแบบสระนาอยางชดเจนแลวจงไดใชประโยชนในขนตอไป คอการใชในเรองอปโภคบรโภคแตดวยการแกะสลกทสวยงามในสระแกวนนทาใหเกดการสนนษฐานในเรองของพธกรรม ดงเชนสระแกวนน ดวยทมการแกะสลกภาพบนผนงเปนพเศษรปสตวมงคล56 และรปราง ทคลายฐานรปเคารพ รวมทงทางขน-ลงสระ ทแตกตางจากสระโดยทวไป จงมผใหขอสนนษฐานวาสระแกวนนาทจะเปนสระสาหรบพระราชาหรอผครองเมอง

56บรรจบ เทยมทด, “การสารวจและขดแตงโบราณสถานเมองเกาพระรถ ศรมหาโพธ

ตอนท 2” ศลปากร 13, 2 (2512), 76-92.

ศรมโหสถ57 ทสมบรณตามคตสมมตเทพ58 ซงรบมาจากอนเดยและการสกดทางขน-ลง เพอความสะดวกในการลงไปใหถงระดบนาและทาพธกรรมตามขอสนนษฐานได ในขณะเดยวกนการพบลกษณะของสระนาทคลายคลงกนในเมองพระนครของเขมรคอ "สระสรง" ในพระราชวงหลวงทกอเขอนหนเปนขนบนไดและมภาพเรยงรายตามลาดบนอกจากนสระทมลกษณะคลายคลงกนคอ สระกระทอน สระบนได 5 ขน และสระบนได 9 ขน มขนาดทเลกกวาสระแกวและการแกะสลกลวดลายทมอยบางแตยงไมเสรจ สระทงสองนอาจมความสาคญรองลงมาจากสระแกว 59

จากขอมลทไดกลาวไปแลวในขางตนการพบสระนาและบอนาจานวนมากบรเวณภายในและภายนอกเมองศรมโหสถเปนจานวนมากแสดงใหเหนวาพนทดานบนหรอพนทบรเวณตวเมองนนมปญหาในเรองแหลงนา แตถาจะมการจดแบงประเภทแลวสระนาขนาดใหญนนนาทจะมการสรางขนเพอใชในการอปโภคบรโภคใหแกสาธารณะ อนไดแก หนองขนหมาก หนองแฟบ สระมะกรด สระมรกต สระยายรง สระพราว สระมะเฟอง สระมะกรด และสระทองแดง

นอกจากนแลวบอนาขนาดเลกจานวนมากทพบกระจายตวโดยรอบเมองศรมโหสถ หากพจารณาจากแผนผงแลวนาทจะมความสมพนธกบเนนโบราณสถานทตงอยใกลเคยงกบบอนาเหลานนและเมอยอนกลบไปดขอมลการศกษาถงเรองระบบชลประทานในบรเวณเมองโบราณศรเกษตร ประเทศพมา พบวาการสรางบอนาประจาเจดยหรอเนนโบราณสถานทกระจายตวอยบรเวณโดยรอบตวเมอง60นน มความคลายคลงกนจงมความเปนไปไดทจะมลกษณะการใชงานทคลายกน อยางไรกตามในดานตะวนออกของเมองในบรเวณทใกลกบแนวคนาคนดนทเปนรปสเหลยมมการพบกลมบอนาโบราณจานวนมากอยในบรเวณนน พบการกระจายตวของเนนโบราณสถานในบรเวณดงกลาวแตไมเปนรปแบบทชดเจนวาเปนบอนาประจาเนนดนโบราณสถาน (ดภาพท 49)

57สจตต วงศเทศ, วดตนโพธศรมหาโพธ ตาบลโคกปบ อาเภอศรมหาโพธ จงหวด

ปราจนบร (พระนคร: อกษรสมพนธ, 2511), 12-14. 58สเมธ ชมสาย ณ อยธยา, น า บอเกดแหงวฒนธรรมไทย (กรงเทพฯ :ไทยวฒนา

พาณชย 2529), 5. 59พชร คณะสาร“การศกษาสระน าโบราณนอกศาสนสถานบรเวณเมองพระรถและ

บานหวชา จ.ปราจนบร” (สารนพนธ ปรญญาบณฑต สาขาวชาโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2530), 25.

60J. Stargardt, G. Amble and B. Devereux, “Irrigation Is Forever: A study of the post-destruction Movement of water Across the Ancient Site of Sri Ksetra, Central Burma” In Lasaponara R and Masini N (eds) Satellite Remote Sensing; A new tool for Archaeology. Springer Remote Sensing and Digital Image Processing Series, 16 (2012): 247-67.

ภาพท 49 ภาพแสดงแผนผงเมองศรมโหสถบรเวณสฟาแสดงถงแหลงนาทพบในเมองศรมโหสถ ทมา: สานกศลปากรท 5 ปราจนบร

สงกอสรางภายในคเมองดานทศใต จากขอมลการศกษาเกยวกบเมองศรมโหสถท

ผานมา พบสงกอสรางภายในคเมองหลายตาแหนงซงจากการวเคราะหและศกษาในอดตไดใหขอสรปโดยรวมวาเปนสวนทเกยวของกบระบบชลประทาน โดยสงกอสรางในลกษณะแรกนนเปนการขดผนงคเมองใหมการยนออกมาในบรเวณกลางค และมบางจดททาใหเกดการเวาเขาไปภายในผนงดานขางจากขอมลกรมศลปากรทไดมสารวจพบสงกอสรางดงกลาวจานวน 3 จดดวยกนคอ

1. ขอบคเมองดานทศตะวนออกดานในมลกษณะยนออกไปกวางประมาณ 7 เมตร ยาว 10 เมตรขอบดานนอกขดเวาเขาไปมลกษณะเปนสเหลยมกวางประมาณ 20 เมตร ความกวางของคเมองชวงนประมาณ 43 เมตร

2. อยทางดานทศตะวนออกของนคมโรคเรอน(ศนยชวยเหลอผทพพลภาพและสงเคราะหผยากไร คามลเลยนโซเชยลเซนเตอร ) ลกษณะของขอบศลาแลงดานนอกยนเขาหาขอบดานในของคเมองขนาดกวางประมาณ 8 เมตร ยาวประมาณ 15 เมตรทาใหคเมองจดนกวางเพยง 7 เมตรเทานน

3. อยทางดานทศตะวนตกของนคมโรคเรอน (ศนยชวยเหลอผทพพลภาพและสงเคราะหผยากไร คามลเลยนโซเชยลเซนเตอร) แตพบวามศลาแลงยนจากขอบคเมองดานใน(ภาพท 50)

การสารวจในปจจบนพบวาคเมองบรเวณนนไดถกทาใหเกดการปดกนนาโดยถาวรจงเกดนาขงทงบรเวณสองขางดานหนาบรเวณนคมโรคเรอน (ศนยชวยเหลอผทพพลภาพและสงเคราะหผยากไร คามลเลยนโซเชยลเซนเตอร ) (ภาพท 51) ในการวจยครงนจงใชแผนผงของกรมศลปากรเปนหลกในการวเคราะหและจากแผนผงดงกลาวแสดงใหเหนวา บรเวณดานทศใตของตวเมองทเรยกวาหนองแฟบมหลกฐานการสารวจของกรมศลปากรทแสดงวามรองนาเกาหรอรองนาทขดลงไปศลาแลงเปนแนวยาวทศทางทมงสหนองแฟบและตวเมองทงสองขางของหนองแฟบกปรากฏคนดนทจะกนนาใหเขาสระบบของหนองแฟบและคเมอง จงมความเปนไปไดวารองนานมหนาทนานาลงสหนองแฟบ ซงหนองแฟบในอดตคงจะมความเชอมตอกบคเมองดานทศใตและตวหนองแฟบกจะทาหนาทปลอยนาใหเขาสระบบคเมองอกขนหนงเมอนาเขาสตวคเมองแลวกจะพบกบการขดแตงผนงคเมองซงจะสงผลใหนาทผานมานนเกดการไหลอยางเรวผานชองทางภายในคเมองทผนงไดยนออกมาในสวนท 1 และเมอผานในสวนท 2 ผนงคเมองทถกขดเขาไปภายในจงทาใหเกดกระแสนาวนภายในชองผนงและไหลออกสแนวคเมองตามปรกต ซงสงกอสรางในสวนนมผลทาใหนาทไหลผานสงกอสรางมความเรวยงขน เชนเดยวกบแทงศลาแลงในคเมองดานตะวนออกทมลกษณะเดยวกนจงมหนาทและจดประสงคในทางเดยวกน61

ดวยลกษณะของคเมองทไดมการคนพบวามการขดลกลงไปดานทศใตโดยเฉลยทประมาณ 4-8 เมตร ดานทศเหนอลกประมาณ 1-3 เมตร ดานตะวนออกและตะวนตกลกประมาณ 3-6 เมตร62 เมอนามาพจารณากบลกษณะพนทของตวเมองทดานทศใตสงกวาทศเหนอการขดคเมองจงมจดประสงคใหมแนวระดบทตรง เพอรกษาใหนาไหลไปทวถงทงเมอง มากไปกวานนไดเคยมการวเคราะหถงสภาพคเมองทอาจมฝายกนนาในหลาย ๆจดกระจายตวอยตามคเมองโดยรอบซงสนนษฐานจากทางขามเขาออกเมองทพบในปจจบนทอาจเคยเปนฝายกนนามากอน63 จากลกษณะโดยรวมของคเมองทมฝายกนนาหลายทจงมความเปนไปไดทนาจะไมไหลเวยนในชวงทมนานอย และปญหาทเกดขนจากนาทไมไหลนนคอการกอตวของโรคภย และสภาวะนาเนาเสย จงจาเปนทจะตองมการสรางระบบไหลเวยนของนาคอการสรางผนงคเมองใหมแทงทยนออกมา และผนงทเจาะลกเขาไปใหเกดนาทไหลเวยนไดเรวยงขนเมอปลอยนาออกมาจากหนองแฟบในทศใต ดวยความเรวของนาจะสามารถผลกดนนาใหเกดการไหลเวยนไปไดรอบคเมอง

61ดรายละเอยดในภาคผนวก ฉ 62พรพน พสณพงศ, ประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถ 1, (กรงเทพฯ: กรม

ศลปากร, 2535), 21. 63อาพน กจงาม, เมองศรมโหสถระบบการเกบกกน า, 77.

ภาพท 50 ภาพแสดงลกษณะการขดแตงคเมองใหมการยนออกและเวาเขาไปในผนงคเมอง ทมา: อาพน กจงาม, เมองศรมโหสถ: ระบบการเกบกกนา, ศลปากร 46, 5 (พ.ศ. 2546),77

ภาพท 51 ดานซายแสดงแนวคเมองดานหนานคมโรคเรอน (ศนยชวยเหลอผทพพลภาพและสงเคราะหผยากไร คามลเลยนโซเชยลเซนเตอร) ทมสงกอสรางในคเมองไดถกแปลสภาพไปไมสามารถมองเหนไดชดเจน ดานขวาแผนผงแสดงแนวรองศลาแลงทมงสหนองแฟบ

สงกอสรางภายในคเมองดานทศเหนอ สงกอสรางในคเมองนมการคนพบเมอมการ

ขดลอกคเมองดานทศเหนอของกรมศลปากร โดยมลกษณะเปนแนวศลาแลงทสลกเปนกอนกลมขนาดใหญสองแนววางเรยงกนตามแนวทศเหนอใต โดยมรองตรงกลางขนาดใหญคนกลางแนวทงสอง และ

ในดานทตดผนงคเมองมแนวศลาแลงกอนส เหลยมวางตวยนออกมาจากผนง มขนาดกวาง 2.5 เมตร ยาว 21 เมตร สง 60 เซนตเมตร เรยงกนเปนแนว 5 ชน (ภาพท 52) การศกษาในอดตไดมขอสนนษฐานสงกอสรางนไปใน 2 แนวทางคอ

1. เปนฝายทเกบกกนาในคเมองและระบายนาออกไปนอกเมอง 2. เปนสะพานเพอใชในการคมนาคมเขาออกเมองเนองจากการเรยงตวเชอมคเมอง

ทงสองดาน และมหลกฐานดานการบนทกเมอ พ.ศ.2456 กลาวถงการขดพบครฑบรเวณคเมองดานทศตะวนออกเฉยงเหนอตรงบรเวณทใชเปนทางขามและเรยกวา "ทางสะพานรถ" 64 นอกจากนแลวการขดแตงเพมเตมของกรมศลปากรยงพบโบราณวตถจานวนมาก ไดแกประตมากรรม คชลกษมดนเผา และประเภทเครองถวยและภาชนะทงดนเผาเนอแกรง และเครองเคลอบ จากการกาหนดอายเศษเครองเคลอบ พบวามอายสมยตงแตราชวงศถง ถงราชวงศชง นอกจากนนยงพบโบราณวตถประเภทอน เชน กระปกดนเผา เบยดนเผา ลกปดแกว ฯลฯ65

งานวจยในครงนไดพจารณาถงหนาทสงกอสรางในคเมองดานทศเหนอ มความคดเหนวาสงกอสรางนมความเปนไปไดทจะเปนสะพานมากกวาทจะทาหนาทดานฝายกนนาดวยลกษณะของฝายนาสวนใหญจะมการใชวสดทมความทบหนกและไมสามารถทจะใหนาไหลผานไปได66 ความแตกตางของสงกอสรางในบรเวณนซงมเสาในลกษณะกลมทซอนกนหลายชนดวยรปทรงของตววสดแลวเปนเครองชชดอยางดวาจงใจทจะใหนาไหลผานไปไดอยางสะดวก และแนวศลาแลงทอยตดกบผนงดานทศใตกเปนการสรางเพอใหเกดการเชอมตอกบตวโครงสรางดานในคเมองจงสนนษฐานไดวานาทจะมโครงสรางอน ๆบรเวณดานบนเชน พนทอาจเปนไมและผพงไปตามกาลเวลา ประกอบกบหลกฐานทางโบราณวตถจานวนมากทพบในขณะขดแตงจงมนาหนกในเรองของการมกจกรรมของผคนในบรเวณนนเปนจานวนมาก ซงอาจเปนการสญจรขามไปมาระหวางนอกกาแพงเมองและในกาแพงเมอง ผวจยจงใหนาหนกในการสนนษฐานไปในแนวทางทเปนสะพานมากกวาทจะเปนฝายกนนา

64 พรพน พษณพงศ, ประวตศาสตและโบราณคดเมองศรมโหสถ 1, (กรงเทพฯ: กรม

ศลปากร, 2535), 64-65. 65 อาพน กจงาม, เมองศรมโหสถระบบการเกบกกน า, 78-79. 66 Peter Acker, Weirs and Flumes For Flow Measurement, (Cichester:

John wiley & Sons. Ltd, 1978), 231.

ภาพท 52 ดานซายภาพถายบรเวณสงกอสรางภายในคเมองดานทศเหนอถายในเดอนกมภาพนธ ดานขวาถายในเดอนกนยายน

การศกษาคนดนโบราณหรอทเรยกวาถนนพระรถและถนนนางอมรเทว ในการศกษาทผานมาไดมผสนใจศกษาคนดนโบราณแหงนหลายครง แตกยงไมมความแนชดในเรองหนาทการใชงานหรอวตถประสงคในการสราง ซงสวนใหญแลวใหแนวคดกวาง ๆ วานาจะเปนคนกนนาแตกตงขอสงเกตไววาเหตใดจงมความกวางมาก67 กรมศลปากรโดยคณพรพน พสณพงศไดออกสารวจและตรวจวดแนวคนดนทเหลออยพรอมทงพนทโดยรวมและใหขอคดเหนวานานนนาจะไหลจากทศใตลงสทศเหนอปะทะกบคนดนไปทางตะวนออกสวนคนดนอกอนทอยหางออกไปจะรบหนาทกนนาทไหลลนจากคนทตดกบตวเมองศรมโหสถ68 แตสวนใหญกจะใหขอสรปทวานาทเปนคนกนนาเพอใชในการเกษตร ใหนาไหลเขาสแหลงนาในทลมและไมใหเขาทวมตวเมอง 69 ขอคดเหนทกการศกษานนมความเปนไปไดดงนนในงานวจยนจงไดทาการศกษาเปรยบเทยบสภาพพนทจากแหลงขอมลตาง ๆดงน จากแผนทของกรมแผนททหาร ภาพถายทางอากาศสมยโบราณ ภาพถายดาวเทยม ความสงจาก GPS รวมทงการเกบตวอยางดนมาวเคราะหเพมเตม

การดาเนนงานในขนตอนแรกนนไดทาการวเคราะหแผนทของเมองศรมโหสถและแนวคนดนโบราณ ตงขอสนนษฐานไดวาตวเมองนนตงอยบนขอบเนนดนลกรงขนาดใหญและแนวคนดนโบราณหรอถนนพระรถทอดตวจากเมองศรมโหสถไดปดกนพนทลมดานตะวนออกและมลาคลองชอวาคลองนาไหลทไหลมาจากทศใต ไหลผานตดกบแนวคนดนบรเวณถดจากสระมะเขอไปทางทศตะวนออก (ภาพท 53) และเมอพจารณาภาพถายทางอากาศเกาเมอป พ.ศ. 2497 ในบรเวณเดยวกนกลบแสดงใหเหนแนวลาคลองทมทางออกตดกบแนวคนดนทตรงกบบรเวณสระมะเขออยางชดเจน

67สมศกด ทองมลเนอง, การศกษาสงกอสรางดวยดนทเรยกวา ถนนโบราณภายในเขต

จงหวดปราจนบร, 31. 68พระพน พสณพงศ, ประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถ 2, 25. 69สจตต วงษเทศ,วดตนโพธศรมหาโพธ ตาบลโคกปบ อาเภอศรมหาโพธ จงหวด

ปราจนบร, 6.

ประกอบกบขอมลจากการทบทวนวรรณกรรมในเรองระบบชลประทานในพนทบรเวณนมหลกฐานแนชดวาเคยมแนวคนดนโบราณทถนนสาย 3070 สรางทบ จงมขอสนนษฐานทเปนไปไดวาหากมการปดกนทางนาทบรเวณสระมะเขอจะทาใหนาทวมขงบรเวณดานหลงคนดนในทลม ซงมเนนดนดานตะวนตกแถบตวเมองศรมโหสถลอมรอบ และดานตะวนออกมเนนดนบานเกาะสมอเปนตวปดพนทจงทาใหเกดพนทเกบกกนาขนาดใหญ และจากขอมลของกรมศลปากรเมอป พ.ศ. 2535 ทไดสารวจและตรวจวดแนวคนดนโบราณถนนพระรถ และนางอมรเทว ทาใหทราบไดวาตวแนวคนดนสวนใหญมแนวฐานทกวางมากถง 35-40 เมตร และสวนใหญเหลอสภาพความสงทระดบ 1-2 เมตรเทานน70 ซงหากมการเปรยบเทยบรปแบบการสรางแนวคนดนเพอการชลประทานในรปแบบการสรางเขอนหรออางเกบนาแลวจะพบวาในชวงอายสมยท ใกล เคยงกบสมยทวารวดนนไดมหลายพนททางประวตศาสตรไดสรางแนวคนดนทมลกษณะใกลเคยงกนและมความสงของคนดนไดมากกวานจงอาจเปนไปไดวาในสมยโบราณลกษณะคนดนถนนพระรถจะมความสงมากกวาน ความเปนไปไดในเรองการรบรปแบบการกอสรางระบบชลประทานโดยการเลอกพนทลมทมลานาไหลผาน พนทโดยรอบมความสงเพอสามารถเกบนาไวไดและมการสรางเขอนดนเปนระยะทางยาวสามารถพบไดในเร องเกยวกบการศกษาระบบชลประทานท อนเดยใต ศรลงกาและพมา ซงบางแหงนนไดมการสรางคนดนหลายกโลเมตรแตความยาวของคนดนนนขนกบสภาพแวดลอมของพนทวาจะตองสรางแนวคนดนเพอปดทางนากวางขนาดไหน71

การรวบรวมขอมลเพมเตมโดยการสารวจคนดนโบราณทงสองแหงพรอมกบเกบตวอยางดนจากคนดนโบราณทงสองเพอดสภาพทางเคมของดนดงตอไปน

แนวคนดนท 1 หรอถนนพระรถทจดเรมตนออกจากเมองศรมโหสถมาสนสดทบานเกาะสมอปรากฏวาในปจจบนไดเหลอหลกฐานแนวคนดนบรเวณทแยกตวออกมาจากถนนสาย 3070 และสนสดทบานเกาะสมอเปนระยะทางประมาณ 1 กโลเมตร เมอทาการวเคราะหองคประกอบของคนดนโบราณกบแผนทความสงแลวพบวาคนดนท 1 หรอถนนพระรถนนมความเปนไปไดทจะทาหนาทปดกนทางนาทออกมาจากคลองนาไหล(ดภาพท 54)โดยทรองนาเดมนนอยทสระมะเขอซงสระมะเขอนนในแผนผงของกรมศลปากรและภาพถายทางอากาศในอดตแสดงใหเหนเปนสระสเหลยมผนผาอยสองขางของทางนาและวางตวขนานไปกบแนวคนดน แตดวยสภาพในปจจบนไมสามารถพบสระมะเขอไดดวยถกปรบสภาพพนทไปจนหมด(ภาพท 55) เมอทาการวเคราะหพนทความสงและทางนาเกาจงไดขอสนนษฐานวาคนดนท 1 หรอถนนพระรถนมหนาทเปนคนกนนาหรอเขอนดนดวยลกษณะพนทอนเหมาะสมทจะใชเกบกกนาไวใชเพอการเกษตรในทลมดานทศเหนออนกวางใหญ และทางนาทพบกเปนตวแสดงถงสภาพพนทรองนามระดบตาสดของพนท โดยทสระมะเขอแสดงใหเหนวามหนาทรบนาบรเวณตอนปลายของทางระบายนน นอกจากนแลวจงมขอสนนษฐานในเบองตนตอการสรางสระมะเขอมความเปนไปไดวาอาจมการสรางขนภายหลงจากทสรางคนดนโบราณแลว ดวยเหตผลทวาเมอมการสรางเขอนทมขนาดใหญแลว เหตใดจงตองสรางสระนาทบรเวณทางระบายนาอก เหตผลทเปนไปไดมากทสดคอเมอถงในระยะเวลาหนงเกดสภาวะแหงแลง

70ดเพมเตม, ประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถ 2, 85-95. 71ดเพมเตม, บทท 2 ทบทวนวรรณกรรมระบบชลประทานในพนทตาง ๆ

อยางยาวนานจนกระทงปรมาณนาในพนทไมเพยงพอตอการใชประโยชนจากเขอนดน จ งตองมการขดสระนาขนภายในทลมปลายทางนาเพอทจะเกบกกนาใหเกดประโยชนใชสอยไดมากทสด

แนวคนดนท 2 หรอคนดนทวางแนวระหวางโคกขวางกบหนองขนหมาก จากการวเคราะหแผนทและความสงของพนทแลวคนดนโคกขวางนจะรบนาจากทศใตทมความสงใหไหลมาประทะกบคนดนและไหลออกทางดานทศตะวนตกซงเปนทลมโดยทชาวบานเรยกกนวาหนองขนหมาก ซงโดยสภาพพนทดานเหนอของคนดนท 2นจะเปนพนทลมตดตอกบแมนาปราจนบรจงสนนษฐานเบองตนวามความเปนไปไดทคนดนนมหนาทปองกนนาไมใหไหลออกไปสแมนาปราจนบรมากเกนไปและเกบนาไวในทลมบรเวณหนองขนหมาก

ภาพท 53 ภาพถายทางอากาศเมองศรมโหสถ ทมา: กรมแผนททหาร Worldwide series พ.ศ. 2497.

