سبزواری حکیم دانشگاهپایه علوم دانشکده

شناسی زیست گروه

جزوه :

گیاهاندارویی

1393بهمن

طزری محمد علی

:اهمیت کشت گیاهان دارویی

جلوگیری از تخریب طبیعت و حفظ ذخایر ژنتیکی

از سرمایه نخوردن

حفظ تنوع زیستی

تامین نیاز به داروهای گیاهی به دلیل افزایش تمایل به مصرف ان

65 % داروها در جهان منشاء گیاهی دارد, در آلم77ان و مجارس77تان این رقم 30بیش از% %90است و در هند و چین

ناچیز بودن مقادیر مواد دارویی در هر گیاه و اختصاصی بودن آن

اختالف مواد دارویی در گونه ها و حتی زیر گونه های یک گیاه

پراکندگی وسیع گیاهان داروی و سخت بودن جمع آوری آن ها

:ویژگی های گیاهان دارویی

دارا بودن سه جنبه کاربردی: ط77بی, ادوی77ه ای و عط77ری. ب77رخی از گیاه77ان دارای هرس77ه کاربرد هستند مثل, آویشن, بادیان, استوخودوس, شبت, گشنیز و ...

(1دارای مواد زیستی مخصوص فعال و مفید با مقدار کم ) معموال کمتر از%

مواد دارویی جزء فراورده های ثانویه گیاه هستند که جهت سازگاری ب77ا عوام77ل نامس77اعد وتنش های محیط ساخته می شوند

. مواد دارویی معموال در بخش های خاصی از گیاه ساخته می شوند

گیاهان دارویی هم شامل محصوالت زراعی و هم باغی می شوند

.گستره مصرف محدودتری دارند و کشتگاه های کمتری را به خود اختصاص داده اند

یک محصول دارویی ممکن است ازچند نوع گیاه ویا از قسمت های مختلف گیاه استخراج شود.

.یک محصول ممکن است محدود به مرحله ای از رشد گیاه نباشد

محصوالت دارویی نتیجه ی تنش ها هستند و دوعام77ل تنش و حاص77لخیزی در تولی77د آن ه77ا موثرند

:مکانیسم های تولید متابولیت های ثانویه

ممکن است مواد موثره نسبتا مشابه در اوضاع کامال متفاوت تشکیل شوند

.ممکن است در اوضاع زیستی کامال مشابه مواد موثره متفاوتی تشکیل شوند

تاثیر عوامل تنشی به هنگام تولید م77واد م77وثره در مراح77ل مختل77ف رش77د و نم77و متف77اوت است.

در یک سطح ژنتیکی معین تعیین استراتژی کش77ت ب77رای رس77یدن ب77ه مق77دار م77اده م77وثره بهینه محدود است.

:تحقیقات آینده

تعالی رشد و نمو گیاه دارویی, روش های به زراعی و به نژادی آن ها

تحریک چرخه های بیوشیمیایی درون گیاه ب77رای تولی77د ح77داکثر م77واد دارویی از راه تنظیم عوامل مختلف از جمله القاء تنش های محیطی

:تاریخچه

به قدمت تاریخ زیست انسان بر روی کره زمینگیاهان داروییسابقه درمان بیماری ها با است. انسان به حکم تجربه ، علم و اندیشه جانوران بنا به مقتضیات خ77ود در ط77ول عم77ر

گیاه77ان دارویی خود را مداوا کرده و می کنن77د. گیاهان داروییحیات در کره زمین به کمک در باغ خدا می رویند. در دشتها ، مراتع وسیع ، جنگلها و ... پی77دا می ش77وند. بدس77ت کس77ی کاشته نشده و به همت کسی هم آبیاری نشده است. هزاران سال است که ب77دین من77وال

در چرخه حیات بوده و طبیعت را آرایش می دهند.برای پیگیری تاریخچه گیاهان دارویی ابت77دا بای7د تاریخچ77ه فارم77اکولوژی ) داروشناس7ی( را

میالدی کال از گیاهان دارویی ب77رای درم77ان بیماریه77ا اس77تفاده۱۹بررسی نمود زیرا تا قرن می ش7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777د. کشف ویژگی های درمانی گیاهان باید ناشی از نوعی غریزه انسانی باشد. انسان اولیه از گیاهان به عنوان غذا و دارو استفاده می کرد. دراین راستا انسان به مرور زمان و در اث77ر آزمایش و خطا و نیز تجربه های ناموفق فراوان، موف77ق ب77ه کش77ف ب77رخی وی77ژگی ه77ا در بعضی از گیاهان شد و براساس این گونه ویژگی ه77ا، گیاه77ان را شناس77ایی و طبق77ه بن77دی کرد. او همچنین مشاهده کرد که چگونه حیوانات به هنگام بیماری از گیاهان اس77تفاده میکنن777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777د. به عنوان مثال وقتی دید یک گوزن زخمی برای تس77کین درد، تن خ77ود را ب77ه عل77ف مب77ارک می مالد، به خاصیت ضد درد آن گیاه پی برد. و بعدها برای تس77کین درد زخمه77ایش آن را به کار گرفت. مثال دیگر، گیاه مرغ است که گربه ها از آن اس77تفاده می کنن77د و خاص77یت قی آور دارد. بسیاری از نویسندگان ب77ه دانش غری77زی حیوان77ات از گیاه77ان دارویی اش77اره کرده اند، مثال سیسرو به استفاده گوزنهای ماده از زراوند برای تسهیل زایمان اشاره می کند و پلوت77ارک از ک77اربرد گی7اه ش7یپوری وحش7ی توس7ط خ77رس ه7ا ی77اد می کن7د. پیش از تشخیص گیاه77ان س77ودمند و درم77انگر از گیاه77ان س77می، احتم77اال م77وارد مس77مومیت ه77ایاتف7777777777777777777777777777اقی بس7777777777777777777777777777یاری رخ داده اس7777777777777777777777777777ت.