ภาพท 54 แผนทแสดงความสงของพนทและการจาลองทศทางการไหลของนาโดยลกศรแสดงทศ ทางการไหลของนาไปหาแนวคนดนซงในแผนทสเขยวแสดงถงระดบความสงของพนทและ

พนทลมแสดงโดยจประสฟาบนพนสขาว ทมา: ดดแปลงจากแผนท 1:50,000 ลาดบชด L 7018 ระวาง 5236 I โดยกรมแผนททหาร

ภาพท 55 ภาพเปรยบเทยบบรเวณสระมะเขอจากภาพถายทางอากาศในอดตแลในปจจบน

การใชสวานเจาะดน (Soil Auger) ในการศกษา การเกบตวอยางดนในครงนในลาดบแรกมจดประสงคทจะทาการศกษาถงโครงสราง

ของแนวคนดนโบราณโดยใชสวานเจาะดนเพอเกบตวอยางดนมาประกอบกนใหเหนถงโครงสรางของการทบถม แตดวยสภาพพนทในปจจบนนนการอยอาศยของประชากรจานวนมากและความเจรญในดานคมนาคมจงทาใหเกดการสรางถนนคอนกรตทบลงบนแนวคนดนในแนวคนดนท 1 และในบรเวณแนวคนดนท 2 สวนใหญเปนถนนคอนกรตแตกมบางสวนทไมมการทาถนนคอนกรตแตเปนลกษณะของถนนลกรงอดแนนจนไมสามารถเจาะลงไปไดและพนทสวนใหญกถกใชเพอการเกษตรกรรมและอยอาศย (ภาพท 56)อยางไรกตามจากการสารวจพนทอยางละเอยดจงไดเลอกพนทบรเวณทคาดวาจะไดรบการรบกวนนอยทสด โดยเกบตวอยางดนมาทาการวเคราะหคณสมบตทางเคมเพอใหทราบถงการทบถมของชนดนตางๆ และทราบถงการทวมขงของนาในบรเวณนน(ภาพท 57)การเจาะในครงนใชการกาหนดชนดนโดยกาหนดตามความยาวของปลายสวานเจาะดนทระดบ 20 เซนตเมตรตอ 1 ตวอยาง โดยหลมท 1และ 4 นนตงอยในบรเวณตรงขามกนของแนวคนดนเพอตองการทราบถงความแตกตางของดนตะกอนทอยดานหนาและดานหลงของคนดน สวนหลมท 2 และ 3 นนไดเลอกเจาะในดานนอกคนดนนางอมรเทวทงสองหลมเพอตองการทราบลกษณะตะกอนทเกดจากการทวมของแมนา และคาดวาในพนทดานในของคนดนนางอมรเทวนนมลกษณะเดยวกบหลมท 1 เพราะในพนทปลายของคนดนทงสองนนคอหนองขนหมากซงเปนพนทลมหนองนาขนาดใหญทจะขยายตวในชวงนาหลากเปนประจาทกป

ภาพท 56 ภาพแสดงตาแหนงททาการเกบตวอยางดนบรเวณแนวคนดนโบราณถนนพระรถ-ถนนนาง อมรเทว

ภาพท 57 ภาพดานซายมอแสดงพนทรอยตอของถนนคอนกรตบรเวณแนวคนดนท 1 ถนนพระรถ และภาพดานขวาแสดงพนทแนวคนดนท 2 ถนนนางอมรเทวบรเวณทอยอาศย

และถนนคอนกรต

หลมเจาะ Auger 1 บรเวณแนวคนดนท 1 ถนนพระรถสภาพพนทเปนถนนลกรงทรอการเชอมตอกบถนนคอนกรตอยใกลกบปายแสดงการสรางทอระบายนาขององคการบรหารสวนตาบลหวหวา (ภาพท 58)ไดทาการเจาะบรเวณไหลทางลกรงโดยสภาพดนในชนบน ๆ นนมลกษณะเปนดนเหนยวเจาะลงไปไดเพยงระดบชนท 5 หรอประมาณ 1เมตรเรมมนาซมเขามาเตมหลม และไดดาเนนการเกบตวอยางตอไปจนชนท 17 หรอลกประมาณ 3.40 เมตรจงไมสามารถเจาะลงไปไดอกเพราะมความแขงมากเมอนาตวอยางทไดมาวเคราะหไดผลดงตารางหลม Auger ท 1เมอวเคราะหจากลกษณะดนในเบองตนจะพบวาดนในชนบนมลกษณะเปนดนเหนยวทมเนอละเอยด แตเมอพนชนท 9-14 เรมพบดนลกรงสแดงปะปนอยอยางหนาแนน และเมอถงชนท 15-16 เปนดนลกรงทมดนสขาวปนและในชนสดทายเปนดนลกรงทมสแดงเขมมากและมความแขง ผลการวเคราะหทางเคมและลกษณะดนดงตารางหลมเจาะ Auger 1 (ตารางท 9)

ภาพท 58 ภาพแสดงบรเวณทเลอกทาการเจาะหลม Auger ท 1

ตารางท 9 แสดงคาส คาpH และคาทไดจากการคานวณ (ECe) หลมเจาะ Auger 1 ศรมโหสถ Lat 13.909603 Long 101.454760

No. คาส คา pH คาทไดจากการ คานวณ (ECe)

1 10 yr 1/3 5.2 0.24 ดนเหนยวเนอละเอยด

9 10 yr 1/1 5.6 0.24 ดนรวนมจดประสแดง

10 10 yr 1/4 5.8 0.24 ดนรวนมเมดแลงผสม

11 10 yr 1/4 6.7 1.08 ดนสแดงมเมดลกรง

12 10 yr 1/4 6.4 0.36 ดนสแดงมเมดลกรงขนาดใหญ

15 10 yr 2/8 6.5 0.36 มดนสขาวเทาปนในดนสแดง

16 10 yr 2/8 6.3 1.02 มดนสขาวเทาปนในดนสแดง

17 10 r 1/2 6.5 0.42 ดนลกรงสแดงเขมมาก

หลมเจาะ Auger 2 อยบรเวณแนวคนดนท 2 หรอถนนนางอมรเทวอยใกลกบตนโพธใหญมศาลาพระพทธรป และในบรเวณนนไมมการตงบานเรอนของชาวบานจงไดทาการเลอกเจาะในบรเวณทคาดวาไมมการรบกวนพนดน (ภาพท 59) ในการเจาะหลมท 2 นสภาพพนทเปนไหลเนนลาดลงสทงนาทไมมนา ระดบชนท 1-5 เปนดนปนทรายและเรมมการปะปนสสมของดนลกรง แตเมอเจาะลงไปในระดบชนท 4-5 ซงเปนดนปนทรายเรมมนาใตดนซมเขามาในหลมอนแสดงถงระดบนาใตดนทมระดบสง เมอพนชนท 8 ลงไปกลบมดนตะกอนสเทาปะปนอยจนกระทงถงชนท 13 เปนดนตะกอนสออกเทาแตเมอทาการเจาะตอไปดวยปรมาณนาใตดนทมากและดนเปนดนตะกอนทละลายนาเมอดงสวานเจาะดนขนมาจงไมสามารถเกบตวอยางไดจงทาไดเพยง 13 ชนหรอประมาณ 2.60 เมตร ผลการวเคราะหลกษณะดนและลกษณะทางเคมดงตารางหลม Auger 2 (ตารางท 10)

No. คาส คาph คาทไดจากการ คานวณ (ECe)

1 10 yr 1/1 5.1 0.84 ดนทรายเนอละเอยด

2 10 yr 1/2 5.5 0.18 ดนทรายเนอละเอยด

3 10 yr 2/3 5.1 0.12 ดนทรายสออกเทามจดสสมปน

6 10 yr 3/3 5.0 0.84 ดนทรายสเทาดนลกรงแดงผสม

7 10 yr 4/1 5.6 0.06 ดนทรายสเทาดนลกรงแดงผสม

8 10 yr 1/4 5.8 0.24 ดนลกรงแดงมดนเทาผสม

9 10 yr 3/4 5.8 0.00 ดนลกรงแดงมดนเทาผสม

10 10 yr 3/4 5.7 0.24 ดนลกรงมแถบสดาปน

11 10 yr 2/3 5.5 0.84 ดนตะกอนสเทามลกรง

12 10 yr 2/7 6.2 0.24 ดนตะกอนสเทา

13 10 yr 2/7 6.0 0.18 ดนตะกอนสเทา

หลมเจาะ Auger 3 บรเวณคนดนท 2 ถนนนางอมรเทวตงอยหางจากจดท 2 ประมาณ 1 กโลเมตรเปนบรเวณทไมมการสรางบานเรอนอย (ภาพท 56) การดาเนนการคลายกบทผานมาคอตวอยางดนในชนท 1-5 นนจะเปนดนเหนยวมแถบสแดงปะปนเมอพนระดบท 4-5 จะมนาซมเขามาอยางรวดเรวแตเมอผานชนท 6 ลงมาถงชนลางสดคอชนท 13 จะเปนดนรวนทมลกรงปนเปนจานวนมากและดวยสภาพนาทซมเขามามปรมาณมากเมอขดในชนทลกลงไปเมอดงสวานขนมาปรมาณดนทไดมนอยมากและละลายนาไปเกอบหมดจงเกบตวอยางไดเพยง 13 ชนหรอทประมาณความลก 2.60 เมตรเมอนาตวอยางดนมาวเคราะหแลวพบวาดนในบรเวณนมสภาพเปนกรดออน ๆ และมคาการนาไฟฟาหรอความเคมทคอนขางตารายละเดยดดงตารางหลม Auger 3 (ตารางท 11)

ตารางท 11 แสดงคาส คาpH และคาทไดจากการคานวณ (ECe) หลมเจาะAuger 3 ศรมโหสถ Lat 13.941115 Long 101.480587

No คาส คา ph คาทไดจากการ คานวณ (ECe)

1 10 yr 1/2 5.1 0.3 ดนเหนยวเนอละเอยดมสแดงปน

6 10 yr 1/4 5.0 0.72 ดนรวนมเมดลกรงปนมาก

7 10 r 1/2 5.1 0.36 ดนรวนมเมดลกรงปนมาก

8 10 yr 4/3 5.2 0.3 ดนรวนมเมดลกรงปน

13 10 yr 2/2 5.5 0.18 ดนรวนมเมดลกรงปน หลมเจาะ Auger 4 บรเวณคนดนท 1 หรอถนนพระรถบรเวณหลมท 4 นอยฝงตรง

ขามของหลมท 1 บรเวณสวนไผทชาวบานทาการเพาะปลกไว (ภาพท 61)การเจาะนนดาเนนการเหมอนทผานมาโดยตวอยางดนทไดนมลกษณะเปนดนเหนยวและถดลงไปจะเรมพบเมดแรงปนอยางหนาแนนมากขนตามลาดบจนกระทงชนลาง ๆ จะเปนดนลกรงสวนใหญและมความแขงมากจนไมสามารถเจาะลงไปไดอกเมอนาดนมาวเคราะหปรากฏวาดนทไดนนในชนบน ๆ จะเปนกรดออนแตเมอลกลงไปความเปนกรดจะออนลงสวนคาความเคมนนนอยมากดงรายละเอยดตารางหลมเจาะ Auger 4 (ตารางท 12)

4 10 yr 1/3 5.2 0.24 ดนเหนยวมแลงปน

7 10 yr 1/4 5.8 0.3 ดนลกรงมเมดแลงปนมาก

11 10 yr 2/6 5.8 0.36 ดนลกรงสออนลงมแลงปน

15 10 r 3/9 6.3 0.36 ดนลกรงสออนลงมแลงปน

3.3 เมองโบราณพระรถ จงหวดชลบร ลกษณะทางภมประเทศและสภาพแวดลอมของเมองพระรถ จงหวดชลบร เมอ

ศกษาจากภาพถายทางอากาศเมอป พ.ศ. 2497 (ภาพท 62) ภาพถายดาวเทยมแสดงผลดวยโปรแกรม Google Map และประมวลผลความสงดวยโปรแกรม Elevation Chart72 ซงใหผลความสงโดยเฉลยของเมองพระรถอยท 9-10 เมตรจากระดบนาทะเล (ภาพท 63) สภาพทางภมศาสตรเมอพจารณาจากภาพถายทางอากาศเกาแลวจะพบวาดานตะวนออกของเมองจะมลานาทไหลผานตลอดแนวดานตะวนออกซงหากพจารณาจะพบวามแนวคลองขนาดเลกเชอมตอกบคลองทไหลผานตวเมองพนสนคมซงเปนชมชนเกาทตงรมฝงนา และตงอยใกลกบลานาสายเลกอนๆทไหลเขาสลานาพานทองซงเปนลานาสาขาของแมนาบางปะกงและไหลออกสอาวไทย รวมระยะทางจากเมองพระรถถงปากแมนาบางปะกงประมาณ 25 กโลเมตร73 ซงลานานมชอเรยกของชาวบานวาลานาคลองเมอง นอกจากนยงมลานาคลองหลวงเปนลาคลองทมาจากเทอกเขาบรรทดในเขตจงหวดระยอง ไหลผานดานทศตะวนออกของเมองเชนกนแตหางออกไป 2 กโลเมตรไหลออมไปทางทศตะวนตกเฉยงเหนอ ไปรวมกบลานาศาลาแดงทบานดอนทองและไปเขาเขตอาเภอพานทองเปนคลองพานทอง ออกสแมนาบางปะกงทบานพานทองหางจากตวเมองราว 16 กโลเมตร อยางไรกตามหากเมอพจารณาจากภาพถายทางอากาศ พ.ศ. 2497 แลวพบวาลานาคลองสระกลางทเปนลานาทไหลผานเขามาในตวเมองนนยงแสดงอยอยางเดนชดเชอมโยงกบสระฆองทอยภายในเมองโบราณพระรถ (ดภาพท 62)

72ดรายละเอยดในภาคผนวก ข 73อภสทธ เอยมหนอ, ธรณวทยา, (กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพาณช, 2516), 242.

ภาพท 62 ภาพถายทางอากาศบรเวณเมองพระรถและบรเวณใกลเคยง ทมา: กรมแผนททหาร Worldwide series พ.ศ. 2497

ภาพท 63 เมองพระรถ จงหวดชลบรในปจจบน ทมา: ภาพถายทางอากาศ Google Map แสดงผลบนโปรแกรมวดความสง Elevation Chart

การวเคราะหพ นทและการสารวจในปจจบน ในหวขอเรองการจดการนาในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวดเมองพระรถ จงหวดชลบรในปจจบนความเจรญไดแพรกระจายครอบคลมบรเวณตวเมองพระรถทงหมดและพนทโดยรอบ เมองพระรถอยภายใตการบรหารงานสวนทองถนขององคการบรหารสวนตาบลหนาพระธาต พนทภายในตวเมองมผอยอาศยเปนจานวนมาก มการเพาะปลกพชสวน และมการปรบพนทเพอสรางบานเรอน ปลกสรางอาคารและระบบสาธารณปโภค เชนถนน ระบบนาประปา จงทาใหพนททงหมดถกแปรสภาพไป อยางไรกตามพนทในสวนคนดนรอบเมองยงพอทจะพบเหนไดบาง แตคนดนสวนมากกาลงถกทาลายโดยรเทาไมถงการณจากชาวบานในการทาเกษตรกรรม ถงแมวากรมศลปากรไดทาการขนทะเบยนโบราณสถานเมองพระรถไวแลวกตาม

ในเบองตนไดทาการสารวจลกษณะทางกายภาพของตวเมองและเปรยบเทยบขอมลจากแผนทพบวาบรเวณตวเมองพระรถนนมลกษณะเปนเนนสงจากพนทใกลเคยงโดยรอบ (ภาพท 64) โดยดานทศตะวนออกมคลองไหลผานบรเวณดานหนาเมองมชอวา คลองแบงหรอคลองเมอง ซงเชอมตอกบคลองหลวงทอยถดออกไปทางตะวนออก บรเวณในตวเมองนนมคลองท เชอมจากคลองแบงไหลผานเขามาภายในตวเมองและไปทะลออกทางตะวนออกเฉยงเหนอ ชอวาคลองสระกลางไหลไปบรรจบกบคลองศาลาแดง ซงคลองนเปนคลองดงเดมกอนทจะมการจดการระบบชลประทานสมยใหมสามารถมองเหนไดชดเจนจากภาพถายทางอากาศเกาเมอ พ.ศ. 2497

คนดนกาแพงเมองทเหลอในปจจบนมสภาพทขาดเปนตอน ๆ กาแพงทางดานทศใตบรเวณทมปายของกรมศลปากรจดทาไว (ภาพท 65) เหลอนอยลงจากการทชาวบานปรบพนทเพอสรางบานและมการถมพนทจงทาใหคนดนแปรสภาพไป

นอกจากนแลว บรรจบ เทยมทด ไดเคยกลาวถงแนวกาแพงเมองพระรถทบางสวนมการใชอฐในการกอสราง74แตวาในปจจบนไมสามารถพบเหนไดโดยการลงพนทเกบขอมลภาคสนาม ไดเกบขอมลจากชาวบานในพนทดวยการสมภาษณ นายสมพงษ ละมย อาย 65 ป75 ไดพาไปยงบรเวณทเคยมแนวอฐในบรเวณกาแพงเมอง แตเมอไปถงสถานทดงกลาวกลบพบวาไมพบแนวอฐแลว จากรองรอยแสดงใหเหนถงการขดแนวอฐออกไปจากคนดนอยางชดเจน (พกด GPS ท Latitude 13.462175 Longitude 101.167578) (ภาพท 66) นายสมพงษ ไดใหขอมลสภาพพนทเมองพระรถวา "ในพนทบรเวณนไมเคยเกดนาทวมมากอน เคยมอยอยครงเดยวคอเมอ 3 ปกอนทนามาเรวแตกอยไมนาน เพราะพนทของเมองพระรถทอยสงกวาพนทโดยรอบและแหลงนาทชาวบานในสมยกอนใชกนมาอยางชานานคอ นาจากคลองเมองทไหลผานเขามาในบรเวณตวเมอง โดยไหลจากทศตะวนออกเฉยงใตไปออกดานทศเหนอ ชาวบานจะชกนาจากคลองเมองไปใชเพอการเกษตร สวนสระนาสองแหง คอสระฆองและหนองศาลา กจะมนาใชตลอดทงป"

ในการลงพนทเพอเกบขอมลครงน นายสมพงษไดใหความกรณานาไปชมแหลงนาท

74บรรจบ เทยมทด, การสารวจและขดแตงโบราณสถานเมองเกาพระรถ ศรมหาโพธ

ตอนท2, 81. 75สมพงษ ละมย, ชาวบานผอยอาศยในพนทเมองพระรถ จงหวดชลบร , สมภาษณ, 13

มนาคม 2556.

สามารถพบไดคอ หนองศาลา ดวยสภาพในปจจบนมการปลกสงกอสรางลอมรอบหนองศาลา (พกด GPS Latitude13.462534 Longitude 101.16972) (ภาพท 67) จนขนาดเลกลงและนาภายในมกลนเนาเหมนจนไมสามารถใชประโยชนได สวนแหลงนาอกแหงนนคอสระฆองไมสามารถเขาถงไดเพราะอยในพนทของเอกชนมการสรางรวรอบพนทอยางแนนหนา การสารวจบรเวณพนทโดยรอบเมองพระรถพบวาสภาพโดยรวมไดถกเปลยนแปลงไปอยางมาก คนาคนดนทมสภาพสมบรณทสดอยในบรเวณดานทศตะวนตกเฉยงเหนอยงพบแนวคนดนเปนแนวยาวและคทมนาขงอยชวงระยะประมาณ 100 เมตรใกลกบทางออกไปสบรเวณทเรยกวาเนนธาตนอกกาแพงเมอง (ภาพท 68)

ภาพท 64 เมองพระรถอยในบรเวณบานหนาพระธาต แสดงพนทสเขยวออนซงหมายถงเปนเนนม

ความสงกวาบรเวณโดยรอบเลกนอยซงพนทราบโดยรอบเปนสขาวจดฟา ทมา: แผนทลาดบชด L7018 ระวาง 5235 IV กรมแผนททหาร

ภาพท 65 ปายแสดงแนวคนดนเมองพระรถและการตงบานเรอนในปจจบน

ภาพท 66 สภาพแนวคนดนทเคยพบแนวอฐมากอนแตไดถกทาลายไปในปจจบน

ภาพท 67 หนองศาลาในปจจบน

ภาพท 68 แนวคนาคนดนทสภาพคอนขางสมบรณในบรเวณตะวนตกเฉยงเหนอ

สภาพพนทเมองพระรถนนมลกษณะบางประการทคลายกบเมองในสมยทวารวดโดยสวนใหญ ซงจะมลานาสายรองไหลผานหรออยใกลเคยงและใกลกบบรเวณทลมนาทวมถง76 พนทโดยรอบเปนทราบขนาดใหญจงมความเปนไปไดทจะมการไหลหลากของนาในฤดฝน ซงสามารถสนนษฐานไดจากการพบเหนรองรอยของนาหลากไดจากภาพถายทางอากาศเกาบรเวณดานทศเหนอ และทศใตของเมองลกษณะรองรอยนนเปนแนวคนดนทเปนรวอนเกดจากการพดพาของนาและเมอนาแหงลงวชพชตางๆ จงเจรญเตบโตบนแนวตะกอนเหลานน ทาใหสามารถมองเหนไดจากภาพถายทางอากาศ (ภาพท 69, 70) การศกษาในครงนจงไดศกษาลกษณะพนทและการไหลของนา ดวยลกษณะของพนทตงของเมองพระรถอยในพนทเนนดนทามกลางพนทลมโดยรอบและมลานาหลายสายไหลผานดงขอมลทไดกลาวไวแลวแหลงกาเนดของลานาตางๆ นนอยในบรเวณเทอกเขาบรรทดในเขตจงหวดระยองทตดตอกบอาเภอบอทอง จงหวดชลบร โดยมเทอกเขาและปาไมขนาดใหญเปนตนกาเนดลานา ทมพนทสงจงทาใหนานนไหลมาสพนทดานตะวนตกและตะวนตกเฉยงเหนอผานเมองพระรถและ อาเภอพานทองและไหลออกสแมนาบางปะกงทจงหวดฉะเชงเทรา ดวยการตรวจวดลกษณะพนทตามลานาคลองหลวงทไหลมาจากดานทศตะวนออกเฉยงใตของเมองพระรถและมลานาสาขาเชอมตอออกไปสแมนาบางปะกง การวดความลาดชนของพนททาใหพบลกษณะการลาดเทของพนทอยางชดเจนตามลกษณะการไหลของลานาดงแสดงในแผนภมท 6 (ตารางท 13)

ภาพท 69 ภาพถายทางอากาศแสดงแนววชพชทขนเปนเสนโคงขนานกนหลายเสนดานทศเหนอ ของเมองพระรถ ทมา: กรมแผนททหาร Worldwide series พ.ศ. 2497

76 ผาสข อนทราวธ, ทวารวด: การศกษาเชงวเคราะหจากหลกฐานทางโบราณคด, 205.