مولیسچ گیاه شناس آلمانی مشاهده جالبی در م77ورد ش77ش گی77اه ح77اوی ک77افئین ) قه77وه،ک777777777777777وال، مات777777777777777ه، چ777777777777777ای، کاک777777777777777ائو، گوارن777777777777777ا( دارد. می77ان تع77داد بیش77ماری از ان77واع مختل77ف گیاه77ان، بش77ر این ش77ش گی77اه را ب77ا دقت کام77ل شناسایی کرده اس77ت، ب77ا اینک77ه این گیاه77ان، فاق77د ه77ر گون77ه مشخص77ه ظ77اهری نمای77انگرخاص7777777777777777777777777777777یت درم7777777777777777777777777777777انی هس7777777777777777777777777777777تند. اطالعات اولیه دانش گیاه شناسی در م77ورد مص77ارف درم77انی گیاه77ان، بیش77تر حک77ایت از نقش غریزه در انتخاب آنها دارد ولی با گذربشراز دوران ماقبل ت77اریخ ب77ه دوران باس77تان، انسان شروع به کاربرد عقل و منطق نموده، با محاسبات منطقی به خالقیت های خاصیب777777777رای بهب777777777ود روش و کیفیت زن777777777دگی خ777777777ود دس777777777ت ی777777777افت. بین ملل جهان، مصریان قدیم را باید نخستین ملتی دانست که از گیاه77ان دارویی ب77ه نح77و گسترده ای استفاده می کردند. درعصر هومر کشور مصر ب77ه عن77وان منطق77ه ای غ77نی از

س77ال۳۵۰۰گیاهان دارویی و سمی شهرت یافت. پاپیروس مشهور ابرز که گمان می رود قبل نوشته شده است، حاوی مجموعه ای از نسخ و دستورالعملهای دربردارن77ده بس77یاری از داروهای دارای منشاء گیاهی است که از آن جمله اند: روغن، سرکه، ترب77انتین، انج77یر، روغن کرچ77ک، س77یر، کـندر، افس77نطین، ص77بر زرد، تری77اک، زی77ره س77بز، نعن77اع، انیس77ون، رازیانه، زعفران، سدر، تخم کتان، صمغ عربی و اقس77ام بالزامه77ا. ب77رخی داروه77ای دارای منشاء معدنی که توسط مصریان مورد استفاده قرار می گرفته اند ش77امل: آهن، س77رب، منگنز، شنگرف، سولفات مس، سفیداب، کربنات سدیم، نمک طعام و احج77ار کریم77ه میباش7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777ند. از س77نگ نوش77ته ه77ای میخی ب77رمی آی77د ک77ه ب77ابلی ه77ا ن77یز همانن77د مص77ریان از خ77واص وکاربرده7777777777777777777ای دارویی گیاه7777777777777777777ان آگ7777777777777777777اه بودن7777777777777777777د.

سال قب77ل دای77ر ب77وده اس77ت چن77دین۲۶۵۰درکتابخانه ساندرا پالوسی ) آشوربانی پال( که لوح گلی که موضوعات طبی و دارویی روی آنها حک شده، یافت گردیده اس7ت. فهرس7ت داروهای مندرج روی الواح مذکور، بسیار شبیه فهرست داروهای مورد اس77تفاده در مص77ر

نوع گیاه و داروی معدنی می باشد. ب77رخی از داروه77ای م77ذکور۲۵۰باستان بود که شامل عبارتن77د از: س77نا، دارچین، قس77ط بح77ری، انیس77ون، یاس77مین، خرزه77ره، نعن77اع، ب77ذرالبنج، شیرین بیان، اقسام روغن ها، موم، تربانتین، قیر طبیعی و آلوم. چنانچه در کتاب مق77دس نیز آمده، عبریان از ارس و زوفا برای درمان بیماری های مختلف استفاده می کردند . در

مجل77د و۴۰چین یک کتاب شبه فارماکوپه به نام پن تاسو یعنی دارونامه ب77رگ گی77اهی ک77ه س77ال۲۷۳۵حاوی چند هزار نسخه دارویی بوده، وجود داشته اس77ت. کت77اب م77ذکور ح77دود

قبل از میالد مس77یح)ع( نوش77ته ش77ده و مول77ف آن یکی از ام77پراطوران آن کش77ور ب77ه ن77امش777777777777777777777777777777777ینون ب777777777777777777777777777777777وده اس777777777777777777777777777777777ت. از دیگر کتب دارویی چین باستان، کتابی بوده که مشخصات، رویشگاهها و نحوه درمان ب77ا بیش از یک هزار گیاه دارویی مفید در آن موجود بوده اس77ت. در طب چی77نی از داروه77ایی همچون جلبک های دریایی، ریوند، آقونیطون، شاهدانه، کافور، اقسام اف77درا، آهن، گ77وگرد جی77وه و آل77وم اس77تفاده می ش77ده اس77ت. اص77ول طب چی77نی در کت77ابی ب77ا عن77وان ” هدی77ه امپراطور زرد در طب داخلی هاوینگ دی نی جینگ ” و با عنایت به دو مفه77وم اس77امی ین

قب77ل از میالد ت77ا۲۰۰و یانگ و نیز عناصر پنج گانه وی یوسینگ که محتمال طی س77ال ه77ای میالدی نگاشته شده، مدون می باشد. از دیگ77ر کتب س77نتی چین” تحف77ه کش77تزارهای۱۰۰

داروی۲۵۲الهی ” است که طی قرن اول میالدی تدوین گردیده و شامل شرح و توصیف گی77777777777777777777777777777777777777777777777777777اهی اس77777777777777777777777777777777777777777777777777777ت.