ภาพท 70 ภาพถายทางอากาศแสดงแนววชพชทขนเปนเสนโคงขนานกนหลายเสนดานทศใต ของเมองพระรถ ทมา: กรมแผนททหาร Worldwide series พ.ศ. 2497

แผนภมท 6 แสดงความสงของพนทลานาทไหลผานบรเวณเมองพระรถชลบร โดยมจดเรมตนท บรเวณอาเภอบอทอง จงหวดชลบร ใกลกบเทอกเขาบรรทดและออกสแมนาบางปะกง ทจงหวดฉะเชงเทรา

ภาพท 71 ภาพประกอบแผนภมท 6 แสดงตาแหนงจดวดระดบความสงของลานาทไหลผานเมอง

พระรถ จงหวดชลบร (รายละเอยดของตาแหนงและพกดแสดงในตาราง 13)

ตารางท 13 ตารางแสดงตาแหนงGPS ตามแนวลาคลองทไหลผานเมองพระรถ ตาแหนงท ความสง ตาแหนง Latitude Longitude

1 44.36 หนองลาพรก บอทอง 13.316225 101.414929

2 26.50 หวยสง เกาะจนทร 13.396844 101.335862

3 9.79 บานโคก หนาพระธาต (เมองพระรถ)

13.459978 101.162989

4 5.30 บานใหม หนาพระธาต 13.479448 101.143414

5 4.92 พานทอง ชลบร 13.479552 101.112700

6 3.22 บานเกา พานทอง 13.464546 101.056407

7 0.00 ชลประทานทาขาม บางปะกง 13.485524 101.007771

ดวยขอมลและหลกฐานทางโบราณคดทไดมการศกษาทผานมาพบวาเมองพระรถมการอยอาศยอย 2 ชวงสมยคอสมยทวารวด พทธศตวรรษท 11-16 และ สมยลพบรพทธศตวรรษท 14-1577พบหลกฐานเครองถวยตางชาตทอาจแสดงถงการแลกเปลยนคาขายตอบคคลภายนอกและมการอยอาศยอยางยาวนาน จงเปนเครองแสดงถงความอดมสมบรณทางดานทรพยากร จงเกดการแลกเปลยนคาขายของคนทองถนกบคนภายนอก นอกจากนในบรเวณใกลเคยง พบหลกฐานการอยอาศยของผคนมาตงแตสมยกอนประวตศาสตร ซงมหลกฐานการคาขายกบบคคลภายนอกมาตงแตระยะเวลานน คอแหลงโบราณคด โคกพนมด และแหลงโบราณคดโคกระกา อาเภอพานทอง โดยไดพบหลกฐานการตดตอคาขายกบคนตางถน จากเครองประดบประเภทลกปดหนคารเนเลยนและอาเกต โดยมอายราว 3,000-2,000 ปมาแลว78ในดานหลกฐานดานการเพาะปลกนนพบรองรอยของขาวกบโบราณวตถประเภทภาชนะดนเผาจากการขดคน79 แตไมพบหลกฐานดานการชลประทานขนาดใหญในบรเวณเมองพระรถเลย นอกจากคเมอง สระนาภายในเมองและลานาสายตาง ๆ ในบรเวณใกลเคยงอยางไรกตามจากแผนผงการสารวจเมอป พทธศกราช 2510 โดยบรรจบ เทยมทด ไดแสดงแนวคนดนดานทศเหนอและทศใตของแนวกาแพงเมองไวอยางชดเจน80 และเมอทาการเปรยบเทยบกบภาพถายทางอากาศโบราณ รวมทงภาพถายดาวเทยมในปจจบนยงมองเหนรองรอยทปรากฏได(ภาพท 72) นอกจากนตวพนทบรเวณคนดนรปสเหลยมดานทศเหนอมการเชอมตอกบคลองทตดผานตวเมอง และในปจจบนมการใชประโยชนพนทดงกลาวโดยการขดบอนาขนาดใหญรปสเหลยมจงทาใหเกดขอสนนษฐานไดวา มความเปนไปไดทในสมยโบราณไดมการสรางคนดนพนทบรเวณนเพอการกกเกบนาขนาดใหญไวใชในหนาแลงเพอรองรบกบจานวนประชากรทเพมขนและขนาดของเมองทมใหญขน

77อาไพ สลกษณานนท, การศกษาเมองพระรถ อาเภอพนสนคม จงหวดชลบร จาก

หลกฐานโบราณวตถสถานและช นดนทางโบราณคด, 107-109. 78ผาสข อนทราวธ, ทวารวด: การศกษาเชงวเคราะหจากหลกฐานทางโบราณคด, 115-

116. 79อาไพ สลกษณานนท, การศกษาเมองพระรถ อาเภอพนสนคม จงหวดชลบร จาก

หลกฐานโบราณวตถสถานและช นดนทางโบราณคด, 154. 80บรรจบ เทยมทด, รายงานการสารวจและขดแตงโบราณวตถสถาน เมองเกาพระรถ

อาเภอพนสนคม จงหวดชลบร, 86.

ภาพท 72 แสดงแผนผงและภาพถายทางอากาศบรเวณทเปนแนวคนดนรปสเหลยม บรเวณดานทศ เหนอและทศใตของเมองพระรถ ซงในปจจบนเหลอเพยงดานทศเหนอและไดถกใช

ประโยชนในการสรางบอนา ซงมความเปนไปไดทในอดตทจะใชพนทในบรเวณคนดนน เพอการกกเกบนา

การใชสวานเจาะดน (Soil Auger) ในการศกษา การเกบตวอยางดนในบรเวณเมองพระรถ จงหวดชลบรนไดเลอกตาแหนงทตองการ

เกบตวอยางโดยอาศยการสารวจพนทและเลอกบรเวณทคาดวาจะถกรบกวนจากกจกรรมของมนษยนอยทสดและคาดวามการกระทาของนาในพนทไดทาการเกบตวอยางมาทงหมด 4 ตาแหนง (ภาพท 73)

โดยหลมท 1ตงอยใกลกบคนดนคเมองเพอตองการทจะทราบถงลกษณะดนคเมอง หลมท 2 เลอกพนทเคยอยภายในแนวคนดนรปสเหลยมดานทศใตเพอตองการทจะทราบลกษณะดนภายในพนทดงกลาว หลมท 3 และ 4 อยบรเวณดานทศตะวนตกเฉยงเหนอในบรเวณทคาดวามการไหลหลากของลานาในอดต

ภาพท 73 ภาพแสดงตาแหนงทตงของหลมเจาะ Auger เพอเกบตวอยางดน หลมเจาะ Auger 1 มทตงอยในบรเวณดานทศตะวนตกเฉยงใตของเมองพระรถอย

ภายในคเมองมทตงตามพกดGPS ทLatitude 13.462357 , Longitude 101.167269 สภาพพนทเปนทเกษตรกรรมเกาแตไมมการใชพนทมานาน ลกษณะดนเปนดนทรายจงกาหนดการเกบตวอยางทก ๆ ความลก 20 เซนตเมตรตามความยาวของหวสวาน ในตวอยางดนทไดนนตวอยางท 1-3 นนเปนดนเหนยวปนดนทรายสออกแดง ตวอยางท 4 เปนทรายเมดเลก ตวอยางท 5 เปนดนตะกอนสเทาเนอละเอยดและ ตวอยางท 6-9 เปนดนทราย เมอทาการตรวจวดคา pH ทวดไดจากหลมท 1 ทงหมดมคาเปนกรดออน คาความเคมทวดไดจะมปรมาณนอยในชนแรก ๆ และมากขนในชนทลกลงไป(ภาพท 74) (ตารางท 14)

ภาพท 74 ลกษณะดนทรายทพบในหลมเจาะท 1

ตารางท 14 ตารางหลมเจาะ Auger 1 เมองพระรถ จงหวดชลบร

1 10 Y 2/1 6.9 0.18 ดนเนอละเอยดสเทาปนดนทรายสแดง

2 10Y 3/1 6.4 0.18 ดนเนอละเอยดสเทาปนดนทรายสแดง

3 10 GY 2/1 6.5 1.8 ดนเนอละเอยดสเทาปนดนทรายสแดง

4 10 YR 3/2 6.5 1.08 ทรายเมดหยาบ

5 10 YR 3/0 4.8 2.28 ดนตะกอนสเทาเนอละเอยด

6 10 YR 3/1 4.8 2.7 ดนตะกอนสเทาปนดนลกรงสแดง

7 10 YR 2/2 5.1 2.58 ดนทรายปนดนลกรงสแดง

8 10 YR 3/1 5.2 2.94 ดนทราย

9 10 YR 3/1 5.5 3.12 ดนทราย หมายเหต: สภาพดนตงแตชนท 7 ลงมาดนมความแขงมลกษณะเปนทรายแตมการอดตวแนน จนไมสามารถทเจาะลงไปได ตงแตชนแรกจนถงชนสดทายดนมความชนสะสมอยแตมาก

ทสดในชนทเปนทรายจะมความชนสะสมอยางเหนไดชด

หลมเจาะ Auger 2 มทตงอยบรเวณใกลเคยงกบหลมท 1 แตอยในแนวคเมอง

โบราณดานทศใตมทตงตามพกด GPS Latitude 13.462004, Longitude 101.166912 สภาพพนทดนเปนพนทเกษตรกรรมทงราง หลมเจาะตงอยตรงกลางระหวางแนวคนดนโบราณดานทศใต สภาพดนในชนความลกตาง ๆมดนหลายชนดปะปนกนทงดนตะกอนสเทา ดนทราย และดนลกรง ตามลาดบชน แตเมอเจาะถงลาดบชนท 9 หรอความลก 180 เซนตเมตรเปนดนทรายสนาตาลปนเทาเปยกแลวจงมนาใตดนซมเขามาอยางมาก ผลของการทดสอบคา pH ของตวอยางดนพบวาดนมคาความเปนดางสงตงแตชนท 2 และคาความนาไฟฟาหรอ ECe ปรากฏคาทสงเชนกนซงแสดงวามเกลอสะสมอยในดนสง (ภาพท 75) (ตารางท 15)

ภาพท 75 ดนในชนท 9 ของหลมเจาะ Auger 2 เปนดนทรายทมการอมนาไวเปนจานวนมาก

ตารางท 15 หลมเจาะ Auger 2 เมองพระรถ จงหวดชลบร

No. คาส คา pH คาทไดจากการ คานวณ ECe

1 10 YR 4/1 7.3 1.5 ดนทรายเนอหยาบสออกเทา

2 10 YR 4/1 8.0 1.8 ดนทรายเนอหยาบสออกเทา

3 10 YR 3/0 9.0 3.48 ดนตะกอนปนทรายสออกเทา

4 10 Y 3/1 8.9 5.82 ดนตะกอนสเทาปนดนลกรงสแดง

5 10 YR 3/2 9 5.46 ดนตะกอนเทาปนลกรงแดงและดนทราย

6 10 YR 5/0 8.8 4.02 ดนตะกอนเทาปนลกรงแดงและดนทราย

7 10 YR 4/1 8.9 5.28 ดนทรายสเทาปนแดง

8 10 YR 4/1 9 3.84 ดนทรายสเทาปนแดง

9 10 YR 4/1 9.2 5.22 ดนทรายสเทามนาปน

10 10 YR 4/2 9 6.54 ดนทรายสนาตาลมนาปน

11 10 YR 4/2 9.1 6.42 ดนทรายสนาตาลมนาปน หมายเหต: ชนดนท 9 เปนทรายทอมนาอยางมากและมนามากขนตลอดเวลาจงไมสามารถเจาะลงไป ไดอก โดยหยดทาการเจาะทลาดบชนท 11

หลมเจาะ Auger ท 3 ตงอยในบรเวณทใกลกบโบราณสถานเนนธาต หรอทางดานทศ

ตะวนตกของเมองพระรถ พกด GPS ท Latitude 13.468313, Longitude 101.159880 และอยในแนวคเมองเดมของเมองพระรถเปนพนททาการเกษตรในปจจบน แตอยระหวางเตรยมพนทเพอทาการเกษตรในรอบตอไป (ภาพท 76) สภาพดนชนบนเปนดนเหนยวแตเมอพนชนท 3-8 เปนทรายหยาบ ชนท 9-12 เปนดนตะกอนเนอละเอยดและมความเหนยว เมอนาตวอยางดนมาตรวจวดคา pH พบวาดนมคาเปนดางออนๆ ในชนตนและมคาเปนกรดมากขนในชนลาง ๆ สวนคาการนาไฟฟา ECe หรอการสะสมของเกลอมคามากในชวงแรกและลดตาลงในชนลาง ๆ (ตารางท 16)

ภาพท 76 ภาพแสดงลกษณะดนทพบในหลมเจาะ Auger 3 ซงสวนใหญเปนทรายทอมนาไวเปน จานวนมาก

No. คาส คา pH คาทไดจากการคานวณ (ECe)

1 10 GY 1/0 7.8 2.46 ดนเหนยวสดา

2 10 Y 2/1 7.4 2.16 ดนทรายละเอยดสเทา

3 10 YR 4/2 7.3 1.56 ทรายหยาบ

4 10 YR 4/3 7.0 3.24 ทรายหยาบ

5 10 YR 3/3 5.6 3.48 ทรายหยาบ

6 10 YR 3/1 7.3 2.34 ทรายหยาบปนดนตะกอนสเทา

7 10 YR 4/1 5.5 2.28 ทรายละเอยดสเทา

8 10 YR 4/1 4.5 2.58 ดนตะกอนเนอละเอยดสเทา

9 10 YR 2/0 4.6 0.25 ดนตะกอนเนอละเอยด

10 10 YR 1/1 4.4 1.8 ดนตะกอนเนอละเอยด

11 10YR 2/0 4.5 1.68 ดนตะกอนเนอละเอยด

12 10YR 2/0 4.5 1.74 ดนตะกอนเนอละเอยด

หมายเหต: ตงแตชนท 3 เปนชนทรายอมนาและมนาซมเขามาตลอดจงทาใหสามารถเจาะไดลกสดท ชนท 12 เพราะนาในหลมละลายดนจนปะปนกนและไมสามารถเจาะตอไปได

หลมเจาะ Auger 4 อยบรเวณทศตะวนตกเฉยงเหนอของเมองพระรถ พกด GPS ท

Latitude 13.468897, Longitude 101.160852 เปนพนทเกษตรกรรมในปจจบนในขณะททาการเจาะนนพนทไดถกไถเพอเตรยมสาหรบการทาการเกษตร (ภาพท 77) ดนในชนบนนนเปนดนเหนยวมความแหงแขงและชนลางเปนดนตะกอนและปะปนกบดนลกรงบางในบางชน แตมความแนนและความชนตาจงทาการเจาะลงไปไดเพยงชนท 10 หรอระดบ 2 เมตร เมอนาตวอยางดนมาทาการวเคราะหไดผลจากคา pH วาดนมความเปนกรดเลกนอยถงเปนกลาง และดนมคา ECe มคาสงในบางชนดน (ตารางท 17)

ภาพท 77 แสดงตาแหนงการเจาะ Auger 4 และบรเวณโดยรอบมการเตรยมพนททาการ เกษตรกรรม

No. คาส คา pH คาทไดจากการคานวณ (ECe)

1 10 GY 1/0 6.1 6.9 ดนเหนยวสเทาดา แขง

2 10 Y 3/1 6.8 5.1 ดนเหนยวสเทา แขง

3 10 R 3/2 6.9 4.2 ดนตะกอนปนดนลกรงสแดง

4 10 R 2/4 7.1 3.48 ดนลกรงสแดงเขม

5 10 R 3/2 7.0 3.3 ดนตะกอนเทาปนดนลกรง

6 10 YR 3/3 7.2 2.7 ดนตะกอนเทาปนทราย

7 10 YR 3/1 7.5 1.68 ดนตะกอนมลกรงปน เหนยวแขง

8 10 R 1/4 7.5 1.68 ดนตะกอนปนลกรง เหนยวแขง

9 10 R 3/2 7.2 1.5 ดนตะกอนปนลกรง เหนยวแขง

10 10 R 4/2 7.5 1.5 ดนตะกอนปนลกรง เหนยวแขง หมายเหต: สภาพดนในหลม Auger 4 นนมความเหนยวและแขงมากตลอดทงหลม ถงแมวาจะทา การเลอกพนท ทคาดวาในสมยกอนจะเปนโคกดนเกามากอน แตพนดนมความแขงและ

เหนยวมากจงทาการเจาะไดเพยง 10 ตวอยางหรอทความลก 2 เมตร

บทท 4

วเคราะหขอมล

1. การวเคราะหขอมลการจดการน าในนาาคตะวนออกของประเทศไทยในนสมยทวารวด เมองดงละคร จงหวดนครนายก

การศกษาในครงนไดท าการรวบรวมขอมลการศกษาทผานมาแลวในเรองการจดการน าและการชลประทานของเมองโบราณดงละคร จงหวดนครนายก ไดพบวาไมมการศกษาโดยตรงในเรองนมากอน มเพยงการศกษาถงรปแบบของเมองทเกยวโยงกบสงกอสรางในการจดการน าพยงสองอยางคอ สระน าประจ าทางเขาเมองทงสทศ และคน ารอบเมองทอยระหวางคนดนก าแพงเมองทงสองชน และการสนนษฐานถงการน าน าจากล าคลองทอยภายนอกก าแพงเมองเขามาใชโดยกลาวถงล าน าทนาจะมความส าคญส าหรบเมองโบราณดงละครในอดต นาจะเปนคลองเหมองซงไหลผานเนนดนทางทศตะวนออก ไปเชอมกบแมน านครนายกทางดานทศเหนอเชนเดยวกบคลองโพธซงเปนคลองเชอมคลองเหมอง ไหลเชอมสเนนดนดงละครทางดานทศใต ปจจบนยงเหนเปนรองน าเกา ซงล าน าคลองเหมองนนาจะเปนล าน าทคนในสมยโบราณน าเขาสตวคเมองทางดานทศตะวนตก1 แตในการศกษาในครงนไดท าการตรวจวดระดบความสงพนทของเมองดงละคร ท าการศกษาภาพถายทางอากาศเกา , แผนทและภาพถายดาวเทยมพบวา เมองดงละครนมความสงเฉลยจากระดบน าทะเลปานกลางท 20-27 เมตรจากระดบน าทะเลปานกลาง โดยตวเมองมลกษณะวางตวเอยงดานทศตะวนตกคอนมาทางใตของเนนดงละคร โดยททศตะวนตกและทศใตของตวเมองนนอยต าทสด สภาพภมประเทศของเนนดงละครทงหมดคลายเกาะทรงกระทะคว าทวางตวอยในพนทราบใกลกบเทอกเขาสงขนาดใหญทสามารถเหนลกษณะภมประเทศไดชดเจนโดยภาพถายดาวเทยมจ าลองลกษณะภมประเทศเชงตวเลข DEM(Digital elevation model)2 (ภาพท 78) แตตวเนนดนดงละครไดถกแยกตวออกมาจากภเขาใหญโดยสภาวะทางธรณวทยา(ภาพท 79) ซงเรยกลกษณะพนบรเวณนวาเปนลานตะพกน าทะเลเกา(Old marine terrace)3

1พรพน พสณพงศ, รายงานการขดคนและขดแตงเมองดงละคร, อ าเภอเมอง จงหวด

นครนายก, 2536, 9-10. 2ดรายละเอยดในภาคผนวก ฌ 3กระทรวงวทยาศาสตรและเทคโนโลย , ส านกงานพฒนาเทคโนโลยอวกาศและภม

สารสนเทศ )องคการมหาชน ( , จากหวงอวกาศสพ นแผนดนไทย, (กรงเทพฯ: ดานสทธาการพมพ, 2534), 136-137.

ภาพท 78 ภาพถายดาวเทยม Aster จ าลองลกษณะภมประเทศเชงตวเลข DEM (Digital elevation model) รายละเอยด 30 เมตร บรเวณดงละครโดยสขาวแสดงถงระดบของพนทสงกวาส เขมโดยรอบ

ภาพท 79 ภาพถายดาวเทยม Colour composites ดาวเทยม Landsat 7 บรเวณดงละคร

(สแดง : ความแตกตางการดดกลนคลอโรฟลลในพชตาง ๆ) ทมา: กระทรวงวทยาศาสตรและเทคโนโลย , ส านกงานพฒนาเทคโนโลยอวกาศและภมสารสนเทศ (องคการมหาชน), จากหวงอวกาศสพ นแผนดนไทย (กรงเทพฯ: ดานสทธาการพมพ, 2534)

ดวยลกษณะทตงดงกลาวท าใหเมองดงละครมแหลงน าหลายสายไหลเขามาใกลบรเวณตวเมอง แตดวยทตงของตวเมองทอยสงกวาระดบพนทราบหลายเมตรจงเปนไปไมไดทจะน าน าจากล าคลองภายนอกทอยต ากวาบรเวณตวเมองเขามาภายในคเมอง แหลงน าทมความเปนไปไดทางเดยวของเมองดงละครนนคอ น าฝนทตกลงมาขงอยในสระน าและคเมอง นอกจากนนน าจะซมลงสใตดนเปลยนสภาพเปนน าใตดน และเมอน าใตดนมปรมาณมากจนน าผวดนไมสามารถทจะซมลงไปได น าสวนเกนจะไหลออกสพนทภายนอกในบรเวณทต าทสดของเมองคอบรเวณดานทศตะวนตกซงมรองรอยทางน าเกาอย และดานทศใตของเมองซงมชองน าไหลออกทเรยกวา "ชองกนเกรา" มทางออกสภายนอกเชอมตอกบคลองทเรยกวา "คลองโพธ" ซงการศกษาในครงนไดพบทางน าโบราณจาก

ภาพถายทางอากาศเกาเมอปพทธศกราช 2497 (ภาพท 80) เปนตวแสดงถงลกษณะทางภมประเทศดงกลาว

การวเคราะหสงกอสรางประเภทสระน าทพบในเมองโบราณดงละคร จากการศกษาแผนผงของกรมศลปากรสระน าโบราณนนม 4แหงประจ าทางเขาเมองทงสทศแตการส ารวจในปจจบนพบเพยงสองแหงทเหนไดอยางชดเจนคอ สระน าดานทศเหนอทไดรบการขดแตงจากกรมศลปากรแลว และสระน าดานทศตะวนตกทมการขดตรวจเปนแนวกากบาทโดยกรมศลปากร ผลของการส ารวจและศกษาในครงนไดพบหลกฐานทเดนชดในเรองของการขงตวของน าในบรเวณสระน าดานทศตะวนตกจากรองรอยการขดตรวจของกรมศลปากรเปนหนกอนใหญอยดานบนและถดลงมาเปนดนตะกอนททบถมเปนความหนาประมาณ1.8 เมตรทบรเวณกนหลม (ดภาพท 47) และไดทดลองเจาะตรวจลงไปบรเวณกลางหลมพบวาดนสวนใหญเปนดนเนอละเอยดสเหลองนวลแตในบางชนมจดสเหลองและแดงประปนอย ซงเกดจากการสลายตวของดนและแรธาตตางๆ ของดนในบรเวณทสงกวาและไดไหลมารวมตวกนทางดานทศตะวนตกในบรเวณทท าการเจาะหลมทดสอบและในชนสดทายเปนดนทมเมดลกรงอดแนน (ดตารางท 6) จงสนนษฐานไดวาดนในหลมขดเจาะนเปนดนตะกอนทเกดจากการขงตวของน าเปนเวลานานจงเกดดนทมสประในชนดน4 แตไมพบน าในบรเวณกนหลมเจาะมเพยงความชนจากดนทเจาะขนมาเทานน เชนเดยวกบสระน าทางทศเหนอทมการขดลอกใหมโดยกรมศลปากรไมพบน าอยในสระ (ดภาพท 42)

ภาพท 80 ภาพถายทางอากาศเมองโบราณดงละคร ทมา: กรมแผนททหาร, Worldwide series, ภาพถายเมองโบราณดงละคร พ.ศ. 2497

การวเคราะหสงกอสรางประเภทคน ารอบตวเมองดงละคร การศกษาในครงนไดอาศยผล

จากการทกรมศลปากรไดท าการขดตรวจคน าและคนดน ผลของการวเคราะหในเบองตนดวยตาเปลาพบวามการแบงตวของชนดนอยางชดเจน โดยบรเวณทเปนคนดนนนเปนดนลกรงสแดงอดแนนและ

4คณาจารยภาควชาปฐพวทยา มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, ปฐพวทยาเบ องตน, ครงท

4 (กรงเทพฯ: โรงพมพรงเรองธรรม, 2523), 94.