دایره المعارف ترکیبات دارویی م77ورد اس77تفاده در طب س77نتی چین” ب77ه ” ۱۹۷۷در سال دارو اس77ت ک77ه بخش عم77ده آنه77ا منش77اء۵۷۵۷زبان انگلیسی انتشار یافت که دربردارنده

گی77777777777777777777777777777777777777777777777777777اهی دارن77777777777777777777777777777777777777777777777777777د. استفاده از خواص درمانی گیاهان نزد هندیان باستان، رواج کامل داشته است. منابع طب

سال قبل از میالد تالیف گردی77ده۱۶۰۰ الی ۴۶۰۰هندی شامل ریگ ودا که طی سال های

سال قبل از میالد تالیف گردیده ، هستند.۲۵۰۰ الی ۲۶۰۰و نیز ایورودا که طی سال های ۵۰۰از دیگر کتب معروف طب هندی می توان از “شاراکا سمهیتا” که واجد آث77ار درم77انی

۳۷ گیاه در ۷۶۰ دسته می باشد و نیز کتاب سوس روتا که شرح ویژگی های ۵۰گیاه طی دس7777777777777777777777ته را در ب7777777777777777777777ردارد، ی7777777777777777777777اد نم7777777777777777777777ود. طب آیورودایی که امروز هم در هن77د رواج دارد، نظ77امی فراگ77یر و مس77تند ب77ه ان77در کنش جسم، عقل و روح است. در طب مذکور انرژی و ماده از یک مقوله شمرده شده اند ک77ه ب77ه پنج ص77ورت ات77ر، ه77وا، اتش ، آب و خ77اک تجلی می نماین77د. ب77ر اس77اس مب77انی طب آیورودایی این عناصر پنج گانه با عملکردهای حواس پنج گانه ارتباطی محکم و ناگسستنی دارند. عناصر مورد بحث در تشکیل نیروهای سه گانه تریدوشا دخیلند. بدین ترتیب که ات77ر و هوا عنصر “واتا”، آب و آتش عنصر” پیت77ا ” و آب و خ77اک عنص77ر “کاف77ا” را تش77کیل می دهن77د و تع77ادل عناص77ر م77ذکور در ت77داوم س77المت نقش اساس77ی دارد. براس77اس طب ایورودایی مواد دارای طعم های شیرین، ترش و شور موجب افزایش کاف77ا و ک7اهش وات77ا می گردند. حال آنکه داروهای واج77د طعم ه77ای تلخ و گزن77ده عملک77ردی معک77وس دارن7د وگیاه77ان دارای طعم ه77ای ت77رش، ش77ور و گزن77ده م77وجب اف77زایش عنص77ر پیت77ا می گردن77د.

میالدی دولت استثمارگر بریتانیا به بهانه مبارزه با خرافات تمامی۱۸۳۳متاسفانه در سال مدارس طب آیاورودایی موجود در هند را تعطیل و آم77وزش طب مزب77ور را ممن77وع نم77ود، لیکن خوشبختانه پس از استقالل هندوستان این مکتب پزشکی جایگاه خویش را بازی77افتو ام77777روزه ب77777ه عن77777وان یکی از مک77777اتب درم77777انی ارزش77777مند مط77777رح اس77777ت.

بنیانگذار طب یونانی اسکوالپیوس می باشد که احتماال ی77ک شخص77یت نیم77ه ت77اریخی نیم77ه۴۶۰-۳۵۷افسانه ای واجد جنبه الهی بوده است. بقراط پزشک یونانی ) ق.م( ک77ه عموم77ا

او را بنیانگذار دانش پزشکی می دانند، بر طب رومی و ن77یز طب رایج در ق77رون وس77طی تاثیرعمیقی گذارد. گرچه ش77هرت وی ب77ه دلی77ل آث77ار فص77یح ب77ه ج77ا مان77ده از او) از قبی77ل”

( می باشد، لیکن نس77خه ه77ا، روشEpidemyسوگند نامه بقراط” و یا کتاب همه گیری= های تجویز، و برنامه های دارویی ابداع شده توسط وی نیز نقش عم77ده ای در ش77هرت او دارند . نکته جالب توجه آن اس77ت ک77ه درخت چن77ار تن77اوری ک77ه ام77روزه ن77یز ب77ر م77زار این دانشمند بزرگ درایاالت آی آرسا واقع در شمال یونان، سایه افکنده ، همان درختی اس77تک7777ه وی در زم7777ان حی7777اتش در س7777ایه آن ب7777ه ت7777دریس طب می پرداخت7777ه اس7777ت. نخستین رساله مکتوب و مدون در زمینه گیاه شناسی دارویی مقارن ظه77ور تم77دن یون77ان

ق.م( ارائه شد. این رساله با عنوان تاریخچه گیاه77ان ب77ود و۳۷۰-۲۸۵توسط تئوفراست ) گرچه نمایانگر تالش ارزنده نویسنده در ارائه یک موضوع مهم ب77ا انس77جام علمی الزم می باش77د، ولی در عین ح77ال نش77انگر مرزه77ای مح77دود ک77ار مول77ف اس77ت ک77ه خ77ود ناش77ی از محدودیت اطالعات و دانش موجود در زمینه گیاهان دارویی در آن زم77ان ب77وده اس77ت. ب77ا این وجود در کتاب مزبور عالوه بر مطالب جالب توج77ه در زمین77ه گیاه77ان دارویی مختل77ف برای نخستین بار به سرخس هایی اشاره شده که به عنوان داروی ض77د ک77رم ب77ه ک77ار می رفته اند. همچنین در این کتاب برای اولین بار تفاوت های بین فلفل گرد و دراز بیان شده است. از قضا مطالعه این کتاب چندان آسان نیست، زیرا نام های گیاه77ان م77ذکور در این کتاب با اسامی رایج و امروزی آنها کامال متفاوت است و این موض77وع بازشناس77ی آنه77ا راس7777777777777777777777777777777خت مش7777777777777777777777777777777کل می کن7777777777777777777777777777777د. به هر حال کتاب طبی تدوین شده توسط پ77دانیوس دیوس77کوریدس اهمیت بیش77تری دارد.

میالدی( می زیس77ت و ج77راح ارتش ن77رون ب77ود.۴۰-۹۰وی در قرن اول میالدی ) س77الهای حین سفرهای نظامی به بررسی گیاهان و جانوران برخی مناطق از جمل77ه ایتالی77ا، یون77ان، آسیای صغیر ، اسپانیا و فرانسه پرداخت و تعداد متنابهی از نمونه ه77ای مع77دنی، گی77اهی و جانوری را جمع آوری نمود و درهر فرصت ممکن به تحقیق پیرامون خواص درمانی نمونهه777777777777777777777ای جم777777777777777777777ع آوری ش777777777777777777777ده پ777777777777777777777رداخت.

جلد به رش7ته تحری77ر در آم77ده و ح77اوی تم77ام اطالع77ات مرب77وط ب77ه دانش۵اثر مذکور در

نمونه گیاهی می باشد. دراین اثر ن77یز۶۰۰پزشکی در آن روزگار و شامل شرح و توصیف تالشی برای طبقه بندی بر اس77اس ح77روف الفب77ا نب77وده ، بلک77ه مبت77نی ب77ر وج77وه اش77تراک گیاهان و شباهت های آنهاست. توصیف ها بسیار دقیق و به زب77انی بس77یار س77اده و دور از ابهام ارائه شده ان77د و و روش ه77ای تهی77ه ن7یز ب77ه نح77و دقی77ق و ص7حیح بی77ان گردی77ده ان77د. سفرهای مکرر دیوسکوریدس به عن7وان پزش7ک ارتش فرص7ت مناس7بی ب77رای مطالع7ه و ثبت تمام کاربردها و فواید گیاهان سرزمین های بیگانه را ب77رای او ف77راهم نم77ود. در واق77ع تقریب77ا ت77ا پای77ان ق77رن ش77انزدهم میالدی نوش77ته ه77ای او اث77ر مرج77ع و اس77تاندارد درح77وزه فارماکولوژی به شمار می رفت و این نشانگر وسعت اطالعات او درب77اره موض77وع م77ورد

میالدی به زب77ان یون77انی چ77اپ۱۴۹۹بحث است. کتاب دیوسکوریدس نخستین بار در سال گردی7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777د. اهمیت آثار دیوسکوریدس بسیاری از نویس77ندگان دیگ77ر را ب77ر آن داش77ت ت77ا ب77ه گس77ترش موضوعات مورد اشاره وی یا نقد نوشته های او همت گمارند. مباحث کت77اب ه77ای نوش77ته ش777ده اغلب لغ777وی ب777وده، ولی بی ش777ک کام777ل ت777رین کت777اب در این زمین777ه کت777اب آی

میالدی۱۶دیس77کوریدس اث77ر پزش77ک ایتالی77ایی پی. ای . م77اتیولی می باش77د ک77ه در ق77رن نگاش77ته ش77ده اس77ت. کت77اب وی ب77ه عن77وان ی77ک اث77ر پذیرفت77ه ش77ده، ج77ایگزین کت77اب دیوسکوریدس شد. دکتر ماتیولی به نقد و تجزیه و تحلیل بیانات دیوسکوریدس پرداخت و با نامگذاری دقیق هر گیاه به رفع نارسایی ها و موارد ابهام موج77ود در کت77اب وی و طبق77ه بن77دی مج77دد گیاه77ان موج77ود در آن همت گماش77ت. او دراث77ر خ77ود گیاه77ان جدی77دی مانن77د آفتابگردان را ثبت کرد و تعداد دیگری از گیاهان خارجی ) بیگانه( مانند ش77اه بل77وط هن77دیرا ب777777777777777777777777777777ه این مجموع777777777777777777777777777777ه اف777777777777777777777777777777زود.