เมอเขาสบรเวณทเปนคเมองเปนดนตะกอนสขาวทบถมในบรเวณคน า (ดภาพท 44, 45) และในชนลางสดเปนชนดนลกรงดานลางจงไดเลอกท าการเจาะ Auger หรอสวานเจาะดน (หลมท 2) บรเวณปลายสดของหลมขดคนในบรเวณกลางคน าสามารถเจาะลกไดทประมาณ2 เมตรจากพนผวกนหลมขดคนทลกประมาณ 2 เมตรจากพนผวดน ดนทไดนนเปนดนตะกอนสเทาเนอละเอยดจ านวน 8 ตวอยางและมเพยง 2 ชนสดทายทเปนดนตะกอนมหนกรวดลกรงผสม การสรปวธการกอสรางคนดนและคเมองนนสามารถท าไดจากการวเคราะหหลมขดคนของกรมศลปากร โดยการทบถมของชนดนทชดเจนนนบงบอกถงการกอสรางแนวคนดนจากการขดดนบรเวณคน าขนมาถมบรเวณสองขางใหเกดเปนคนดนขนมา ตอมาเมอบรเวณทถกขดดนขนไปนนจะกลายเปนคน าเพอไวกกเกบน า เมอมการไหลของน าในบรเวณคเมองเปนระยะเวลานานประกอบกบมการตกตะกอนของน าจ านวนมากจงท าใหเกดการทบถมของดนตะกอน และตวตะกอนทมน าหนกประเภทหนกรวดลกรงเมดใหญจะจมลงสบรเวณดานใตของกนค (ดภาพท 81) อยางไรกตามผลของการเจาะหลมเจาะท 1 นนมความใกลเคยงกบผนงดนการขดตรวจของกรมศลปากรอยางมาก ทเปนดนทรายเนอละเอยดลกท 180 เซนตเมตรและในชนสดทายเปนชนหนลกรงอดแนน (ดตารางท 4) ในดานสภาวะทางเคมของดนตวอยางทไดจากการเจาะ Auger หรอสวานเจาะดนนนพบวาอยในสภาพทเปนกลางเกอบทงหมด และการวดคาเกลอหรอการเหนยวน าไฟฟาพบวามเกลออยนอยมากหรอเกอบไมมเลย

การศกษาในครงนไดท าการส ารวจและสมภาษณบคคลทอยอาศยในพนทเขตเมองดงละครเปนระยะเวลานานผลทไดคอ ชาวบานในสมยกอนเมอเขาสหนาแลงจะมาน าน าจากบอน าทพยคอบอน าทอยในบรเวณทองคเมองดานทศเหนอไปใชเพราะมน าตลอดทงป ผวจยไดท าการส ารวจบอน าทอยบรเวณดานทศเหนอ หรอบอน าทพยทยงใชงานอยจนทกวนน ประกอบกบขอมลจากค าสมภาษณผทอยอาศยในเมองดงละคร ไดมการพบบอน าทเคยใชอยบรเวณกลางคเมองใกลประตดานทศตะวนตกแตไดตนเขนไป เมอน าขอมลทไดท าการวดระดบผวดนทองคเมองทศเหนอจนถงระดบน าใตดนพบวามความลก 2.96 เมตร และขอมลทชาวบานไดใหจากการสมภาษณวา ความลกสวนใหญทชาวบานท าการเจาะน าบาดาลแลวพบน านนอยท 15 เมตร นอกจากนนยงมขอมลส าคญทวากอนทจะมการสรางเขอนขนดานปราการชล ในบรเวณตนน านครนายกบรเวณเขาใหญนนระดบน าใตดนจะลดลงอยางมากในหนาแลง แตในปจจบนหลงจากมการสรางเขอนระดบน าใตดนมระดบทสงขน ซงมความสอดคลองกบระดบน าคลองเหมองอนเปนล าน าสาขาของแมน านครนายกทไหลผานเขามาใกลกบเนนดงละคร ซงในปจจบนมระดบน าทสงขนกวาสมยกอนในชวงหนาแลงในอดตเพราะมการสรางเขอนไวเพอกกเกบน าในปจจบน

การศกษาในครงนพบวาน าใตดนมบทบาทอยางมากในการด ารงชวตของผคนในปจจบนรวมทงคนในสมยโบราณ และขอมลการศกษาในเรองระดบน าทะเลโบราณทมระดบสงกวาปจจบน 5 ท าใหสนนษฐานไดวาหากดวยปจจยของระดบน าบนดนในบรเวณโดยรอบมปรมาณมาก และปจจยในเรองของการอนมานวาในสมยโบราณปาไมมมากกวาในปจจบน จะสงผลในเรองระดบน าใตดนมความ

5ทวา ศภจรรยา และผองศร วนาสน, เมองโบราณบรเวณชายฝงทะเลเดมของทราบ

าาคกลางของประเทศไทย : การศกษาทต งและามศาสตรสมพนธ (กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณ, 2524), 10.

สงมากกวาในปจจบนเชนกน และเมอน ามการไหลลงสทต าไดชากวาเพราะวาพนทต ามน าอยมาก ปรมาณน าใตดนในเนนดงละครจงมระดบทสงกวาในปจจบน สระน าบรเวณคเมองทง 4 ดานนนจงมน าอยมากแมกระทงในหนาแลง การใชบอน าทพยซงเปนแหลงน าใตดนทมการขดลงไปภายในบรเวณทองคเมองนนเปนบรเวณทต าทสดของเมอง เปนการใชน าใตดนอกแหลงหนงซงอยใกลกบสระน าดานทศเหนอ จงมขอสงเกตวาเหตใดจงตองมการขดบอน าอกทงทอยใกลกบสระน าใหญ

ขอสนนษฐานการขดบอน าในคเมองนน อาจจะเปนการขดในสมยหลงทสระน าดานทศเหนอตนเขนหรอท าการขดในขณะทสระน าใหญแหงเพราะระดบน าใตดนลดลงจงตองแสวงหาแหลงน าใหม เชนเดยวกบบอน าเกาภายในคเมองดานทศตะวนตกทพบจากการสมภาษณและส ารวจ

ขอมลจากการวเคราะหความเปนกรด, ดาง และความเคมในดนนนพบวาดนทไดจากการเกบตวอยางมความเปนกลางท าใหทราบวาอทธพลน าขนน าลงของระดบน าทะเลโบราณทจะสงผลในเรองความเปนกรดของดนเมอมการตกคางของน าทะเลหรอน ากรอยนนไมมผลในพนทเมองโบราณดงละครขอมลจากการสมภาษณและขอมลของกรมพฒนาทดนพบวาดนทอยในบรเวณรอบเนนดงละครสวนใหญหรอทราบลมต า (Former tidal flat) จงหวดนครนายกมสภาพเปนดนทเปรยว อนเกดจากตะกอนทบถมของน ากรอย (Brackish water deposits) มลกษณะเปนดนเหนยว ระบายน าไดเลว6 ซงแตกตางจากตะกอนน าทพบในบรเวณคเมองและสระน าโบราณทมลกษณะเปนดนทรายทเกดจากยอยสลายของดนตนก าเนดของพนทเนนดงละคร จงท าใหทราบวาน านนไหลออกจากดงละครตลอดเวลาในหนาน าหลากและไมมการน าน าจากภายนอกเขามาในคเมอง กลาวไดวาการจดการน าของเมองโบราณดงละครนนใชการเลอกท าเลทตงของเมองเพอใหสงกวาระดบน าหลากและทวมถง ใชคน าและคนดนเปนตวระบายน าออกจากพนทภายในเมองเพอใหพนทแหงและเหมาะตอการอยอาศย ใชสระน าทงสมมของเมองในการกกเกบน าไวในหนาแลงและอาจมการใชแหลงน าใตดนทอยลกกวาในหนาแลง (อธบายวฏจกรของน าและการใชน าของเมองโบราณดงละครไดดงภาพท 82)

6กรมพฒนาทดน, จงหวดนครนายก, เขาถงเมอ 25 มถนายน2555, เขาถงไดจาก

http://r01.ldd.go.th/NYK/webpage/23.htm.

ภาพท 81 ภายในบรเวณกนหลมขดคน แสดงการตกตะกอนของเศษหนทมขนาดใหญและมน าหนก มากอยกนหลมเปนชน

ภาพท 82 ภาพจ าลองการตดขวางแสดงวฏจกรของน าบรเวณเมองโบราณดงละคร (1. เมองโบราณดงละคร 2. เทอกเขาใหญ 3. คลองเหมองแยกจากแมน านครนายก

4. สระน าบรเวณประตเมอง 5.บอน าทพยภายในคเมอง 6. ระดบน าใตดน 7. น าไหลออกจากเมองบรเวณทศตะวนตกเขาสคลองโพธ)

2. การวเคราะหขอมลการจดการน าในนาาคตะวนออกของประเทศไทยในนสมยทวารวด เมองศรมโหสถ จงหวดปราจนบร

การศกษาในครงนไดแยกศกษาถงระบบการจดการน าของเมองศรมโหสถเปนสวนๆ ดงน

สวนท 1 ท าเลทตงของเมองศรมโหสถกบความสมพนธของสงกอสรางภายในคเมองและคนดนดานทศใต ดวยลกษณะตวเมองศรมโหสถนนตงทแยงระหวางทศตะวนออกเฉยงเหนอ และตะวนตกเฉยงใตอยบนพนปลายทราบสงโดยดานทศใตและตะวนออกเฉยงใตเปนทราบสงขนาดใหญ ผลการตรวจวดพนทนนพบวาแนวการวางตวของเมองททศตะวนออกเฉยงเหนอจะสงกวาดานทศตะวนตกเฉยงใต (ดกราฟท 4,5 และตารางท 7,8) ดวยสภาพพนทดงกลาวเมอเกดฝนตกในปรมาณมากน าจะไหลลงมาสบรเวณตวเมองอยางเหนไดชดเพราะพนทของเมองอยบนปลายทราบสงขนาดใหญ (ดภาพท 54) ตวเมองศรมโหสถจะรบน าจากทศใตทมความสงมากกวาแตดวยทตงของเมองอยขอบเนนพนทสงจงมความเสยงในเรองการไหลหลากของน า จงไดท าการสรางแนวคนดนเพอปกปองการไหลหลากของน าในฤดฝนใหเขาสระบบคเมองโดยผานรองน าทขดขนไวระหวางชองแนวคนดนเพอใหไหลลงสหนองแฟบทอยดานในคนดนและตดกบคน าของตวเมองแลวจงเขาสระบบคเมอง (ดภาพท 52) โดยในคเมองดานทศใตมสงกอสรางทจะท าใหการไหลของน าเรวยงขนโดยการสรางผนงคเมองใหมลกษณะยนเขามาในคเมองเพยงครงเดยวของความกวางคเมองและขดลกเขาไปดานในผนงคนดนจงท าใหเกดกระแสน าทไหลแรงขนและสามารถไหลไปไดทวทงตวเมอง7 (ภาพท 83) เพอใหน าไหลเวยนไดทวทงตวเมองผลการศกษาทผานมาไดมการคนพบวามการขดคเมองลกลงไปดานทศใตโดยเฉลยทประมาณ 4-8 เมตร ดานทศเหนอลกประมาณ 1-3 เมตร ดานตะวนออกและตะวนตกลกประมาณ 3-6 เมตร8 ซงมความสอดคลองกบลกษณะพนทของตวเมองทดานทศใตสงกวาทศเหนอการขดคเมองจงมจดประสงคใหมแนวระดบทองคเมองทตรงไมลาดเอยงเพอรกษาใหน าไหลไปทวถงทงเมอง

7ดรายละเอยดในภาคผนวก ฉ. 8พรพน พสณพงศ, ประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถ 1, (กรงเทพฯ:

ศลปากร, 2535), 21.

ภาพท 83 ภาพวาดจ าลองทศทางการไหลของน าบรเวณเมองศรมโหสถโดยแสดงสงตาง ๆ ตามหลาย เลขดงน 1.สงกอสรางภายในคเมองดานทศเหนอ 2. สงกอสรางในคเมองทมลกษณะยน ออกมาภายในคเมอง 3. สงกอสรางภายในคเมองทเวาเขาไปภายในผนงคเมอง 4. ทางน า เกาทไหลเขาสระบบคเมอง 5. หนองแฟบทอยดานทศใตเชอมตอกบทางน าเขาเมอง 6. ทางน าออกซงใกลกบคลองธรรมชาตมากทสด 7. คนดนรอบตวเมอง 8. คนดนกนน า ดานทศใต

สวนท 2 คอระบบสระน าทพบจ านวนมากในบรเวณตวเมองและนอกตวเมองศรมโหสถแสดงใหเหนวาพนทดานบนหรอพนทบรเวณตวเมองศรมโหสถนนมความเปนไปไดทจะพบปญหาในเรองแหลงน า และจ านวนประชากรจ านวนมากทอยอาศย จากการศกษาในครงนพบวาน าทอยในสระเหลานเปนน าใตดนทซมลงไปจากผวดนและขงตวอยภายในชนดนมระดบขนลงตามฤดกาล ซงทราบไดจากภาพถายทบนทกในชวงเวลาทแตกตางกน ท าใหทราบวาน าทขงตวอยในบรเวณตวเมองศรมโหสถนนจะลดระดบและไหลลงสทลมตลอดเวลาจนกระทงแหงไปในชวงฤดแลง 9 เพราะสภาพพนทดานทศใตและทศตะวนออกของเมองดงละครมความสงมากกวาดานทศเหนอนอกจากนแลวบอน าขนาดเลกจ านวนมากทพบกระจายตวโดยรอบเมองศรมโหสถ โดยเฉพาะในบรเวณทใกลกบแนวคน าคนดนทเปนรปสเหลยมมการพบกลมบอน าโบราณจ านวนมากและพบการกระจายตวของเนนโบราณสถานในบรเวณดงกลาว (ดภาพท 49) หากพจารณาจากแผนผงของกรมศลปากรพบวามความเปนไปไดอยางสงทบอน าขนาดเลกเหลานจะมความสมพนธกบเนนโบราณสถานทตงอยใกลเคยงกบบอน า ซงอาจมการอยอาศยของผคนจ านวนมากในบรเวณใกลบอน า และเมอยอนกลบไปดขอมลการศกษาถงเรองระบบชลประทานในบรเวณเมองโบราณศรเกษตร ประเทศพมา พบวาการสรางบอน าประจ าเจดยหรอเนนโบราณสถานทกระจายตวอยบรเวณโดยรอบตวเมอง 10นน มความคลายคลงกนจงมความเปนไปไดทจะมลกษณะการใชงานทคลายกน (ภาพท 84) ตามความตองการพนฐานของมนษยในเรองความตองการน าเปนปจจยหลกในการด ารงชวต

9ดรายละเอยดในภาคผนวก ช. 10J. Stargardt, G. Amble, and B. Devereux, Irrigation Is Forever: A study of

the post-destruction Movement of water Across the Ancient Site of Sri Ksetra, Central Burma. In Lasaponara, R. and Masini, N. (eds). Satellite Remote Sensing; A new tool for Archaeology. Remote Sensing and Digital Image Processing Series, Vol 16 (United Kingdom: Springer, 2012), 247-267.

ภาพท 84 แผนผงเมองศรเกษตรประเทศพมาแสดงทตงโบราณสถานตาง ๆ และแนวระดบเสน

ความสง ทมา: J. Stargardt, G. Amble and B. Devereux. Irrigation Is Forever: A study of the post-destruction Movement of water Across the Ancient Site of Sri Ksetra, Central Burma. In Lasaponara, R. and Masini, N. (eds). Satellite Remote Sensing; A new tool for Archaeology. Remote Sensing and Digital Image Processing Series, Vol 16 (United Kingdom: Springer, 2012), 247-67. Fig.11.6

ดวยลกษณะภมประเทศของเมองศรมโหสถและลกษณะทางธรณวทยาน าจะหายไปจากบอน าอยางรวดเรวดงภาพถายทไดจากการส ารวจในระยะเวลาทตางกนในหนงป (ดภาพท 24และ 25) และหากพนทโดยรอบทไมมตนไมเกบกกความชนและพนทต ากวามระดบน าใตดนคอยชวยดนระดบน าใตดนบรเวณเมองศรมโหสถไวตามหลกการของน าใตดน11 ดงนนน าในบอน าจะลดระดบลงเกอบหมดตามฤดกาลดงนนวธการทจะท าใหน าใตดนคงระดบอยไดนานกวาระดบน าตามธรรมชาตคอการเกบน าไวในทลมคลายกบการสรางอางเกบน าเพอพยงระดบน าใตดนใหไหลชาลง จากขอมลการศกษาในครงนพบความเปนไปไดของระบบการกกเกบน าทจะชวยเพมระดบน าใตดนของเมองศรมโหสถใหอยสงได คอทลมดานทศตะวนออกของเมองศรมโหสถทอยดานหลงคนดนถนนพระรถ

สวนท 3 จากคนดนระยะทางยาวทพบในบรเวณทลมดานตะวนออกของเมองศรมโหสถพบไดสองสวนคอคนดนท 1 หรอทเรยกวาถนนพระรถ จากขอมลการศกษาในครงนและขอมลในอดตท าใหทราบวาคนดนนอยดานหนาพนทลมขนาดเลกทเชอมตอกบทลมผนใหญแนวการวางตวกนน าทไหลมาจากคลองทชอวาคลองน าไหลซงไหลมาจากทสงในดานทศใตของเมองศรมโหสถและพนทดานทศใตของแนวคนดนเปนพนทลมโอบลอมดวยพนทสงดงนนจงสามารถเกบน าไวไดหากมการปดทางน า โดยทคนดนโบราณนเชอมระหวางเมองศรมโหสถและเนนดนบานเกาะสมอ จงสอดคลองกบระบบน าในสระตาง ๆทกลาวไวแลวในสวนท 2 และน าทเกบไวในบรเวณนยงสามารถปลอยออกมาใชในการเกษตรกรรมไดในชวงฤดแลง คนดนท 2 หรอถนนนางอมรเทวเปนคนดนทออกจากเนนดนบานโคกขวางทมแหลงโบราณสถานอยหลายท และตงอยใกลกบแมน าปราจนบร (ภาพท 85)แตปลายของคนดนนดานตะวนตกไมมการเชอมตอกบสถานทใดมเพยงสถานทลมต าทชาวบานเรยกกนวาหนองขนหมากตามเรองเลาทสบตอกนมา12 จงมความเปนไปไดทคนดนแหงนสรางขนเพอตองการใชในการบงคบน าใหไหลลงสทลมหนองขนหมากอนเชอมตอกบทลมขนาดใหญดานทศเหนอของเมองศรมโหสถเพอใหน าเหลานนมาหลอเลยงพนทเกษตรกรรม และผลการศกษาในครงนสอดคลองกบขอมลการศกษาทผานมาในเรองหนาทของคนดนดงกลาว13แตกมขอมลเพมเตมในเรองแนวแมน าปราจนทอาจขยายตวเขามาถงบรเวณแนวคนดนท 2 จากการพบทรายบรเวณหลมเจาะทดสอบทอยบรเวณตดกบทราบตดตอไปจนถงแมน าปราจนบรซงทรายเหลานพบไดจากการพดพาของแมน าไปตามล าน ารวมทงบรเวณพนทราบลมแมน า14 (ภาพท 86)

ผลจากการเกบขอมลตวอยางดนในสงกอสรางทเรยกวาคนดนโบราณทงสองแหงนน ไดผลทแตกตางในเรองชนดของดนอยางชดเจนในหลมท 2 ซงเปนหลมทเจาะอยใกลกบชมชนโคก

11สายสนย พทธาคณเจรญ, วศวกรรมอทกวทยา (กรงเทพฯ: มหาวทยาลยเทคโนโลย

มหานคร, 2551), 204. 12ศรศกร วลลโภดม, “อารยธรรมฝงทะเลตะวนออก, ดงศรมหาโพธกบการด าเนนงาน

โบราณคด,” ศลปวฒนธรรมฉบบพเศษ, (2545): 67. 13สจตต วงษเทศ, วดตนโพธศรมหาโพธ ตาบลโคกปบ อาเาอศรมหาโพธ จงหวด

ปราจนบร (พระนคร: อกษรสมพนธ, 2511), 16. 14สน สนสกล, “การจดการทรพยากรทรายของประเทศไทย” (เอกสารประกอบการ

สมมนาทางวชาการ, กรมทรพยากรธรณ), 2540, 1.

ขวางและอยใกลกบแนวแมน าปราจนบร ผลของดนทไดนนเนอดนเปนลกษณะดนทรายสวนใหญและในชนลางสดเปนดนตะกอนสเทา ซงแตกตางกบผลทไดจากหลมเจาะอน ๆ ซงในชนบนจะเปนดนเหนยวและชนลางเปนดนลกรง ผลของการทดสอบทางกายภาพและเคมของดนในครงนแปลความไดวา ในอดตการขยายตวของแมน าปราจนบรมการพดพาตะกอนมาถงในบรเวณแนวคนดนท 2 เมอระดบน าสมยโบราณมระดบทสงและไดมการน าพาดนทรายมาทบถมในบรเวณแนวคนดนนน เมอเปรยบเทยบผลจากลกษณะดนทงสหลมแลวจะเหนความแตกตางทชดเจนวาดนในชนลางสดของหลม 1 3 และ 4จะเปนดนดนเหนยวและชนลางเปนลกรง ซงสอดคลองกบลกษณะทางธรณวทยาของเมองศรมโหสถทตงอยบนเนนลกรงขนาดใหญจงมการพดพาดนลกรงจ านวนมากออกจากทสงลงสทราบลมดานลางเปนจ านวนมากแตผลของหลมเจาะท 2 นนแสดงใหเหนถงความแตกตางในชนดของดนซงเปนทรายทพบไดจากการพดพาของล าน าหรอตามทราบของล าน า15 และความแตกตางนอาจเปนการขยายตวของแมน าในอดตดงนนแนวคนดนท 2 หรอถนนนางอมรเทวมหนาทกนน าไมใหไหลออกสแมน ามากเกนไปและเปลยนทศทางน าใหไหลไปทางตะวนตกลงสทลม

ดวยลกษณะภมประเทศของแมน าปราจนบรทอยใกลทะเลและไดรบอทธพลของน าขน-น าลง แมกระทงในปจจบนพนทลมใกลเคยงตวเมองโบราณศรมโหสถและพนทใกลเคยงในอ าเภอศรมหาโพธยงไดรบผลกระทบในเรองอทกภยเปนประจ าโดยปญหาทเกดขนมทมาจากสองสาเหตคอ ในชวงระหวางเดอนสงหาคม-ตลาคมของทกป หากมปรมาณการตกของฝนมากในพนทตนน า คอแควหนมานทไหลมาจากอ าเภอนาด ผานอ าเภอกบนทรบร จงหวดปราจนบร และแควพระปรงทมาจากจงหวดสระแกวทมตนก าเนดมาจากเขาสอยดาวจนทบร ผนวกกบปจจยในเรองน าทะเลหนนของแมน าบางปะกงทเปนแมน าปลายทางของแมน าปราจนบร ดวยปจจยทงสองนจงท าใหพนทดงกลาวเกดปญหาดานอทกภยอยบอยครง16 ซงสอดคลองกบการสงเกตระดบน าใตดนทท าการเจาะเกบตวอยางดนทอยลกเพยงประมาณ 1 เมตรจากผวดน (ในชวงเวลาทเกบขอมลเปนเดอนกนยายน พ.ศ. 2555หลงจากนนเพยงหนงเดอนพนทในบรเวณศรมหาโพธและศรมโหสถไดเกดอทกภยอยางหนก)

ดงนนในการศกษาครงนจงวเคราะหความเปนไปไดและหนาทหลกของคนดนโบราณถนนพระรถและนางอมรเทววาเปนคนดนเพอใชในการชลประทาน โดยคนดนท 1เปนเขอนกนน าทจะเกบน าไวในลกษณะอางเกบน าเพอใหน านนสามารถหลอเลยงระบบการเกษตรในบรเวณทราบลมดานทศเหนอไดสวนคนดนท 2 เปนคนกนน าหรอบงคบน าไมใหน าไหลออกสแมน าปราจนบร โดยบงคบใหน านนอยในทลมดานตะวนตกหรอบรเวณทชอวาหนองขนหมากและเช อมตอกบทลมขนาดใหญดานเหนอของเมองศรมโหสถ

ผลของการวเคราะหตวอยางดนนนท าใหทราบวาดนในบรเวณทลมศรมโหสถสวนใหญมสภาพความเปนกรดปานกลางถงมาก แตเมอพนชนดนเหนยวลงไปกลบพบวามความเปนกรดนอยลง คาความเคมในดนนนกลบพบกระจายทวไปทกหลม เพยงแตการพบเกลอในแตละหลมนนจะมลกษณะทแตกตางกน คอในหลมเจาะ Auger ท 1 ,3, 4 จะมคาเกลอเฉลยทคอนขางสงแตไมถอวาดน

15เรองเดยวกน, 3. 16สถานอตนยมวทยาจงหวดปราจนบร, พ นทเสยงายจงหวดปราจนบร, เขาถงเมอ 28

ตลาคม 2555, เขาถงไดจาก http://www.prachin.tmd.go.th/aear.htm.

เคม ในทกชนดนจะมเกลอผสมอยแมวาบางชนจะพบคาทสงกวาปรกตแตเมอเทยบกบชนดนอนทมเกลออยแลวจงไมแตกตางกนมากนก หลมเจาะ Auger ท 2 นนมความแตกตางคอ จะมเกลอต าในบางชนและเพมขนสงในบางชนโดยไมมการไลระดบคาความเคมแตชวงห างของชนดนทมคาเกลอสงสดนนจะมชนดนคน 4 ชนเทากน นอกจากนชนดของดนกมความแตกตางกบหลมเจาะอน ๆ จงอาจตความวาดวยลกษณะดนทเปนดนทรายในชนบน และดนตะกอนในชนลางหลมท 2 นอยในบรเวณทแมน าปราจนขยายตวและมการหนนของระดบน าเมอเกดน าขนและน าลง จงเกดการตกคางของเกลอทอาจมาจากน ากรอยทหนนสงและมการชะลางออกไปเมอน าลงซงแตกตางกบหลมเจาะอนๆ ทมระดบของเกลอทคงทมากกวา

ภาพท 85 ภาพถายดาวเทยม Aster จ าลองลกษณะภมประเทศเชงตวเลข DEM (Digital elevation

model) รายละเอยด 30 เมตร บรเวณเมองโบราณศรมโหสถและกลมโบราณสถานโคก ขวางดานทศตะวนออกเฉยงเหนอ โดยพนทสขาวนนแสดงความสงของระดบพนทและสท เขมกวาแสดงระดบทต า จดสเขยวแสดงต าแหนงโบราณสถานทพบ

ภาพท 86 แสดงทศทางการไหลของน าเมอประทะกบแนวคนดนโบราณ ทมา: ดดแปลงจากแผนท 1:50,000 ล าดบชด L 7018 ระวาง 5236 I โดยกรมแผนททหาร

3. การวเคราะหขอมลการจดการน าในนาาคตะวนออกของประเทศไทยในนสมยทวารวด เมองพระรถ จงหวดชลบร

ผลการศกษาลกษณะทตงของเมองพระรถในครงนไดพบวาทตงเมองนนตงอยในบรเวณเนนดนขนาดใหญทมความสงเฉลยจากระดบน าทะเลประมาณ 9-10 เมตรจากการตรวจวดประกอบกบแผนทของกรมแผนททหารแตไมสงจากพนทโดยรอบมากนก (ดภาพท 64) บรเวณโดยรอบเปนทราบลมทมแนวลาดเทจากเทอกเขาทางทศตะวนออกเฉยงใตและลาดเทลงสอาวไทยทางทศตะวนตกเฉยงเหนอ พนทสงทางทศตะวนตกเฉยงใตเปนเทอกเขาบรรทดและมล าน าหลายสายไหลผานไปออกสอาวไทย โดยมล าคลองทไหลผานตวเมองพระรถดงนนดวยสภาวะดงกลาวเมองพระรถจงไมพบกบสภาวะปญหาในเรองของแหลงน ามากนกจากการสนนษฐานในเรองภมประเทศทเอออ านวยจงสามารถทจะน าน าจากล าคลองทอยใกลและไหลผานตวเมองดานทศตะวนออกคอคลองสระกลาง ซงเปนคลองทขดเชอมระหวางคลองเมองและคลองศาลาแดงโดยเร มขดแยกจากคลองเมองผานเขามาภายในตวเมอง ทคเมองดานตะวนออกเฉยงใตไหลผานกลางเมองไปรวมกบคลองศาลาแดงทบานดอนทอง ล าคลองเสนนจงมหนาทเตมน าใหกบคเมองของเมองพระรถ นอกจากนขอมลในเรองสระน าสามารถพบไดในเมองพระรถเพยงสองแหงคอสระฆอง และหนองศาลาซงเปนสระน าโบราณทมขอมลวามน าตลอดทงปแมกระทงในหนาแลง จงสอดคลองกบการเจาะ Auger หรอสวานเจาะดนทเมอท าการเจาะลงไปเพยง 1 เมตรจงเรมมน าใตดนซมเขามาอนแสดงใหเหนถงระดบน าใตดนทมระดบทสงประกอบกบผลการศกษาดวยภาพถายทางอากาศเกาทพบแนวระลอกคลนของตะกอนดนรอบบรเวณเมองพระรถ ทเกดจากน าหลากอนเปนตวแสดงถงการไหลหลากของน าตามธรรมชาตทเกดขน (ดภาพท 69, 70) อยางไรกตามถงแมวาระดบทตงของตวเมองพระรถจะอยไมสงจากระดบน าทะเลมากนกแตดวยสภาพพนทโดยรอบเปนทราบลาดเทลงสทะเลอาวไทยจงท าใหน าปรมาณมากในหนาน าหลากสามารถระบายลงสทะเลไดอยางสะดวก (ภาพท 87)

ผลจากการเจาะหลมทดสอบเพอเกบตวอยางดน ไดแสดงใหเหนชดในเรองของระดบน าใตดนทอยกบชนทรายทพบในหลมเจาะท 1 ถง 3 ซงทรายเหลานนาทจะเกดการพดพามากบกระแสน าในสมยโบราณเพราะลกษณะของเมดทรายมลกษณะทหยาบเมดใหญ ซงมความแตกตางจากทรายทเกดจากทรายทะเล17และคาความเคมทวดไดจากในบรเวณชนทรายนมระดบทสง จงอาจสนนษฐานไดวาดนในบรเวณเมองพระรถนคงจะมการสะสมตวของแรธาตตาง ๆอยในดนเปนจ านวนมาก และอาจมการเชอมโยงของระบบน าใตดนในบรเวณอน ๆ ทมความเคมของเกลอสะสมอย

จากการศกษาวเคราะหรปแบบแนวคนดนรอบเมองพระรถและแนวคนดนรปสเหลยมดานทศเหนอและทศใตของเมองนน ในเรองอายสมยของแนวคนดนรปสเหลยมทางดานทศเหนอและทศใตนนไมมขอมลหลกฐานในเรองอายสมยการสรางอยางแนชดจงอาจสนนษฐานในเบองตนวามการสรางหลงจากสรางคนดนก าแพงเมองเสรจแลว เพราะรปแบบการกอสรางนนแตกตางกนโดยมการสรางแนวคนดนเพยงสามดานเทานนโดยดานในสดไดอาศยคนดนเดมของก าแพงเมองเปนแนวดานในเหมอนกนทงทศเหนอและทศใต (ดภาพท 72) จงมความเปนไปไดทจะใชในการกกเกบน า โดยพจารณาจากแหลงน าทพบในตวเมองนนมเพยงสองแหงคอสระฆองและหนองศาลา ซงมปรมาณน าท

17สน สนสกล, “การจดการทรพยากรทรายของประเทศไทย”, 6.

นอยเมอเทยบกบขนาดของเมองหรออาจมความตองการน ามากขนในภายหลง และประกอบกบระดบน าใตดนในบรเวณนนมความสงจงสามารถทพยงใหน าภายในสระนนรกษาระดบอยได (ภาพท 88) ซงวธการแบบนพบไดในพนทแถบอนเดยตอนใตบรเวณรฐอานธรประเทศ (Andhara Pradesh) และทมฬนาฑ (Tamil Nadu) ทใชการสรางคนดนเพอกกเกบน าในชวงปลายฤดน าหลากโดยการสรางคนดนเปนลกษณะตาง ๆ ตามภมประเทศทจะสามารถเกบกกน าเพอไวใชในยามหนาแลง18จงมความสอดคลองลกษณะพนทโดยรอบของเมองพระรถทไดจากการศกษาภาพถายทางอากาศเก าทแสดงใหเหนการไหลหลากของน าในพนทจากเนนดนตะกอนทมลกษณะเปนรวแนวยาวเรยงตวกนกระจายไปทวทงบรเวณ (ภาพท 69, 70)

18J. Stargardt. Satingpra I : The Environmental and Economic

Archaeology of South Thailand (United Kingdom: Oxford, 1983). 186.

ภาพท 87 ภาพดานบนแสดงภาพภาพถายดาวเทยมภาพถายดาวเทยม Aster จ าลองลกษณะภม ประเทศเชงตวเลข DEM (Digital elevation model) รายละเอยด 30 เมตรบรเวณเมอง

พระรถ จงหวดชลบรทแสดงระดบพนทตงอยในพนทคอนขางต า ภาพดานลางแสดง ภาพถายดาวเทยมของ โปรแกรม Google Earth บรเวณเมองพระรถ

ภาพท 88 ภาพจ าลองลกษณะเมองพระรถ และแหลงน าทพบในบรเวณใกลเคยง

4. การศกษาเปรยบเทยบการจดการน าในนพ นทศกษาเมองดงละคร จงหวดนครนายก เมองศรมโหสถ จงหวดปราจนบร และเมองพระรถ จงหวดชลบร

ปจจยส าคญทท าใหเกดความแตกตางกนในรปแบบการจดการน าในพนทศกษาคอลกษณะทตงทางภมศาสตรของแตละเมองซงจะสงผลตอปรมาณน า การแสวงหาแหลงน าและการเลอกสรางสงกอสรางใหเหมาะสมกบความตองการในพนทเหลานน ดงเชนเมองศรมโหสถตงอยบนปลายทราบสงขนาดใหญและมความลาดเทของพนท ในตวเมองทดานทศเหนออยต ากวาทศใต และพนททางดานทศใตจะท าหนาทรบน าปรมาณมากทไหลลงมาจากพนทราบสงทอยสงขนไป เมองศรมโหสถจงตองมการบงคบน าโดยการสรางรองน าขนเพอใหน านนไหลเขาสระบบในทางทศใตของเมองโดนมการขดรองน าลงไปในดนลกรง และไดสรางคนดนขนาดใหญเพอบงคบน าใหไหลเขาสรองน าและเขาสคเมอง ในบรเวณโดยรอบเมองศรมโหสถนนพบสระน าเปนจ านวนมาก และหลากหลายรปแบบ ทงทมหลกฐานในเรองพธกรรมและบอน าขนาดเลกทกระจายตวอยในพนทดานตะวนออกของเมองจงแสดงใหเหนถงความตองการน าของผคนจ านวนมากตามจ านวนของบอน าเหลานน ประกอบกบในพนทลมดานทศเหนอของเมองเปนพนท ลมขนาดใหญทอดยาวไปตดกบแมน าปราจนบร จงเกดการสรางแนวคนดนขนาดใหญขนเพอใหเกดการชะลอน าในดานคนดนทเรยกวาถนนพระรถทอยตดกบตวเมองศรมโหสถและเนนดนเกาะสมอโดยแนวคนดนนจะกนน าไวในพนทลมดานหลงซงเปนพนทลมขนาดเลกทรบน าจากพนทราบสงโดยมคลองชอคลองน าไหลน าน าลงมา น าทถกเกบไวในพนทนจะสามารถปลอยออกไปสพนทลมดานทศเหนอได และยงสามารถทจะรกษาระดบน าภายในสระน าตางๆ บนพนทเมองศรมโหสถได และคนดนอกอนหนงทชอวาถนนนางอมรเทวซงอยใกลกบแมน าปราจนบร จะท าหนาทปองกนการขยายตวของแมน าไมใหไหลเขามาทวมยงบรเวณพนทเพาะปลกดานในบรเวณใกลกบตวเมอง โดยหลกฐานทแสดงวาพนทลมดานหนาเมองศรมโหสถและพนทโดยรอบนนเปนพนทเกษตรกรรมคอโบราณสถานหลมเมองซงตงอยในกลมโบราณสถานโคกขวาง ซงเปนพนทเรมตนของแนวคนดนนางอมรเทว (ภาพท 89) ตามเอกสารของกรมศลปากรไดสนนษฐานวาโบราณสถานหลมเมองนเปนทส าหรบต าปนเพอใชในการกอสรางศาสนสถานตางๆ ในบรเวณใกลเคยง แตผวจยมความเหนทแตกตางออกไปวาในการสรางสงกอสรางขนาดใหญมกนยมทจะท าสถานทต าปนไวใกลๆ กบบรเวณทจะกอสรางนน แตลกษณะของการขดหลมลงไปในพนศลาแลงจ านวนหลายหลมนมความคลายคลงกบครกทคนในสมยโบราณใชในการต าขาว หรอทเรยกวาครกหลมและมทตงอยใกลกบทราบลมขนาดใหญอนมความเหมาะสมเมอท าการเกบเกยวแลวจงน าเมลดพชทไดนนมาต าเพอกะเทาะเปลอกออกแลวจงน าไปใชประโยชนตอไป ดวยจ านวนของหลมทมจ านวนมากจงคาดวานาทจะเปนการท าการเกษตรของสวนรวมหรอในการท ากจกรรมรวมกนของชมชน เชนเดยวกบการลงแขกเกยวขาวทพบไดในบางแหงของประเทศไทยในปจจบน นอกจากนสถานทอนทพบครกหลมจ านวนมากในประเทศไทยคอลานหนครกตงอยบรเวณ หมท 4 ต าบลหนโงม อ าเภอสรางคอม จงหวดอดรธาน (ภาพท 90)19

19อ าเภอสรางคอม, โบราณสถานหลมเมอง, เขาถงเมอ 5 มกราคม 2556, เขาถงไดจาก

http://sangkhom.udoncity.info/p/blog-page_1272.html

ภาพท 89 โบราณสถานหลมเมอง บรเวณโคกขวาง จงหวดปราจนบร

ภาพท 90 ลานหนครกตงอยบรเวณ หมท 4 ต าบลหนโงม อ าเภอสรางคอม จงหวดอดรธาน ทมา: http://sangkhom.udoncity.info/p/blog-page_1272.html

เมองดงละครมความลาดเอยงของพนทเชนเดยวกบเมองศรมโหสถแตพนทตงของตวเมองนนตงอยบนเนนดนขนาดใหญมลกษณะเปนเกาะทรงกระทะคว า ดงนนพนทรบน าของเมองจงมนอยกวาจงไมจ าเปนทจะตองมระบบคนดนและรองน าเพอบงคบน าแตอยางใด การศกษาในอดตและปจจบนไดพบทางน าเกาดานทศตะวนตกของเมองทใชระบายน าออกจากเมองและประกอบกบเมองดงละครนนมขนาดเลก จงพบเพยงการสรางสระน าประจ าทางเขาเมองทงสทศเทานนทเปนสงกอสรางทางชลประทาน (อยางไรกดยงไมพบการศกษาในเรองสระน าของเมองดงละครวาเหตใดจง

ตองสรางสระน าประจ าทางเขาเมองทงสทศ โดยผวจยเกดขอสงสยวาจะมความเกยวของกบเรองทางพธกรรมหรอไม) ลกษณะของตวเมองดงละครถงแมวาพนดนดานใตตวเมองจะพบวาเปนดนลกรงแตพนทโดยรอบมความชนสงและอยใกลกบผนปาขนาดใหญจงท าใหการเกบกกน าสวนใหญไวไดและน าใตดนตามธรรมชาตจะคอยๆ ไหลซมออกมาเพอหลอเลยงผคนทอยอาศยในเมองไดเปนอยางด ถงแมวาพนทจะมความลาดเอยงและตงอยในระดบทสงใกลเคยงกบเมองศรมโหสถแตขนาดของเมองทเลกกวามากจงท าใหระบบการสรางระบบชลประทานไมจ าเปนตองมความซบซอนและเพยงพอตอความตองการของผอยอาศยภายในเมองได

เมองพระรถ จงหวดชลบรเปนเมองทมความแตกตางทางภมศาสตรอยางมากกบเมองทงสองทกลาวมาแลวโดยเมองพระรถนนตงอยในพนทเนนดนทมความสงไมมากนกแตมขนาดของเมองทใหญพอสมควร ประกอบกบพนทโดยรอบเปนดนทระบายน าออกไดดมคลองหลายสายไหลผานและอยใกลกบชายฝงทะเลมาก จงสามารถทจะใชประโยชนจากแหลงน าธรรมชาตไดเปนอยางดโดยจากการสงเกตพบวาระดบน าใตดนของพนทเมองพระรถอยไมลกมากนก และผลการศกษาในครงนพบวาบรเวณโดยรอบตวเมองในทลมพบกบสถานการณน าไหลหลากเปนประจ าทยงสามารถพบรองรอยการไหลกระจายตวของน าตามทราบทงนาบรเวณใกลเคยงไดจากภาพถายโบราณทไดน าเสนอมาแลว แสดงวาพนทภายในเมองยงสามารถทจะรกษาพนทใหแหงอยไดถงแมวาทตงจะอยไมส งมากนก และยงใชประโยชนจากคน าและคนดนไดอยางมประสทธภาพ ประกอบกบลกษณะของพนทโดยรอบของตวเมองพระรถทเปนทราบผนใหญไปจรดกบปากแมน าบางปะกง จงท าใหปรมาณน าจ านวนมากนนสามารถทจะไหลออกสทะเลไดอยางรวดเรวและไมกอใหเกดปญหาในการทวมขงเปนเวลานาน

ในฤดแลงเมองพระรถจะมความไดเปรยบพนทเมองอนๆเพราะพนทอยในระดบต าและใกลแหลงน าธรรมชาตหลายสายทมตนก าเนดจากเทอกเขาบรรทดซงเปนผนปาขนาดใหญทจะระบายน าออกมาผานตวเมองและไหลลงสทะเล ดวยสภาวะทตงมระดบความสงไมมากนกจากระดบน าทะเลระดบน าใตดนจงคงระดบทสงอยไดเปนระยะเวลานานจงท าใหการสรางสระน าหรอบอน านนท าไดโดยงายโดยมหลกฐานเรองบอน าขนาดเลกภายในเมองสองแหงคอสระฆองและหนองศาลา แนวคนดนสเหลยมดานทศเหนอและทศใตทผวจยสนนษฐานวานาทจะเปนการสรางแหลงน าขนเพอการเกบกกน า ดงนนเมองพระรถจงมลกษณะทตงและระบบการจดการน าทแตกตางออกไปจากเมองศรมโหสถและเมองดงละครอยางสนเชง

5. การวเคราะหเปรยบเทยบรปแบบการจดการน าในนพ นทศกษากบการจดการน าในนพ นทอน ๆ เมองโบราณในพนทศกษาทงสามเมองนตงอยในพนทภาคตะวนออกของประเทศไทย

โดยมความเชอมโยงกนในหลกฐานทางดานโบราณคดวามการตดตอคาสมพนธกนระหวางเมองทงสามและตามลกษณะทางภมศาสตรไดเชอมโยงกนโดยแมน าสาขาของแมน าบางปะกง จากการเปรยบเทยบรปแบบการจดการน าในระหวางพนทศกษากนเองท าใหไดขอสรปวาในแตละเมองมลกษณะทางภมศาสตรทแตกตางกนจงตองอาศยวธการในการจดการน าทแตกตางกนออกไปเพอใหเกดประโยชนอยางสงสดในการจดการน า รวมทงขนาดของเมองกเปนตวแปลหนงทแสดงใหเหนถงความซบซอนในรปแบบและวธการทจะจดการน าใหเกดประโยชน แตสงทมความคลายคลงกนมากทสดคอสงกอสรางทจะน าน ามาใหเพยงพอตอการบรโภคมากทสด เชนสระน าหรอบอน าทถกสรางขนจะเปนเครองมอในการน าแหลงน ามาใกลทพกอาศยโดยไมตองเดนทางไปหาแหลงน าตามธรรมชาตทอยไกลออกไปและยงเปนการเกบรกษาน าไวในยามขาดแคลน

การเลอกทตงหรอลกษณะทางภมประเทศ วธการเลอกใชประโยชนจากภมประเทศทตงทอยสงกวาระดบน าทวมถง แตกยงคงมแหลงน าใตดนทจะสามารถน ามาใชประโยชนไดนนพบวา การศกษาเปรยบเทยบรปแบบการจดการน าในพนทศกษาทงสามเมอง เมองทมระบบการจดการน าทซบซอนมากทสดคอเมองศรมโหสถ จงหวดปราจนบร โดยเมอน ารปแบบทตงของเมองในพนทศกษามาเปรยบเทยบจะพบวาเมองศรมโหสถ และเมองดงละครมความคลายกนคอ มพนทลาดเทดานหนงสงและดานหนงต ากวา โดยดานทต าจะตดตอกบพนทราบ และดานทอยสงกวาจะมพนทสงเพอรบน าใหไหลผานลงมายงบรเวณตวเมองได ยกเวนเพยงเมองพระรถจงหวดชลบร ทมความแตกตางกนดงทกลาวไปแลว

เมอน าลกษณะทางภมศาสตรของเมองในพนทศกษาคอเมองศรมโหสถ และเมองดงละครมาเปรยบเทยบกบขอมลการศกษาเรองระบบการจดการน าของเมองโบราณอนๆทไดมการศกษาผานมาแลวพบวา มหลายเมองทมลกษณะทตงทคลายกนคอเมองนาคารชนโกนฑะในลมแมน ากฤษณาทมภมประเทศของเมองทตงอยรมฝงแมน าและพนทดานหลงเปนภเขาสง แหลงน าทไดนนมาจากล าธารในเทอกเขารวมทงน าใตดนทไหลซมออกมาเขาสระบบสงกอสรางทางชลประทานทเปนคลองทถกขดและดาดดวยอฐหรอหนรวมทงมประตในการปดเปดน า แตในชวงหนาแลงนนดวยสภาพทตงของเมองอยในระดบทต าและระดบน าในแมน ามระดบทคอนขางสง จงสามารถทจะน าน าจากแมน าเขาสระบบเดยวกนนนเพอการใชประโยชนไดเชนเดยวกน20 (ภาพท 91)

นอกจากนเมองทมขนาดใหญและมลกษณะทตงทคลายกนคอเมองศรเกษตรในประเทศพมาซงมลกษณะเปนเมองทตงอยตดกบพนทภเขาสงและใชการรบน าจากภเขา โดยเมองศรเกษตรมลกษณะพนทดานทศตะวนตกและตะวนตกเฉยงใตทมความสงชนเปนอยางมากถง 152.4-121.9 เมตรจากระดบน าทะเลปานกลางในบางต าแหนงและลาดต าลงเหลอ60.1 เมตรจากระดบน าทะเลปานกลางสดานตะวนออก จงท าใหมความตางกนของพนทโดยเฉลยประมาณ 60 เมตรจากพนทตะวนตกสดานตะวนออก ปจจยนท าใหน าทไหลลงมาจากทสงมความแรงเปนอยางมากตามล าธาร

20H. Sarkar, B.N. Misra. “Nagarjunakonda,” Archaeological Survey of India

(Calcutta: Sree Saraswaty Press, 1966), 20.

สายตาง ๆ 21 และน าเหลานนไหลไปตามระบบชลประทานทไดสรางไวสพนทลมต าดานตะวนออกทจะสามารถใชในการเกษตรกรรมได (ภาพท 92) ทส าคญในพนทเมองศรเกษตรประเทศพมานเองไดมการศกษาวดความชนเปรยบเทยบในระหวางฤดฝน และฤดแลงปรากฏวา ในชวงฤดฝนดานทศตะวนตกและตะวนตกเฉยงใตของเมองซงบรเวณนมโบราณสถานเปนซากเจดยขนาดเลกจ านวนมาก และลกษณะพนทนนมความลาดชนสงและมปาไมหนาแนนซงท าหนาทดดซมน าฝนเมอตกลงมา และสงผานลงสใตดนไดเปนอยางดจงมผลใหอางเกบน าทอยในพนทลกษณะแบบนมระดบน าทสงอยไดนานเพราะการรวซมของน าลงสใตดนมปรมาณทนอย แตในหนาแลงพนทโดยรวมกลบแหงแลง เมอมการศกษาตรวจวดความชนเปรยบเทยบปรากฏวาระดบน าทเคยสงอยมากในผวดนกลบแหงไปหมดและพบความชนสวนมากไปอยในชนใตดนทมระดบแนวระนาบเดยวกน22(ดภาพท 15) ส ว น เ ม อ งพระรถจงหวดชลบรนนมความแตกตางของภมประเทศจากหลายๆ เมองดงทไดกลาวถงรายละเอยดมาแลวและเมอน ามาเปรยบเทยบกบขอมลการศกษาของเมองทตงอยในพนทต าเชน เมองสทงพระในจงหวดสงขลาซงมการศกษาถงระบบชลประทานทสรางขนเพอรองรบกบพนทตวเมองทตงอยสงจากระดบน าทะเลเพยง 1-2 เมตรจากระดบน าทะเลปานกลาง พบวามการสรางล าคลองหลายสายเพอใชในการระบายน าออกจากพนทอยอาศยและใชเปนเสนทางคมนาคมเชอมตอคาขายไปดวยในตว 23แตเมองพระรถจงหวดชลบรนนไมไดมทตงอยใกลทะเลมากเทากบเมองสทงพระ และไมพบการสรางเครอขายคลองเพอใชในการสงน าหรอคลองทขดขนโดยมนษยเปนระยะทางยาว เพอใชในการจดการกบน าเคมและการขนสงมากอน พบเพยงคลองทผานเขามาในเขตบรเวณก าแพงเมองทเรยกวาคลองสระกลาง ซงเปนคลองทขดเชอมระหวางคลองเมองและคลองศาลาแดงซงเปนคลองธรรมชาต โดยมการเรมขดแยกจากคลองเมองผานเขามาภายในเมองทคเมองดานตะวนออกเฉยงใตไหลผานกลางเมองไปรวมกบคลองศาลาแดงทบานดอนทองเพอใหชมชนภายในเมองมแหลงน าไวใชอปโภคบรโภคเทานน 24 แตกไมพบหลกฐานวามการขดคลองไวตงแตสมยใดจงมความแตกตางกบเมองอนๆทตงอยใกลกบชายฝงทะเล

21J. Stargardt, The Ancient Pyu of Burma (Singapore: PACSEA CAMBRIDGE,

1990), pl II. 22J. Stargardt, G. Amble and B. Devereux. Irrigation Is Forever: A study of

the post-destruction Movement of water Across the Ancient Site of Sri Ksetra, Central Burma. In Lasaponara, R. and Masini, N. (eds). Satellite Remote Sensing; A new tool for Archaeology. Remote Sensing and Digital Image Processing Series, Vol 16 (United Kingdom: Springer, 2012), 16.