میالدی( ، پلی77نی۲۳- ۷۹از دیگ77ر نویس77ندگان رومی می ت77وان اس77کریبونیوس الرگ77وس ) بزرگ ، اوریباسیوس را نام برد. امروزه الرگوس را به خاطر وضع واژگانی از قبیل آنودین ) مسکن( واپیسپاتیک ) داروی باز کننده تاول( می شناسند که در فرهن77گ واژگ77ان دارویی رایج هس77تند، گ77و اینک77ه فع77الیت او تنه77ا در زمین77ه گیاهشناس77ی دارویی ب77ود. اگ77ر چ77ه اوریباسیوس در زمین77ه ش77ناخت گیاه77ان دارویی گامه77ای م77وثری برداش77ت لیکن پلی77نی ب77ا نوشتن اثر چند جلدی خ77ود ب77ا عن77وان ” ت77اریخ ط77بیعی ” بیش77ترین س77هم را در این زمین77ه داشت. وی دراین اث77ر، دانش و اندیش77ه علمی زم77ان خ77ود را ب77ه دقت ش77رح داده اس77ت.

محق77ق آن دوران ب77ود، هم۴۰۰حاصل کار او ک77ه گ77ردآوری نظری77ات و دی77دگاههای ح77دود اکن77ون ب77ه عن77وان یکی از کتب مرج77ع فارم77اکولوژی دنی77ای ق77دیم ب77ه ش77مار می رود.

م( چهره شناخته شده جامعه پزشکی است و یقینا به عن77وان پزش77ک۱۳۱-۲۰۱جالینوس) بیش از دیوسکوریدس شهرت دارد . این طبیب که از اهالی پرگاموس یونان بود ، داروه77ا را بر اساس نوعی مقی77اس ح77رارتی طبق7ه بن77دی عام77ل مناس77بی ب77رای شناس7ایی داروی مناسب برای هر بیماری ارائه داد. وی در زمینه ه77ای مختل77ف علم طب تالیف77اتی دارد ک77ه

۴۷۳ جلد گرد آوری شده است . دانشمند مزب77ور طی یادداش77تهای خ77ود از ۱۶اهم آنها در داروی گیاهی یاد کرده است.

تاریخچه گیاهان دارویی در ایراندر مورد پزشکی ایران باستان اطالعات زیادی برجای نمانده ، لیکن به نظ77ر می رس77د در

قلمرو گسترده هخامنشیان تشکیالت پزشکی منظمی وجود داشته است و ظاهرا مفه77وم ” اخالط رابعه” که مبن77ای طب بق7راطی می باش7د از ای77ران باس7تان ب77ه یون77ان راه یافت77ه است. انتقال مذکور به دنبال حمله اسکندر به ایران و طی دوران سلوکی صورت پذیرفته است. طب ایرانی در دوره اشکانی آمیخته ای از طب یونانی و طب زرتشتی بود. ب77رخی پزشکان نامور عصر مذکور از قبیل آزوتکس و فرهاته) فرهاد( بر همین من77وال عم77ل می نمودند. این روند تا زمان ساسانیان نیز ادامه ی77افت و آم77وزه ه77ای پزش77کی ملغم77ه ای از

مک7777777777اتب طب یون7777777777ان، هن7777777777د و نیزتع7777777777الیم زرتش7777777777تی ب7777777777ود. در این دوران رئیس کل بهداری کشور به نام ” درذستبد= درس77تبد” خوان77ده می ش77د. در همین دوران دانشگاه و بیمارستان ” گن77دی ش77اپور” در ش7مال غ7ربی خوزس77تان تاس77یس گردید که در دوران انوشیروان به حداکثر اعتال رسید. در دانشگاه م77ذکور اس77اتید یون77انی، سریانی، هندی و ایرانی به تدریس اشتغال داشته، کتاب های گوناگون را ب77ه زب77ان پهل77وی در می آوردند . پزشکان نامور قرون نخستین اسامی از قبی77ل ح77نین بن الح77ق، س77هل بن شاپور، عیسی بن مهاربخت، عیسی بن شهالفا، یوحنابن س77رافیون، داوی77دبن س77رافیون و نیز اعضای خاندان های بختیشوع و ماسرجویه که در مباحث بعدی بدان ها اشارت خواه77د

رفت، عموما از دست پروردگان همین دانشگاه بودند. س77ال قب77ل از میالد7000تاریخچه پزشكی و درمان در ایران به دوران آری77ایی، در ح77دود

مسیح بر می گردد و نیز نخستین نوشته ها و نسخه های به دست آمده از گیاه77ان دارویی در تمدن های مهم دنیا نظیر ایران باستان، مصر، خاورمیانه، یونان باستان، هند و چین ب77ه

سال قبل از میالد بر می گردد. 3000 دوران ما قبل اسالمنخستین پزشك آریایی به نام تریتا یا آترت نام داشت كه از دیدگاه زرتشت و اه77ورا م77زدا

شخصی بود پرهیزكار، دانا، كام كار، توانا كه برای نخستین بار، ناخوشی، تب و زخم ن77یزه را بازداشت. نام تریتا نه تنها در فرهن77گ ای77رانی بلك77ه در هندوس77تان ن77یز ب77ه عن77وان اولین پزشك آریایی معرفی شده است. تریتا به عنوان نخستین پزشك و جراح آریایی با گیاه77ان و خواص آن ها آشنایی فراوان داشت. او برای درمان بیماری ها از عص77اره ه77ای گیاه77انی

كه خود استخراج می كرد، استفاده می نمود. از سایر نام داران آریایی در این عرصه می توان جمشید یا یما، فریدون ی77ا تئ77ا و غ77یره را

نام برد. یما و تراتااونا از نخستین كس77انی بودن77د ك77ه در ای77ران باس77تان توانس77تند بیم77اراندچار مشكالت پوستی، استخوانی و دندانی را از افراد سالم تشخیص دهند.