23J. Stargardt. Satingpra I: The Environmental and Economic Archaeology of South Thailand (United Kingdom: Oxford, 1983), 150-152.

24อ าไพ สลกษณานนท, “การศกษาเมองพระรถ อ าเภอพนสนคม จงหวดชลบร จากหลกฐานโบราณวตถสถานและชนดนทางโบราณคด” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาโบราณคด สมยประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2530), 38.

6. ลกษณะทางามอากาศในนอดตและปจจบน ดวยผลการศกษาระบบชลประทานในพนทเมองศรเกษตร เมอน ามาเปนแนวทาง

เปรยบเทยบเมองในพนทศกษาทมลกษณะพนทแบบลาดเทเหมอนกนคอ เมองศรมโหสถ และเมองดงละคร ปรากฏวามความคลายกนอยางมากในรปแบบอนสะทอนใหเหนถงความส าคญของน าใตดนทจะเปนตวพยงระดบน าในบอน าตางๆ ใหอยในระดบทใชงานไดเมอหนาแลงมาถง ดงนนถงแมขนาดและรปแบบของเมองนาคารชนโกนฑะ เมองศรเกษตร เมองศรมโหสถ และเมองดงละครจะไมเหมอนกน แตลกษณะรปแบบท าเลทตงของเมองทดานหนงของเมองเปนพนทสงและลาดเทลงสพนทลมทมน าหรอมเสนทางน าอยนนคลายกน เมอน าปญหาความแหงแลงของเมองศรเกษตรในปจจบนนนมาพจารณาปรากฏวามความคลายกบเมองในพนทศกษาคอเมองศรมโหสถ และเมองดงละคร เมอน าขอมลเรองระดบน าทะเลในอดตทมผศกษาไวในเรองระดบน าทะเลในชายฝงโบราณโดยไดใชการศกษาเรณวทยาบรเวณเมองอทอง ไดบรรยายลกษณะของพนทบรเวณชายฝงทะเลอาวไทยในสมยทวารวดวานาทจะอยทระดบแคกรงเทพฯและสมทรปราการพนทราบสวนใหญในภาคกลางเปนพนทปาชายเลนและมทราบน าทวมอนกวางใหญ ซงทราบเหลานจะมน าทวมตามฤดกาล และยงกลาวอกวาเมองในสมยทวารวดบรเวณภาคกลางตอนลางไมใชเมองทาชายฝงแตตองลองเรอเขามาในแผนดนอก25 และบรเวณทราบภาคกลางทงหมดเปนทราบภาคกลางน าทวมถง มสภาพเปนบงน าตนขนาดใหญมพชพรรณไมปกคลมหนาแนน26จงท าใหทราบวาขอมลการศกษาเรองเมองโบราณบรเวณชายฝงทะเลเดมของทราบภาคกลางของประเทศไทย ของทวา ศภจรรยา และ ผองศร วนาสน (2524)27 เปนขอบเขตของอาวโบราณโฮโลซนตอนตนทมอาย 8,000-7,000 ปมาแลว

ดวยผลการศกษาระดบน าทะเลและภมสภาพของทราบบรเวณภาคกลางดงกลาวท าให

เปนเครองยนยนวาระบบชลประทานของเมองในพนทศกษาจะสามารถใชงานไดอยางมประสทธภาพหากระดบน าในพนทราบมสภาวะทอยสงในระดบทพอดและจะประคองใหระดบน าใตดนในพนทสงคงตวอยไดเปนระยะเวลานานพอทจะท าใหน าในสระและบอน าตางๆ เพยงพอใชในหนาแลงและเกดประโยชนตอการใชงาน

25ตรงใจ หตางกร, อทองเปนเมองชายฝงทะเลจรงหรอ? สาระสงเขปจากเรณวทยา

และเรดโอคารบอน, เขาถงเมอ 5 มกราคม 2556, เขาถงไดจาก http://sac.or.th/databases /archaeology/sites/default/files/article/files/U-Thong%20palynology.pdf

26สรประภา เทพวมลเพชรกล, “การเปลยนแปลงสภาพภมสณฐานและพชพรรณในพนทลมภาคกลางตอนลางทเกดจากการถอยรนของน าทะเลในชวงสมยโฮโลซนตอนปลาย” (วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2555), 190-225.

27ทวา ศภจรรยา และ ผองศร วนาสน, เมองโบราณบรเวณชายฝงทะเลเดมของทราบาาคกลางของประเทศไทย การศกษาทต งและามศาสตรสมพนธ, 18.

ภาพท 91 แผนผงแสดงลกษณะทตงของเมองนาคารชนโกนฑะ (Nagarjunakonda) โดยพนท โดยรอบเปนพนทเทอกเขาสงลอมรอบพนทบรเวณเมองทอยตดดานแมน ากฤษณา ทมา: H. Sarkar, B.N. Misra. “Nagarjunakonda,” Archaeological Survey of India (Calcutta: Sree Saraswaty Press, 1966), Plate XIII.

ภาพท 92 ภาพแสดงระดบพนทและการไหลของน าในบรเวณเมองศรเกษตรโดยพนทดานทศตะวนตก

เปนพนทสงและทศตะวนออกเปนพนทลมและทงนาทใชในการปลกขาว ทมา: B. Hudson, and T. Lustig, “Communities of the past: A view of the old walls and hydraulic system at Srikshetra, Myanmar (Burma)” Journal of Southeast Asia Studies 39, 2 (2008): 288, figure 8.

7. ทกษะและความรในนเรองการจดการน า ชาวอนเดยในสมยโบราณนนไดมการศกษาความรในเรองการชลประทานมาอยาง

ยาวนาน โดยมหลกฐานเกาแกในเรองคมภรทพราหมณนนจะเปนผศกษาความรในดานนมชอวา ปาทานศาสตร (Pathas-Sastra) ทจะศกษาถงลกษณะของภมประเทศทเหมาะสมในการกอสราง รปแบบของสงกอสรางทเหมาะสมในการแกปญหาทางการชลประทาน โดยเฉพาะอยางยงในบรเวณประเทศอนเดยตอนใต ไดมการศกษาถงระบบชลประทานในอดตจ านวนหลายแหงทมขนาดใหญ ซงลวนแตไดถกสรางขนเพอใชประโยชนสงสดจากน า ซงองคความรในเรองการชลประทานของอนเดยนไดถกถายทอดสบตอกนมาตามความเชอและประเพณของผทเปนผน าหรอกษตรยทจะตองมการสรางระบบชลประทาน และไดมการพบค าสอนในคมภรอรรถศาสตร (Arthasastra) ทเปนคมภรของผทเปนผน าทดจะตองศกษา โดยไดมการกลาวถงลกษณะทดของอางเกบน าวาตองเปนอยางไร เปนจ านวน 12 ประการดงน พระราชาตองมอบความถกตองในเรองความ มงคง ความสขและความตองการสรางชอเสยงของตน พราหมณจะตองมความรในเรองการชลประทาน พนดนของอางเกบน าจะตองเปนดนเหนยวแขง แมน าจะน าพาน าทดไหลไปไกลกวา 3 โยชนจากแหลงน า สวนหนงของอางเกบน าจะตองมการเชอมตอกบเชงเขา เขอนทสรางขนนนจะตองมการปดผวหนาดวยหนมขนาดทไมยาวเกนไปแตแขงแรง ปลายทงสองขางตองชออกดานนอก พนจะตองกวางและลก ในบรเวณใกลเคยงกบเขอนนนตองมตนไมจ านวนมาก ประตระบายน าจะตองมความแขงแรงเพราะตองรบแรงดนน าจากเชงเขา ผทเชยวชาญในสงทกลาวมานจะสามารถสรางอางเกบน าส าเรจไดในโลก และขอหามหรอขอผดพลาดทเรยกวา โทษ (Dosas) ซงม 6 ประการทไมควรท าหรอใหเกดขน คอ การปลอยใหน ารวไหลออกจากเขอนกนน า การปลอยใหดนเคม การเลอกทตงของอางเกบน าอยระหวางชายแดนของเมองสองเมอง การปลอยใหเกดตะกอนเปนสนดอนกลางอางเกบน า การปลอยใหเกดการขาดแคลนน าและเกดความตงเครยดขนภายในเมองในการแยงน า และสดทายการปลอยใหเกดความขาดแคลนพนทท าเกษตรกรรมแตมน ามากเกนไป28ดวยขอความในคมภรอรรถศาสตรเปนสงทเปนกษตรยเปนผปกครองและพราหมณซงเปนผประกอบพธกรรมทางศาสนาตองเรยนรและน ามาปฏบตเพอใหเกดความเจรญรงเรองและอดมสมบรณของบานเมอง ทจะสามารถเชอมโยงในเรอง การศกษาเกยวกบสมยทวารวดไดมการพบหลกฐานจ านวนมากทแสดงถงการรบเอารปแบบตางๆ ทางวฒนธรรมของชาวอนเดยเขามาใช ไมวาจะเปนเรองระบบเศรษฐกจทน าเหรยญตราเขามาใชเปนตวแทนคาเงนในการคาขาย การใชตราประทบ การพบรปเคารพและสงกอสรางอนเกยวเนองกบศาสนาพราหมณและศาสนาพทธ ระบบการปกครองในรปแบบรฐ และรปแบบการตงถนฐาน ซงลวน แตทจะไดรบอทธพลมาจากชาวอนเดยโบราณ29 โดยเฉพาะหลกฐานทการเชอมโยงทางวฒนธรรม

28Srinivasan. T.M., “A brief account of the ancient irrigation engineering

systems prevalent in south India,” In National Comission for the Compilation of History of Sciences of India. (New Delhi: Bahadur Shah Zafar Marg, 1994), 320-321.

29ผาสข อนทราวธ, ทวารวด : การศกษาเชงวเคราะหจากหลกฐานทางโบราณคด, (กรงเทพ : โรงพมพอกษรสมย, 2542), 202-213.

ทวารวดกบชาวอนเดยในลมแมน ากฤษณาแลวพบวามหลกฐานงานศลปะแบบอมารวดทมาจากผคนแถบดานตะวนออกเฉยงใตของอนเดยคองานแกะสลกประดบขอบสระแกวเปนภาพสตวตางๆ และรอยพระพทธบาททโบราณสถานสระมรกตซงเปนเครองแสดงถงอทธพลทางดานศลปะและวฒนธรรมของชาวอนเดยแถบลมน ากฤษณาในบรเวณเมองศรมโหสถ จงหวดปราจนบร30

นอกจากนแลวในการศกษาและทบทวนวรรณกรรมเรองระบบชลประทานในพนทอน ๆพบวาในเกอบทกพนทไดมความนยมในการสรางจารกไวเพอบงบอกถงผสรางสงกอสรางทางชลประทานแหงนน ๆ เสมอ จากการทบทวนวรรณกรรมในเรองจารกทมอายสมยใกลเคยงกบสมยทวารวดในประเทศไทยนนไดมการพบจารกเพยง 2 หลกเทานนคอ

จารกชองสระแจงเปนจารก อกษรปลลวะอายราวพทธศตวรรษท 12 มอกษรจารกหนงดานจ านวน 4 บรรทดวสดท าจากศลาทรายสเทา มรปลางลกษณะคลายใบเสมาขนาดกวาง 56 เซนตเมตร สง 92 เซนตเมตร หนา 20 เซนตเมตร (รปภาพ) โดยมเลขทะเบยนวตถ ปจ 5 และในหนงสอ Inscriptions du Cambodge ของ ศาสตราจารย George Coedes ไดระบใหหมายเลขไวท k969 จารกหลกนพบทบานชองสระแจง ต าบลตาพระยา อ าเภอตาพระยา จงหวดปราจนบร ซงปจจบนอ าเภอตาพระยาไดขนกบจงหวดสระแกว จารกหลกนไดมการแปลและอาน 2 ครง

1. นายประสาร บญประคอง อาน ศาสตราจารย ร.ต.ท.แสง มนวทร แปล ไดแปลเปนไทยวา

“พระราชาพระองคใด ทรงพระนามวา มเหนทรวรมะ ปรากฏเหมอนพระศวะ พระราชาพระองคนน เปนผกระท าความสข เพราะฉะนน พระองคจงสรางบอน าไวส าหรบใหอาบ"31

2. นายชศกด ทพยเกษร ไดท าการอานและแปลใหมอกครงไดใจความวา "พระเจาแผนดนองคใดปรากฎพระนามวา ศรมเหนทรวรมน ทรงเปนเหมอนพระอนทรผ

ยงใหญ พระเจาแผนดนพระองคนน ไดทรงขดบอน าน อนมชอวา บอน าศงกร (บอน าอนใหความสข)”32

อยางไรกตามถงแมวาการแปลทงสองครงไดมความแตกตางกนในรายละเอยดเรองชอผสรางบอน าและชอบอน าแตเนอความและจดประสงคในการสรางจารกนนเขาใจไดอยางชดเจนวาผทเปนกษตรยหรอพระราชาไดสรางบอน าไวแหงหนงเพอไวเปนประโยชนตอผคน สวนจารกอกหลกหนงทพบวามการจารกถงการสรางบอน าเชนกน และมอายสมยเดยวกบจารกชองสระแจงคอจารกเขาพระนารายณเมองตะกวปา เปนจารกอกษรปลลวะ ภาษาทมฬ อายราวพทธศตวรรษท 12 โดยมการจารก 1 ดาน 6 บรรทด บนศลาลกษณะเปนฐานเทวรปนารายณ กวาง 50 เซนตเมตร. ยาว 55 เซนตเมตร. โดยผคนพบคนแรกคอนาย เบอรค (M.H.W. Bourke) ไดคนพบบรเวณเขาพระนารายณ อ าเภอตะกวปา จงหวดพงงา โดยผทไดพยายามอานจารกหลกนเปนคนแรกคอศาสตราจารย ฮลช

30เรองเดยวกน, 117 31ประสาร บญประคอง, “ค าอานศลาจารกอกษรอนเดยใตภาษาสนสฤต ไดมาจากชอง

สระแจง ต.ตาพระยา อ.ตาพระยา จ.ปราจนบร,” ศลปากร 12, 1 (พฤษภาคม 2511), 78. 32ชศกด ทพยเกษร, “อนเนองมาจากจารกบานชองสระแจง,” ศลปวฒนธรรม 5,

(กรกฎาคม 2527), 23.

เมองฮลเล (M. Hultzsch) ชาวเยอรมนเปนผแรกททราบวาเปนจารกภาษาทมฬโบราณ ดวยในตอนแรกนนไมมผทราบมากอน จงไดอานแปลเปนภาษาองกฤษ และศาสตราจารย Coedes ไดแปลเปนไทยไดใจความวา

“สระชอศร (อวน) นารณม ซง.....รวรมน ค(ณ)......(ม)าน ไดขดเองใกล (เมอง) นงคร อยในการรกษาของสมาชกแหงมณครามและของกองหนา กบชาวไรนา"

ซงศาสตราจารย Hultzsch ไดอธบายวา นงคร นาทจะเปนชอเมองทชาวทมฬอย ในบรเวณเมองตะกวปา และชอผขดสระลงทายดวย วรมน บางทอาจเปน ภาสกรวรมน อาจเปนเจาผปกครอง สวน ค าวา อวน นารณม แปลวา พระวษณบนโลก คงเปนสรอยของทานผน และเปนชอของสระน านนดวย33

ดวยหลกฐานทางดานจารกดงกลาวทพบในประเทศไทยจงอาจกลาวไดวาในพนทบรเวณประเทศไทยในสมยทวารวดนนไดรบอทธพลดานการสรางสงกอสรางทางชลประทานมาจากชาวอนเดย แตในหลายพนทยงไมมการพบหลกฐานทางดานจารกทชดเจนรวมทงในพนทศกษาดวยเชนกน แตหลกฐานทางศลปะ และศาสนา ฯลฯ ลวนเชอมโยงอารยธรรมทวารวดกบอนเดยอยางแนบแนนจงมความเปนไปไดทผคนทอยอาศยในบรเวณเมองศรมโหสถ เมองดงละครและเมองพระรถจะน ารปแบบการตงถนฐานของชาวอนเดยในบรเวณลมน ากฤษณา มาเปนตนแบบและแนวคดในการสรางรปแบบเมองของตน ตามการพฒนาทางสงคมทใหญขนและมรปแบบสถานะทางสงคมทชดเจนจงมการใชแรงงานเพอการสรางสงกอสรางและจดการทรพยากรน าตามความกดดนทางสงคมทตองการน ามากขน34การสรางระบบการจดการน าทใหญและซบซอนดงเชนทพบไดในเมองศรมโหสถนนเปนเครองแสดงใหเหนถงขนาดของเศรษฐกจของเมองศรมโหสถ ทมขนาดใหญโตกวาเมองดงละคร และเมองพระรถ และนาทจะมความส าคญกวาในดานอนเชนกนจงมก าลงทางทรพยากรตางๆ มาใชในสรางสงกอสรางทางชลประทานได35

การเลอกต าแหนงทตงและลกษณะภมประเทศของแตละเมองนนมความแตกตางกนไปขนอยกบเหตผลและปจจยทเลอกบรเวณนน ๆ ในการตงเมอง เชนเหมาะสมตอการตดตอคาขาย อยใกลแหลงทรพยากรหรออยสงจากระดบน าทวมถง แตสงทชาวทวารวดน ามาใชเพอแกปญหาในเรองทรพยากรน านนคอความรในดานการชลประทานทไดรบมาจากชาวอนเดยแลวน ามาใชในการจดการน าและแกปญหาการขาดแคลนตามลกษณะทตงของแตละเมอง

33ยอรช เซเดส, ประชมศลาจารก าาคท 2 จารก ทวารวด ศรวชย ละโว (กรงเทพฯ:

กรมศลปากร, 2504), 34-35. 34Karl A. Wittfogel, Oriental Despotism: A COMPARATIVE STUDY OF

TOTAL POWER (New Haven and London: Yale University press, 1957), 228. 35Spriggs Matthew, Marxist Perspectives in Archaeology (Cambridge:

Cambridge University Press, 1984), 2-7.

บทท 5

สรปและขอเสนอแนะ

การศกษาในครงนไดทาการศกษาการจดการนาในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด โดยใชขอมลการศกษาและสารวจในอดตซงไดใหขอมลทจาเปนอยางมากในเรองตาแหนงทตงของสงกอสรางตางๆ ทเกยวของกบการจดการนาในพนทศกษาและกอใหเกดประโยชนอยางมหาศาลในการทจะนาขอมลเหลานนมาเปนขอมลตงตนเพอใชในการศกษาเพมเตมในงานวจยชนน โดยขอมลทมการศกษาในเรองการจดการนาในอดตนนไดทาการสารวจพนทและสงกอสรางตางๆ และกลาวถงขอสนนษฐานความเปนไปไดของการจดการนา หรอความเปนไปไดของหนาทการใชงานสงกอสรางเหลานน แตดวยการศกษาในอดตนนยงขาดการนาขอมลในเรองขอมลความสงและลกษณะภมประเทศเอามาวเคราะหรวมกบขอมลสงกอสรางทเกยวของกบการจดการนา การศกษาในครงนจงไดศกษาเพมเตมโดยไดนาขอมลในเรองความสงและลกษณะของพนท รวมทงยงไดทาการเจาะสารวจลกษณะทางกายภาพและเคมของดนในพนทศกษามาประกอบผลการศกษาในครงนและไดพบขอมลสาคญจากการสงเกตในขณะทาการเจาะเกบตวอยางดนคอเรองของนาใตดน เพราะนาใตดนมความสมพนธกบระดบนาในสระนาในพนทศกษา และเปนขอมลทยงไมเคยมการนามาอธบายในการศกษาเรองการชลประทานในพนทศกษามากอน

การนาขอมลเรองความสงและลกษณะของพนทมาประกอบในการศกษาเรองการจดการนาในครงนทาใหไดขอมลในเรองการไหลของนาและวฏจกรของนาในพนทศกษาเมองดงละครทแตกตางจากการศกษาในอดตในเรองการนานาจากลาคลองภายนอกเขามาในบรเวณคเมองซงการศกษาในครงนพบขอสรปทแตกตางออกไปวา แหลงนาทเขามาในคเมองนนมาจากพนทสงกวาบรเวณตวเมองและนาฝน และการศกษาเมองศรมโหสถทการศกษาในครงนไดพบขอมลเพมเตมในเรองสงกอสรางทางชลประทานภายในคเมองดานทศใตและดานอน ๆโดยอาศยขอมลความสงของพนทและขอมลทางวศวกรรมชลประทานจงไดขอสรปวาสงกอสรางภายในคเมองนนมหนาทผลกดนนาใหไหลแรงขนและกระจายไปทวตวเมองซงมขอสรปทแตกตางจากผลการศกษาในอดตทกลาวว าสงกอสรางนมหนาทชะลอนาใหไหลชาลง นอกจากนยงไดขอมลเพมเตมในเรองหนาทการใชงานของคนดนโบราณดานทศตะวนออกเฉยงเหนอของเมองศรมโหสถหรอทเรยกวาถนนพระรถและนางอมรเทว วามความเปนไปไดอยางสงทจะเปนคนดนกนนาเพอใชในการเกษตรกรรมและพบความเปนไปไดถงการทาเกษตรกรรมในพนทลมโดยรอบเมองทมนาขงเชนเดยวกบพนทเมองโบราณอนๆ สวนเมองพระรถ

จงหวดชลบรนนการศกษาในครงนไดพบความเปนไปไดของสงกอสรางทเปนคนดนบรเวณทศเหนอและทศใตทสรางขนตดกบตวคนดนกาแพงเมอง ทสรางขนเพอการชลประทานในการเกบกกนาเพราะมปจจยลกษณะของพนทและวธการสรางทคลายกบการสรางอางเกบนาในพนทของผคนในบรเวณอนเดยใตสมยโบราณจงสอดคลองกบขนาดของเมองทมความใหญโตแตมขอมลถงสระนาภายในเมองเพยงสองแหงเทานน

จงกลาวสรปไดวาเมองโบราณในพนทภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวดไดมการเลอกพนทตงของเมองไดอยางเหมาะสมตามสภาพภมอากาศและสงแวดลอมในสมยนน เพอใหสามารถทจะเปนทตงของตวเมองทใชในการอยอาศย เปนสถานทแลกเปลยนคาขาย เปนสถานทประกอบพธกรรมทางศาสนาและทางการเมอง โดยไดใชความรทางดานการชลประทานเขามาจดการทรพยากรนาทมความจาเปนอยางมากในการดารงชวตใหเกดประโยชนอยางสงสด โดยความรดานการจดการนาและรปแบบการเลอกพนทตงถนฐานนนไดรบการถายทอดมาจากชาวอนเดยเชนเดยวกบรปแบบวฒนธรรมอน ๆ ทผคนในสมยทวารวดรบมาจากอนเดยแลวปรบปรงใหเขากบสภาพแวดลอมของตน สวนแนวคดและความรในการชลประทานนนไดถกถายทอดมาพรอมกบรปแบบทางการปกครองในเรองกษตรยทจะตองสรางระบบชลประทานเพอทจะใหผคนภายใตการปกครองสามารถมทรพยากรนาไวใชในการบรโภค ซงมหลกฐานเปนทแนชดวาในสมยทวาวดนนไดมการปกครองดวยระบบกษตรยเชนเดยวกบอนเดยโบราณ จงตองมการสบทอดคตความเชอและความรทใชในการสรางระบบชลประทานสบตอมา

ขอเสนอแนะ

การศกษาในครงนแมวาจะมการนาขอมลจากหลายดานมาศกษาถงรปแบบการ

ชลประทานในเมองโบราณภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด แตกมขอมลบางประการทมขอจากดในการศกษา โดยเฉพาะในเรองการศกษาถงตะกอนทบถมในบรเวณทคาดวาเปนพนทชลประทานในสมยทวารวดมากอน และหากมการศกษาเพมเตมในดานนเพมมากขนในเรองการกาหนดอายจากตะกอนทพบ จะเกดประโยชนอยางมากตอการศกษาถงเรองราวเกยวกบสมยทวารวดในประเทศไทย กอนทหลกฐานจะถกทาลายไปพรอมกบความเจรญในปจจบน รวมทงขอมลจากการศกษาในเรองการชลประทานในพนทตาง ๆมกพบวาจะมการจารกผสรางสงกอสรางเหลานนอยเสมอแตเปนทนาเสยดายวาในพนทศกษานนไมพบจารกทเกยวของกบการชลประทานเลย ผวจยมความเชอวาจะตองมการสรางจารกทเกยวของไวอยางแนนอนเพยงแตวายงไมมการคน หากมการคนพบจารกทเกยวของจะเกดประโยชนอยางมากตอการศกษาระบบชลประทานสมยทวารวด

รายการอางอง ภาษาไทย กรมพฒนาทดน. จงหวดนครนายก. เขาถงเมอ 25 มถนายน 2555. เขาถงไดจาก

http://r01.ldd.go.th/NYK/webpage/23.htm. กรมพฒนาทดน. แผนการใชทดนภาคตะวนออก. กรงเทพฯ: กระทรวงเกษตรและสหกรณ, 2526. กรมศลปากร “โครงการส ารวจและขนทะเบยนโบราณสถาน, รายงานการส ารวจกลมโบราณสถาน

เมองศรมโหสถ.” 2529. __________. “รายงานการขดคนและขดแตงโบราณสถานสระมรกต เอกสารกองโบราณคด หมายเลข 17/2534.” 2534. __________. “รายงานการขดคนและขดแตงเมองดงละคร อ าเภอเมอง จงหวดนครนายก.” 2536. __________. “รายงานการส ารวจโบราณสถานบอโบราณสระหนองแวง โครงการส ารวจและขน

ทะเบยนโบราณสถาน.” 2529. __________. “รายงานการส ารวจลกษณะรายละเอยดทางโบราณคดภายในเมองศรมโหสถ ต าบล

โคกปบ อ าเภอโคกปบ จงหวดปราจนบร.” 2531. __________. “รายงานการส ารวจและขดแตงโบราณสถาน เมองดงละคร อ าเภอเมอง จงหวด

นครนายก โดย ส านกงานโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 4 ปราจนบร สวนหนงของโครงการศกษาโบราณคดประวตศาสตรเมองนครนายก ตามพระราชด ารสมเดจพระเทพรตนราชสดาสยามบรมราชกมาร.” 2539.

__________. รายงานการขดคนและขดแตงเมองดงละคร อ าเภอเมอง จงหวดนครนายก . กรงเทพฯ: สมาพนธ, 2536.

คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. ปฏบตการธรณวทยาเบองตน (Exercises in Elementary Geology). กรงเทพฯ: มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, 2523.

คณาจารยภาควชาปฐพวทยา มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. ปฐพวทยาเบองตน. ครงท 4. กรงเทพฯ: โรงพมพรงเรองธรรม, 2523.

ชาตชาย รมสนธ. ประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถ 1. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2535. ชศกด ทพยเกษร. “อนเนองมาจากจารกบานชองสระแจง.” ศลปวฒนธรรม, 5 (กรกฎาคม 2527):

23. ตรงใจ หตางกร. อทองเปนเมองชายฝงทะเลจรงหรอ? สาระสงเขปจากเรณวทยาและเรดโอ

คารบอน. เขาถงเมอ 5 มกราคม 2556. เขาถงไดจาก http://sac.or.th/databases /archaeology/sites/default/files/article/files/U-Thong%20palynology.pdf.

ทว ทองสวาง และคณะ. การอานแผนทและภาพถายทางอากาศ: Map and Photo Reading(GE230). กรงเทพฯ: ส านกพมพมหาวทยาลยรามค าแหง, 2547.

ทวา ศภจรรยา และ ผองศร วนาสน. เมองโบราณบรเวณชายฝงทะเลเดมของทราบภาคกลางของประเทศไทย การศกษาทตงและภมศาสตรสมพนธ. กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณ, 2524.

ธาตร อนยฤทธ. ผอ านวยการโรงเรยนวดหนองทองทราย. สมภาษณ, 12 มถนายน 2555. นภามาศ วารเวยง และคณะ. “รายงานเบองตนการขดแตงและขดคนทอ าเภอโคกปบ จงหวด

ปราจนบร.” 2530. นฤมล บญแตง. การแบงภมภาคทางภมศาสตร. เขาถงเมอ 19 ตลาคม 2555. เขาถงไดจาก

http://www.royin.go.th/th/knowledge/detail.php?ID=1378. บรรจบ เทยมทด. “การส ารวจและขดแตงโบราณวตถสถาน เมองเกาพระรถ ดงศรมหาโพธ อ. ศร

มหาโพธ จ. ปราจนบร ตอนท 1.” ศลปากร 13, 2 (2512): 48 – 59. __________. “การส ารวจและขดแตงโบราณวตถสถาน เมองเกาพระรถ ดงศรมหาโพธ อ. ศรมหา

โพธ จ. ปราจนบร ตอนท 2.” ศลปากร 13, 2 (2512): 76 – 92. __________. “รายงานการส ารวจและขดแตงโบราณวตถสถาน เมองเกาพระรถ อ าเภอพนสนคม

จงหวดชลบร.” ศลปากร 13, 5 (กรกฎาคม – ธนวาคม 2551): 79. บญชา คเจรญไพบลย. ภมศาสตรประเทศไทย. พษณโลก: ภาควชาภมศาสตรและสงคมศาสตร

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ , 2525. ประสาร บญประคอง. “ค าอานศลาจารกอกษรอนเดยใตภาษาสนสฤต ไดมาจากชองสระแจง ต.ตา

พระยา อ.ตาพระยา จ.ปราจนบร.” ศลปากร 12, 1 (พฤษภาคม 2511): 78. ผาสข อนทราวธ. ทวารวด: การศกษาเชงวเคราะหจากหลกฐานทางโบราณคด . กรงเทพฯ : โรง

พมพอกษรสมย, 2542. __________. สวรรณภมจากหลกฐานทางโบราณคด. กรงเทพฯ: โรงพมพอกษรสมย, 2548. พระครศรมหาโพธคณารกษ. "เมองโบราณในลมน าบางปะกง.” โบราณคด, 4 (2511): 14-25. พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว. พระราชหตถเลขาในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว เรองเสดจประพาสมณฑลปราจนบร เมอ ร .ศ . 127. พระนคร: โรงพมพอดมเดช, 2495.

พชร คณะสาร. “การศกษาสระน าโบราณนอกศาสนสถานบรเวณเมองพระรถและบานหวชา จ.ปราจนบร.” สารนพนธปรญญาบณฑต สาขาวชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2530.

พรพน พสณพงศ. ประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถ 1. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2535. __________. “แมน าและล าคลองทถกลม” ใน เอกสารวชาการทางโบราณคด, 70 – 84., ม.ป.ท.,

ม.ป.ป. อดส าเนา __________. “รายงานการขดคนและขดแตงเมองดงละคร อ าเภอเมอง จงหวดนครนายก.” 2536.

พรพน พสณพงศ. ประวตศาสตรและโบราณคดเมองศรมโหสถ 2. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2536. มานต วลลโภดม. “พนสบดกาลา.” เมองโบราณ 5, 3 (ตลาคม – พฤษภาคม 2521): 81 – 88. มทตา ณรงคชย. “บทบาททางเศรษฐกจของเมองโบราณดงละคร ในฐานะกลมเมองทา ชายฝงทะเล

ภมภาคตะวนออก.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2538.

ยอรช เซเดส. ประชมศลาจารก ภาคท 2 จารก ทวารวด ศรวชย ละโว. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2504.

ศรศกร วลลโภดม. “รองรอยของชมชนโบราณทลมน าพานทอง.” เมองโบราณ 5, 3 (ตลาคม – พฤษภาคม 2551): 39 – 52.

__________. “อารยธรรมฝงทะเลตะวนออก, ดงศรมหาโพธกบการด าเนนงานโบราณคด .” ศลปวฒนธรรมฉบบพเศษ, (2545): 65 – 67.

สถานอตนยมวทยาจงหวดปราจนบร. พนทเสยงภยจงหวดปราจนบร. เขาถงเมอ 28 ตลาคม 2555. เขาถงไดจาก http://www.prachin.tmd.go.th/aear.htm.

สถาบนสงเสรมการสอนวทยาศาสตรและเทคโนโลย (สสวท.). การตรวจคาความเปนกรด – เบสของดน. เขาถงเมอ 20 กมภาพนธ 2556. เขาถงไดจาก http://www3.ipst.ac.th/globe thailand/index.php?option=com_content&view=article&id=5 9 % 3 A-soil-ph&catid=38%3A--soil&Itemid=57

สมจตร อนยฤทธ. วทยากรประจ าโบราณสถานดงละคร. สมภาษณ, 11 มถนายน 2555. สมพงษ ละมย. ชาวบานผอยอาศยในพนทเมองพระรถ จงหวดชลบร. สมภาษณ, 13 มนาคม 2556. สมศกด ทองมลเนอง. “การศกษาสงกอสรางดวยดนทเรยกวา ถนนโบราณภายในเขตจงหวด

ปราจนบร.” สารนพนธปรญญาบณฑต คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2531. สวาท เสนาณรงค. ภมศาสตรประเทศไทย. กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพานช, 2512. สมฤทธ สขเมอง. “ปจจยทางสงแวดลอมทมผลตอการตงถนฐานของเมองโบราณสมยทวารวดบรเวณ

ชายฝงตะวนออก.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2531.

สายสนย พทธาคณเจรญ. วศวกรรมอทกวทยา. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยเทคโนโลยมหานคร, 2551. กระทรวงวทยาศาสตรและเทคโนโลย. ส านกงานพฒนาเทคโนโลยอวกาศและภมสารสนเทศ จากหวง

อวกาศสพนแผนดนไทย. กรงเทพฯ: ดานสทธาการพมพ, 2534 ส านกโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาต กรมศลปากร . “หนงสอคมอน าชมพพธภณฑสถาน

แหงชาต ปราจนบร.” 2542. ส านกศลปากรท 5. “รายงานการขดคนทางโบราณคด โครงการอนรกษเมองดงละคร.” 2538.

สน สนสกล. “การจดการทรพยากรทรายของประเทศไทย.” เอกสารประกอบการสมมนาทางวชาการ กรมทรพยากรธรณ.

__________. “รายงานการขดคนและขดแตงเมองดงละคร อ าเภอเมอง จงหวดนครนายก.” 2536. สนชย กระบวนแสง. “โบราณคดทางอากาศ.” โบราณคด 1, 4 (เมษายน - มถนายน 2511): 66-67. สรประภา เทพวมลเพชรกล. “การเปลยนแปลงสภาพภมสณฐานและพชพรรณในพนทลมภาคกลาง

ตอนลางทเกดจากการถอยรนของน าทะเลในชวงสมยโฮโลซนตอนปลาย .” วทยานพนธปรญญาปรชญาดษฎบณฑต สาขาวชาโบราณคด สมยประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2555.

สจตต วงศเทศ. วดตนโพธศรมหาโพธ ต าบลโคกปบ อ าเภอศรมหาโพธ จงหวดปราจนบร . พระนคร: อกษรสมพนธ, 2511.

สนนท แพงมา. ผใหญบานหม 1 ต าบลหนองโพรง อ าเภอศรมหาโพธ จงหวดปราจนบร . สมภาษณ, 20 ตลาคม 2555.

สเมธ ชมสาย ณ อยธยา. น า บอเกดแหงวฒนธรรมไทย. กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพาณชย, 2529. สรพล นาถะพนธ. “ดงละคร ชมชนสมยทวารวด.” ศลปวฒนธรรม 7, 11 (กนยายน 2529): 122. สรตน เลศล า และ อลซาเบธ มวร. “ภาพถายทางอากาศชดวลเลยมส- ฮนต.” เมองโบราณ 31, 3

(กรกฎาคม – กนยายน 2548): 130. อภสทธ เอยมหนอ. ธรณวทยา. กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพาณช, 2516. อ าพน กจงาม. “เมองศรมโหสถระบบการเกบกกน า.” ศลปากร 46, 5 (2546): 72-81. อ าไพ สลกษณานนท . “การศกษาเมองพระรถ อ าเภอพนสนคม จงหวดชลบร จากหลกฐาน

โบราณวตถสถานและชนดนทางโบราณคด.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2530.

อ าเภอสรางคอม. โบราณสถานหลมเมอง. เขาถงเมอ 5 มกราคม 2556. เขาถงไดจากhttp://sangkhom.udoncity.info/p/blog-page_1272.html

ภาษาตางประเทศ A.L. Bashnam. The wonder that was india. Collins: Fontana, 1972. Peter Acker. Weirs and Flumes for Flow Measurement. Cichester: John wiley &

Sons. Ltd, 1978. Anuradha Seneviratna. The springs of sinhala civilization, (An illustrated Survey of

the Ancient Irrigation System of Sri Lanka). New Delhi: Raj Press, 1983.

Apple Inc. iOS 5: Understanding Location Services. Accessed June 30, 2012. Available from http://support.apple.com/kb/HT4995?viewlocale=en_US &locale=en_US.

B. Hudson, and T. Lustig. “Communities of the past: A view of the old walls and hydraulic system at Srikshetra, Myanmar (Burma).” Journal of Southeast Asia Studies, 39 (2008): 285.

B.H. Samuelson. “Report on the Irrigation Works in the Magwe District.” Rangoon and prepended, (1914): 73-75.

Coedes. G Deux inscriptions Sanskrites du Fou-nan. Paris: BEFEO, 1931. D.R. Wilson. Air Photo Interpretation for Archaeologists. London: B T Batsford,

1982. E. Hultzsch. Epigraphia Indica Vol I. Delhi: The Bengal Press, 1893. G.H. Luch. “Old Kyaukse and the coming of the burmans.” J.B.R.S., XLII (1959): 75-

112. H. Parker. Ancient Ceylon. New Delhi: Asian Educational Services, 1981. H. Sarkar, B.N. Misra. Nagarjunakonda. Calcutta: Sree Saraswaty Press Limited, 1966. H. Sarkar. “Kesarapalle, 1962.” Ancient India, 22 (1966): 35-37. I. Mabbett, and D. Chandler. The Khmers. Oxford: Blackwell, 1995. James C. M. Khoo. Art & Archaeology of Fu Nan Pre-Khmer Kingdom of the Lower

Mekong Valley. Bangkok: The Southeast Asian Ceramic Society, Orchid Press, 2003.

J. Stargardt, G. Amble and B. Devereux. “Irrigation Is Forever: A study of the post-destruction Movement of water Across the Ancient Site of Sri Ksetra, Central Burma” In Satellite Remote Sensing; A new tool for Archaeology, 247 – 267. Lasaponara R and Masini N. United Kingdom: Springer, 2012.

J. Stargardt. Satingpra I: The Environmental and Economic Archaeology of South Thailand. United Kingdom: Oxford, 1983.

J. Stargardt. The Ancient Pyu of Burma. Singapore: PACSEA CAMBRIDGE, 1990. Julian Shaw, John Sutcliffe, Lindsay Lloyd-Smith, Jean-Luc Schwenninger, M.S.

Chauhan. “Ancient Irrigation and Buddhist History in Central India:

Optically Stimulated Luminescence Dates and Pollen Sequences from the Sanchi Dams.” Asian perspectives, 46 (2007): 166-201.

K. A. Wittfogel. Oriental Despotism: A COMPARATIVE STUDY OF TOTAL POWER. New Haven and London: Yale University press, 1957.

L. Hamill. Understanding, Hydraulics: A guide to the basic principle of Hydraulics with an explanation of the essential theory. Hampshire: Macmillans, 1995.

Leviavsky Serg. Design Textbooks in civil engineering: Volumn IV, River and Canal Hydraulics. London: Chapman and Hall, 1965.

Malleret. L' Archeologie du Delta du Mekong. Paris: publication de I' Ecole Francaise d'Extreme Orient, 1960-62.

Manguin and Vo Si Khai. “Excavation at the Ba The / Oc Eo complex (Vietnam): preliminary report on the 1998 campaign.” Southeast Asian Archaeology 1998: proceedings of the 7th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists, Berlin, 31 August - 4 September 1998.

Munsell color. Munsell soil color charts. Accessed February 20, 2013. Available from http://munsell.com/color-products/color-communications-products/environmental-color-communication/munsell-soil-color-charts/.

NASA. Aster Global Digital Elevation Map Announcement. Accessed May 6, 2013. Available from http://asterweb.jpl.nasa.gov/gdem.asp.

P. Bishop, D.C.W. Sanderson, and M. T. Stark. “OSL and radiocarbon dating of a pre-Angkorian canal in the Mekong delta, southern Cambodia.” Journal of Archaeological Science, 31 (2004): 319-336.

P. Nutalaya and J.J. Rau. The Sinking Metropolis. Bangkok: Episodes. 1981. P. Paris. Anciens canaux reconnus sur photographies aeriennes dans les

provinces de Ta-Keo, Chau-Doc, Long Xuyen et Rach-Gia. Paris : Bulletin de I'Ecole Francaise d'Extreme Orient, 1941.

PANCROMA Satellite Image Processing. Aster DEM Download Procedure. Accessed March 24, 2013. Available from http://www.terrainmap.com/rm23.html.

R.A.L.H. Gunawardhana. “Inter-Social transfer of Hydraulic technology in Pre-Colonial South Asia.” Southeast Asian Studies (SAS) Tokyo, 22 (1984): 117 – 120.

R.K. Linsley, M.A. Kohler, and J.L.H. Paulhus. Hydrology for Engineers. U.S.A: McGraw-Hill Publishing, 1982.

R.L. Brohier. Ancient Irrigation Works in Ceylon. Sri-Lanka: Colombo, Government Press, 1934-1935.

Spriggs Matthew. Marxist Perspectives in Archaeology. Cambridge: Cambridge University Press, 1984.

Sri Lanka (Ceylon) for the archeological department. Epigraphia Zeylanica Vol. I. London: Oxford University Press, 1904 – 1912.

Srinivasan. T.M.. “A brief account of the ancient irrigation engineering systems prevalent in south India.” In National Comission for the Compilation of History of Sciences of India, 320-321. New Delhi: Bahadur Shah Zafar Marg, 1994.

V. Venkayya. “Irrigation in Southern India in Ancient Time.” Calcutta, Archaeological Survey of India 1906 (Annual Report 1903-4: 205-211).

Wales Quarich. Dvaravati : The Ealiest Kingdom of Siam (6th to 11th Century A.D.). London: University of London, 1969.

ภาคผนวก

ภาคผนวก ก

GPS บนเครองมอแสดงผล Apple iPad 2

GPS บนเครองมอแสดงผล Apple iPad 2 นนมการประมวลสญญาณแสดงต าแหนงทตง 2 แบบโดยใชสญญาณดาวเทยมเปนตวระบและเมอไมสามารถใชสญญานดาวเทยมไดจะเปลยนไป ใชระบบสญญาณโทรศพทซงมการระบต าแหนงตามเสาสงสญญาณ1

1Apple Inc., iOS 5: Understanding Location Services, accessed June 30,

2012, available from http://support.apple.com/kb/HT4995?viewlocale=en_US&loca le=en_US.

ภาคผนวก ข

การวดความสงดวยโปรแกรม Elevation Chart

การวดความสงดวยโปรแกรม Elevation Chart ท างานบนระบบปฏบตการIOS ของเครองแสดงผล Apple Ipad ซงใชขอมลความสงและการระบต าแหนงบนพนผวโลกและการแสดงผลของบรษท Google Inc. ซงมขอมลลกษณะภมประเทศครอบคลมพนทประเทศไทย

ภาคผนวก ค

การวดสของดน

สของดน (Soil Color) บงบอกถงสารเคมทเคลอบอยทอนภาคของดน ปรมาณสารอนทรยในดนและความชนในดน ตวอยางเชน ดนทมอนทรยสารมากมกเปนดนทมสเขม แรธาตบางชนด เชน เหลก จะท าใหดนมสแดงและเหลองทผวอนภาคดน ดนในทแลงมกมสขาวเนองจากมการสะสมของผลกเกลอและดางตาง ๆ เชนแคลเซยมคารบอเนต และ โซเดยมคลอไรด เปนตน เคลอบอย สของดนอาจมผลมาจากปรมาณความชนในดน ความชนของดนนนขนอยกบการระบายน าและการขง ดงนน ดนทมความชนมากจงมกจะมสเขมกวาดนปกต ในการเทยบสดนนนยดตามหลกการของ Munsell รหส Munsell เปนรหสสากลทใชในการบรรยายสของดน โดยใชตวแทนชนดของสและตวเลขก ากบ 3 ตวโดยไลตามล าดบ คอ Hue Value และ Chroma

วธการตรวจวด

หยบเมดดนจากตวอยางดนแตละชนมาสงเกต และบนทกลงในใบบนทกขอมล

วาเมดดนนน ชนแหง หรอวา เปยก ถาแหงใหท าใหชนเลกนอยดวยน าจากขวดทเตรยมไป

บเมดดนออกเปน 2 สวน

ยนใหแสงอาทตยสองผานไหลไปทสมดเทยบสดนและตวอยางดนทก าลงตรวจวดสดน

เปรยบเทยบสจาก Munsell Color Book หรอ

โปรแกรม Munsell

บนทกคาสดนลงในใบบนทกขอมล

ภาพท 93 ภาพแสดงการวดสดน โดยใช Munsell Color Book

ภาพท 94 ภาพตวอยางโปรแกรม mColorBook เพอใชในการวดส

ภาพท 95 ภาพแสดงคา Hue

Hue เปนตวเลขและตวอกษรประกอบกน คา Hue แสดงถงต าแหนงของสบนวงลอส (Color Wheel) สญลกษณอกษรแตละตวแทนสตาง ๆ ไดแก B-สน าเงน BG-สน าเงนเขยว G-สเขยว GY-สเขยวเหลอง (สสม) N- สเทา ขาว ด า PB-สมวงน าเงน P-สมวง RP-สมวงแดง R-สแดง RY-สเหลองปนแดง Y-สเหลอง YR-สแดงปนเหลอง

ภาพท 96 ภาพแสดงคา Value

Value เปนเลขตวแรกกอนเสนขดคน คา Value แสดงถงคาความสวางของส ระดบของชวงความสวางเรมจาก 0 ซงเปนสด าสนท จนถง 10 ซงเปนสขาวบรสทธ

ภาพท 97 ภาพแสดงคา Chroma

Chroma เปนตวเลขหลงเสนขดคน (/) คาChroma บรรยายถงความเขมของส สทมคา Chroma ต าบางครง เรยกสออน ในขณะทสมคา Chroma สงเรยกวามความอมตวขอสสงมความเขม หรอแก (Vivid) ตามระดบความเขมของส เรมจาก 0 ส าหรบสทมความเขมปานกลางเพมความเขมไปเรอย ๆ เมอมคาสงขน1

2Munsell color, Munsell soil color charts, Accessed February 20, 2013,

Available from http://munsell.com/color-products/color-communications-products/environmental-color-communication/munsell-soil-color-charts/.