پیامبر تمدن آریایی تاكید زیادی بر حفظ و بقای گیاهان كرده است. در این تم77دن ق77دیمی ایرانی دو گیاه "مورد و ان77ار" مق77دس بودن77د و هم77واره در بین م77ردم از ارزش واالیی ب77ه

دلیل سالمت انسان و محیط زیست برخوردار بوده اند. در تمدن ایران باستان در كتیبه های مربوط به زم7ان هخامنش7یان، از زعف7ران ب77ه عن7وان

گیاه دارویی با خواص و كاربرد بسیار فراوان یاد شده است. نخستین نوشته ها و نسخه های به دست آمده از گیاه7ان دارویی در تم77دن ه7ای مهم دنی77ا

س77ال قب77ل از3000نظیر ایران باستان، مصر، خاورمیانه، یونان باس77تان، هن77د و چین ب77ه میالد بر می گردد. در این آثار نام گیاهان دارویی مانند درخت میر، كرچك و سیر به وف77ور به چشم می خورد، هم چنین سایر تمدن ها مانند بابلیان، مادها، آشوریان و طب اس77المی

مهد آغاز شروع پیشرفت ها در زمینه علم داروسازی گیاهی است. دو كشور پهناور چین و هند هم چون ایران از پیش77گامان طب س77نتی و داروس7ازی گی7اهی

بوده اند. اولین آثار كشف شده از چین در زمینه گیاهان دارویی، نوشته ای اس77ت ب77ه ن77ام گون77ه ی1000 سال قبل از میالد مسیح ك77ه در آن ح77دودا 2800شینون مربوط به حدود

دارویی شرح داده شده است. یكی دیگر از نقش های گیاه77ان دارویی و نیروه77ای م77اوراء ) س77ال( قب77ل از میالد2000طبیعت در شفاء و اف77زایش ط77ول عم77ر انس77ان مرب77وط ب77ه

مسیح در كشور هند می باشد.

وس7عت و تن77وع آب و ه77وایی در كش77ورهای ای77ران، چین و هن77د منج77ر ش7ده اس77ت ت77ا این مناطق از لحاظ تعداد و تن77وع گون77ه ه77ای ارزش77مند دارویی در دنی77ا از جایگ77اه خاص77ی ب77ر خوردار باشند به گونه ای كه تا كنون صدها گونه گیاه دارویی با خواص بسیار م77وثر نظ77یر گیاهان دارویی و گیاهان ادویه ای مانند فلفل س77یاه، ش77اه دان77ه، زعف77ران، زی77ره، ش77یرین بیان، خشخاش، جوز هندی، كرچك، كنجد، الئ77وورا ی77ا ص77بر زرد، جین س77ینگ چی77نی، چ77ای

چینی و.....را به دنیای امروز معرفی كرده اند. دوران اسالمیپس از تحول عظیمی كه با آثار توسط بق77راط پ77در علم طب و ش77اگردش ج77الینوس طی

سا ل های چهارصد و شصت تا دویست قبل از میالد مسیح رخ داد، روش های درمانی ب77ر اس77اس طب م77زاجی ج77ایگزین س77حر و ج77ادو و خراف77ات ش77د. ب77رخی از دانش77مندان و نویس7ندگان معتقدن77د ك7ه این تح77ول ب7زرگ در یون7ان باس7تان اله7ام گرفت7ه از طب ای77ران باستان بوده است و مكتب طبی زرتشت خیلی زودتر از طب یونانی به وج77ود آم77ده ب77ود. آن گونه كه جنگ های می77ان ایرانی77ان و یونانی77ان منج77ر ش77د ت77ا آث77ار ط77بی بق7راط و س77ایر دانشمندان به دست ایرانیان بیفتد و اولین مدرسه به نام جندی شاپور تاسیس ش77ود. پس از ورود سپاه اسالم به ایران، این مدرسه به عنوان ب77زرگ ت77رین مرك77ز تعلیم پزش77كی در

سر تاسر ممالك اسالمی درآمد. در این زمان كه یكی از طالئی ترین ادوار علم پزشكی در ایران است. دانشمندان بزرگی

چون "ابوریح77ان ب77یرونی، زكری77ای رازی و اب77وعلی س77ینا" پ77ا ب77ه عرص77ه گذاش77تند. آن ه77اتوانستند در مدت كوتاهی، پیشرفت های چشم گیری، در جهان طب به وجود آورند.

كتاب قانون یكی از معروف ترین آثار پزش77كی دنی77ا، از ارزش77مندترین من77ابع ق77دیمی طب سنتی است كه ابوعلی سینا پزشك و فیلسوف ایرانی آن را ب77ه رش77ته تحری77ر در آورد. او

داروی گی77اهی و خ77واص مهم درم77انی آن ه77ا را مع77رفی ك77رده811در این اثر گ77ران به77ا است. با كمال افتخار در حال حاضر اثر این دانشمند بزرگ ایران زمین ب77ه عن77وان یكی ازمنابع مهم در دانشگاه های پزشكی سراسر دنیا، مورد تدریس و مطالعه قرار می گیرد.