ภาคผนวก ง

การวดความเคมในดน

การวดคาความเคมในดน Soil salinity อาศยการวดคาความน าไฟฟาของสารละลายจากดน ซงเปนสดสวนโดยตรงกบปรมาณของเกลอในดน โดยก าหนดวาดนเคมจะม คาความน าไฟฟาเกน 4 มลลโมห/เซนตเมตร มจ านวนเปนรอยละของธาตโซเดยมทสามารถแลกเปลยนไดนอยกวารอยละ 15 และมคาความเปนกรด-ดาง (pH) นอยกวา 8.51

การศกษาในครงนไดน าตวอยางดนทไดจากการเกบตวอยางดนดวยวธเจาะดวยสวานดน มาทดสอบหาคาความไฟฟา Electrical Conductivity (EC) ดวยเครอง Electrical conductivity testers รน HI 98304 Hanna instruments (Romania)

1กรมทรพยากรธรณ, การวดคาความเคมของดนท าไดอยางไร, เขาถงเมอ 20 กมภาพนธ 2556, เขาถงไดจาก http://www.dmr.go.th/ewt_news.php?nid=1096&filename=index.

วธการตรวจวดคาความเคมของดน

น าตวอยางทไดมาตากใหแหง

ท าการบดเพอใหไดเมดดนทระเอยดและรอนดวยตะแกรง

ชงน าหนก

ผสมน ากลนดวยอตราสวน 1:5

คนใหเขากนแลวทงไวใหตกตะกอน

ท าการวดดวยเครองมอ Electrical Conductivity Testers (ECt values)

น าคาทไดมาค านวณดวยสตรค านวณความเคมดงน

ECe = (ECt x 6.0) / (1 + 0.02(t – 25))

เมอ t คอ อณหภมของสารแขวนลอย

ECt คอ คาการน าไฟฟาของสารแขวนลอยดนทอณหภม

ตารางท 18 ตารางจ าแนกระดบความเคมความเขมขนของเกลอ

ECe ความเขมขนของเกลอ(%) ระดบความเคม

<2 <1 ไมเคม

2-4 1.0-1.5 เคมเลกนอย

4-8 1.5-3.5 เคมปานกลาง

8-16 3.5-7.0 เคมมาก

>16 >7.0 เคมจดมาก ทมา: คณาจารยภาควชาปฐพวทยา คณะเกษตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, ปฐพวทยาเบองตน, 2526

ภาพท 98 ภาพแสดงการใชเครองมอวดคาความน าไฟฟาในดน Electrical Conductivity

ภาคผนวก จ

การวดความเปนกรด – ดางของดน

การตรวจวดคาความเปนกรด-ดาง (Soil pH) ความเปนกรด เปนดางของดนหรอบางครงเรยกวาปฏกรยาดน (Soil Reaction) เปนสมบตทเกยวของกบสารละลายดน โดยระบเปนคา pH การตรวจวดสามารถบงบอกถงลกษณะของดนตนก าเนด และสารเคมทอยในดนรวมทงน าทอยในดน

ขนตอนการตรวจวด

น าตวอยางดนมาผสมน ากลนในภาชนะบกเกอร อตราสวน 1:5

ใชแทงแกวคนดนนานเวลา 30 วนาท แลวพกทงไว 3 นาท ท าซ ากน 5 ครง

เมอครบจ านวน 5 ครงแลวตงทงไวจนดนในบกเกอร

ตกตะกอนจะเหนน าใส อยบรเวณดานบน

จมเครองวด pH ลงไปบรเวณน าใส รอจนคาหยดนงแลวจงอานคา

เทยบส โดยอปกรณทใช เครอง INDEX ID 1000

ตารางท 19 ตารางแสดงคา pH

คา pH การแปลความหมาย

5.4 – 4.5

4.5 – 4.5

4.4 – 0.5

0.5 – 0.4

0.0 – 3.7

3.5 – 3.7

3.7 – 7.5

7.4 – 7.5

กรดแกจด

กรดจดมาก

กรดจด

กรดปานกลาง

กรดออน

กลาง

เบสออน

เบสปานกลาง

เบสจด

เบสจดมาก

ทมา: สถาบนสงเสรมการสอนวทยาศาสตรและเทคโนโลย (สสวท.), การตรวจคาความเปนกรด – เบสของดน, เขาถงเมอ 25 กมภาพนธ 2440, เขาถงไดจาก http://www3.ipst.ac.th/globe thailand/ index.php?option=com_content&view=article&id=59%3A-soil-ph&catid= 38%3A--soil&Itemid=57.

ภาคผนวก ฉ

วศวกรรมชลประทานทเกยวของ

วศวกรรมชลประทานทเกยวของกบการศกษาเรอง การศกษาการจดการน าในภาคตะวนออกของประเทศไทยในสมยทวารวด

ภาพท 99 ภาพแผนผงสงกอสรางในคเมองดานทศใต ทมา: อาพน กจงาม, “เมองศรมโหสถ: ระบบการเกบกกน า”, ศลปากร 46, 5 (พ.ศ. 2546), 77.

การพบสงกอสรางทางชลประทานบรเวณในคเมองศรมโหสถสามารถนารปทรงของแทนศลาแลงทพบน นมาวเคราะหเปรยบเทยบทางวศกรรมชลประทานไดดงน คณสมบตของน าทมน าหนกและมแรงดนในทกทศทาง การไหลของน าจะไหลจากทสงไปสทตาเสมอตามแรงโนมถวงของโลก ดงน นหากมชองไมวาขนาดเลกหรอใหญน าจะสามารถซมผานไปได ดวยการลดขนาดชองทางไหลของน าจากมวลน าทมจานวนมากโดยใหมชองผานทมขนาดเลกจะทาใหการไหลของน าทดานปลายมความเรวดวยอตราน าหนกทอยดานหลงชองทางน น ๆ คณสมบตดงกลาวการไหลในพ นทบงคบมสงกดขวางจงทาใหเกดความเรวมากข นในบรเวณปลายทางเมอผานอปสรรคมาแลว กระแสน าจะปะทะลงบนพ นผวหนาตดทเรยบและไหลผานออกทางชองทางทออกได การไหลของน าในทบงคบเมอพบกบสงกดขวางทมสนคมจะทาใหน าน นเกดการบบตวและเกดการนาพาน าทไหลชากวาในดานหลงสงกดขวางจนเกดการหมนตวและไหลออกตามกระแสน าไป4 (ดเพมเตมเรองการไหลของน าในฝายก นน ารปแบบตางๆ5)

4Hamill, L., Understanding, Hydraulics: A guide to the basic principle of

Hydraulics with an explanation of the essential theory, (Hampshire: Macmillans 1995), 125.

5Peter Acker, Weirs and Flumes for Flow Measurement, (Cichester: John wiley & Sons. Ltd, 1978), 250.

ภาพแสดงการไหลวนของน า

ทมา: Hamill, L., Understanding, Hydraulics: A guide to the basic principle of Hydraulics with an explanation of the essential theory, (Hampshire: Macmillans 1995), 123.

เมอน าผานพ นผวผนงทมลกษณะหยาบไมราบเรยบจะมผลตอการไหลของน าในลกษณะตาง ๆ กนโดยผนงทมการขดเวาเขาไปในผนงแบบทรงสเหลยม จะทาใหเกดการไหลทเรยกวา Quasi-smooth หรอคลายกบราบรนจะสงผลใหน าทไหลดานทางน าปกตไหลไปในทศทางเดมแตน าในชองผนงสเหลยมจะเกดการหมนวน โดยทการไหลของน าน นไมมผลกระทบจากรปแบบผนงดานขาง หรอทเรยกวา Skimming Flow คอการไหลผานหนาอปสรรคไป สาเหตทน าภายในชองผนงน นเกดข นเพราะความเรวของกระแสน าผานน าทอยนงในชองผนงดวยความเรวทไมเทากนจงเกดการฉดใหน าภายในชองผนงหมนตว6

6Leviavsky Serg, Design Textbooks in civil engineering: Volumn IV, River and

Canal Hydraulics (London: Chapman and Hall, 1965), 62-63.

ภาพท 100 ภาพการไหลของน าผานพ นผวแบบกงเรยบ

ทมา: Leviavsky Serg, Design Textbooks in civil engineering: Volumn IV, River and Canal Hydraulics, (London: Chapman and Hall 1965), 34.

ภาคผนวก ช

ระบบน าใตดน

ระบบน ำใตดน

การศกษาทางวศวกรรมอทกวทยา ไดอธบายถงการเกดนาใตผวดนดงน ชนดนทอยเหนอระดบนาใตดน (Vadose zone) เปนชนดนทยงไมอมตวดวยนา ประกอบดวยเนอดน อากาศ และนาบรรจอยทแทรกตวอยในเมดดนในบรเวณนเปนนาทสมผสกบอากาศ ชนดนทมนาบรรจอยเตมในชองวางของเมดดน (Phreatic zone) หรอเรยกอกอยางหนงวา Groundwater zone ขอบเขตบนของชนดนในชนน เรยกวา Water table ซงพชทสามารถหยงรากถงชนดนนเรยกวา Phreatophyte ในฤดแลงพนทเหลานจะไมขาดนา นาใตดนนจะมการไหลจากทสงลงสทตาดวยแรงโนมถวงของโลก นนคอถาระดบนาใตดนสงกวาระดบนาในแหลงนาผวดน เชน แมนา ลาคลอง หนอง บง นาใตดนจะไหลลงสแหลงนาผวดน7

ควำมช นในดนช น Vadose zone น นสำมำรถแบงเปน 3 ชนดดงน

1. Soil water คอ ความชนทอยในชนรากพช (root zone) ซงเปนชนดนทรากพชสามารถงอกยากลงไปถงได มความหนาของชนดนตามระดบนาทจะเปลยนแปลงขน ลง เนองจากพชไดนานาไปใช และปรมาณนาทซมลงไปสใตผวดนมความผนแปรไปตามฤดกาล พชทมรากหยงลกลงไปเพยงชนดนชนนเรยกวา Xerophyte เมอนาใตดนมระดบลดลงโดยเฉพาะในฤดแลง พชเหลานจะขาดนา

2. Capillary fringe คอ ความชนทถกยกตวสงขนไปเหนอระดบนาใตดนดวยแรงยกตว(capillary force) เพราะแรงยดเหนยวระหวางโมเลกลของนากบเมดดนมมากกวาแรงยดเหนยวระหวางโมเลกลของนากบนาดวยกน ความชนในสวนนมขอบเขตเหนอระดบนาใตดน capillary fringe จะขนสงหรอตา ขนอยกบระดบนาใตดน และขนาดของเมดดนสาหรบเมดดนขนาดเลกความชนในดนจะยกตวขนไปไดตากวา

3. Intermediate zone เปนชนนานาใตผวดนทยงไมอมตวดวยนาซงแทรกอยระหวางชน Soil water และชน Capillary fringe และมคาความชนคงททจด Field capacity นนคอนาใตผวดนในสวนนจะยงคงมการซมลกลงไปในชนนาใตดนดวยแรงดงดดของโลกอยตลอดเวลา8

7สายสนย พทธาคณเจรญ, วศวกรรมอทกวทยำ, (กรงเทพฯ: มหาวทยาลยเทคโนโลยมหา

นคร, 2551), 204. 8R.K. Linsley, M.A. Kohler, and J.L.H. Paulhus, Hydrology for Engineers, (U.S.A:

McGraw-Hill Publishing, 1982), 87.

ภาพท 101 ภาพตดเปลอกโลกและแสดงลกษณะของนาใตผวดน

ทมา: R.K. Linsley, M.A. Kohler, and J.L.H. Paulhus, Hydrology for Engineers, (U.S.A: McGraw-Hill Publishing, 1982), 87.

ภาคผนวก ซ

การศกษาทางโบราณคดโดยใชภาพถายทางอากาศ

เปนททราบกนดมาเปนระยะเวลานานแลววาการศกษาทางโบราณคดโดยใชภาพถายทางอากาศ เปนเครองมอชนดหนงทจะชวยประหยดเวลาในการส ารวจหาแหลงโบราณคด หรอศกษาถงสภาพรองรอยของชมชนโบราณและเมองโบราณตามสถานทตาง ๆ ไดอยางสะดวก เชนการศกษาลกษณะของเมองโบราณ หรอรปแบบของเมองโบราณ ตลอดจนล าน า และการเปลยนแปลงของล าน าทอาจเปนปจจยหนงทท าใหชมชนโบราณน น ๆ รางไป

ในตางประเทศไดมการน าภาพถายทางอากาศมาใชในทางโบราณคดอยางชานาน โดยเรมจากกองทพองกฤษไดน ากลองถายรปตดไปกบบอลลนเพอถายภาพ Stone henge เปนคร งแรกเมอ พ.ศ.2423 ตอมาในชวงสงครามโลกคร งท 1 พนโท Theodor Wiegand ชาวเยอรมนไดถายภาพทต งของเมองโบราณในยโรปไวเปนจ านวนมาก เพอศกษาทต งและลกษณะของเมองโบราณเหลาน นและจดท าหนงสอเผยแพร ตอมาพนโท G.A. Beasly จงน าวธการเหลาน มาถายภาพเมองโบราณแหงหนงใกลกบเมองแบกแดด ในตะวนออกกลาง พบคน าและคลองระบายน าโบราณจ านวนมาก ขอมลเหลาน ท าใหนกโบราณคดในสมยน นตนเตนเปนอยางมาก จงไดน าภาพถายทางอากาศมาศกษากนอยางแพรหลาย ในพ นทตาง ๆ 9

ในชวงระหวางสงครามโลกคร งท 2 ส านกฝรงเศษแหงปลายบรพาทศ (Ecole Francaise d' Extrem-Orient) โดยความรวมมอกบกองทพอากาศเวยดนามและกองทพอากาศกมพชา ไดใชภาพถายทางอากาศส ารวจ พบโบราณสถาน ชมชนโบราณมากมาย 10 ในชวงเวลาเดยวกน พนตร Williams Hunt ชาวองกฤษ11ไดรบมอบหมายใหถายภาพประเทศไทยเพอใชท าแผนททางยทธศาสตร ของกองทหารสมพนธมตร แตเขามความสนใจทางโบราณคดผหนงจงไดส ารวจโบราณสถานและชมชนโบราณไปในคราวเดยวกน การส ารวจคร งน ไดรบการพมพเผยแพรในวารสารสยามสมาคม ฉบบเดอนมถนายน พ.ศ. 2492 หลงจากน นจงไดมการตนตวในวงการโบราณคดไทยมากข นทจะน าภาพถายทางอากาศมาประกอบใชในการศกษา

9D.R. Wilson. Air Photo interpretation for Archaeologists, (London: B.T.

Batsford Ltd 1982), 10-13. 10สนชย กระบวนแสง, “โบราณคดทางอากาศ,” โบราณคด 1, 4 (เมษายน - มถนายน

2511), 66-67. 11สรตน เลศล า และ อลซาเบธ มวร, “ภาพถายทางอากาศชดวลเลยมส- ฮนต,” เมอง

โบราณ 31, 3 (กรกฎาคม – กนยายน 2548), 130.

วธการของภาพถายทางอากาศ แบงเปน 3 แบบ คอ

1. ภาพถายแนวดง Vertical เปนภาพถายทใหแกนของกลองถายภาพต งฉากกบพ นโลก

2. ภาพถายแนวเฉยง Oblique เปนภาพถายทใหแกนของกลองถายภาพท ามมแหลมกบพ นโลก อยางไรกตามการก าหนดองศาในการถายภาพ ข นอยกบจดประสงคในการถายภาพ แตสวนใหญแลวจะนยมถายภาพเปนมม 30 องศากบพ นผวโลก

3. การถายแบบผสม Composite เปนภาพถายทไดมาโดยการใชกลองทมเลนซทางดงหนงเลนซ และเลนซทางเฉยงสองเลนซ หรอมากกวา

นอกจากนแลวยงสามารถแบงยอยชนดการถายภาพออกเปนยอยๆ ได ดงน

1. การถายภาพเฉพาะจด Pin point คอภาพถายแนวดงภาพเดยว โดยสวนใหญเปนภาพถายทมอตราสวนใหญ และอาจใชในการถายเฉพาะชมชน , เมองโบราณ หรอโบราณสถานทมรายละเอยด

2. การถายภาพเปนแถบ Strip เปนการถายภาพแนวดงไปตามแนวทางบนของเครองบน การถายภาพชนดน จะมการถายภาพซอนกนไปเรอย ๆ ดงน นในแตละภาพจะมพ นทภาพททบซอนในภาพตอไป 20-30 เปอรเซนต ข นอยกบชนดของเลนซทใช

3. การถายภาพแบบตอ Mosaic เปนการน าภาพแนวดงหลาย ๆ มาตอกน และภาพตอทไดจากการน าภาพถายแบบแถบมาตอกนเรยกวา Strip mosaic ซงแบงยอยออกเปน 2 ประเภทคอ

3.1 ภาพตอไมบงคบ Uncontrolled mosaic เปนภาพตอทเกดจากการเอาภาพถายมาวาง ใหรายละเอยดตดตอกน ขอดของภาพตอไมบงคบคอท าใหเหนรปรางทชดเจน เชน คลองสงน าโบราณ คเมองโบราณ ถนนโบราณ และแสดงภมประเทศไดเปนอยางด ขอเสยน นคอ ในเรองระยะทาง และทศทางเพราะมาตราสวนของภาพสม าเสมอทวกนท งแผน

3.2 ภาพตอบงคบ Controlled Mosaic เปนภาพทเกดจากการเอาภาพถายแนวดง มาปะตดปะตอกนเขา โดยใหจดตางๆ ในภาพตอ ถกทศทางและระยะกบทท าการค านวณไดจากการ Survey Mosaic ภาพตอชนดน มความแนนอนในเรองมาตราสวน และทศทางจงสามารถน ามาใชไดอยางด

การแปลความหมายของภาพถายทางอากาศ Air-photo Interpretation

การแปลความหมายของภาพถายแบงไดตามสงทปรากฏดงน

1. ส ตามหลกการแลวพ นผวทเรยบยอมตองสะทอนแสงไดด ดงน นหากกลองถายภาพอยในต าแหนงทเหมาะสม ภาพทไดจะเหนเปนสขาว ถาต าแหนงไมเหมาะสมแสงจะเขากลองไดนอยจงเปนสด า อยางไรกตามผวน าอาจมองเหนเปนสขาว หรอด ากได สวนถนน (ยกเวนถนนทลาดยาง)จะสะทอนแสงไดดและจะปรากฏเปนสขาว พ นท โดยทวไปจะมลกษณะสเขมปานกลาง เพราะสะทอนแสงไปทกทศทาง

2. แสงและเงา ในการแปลความภาพถายทางอากาศ จะตองวางภาพถายในลกษณะทเงาของวตถในภาพถายทอดมาหาตว แลวหนหนาไปในทศทางตนแสงเสมอ เชน หลอดไฟ หรอ หนาตางชองแสง เพอใหเหนความถกตองของความสงต าตามภาพถายทเปนจรง ถาท าในลกษณะตรงขามจะท าใหเกดการกลบดานของความสงในภาพ

3. ลกษณะทวไปทสามารถมองเหนไดจากภาพถายทางอากาศเชน ความสง สามารถมองเหนความสงต าได ล าน าสามารถมองเหนไดจากลกษณะของความคดเค ยว และมกมตนไมอยสองฟากล าน า บงหรอทลมน าทวมถง จะปรากฏมสายน าแคบๆ และคดเค ยวอยทวไป พ นน า ลกษณะรปรางของพ นน าอยกบรายละเอยดในภาพถายทางอากาศ ควรศกษาบรเวณฝงวาเปนหลม พ นทแหง ฝงสงชน หรอหาดทราย ปา จะเหนเปนสด า ขรขระ และไมเสมอกน

หนาผา หลมบอ เนนตาง ๆ ทราบไดจากการเปลยนระยะสงอยางฉบพลนของรปโดยการสงเกตเงา และแสงทปรากฏ บรเวณทเพาะปลก จะมลกษณะเปนชองหรอตารางทวท งบรเวณ 12 ในพ นทเพาะปลกน นหากมรองรอยของโบราณสถาน หรอสงผดปรกตอยดานใตของช นดน พชทข นบรเวณน นจะมความเจรญเตบโตทผดปรกต

12ทว ทองสวาง และคณะ, การอานแผนทและภาพถายทางอากาศ: Map and Photo

Reading(GE230), (กรงเทพฯ: ส านกพมพมหาวทยาลยรามค าแหง, 2547), 427-559.

ภาพแสดงการเจรญเตบโตของพช บนพนทแตกตางกนโดย (a) แสดงถงพชทขนบนรองนาเกาซงมความอดมสมบรณ พชจงสงกวาปรกต (b) แสดงถงพชทขนอยบนรองรอยโบราณสถานหรอโบราณวตถ จงทาใหมแรธาตนอย พชจงเตยกวาปรกต

ทมา: D.R. Wilson, Air Photo interpretation for Archaeologists (London: B.T. Batsford 1982), 10

ภาคผนวก ฌ

ภาพถายดาวเทยมจ าลองลกษณะภมประเทศเชงตวเลข DEM (Digital elevation model)

Digital Elevation Model (DEM) เปนขอมลทแสดงถงลกษณะภมประเทศของโลก หรอพนผวอนๆในรปแบบดจตอล โดยมคาพกดและการแสดงคาความสง โดยสวนมากจะถกใชในระบบสารสนเทศภมศาสตร DEM อาจสามารถใชงานรวมกบภาพแสดงพนผวได ซง DEM มกถกจดเกบในลกษณะของ Raster หรอจดภาพทเปนสเหลยมโดยแตละชองจะจดเกบคาความสงเอาไว ประโยชนของ DEM ใชในงานจ าลองสภาพภมประเทศ การจ าลองการบน หรอการจ าลองการไหลของน าเปนตนแบบจ าลองความสงภมประเทศ สามารถสรางไดจากหลายวธ เชน แตสวนใหญมกใชวธการส ารวจจากระยะไกล หรอวธการทางโฟโตแกรมเมตรมากกวาการส ารวจในสนามโดยตรง แตในปจจบนมวธการททนสมยอนๆอก เชน การใชเทคนคการส ารวจดวย Interferometric Synthetic Aperture Radar (IFSAR) การส ารวจดวยภาพคซอนจากภาพถายจากดาวเทยม ไดแก ดาวเทยม RADASAT-1, ASTER1, IKONOS สวนวธการดงเดมคอการสรางจากเสนชนความสงซงไดจากการส ารวจโดยตรงในสนามยงคงมใชอยบางโดยเฉพาะพนทภเขาทอบสญญาณเรดาหเปนตน2

1NASA, Aster Global Digital Elevation Map Announcement, accessed May 6, 2013,

Available from http://asterweb.jpl.nasa.gov/gdem.asp. 2PANCROMA Satellite Image Processing, Aster DEM Download Procedure, accessed

March 24, 2013, Available from http://www.terrainmap.com/rm23.html.

ประวตผวจย

ชอ – สกล ทอย ทท ำงำน ประวตกำรศกษำ พ.ศ. 2545 พ.ศ. 2552 ประวตกำรท ำงำน พ.ศ. 2545 – ปจจบน

นำยอสระ ชตสรรคกล 49/1/7 หมท 8 ซอยตวำนนท 11 ต ำบลบำงกระสอ อ ำเภออเภมอง จงหวดนนทบร - ส ำเภรจกำรศกษำศลปศำสตรบณฑต (รฐศำสตร) เภอกควำมสมพนธระหวำงประเภทศ มหำวทยำลยรำมค ำแหง ศกษำตอระดบปรญญำมหำบณฑต สำขำวชำโบรำณคดสมย ประวตศำสตร บณฑตวทยำลย มหำวทยำลยศลปำกร ธรกจสวนตว

2556 - silpakorn university · department of archaeology graduate school, silpakorn university...

Documents

2554 - silpakorn university · บริหารงาน...

2553 - silpakorn university ·...

2554 - silpakorn university · สาขาวิชา ......

ณฑ 2553 - silpakorn university€¦ · 3$5,1

2553 - silpakorn university ·...

2554 - silpakorn university ·...

2550...

ณฑ 2556 - silpakorn university ·...

2557 - silpakorn...

2556 - silpakorn university ·...

2553 - silpakorn university ·...

ลย ณฑ 2552 - silpakorn university · ยามว...

2553 - silpakorn university · 2012. 2. 15. ·...

ทร ณฑ 2554 - silpakorn university ·...

ณฑ 2556 - silpakorn university...ง 53260909:...

silpakorn university · 2016-07-08 · ':iltl.:.ll'\hl1j1ju

2555 ิทยาลัิลปากรยศ - silpakorn...

2550 - silpakorn university · การศึกษา...

ยเป - silpakorn university ·...

การจัดหาสื่อโสตทัศน์...