گرایش عمومی به استفاده از داروهای گی77اهی و ب77ه ط77ور کلی ف77رآورده ه77ای ط77بیعی در جهان به ویژه در سال های اخیررو به افزایش بوده است .مهم77ترین عل77ل این گ77رایش را می توان اثرات داروهای شیمیایی از یک ط77رف و ایج77اد آل77ودگی ه77ای زیس77ت محیطی از

  سوی دیگر دانست.گیاهان دارویی در ایراندر ایران که یکی از هفت کش77ور آس77یایی اس77ت ک77ه بیش77ترین گیاه77ان دارویی را دارد این

گرایش وجود داشته است و در سه دهه گذشته شاهد رون77د رو ب77ه رش77د م77ردم در زمین77هاستفاده از این داروهای گیاهی و احیای طب سنتی هستیم.

نوع داروی گیاهی وجود دارد و منش77ا130براساس آمار موجود در کشورمان نیز بیش از اصلی آن ها گیاهان هستند.

جایگاه داروهای گیاهی در سال های اخیردر کشور با تحوالت علمی- تخصصی نظام مندتر شده است. تشکیل س7تاد گیاه77ان دارویی و طب ای77رانی، تاس77یس دانش77کده طب س77نتی، ایجاد درمانگاه ها و مراکز تحقیقاتی و آموزش تخصصی گروهی از پزشکان و داروس77ازان نمادی از تحول و نظام مندی نس77بت ب77ه جایگ77اه طب س77نتی ای77ران و درم77ان دارو گی77اهی

است.

هزار گیاه دارویی در سراسر جهان وجود داشته باشد75امروزه تخمین زده می شود که داروی گیاهی توسط صنایع دارویی جه77ان س77اخته و ب77ه ب77ازار عرض77ه می5000و تاکنون

شود .این بخش از منابع طبیعی قدمتی همپای بشر دارند و یکی از مهمترین منابع تامین غ77ذایی

و دارویی بشر درطول نسل ها بوده اند. هزار گیاه گل دار یا دانه دار در زمین یافت می شود و750طبق برآوردها در حال حاضر

هزار گیاه در جهان شناسایی شده اند .300تاکنون هزار گونه گیاهی از جمله منابع غنی گیاهان در جهان اس77ت138قاره آمریکا با دارا بودن

هزار گونه گیاهی است. در بین کش77ورهای123و این در حالی است که قاره آسیا دارای آسیایی بیشترین تعداد و تنوع گونه ها متعلق به کش77ور ه77ای چین، ان77دونزی، هن77د، برم77ه ،

تایلند، مالزی و ایران است .در حال حاض77ر اس77تفاده از گیاه77ان دارویی در م77وارد مختل77ف همچ77ون طب کن77ونی، طب

سنتی یا بهتر بگوییم طب مزاجی یا طب اخالطی کاربرد دارند.در ای77ران ن77یز گیاه77ان دارویی متن77وعی وج77ود دارد ک77ه ب77ه اعتق77اد بس77یاری از پزش77کان و

کارشناسان علوم گیاهی می توان از آن ها در چرخه درمان اس77تفاده ک77رد و ب77ر ای مث77الگران ترین گیاه جهان یعنی زعفران در ایران می روید.

براساس برخی سنگ نوشته ها و شواهد دیگر مص7ریان و چینی77ان اولین جمعیت ه7ا بودن7د ب77ه ط77ور کلی نتیج77ه بررس77ی ه77ای ت77اریخی درکه از گیاهان دارویی اس77تفاده می کردن77د.

رابطه با گیاهان دارویی به شرح زیر است:

سال قبل از میالد مسیح)ع( بر می گردد.2700استفاده از گیاهان دارویی به

در یونان باستان بقراط حکیم )شاگرد ارسطو( از گیاهان برای درمان بیماری ها اس77تفاده می کرده است.

.تئوفراست )شاگرد ارسطو( مکتب درمان با گیاه را بنیانگذاری کرد

گیاه دارویی را با ذکر خواص درمانی600دیوسکورید در قرن اول میالدی مجموعه ای از تهیه و چاپ کرد.

.پس از آن جالینوس به کتاب دیوسکورید استناد می کرد

در قرون هشتم تا دهم میالدی دانش77مندان ای77رانی, اب77وعلی س77ینا, ذکری77ای رازی و ... ب77ه دانش درمان با گیاه رونق زیادی دادند و کتاب های قانون و الحاوی را چاپ کردند.

کی77اه دارویی را ب77ه رش77ته تحری77ر در1400در قرن سیزدهم ابن بیطار در کت77ابی بیش از آورد.

ب77ه بع77د در اروپ77ا ب77ا پیش77رفت دانش در رابط77ه ب77ا گیاه77ان دارویی ن77یز18 و 17در ق77رن پیشرفت های زیادی حاصل شد.

حدود پانصد سال قبل برخی از گیاهان دارویی در ایران کشت می شده اند

:انواع گیاهان دارای مواد موثره

( گیاه77ان داروییMedicinal plantsدارای م77وادی هس77تند ک77ه مس77تقیم و غ77یر مس77تقیم ,) استفاده دارویی دارند.

( گیاهان ادویه ایSpice plantsکه از مواد آن در صنایع غذایی, کنسرو س77ازی و نوش77ابه ,) سازی استفاده می شود.

( گیاهان عطریEssential oil plants.حاوی اسانس و معطر می باشند ,)

( گاهی از یک گیاه هرسه استفاده می شود مثل نعناعMenta piperita)

نعناع هم دارویی است )ضد باکتری, ضد ق77ارچ, تب ب77ر و ک77اهش درد( هم اس77انس دارد و عطری است. هم در صنایع غذایی به عنوان ادویه )بهبود طعم و بو( استفاده می شود.

:گیاهان دیگری که نظیر نعناع هستند می توان

( آویشنThymus vulgaris)

( شبت یا شویدAnethom graveolence)

( اسطوخودوسLavendula angustifolia)

( گشنیزCoriandrum sativum)

شکل ها

:تفاوت داروهای شیمیایی و گیاهان دارویی

مواد شیمیایی سریع االثر, دارای اثر مشخص و همراه با عوارض جانبی نامطلوب هستند

.موادگیاهی به تدریج اثر می کنند و اثرات جانبی مفید دارند

م77واد گی77اهی اس77تفاده ه77ای متع77ددی دارن77د نظ77یر: ل77وازم آرایش, ص77نایع غ77ذایی, ص77نایع شیمیایی خانگی )شامپو, صابون, عطر و...(

:برخی از خواص گیاهان دارویی

...از خواص گیاهشناسی متفاوتی برخوردار هستند )یک ساله و

دارویی بودن در حال تغییر است

گونه شناسایی شده است.30000 گونه گیاه دارویی تنها 600000از

جمع آوری گیاهان دارویی کار بسیار مشکلی است

مصرف گیاهان دارویی نیاز به پروسسینگ دارد

:اهمیت کشت و تولید گیاهان دارویی

تولید و پرورش گیاهان اسانس دار در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری از سابقه بسیار

طوالنی برخوردار است به طوری که داد و ستد مواد خام این گیاهان بیش77تر در تم77دن های باستانی مصر، یونان و ایران شکل یافته است.

البته شواهد بدست آمده از کشف دستگاه تقطیردر دره ایندوس پاکستان نش77ان می ده77د که این حرفه از قدمتی چندین هزار س77اله برخ77وردار اس77ت. مص77ریان و ایرانی77ان باس77تان اولین مردم77انی بودن77د که به تولی77د اس77انس و عطره77ای ط77بیعی از گیاه77ان پرداختن77د. ب77ه ط77وری که تولی77د عط77ر گل رز را که در بین مس77لمانان از ارج و ق77رب بس77یاری برخ77وردار

است به دانشمند ایرانی، بوعلی سینا نسبت می دهند. اما در مورد تجارت اسانس های گیاهی در مقادیر زیاد، ابت77دا یونانی77ان ب77ا ج77ذب تکنول77وژی

میالدی۱۷استخراج و ف77رآوری اس77انس توانس7تند از اع7راب پیش77ی بگیرن77د. ام77ا در ق77رن تحول بزرگی در کشور فرانسه صورت گرفت که اروپا و جهان را در این زمینه تحت ت77اثیر

حرکت خود قرار داد. این کش77ور ب77ا جمع آوری کارگاه ه77ای ک77وچک و ج77ذب اف77راد متخص77ص و کارآم77د در زمینه

فرآوری و استخراج ترکیبات معطر و همچنین به خدمت گ77رفتن اف77رادی که از نظ77ر حس بویایی بسیارمشهور بودند، صنعت بزرگی را در شهر گراس پایه گ77ذاری ک7رد و به س7رعت

خود را سردمدار صنعت اسانس در جهان معرفی نمود.این یکه تازی ت77ا قبل از ش77روع جنگ جه77انی دوم و ظه77ور رقب77ای دیگ77ر ادامه داش77ت. ام77ا

مشکلی که فرانسه و سایر کشورهای اروپایی با آن مواجه بودند، تامین مواد خ77ام گی77اهی بود که به علت شرایط جوی فرانسه مجب77ور بودن77د واردکنن77ده محض این م77واد از منطقه

بالکان، خاورمیانه، شمال آفریقا و اروپای شرقی باشند.به همین خاطر با شروع فعالیت سایر کشورها نظیر صنعت اسانس نعناع در آمریکا، تولید

اسانس مرکبات در برزیل، صنعت اسانس شمعدانی در الجزایر، ف77رآوری اس77انس گل رز در بلغارستان و غیره، قدرت فرانسه و شهر گراس کاهش یافت و تنه77ا در تولی77د گیاه77انی نظیر اس7طوخوطوس و ترخ77ون که ب77ا ش7رایط آب و ه77وایی آن مط77ابقت داش7ت مح77دود گردی77د این رق77ابت هم اکن77ون ن77یز در بین کش77ورهای تولیدکنن77ده بس77یار ش77دید اس77ت ام77ا کشورهای آسیایی و ایران پیش7رفت ق77ابل ت77وجهی در این زمینه نداش7ته اند و هن77وز بط77ور

عمده به تجارت گیاهان خشک زراعی یا خودرو می پردازند.مزیت های گیاهان دارویی برای ایران.ایران می تواند سهم مناسبی از بازار جه7انی داروه7ای گی7اهی را ب7ه خ7ود اختص7اص ده7د

ایران به لحاظ تنوع اقلیمی، از تنوع زیستی وسیع و منحصر به فردی برخوردار است. این تنوع در مورد گیاه77ان و از جمل77ه گیاه77ان دارویی ب77ه روش77نی مش77هود اس77ت. ام77ا ت77اکنون

نتوانسته ایم از این نعمت الهی در جهت خدمت به مردم استفاده نماییم.اگرچه در زمینه توس7عه ص7نعت گیاه77ان دارویی در ابت7دای راه هس7تیم، ولی می ت77وانیم ب7ا

برنامه ریزی صحیح، بخش قابل توجهی از بازار جهانی را به خود اختص77اص دهیم. ش77اید در ابتدای کار نتوانیم با کشورهایی که محصوالت خود را ب77ه تولی77د انب77وه رس77انده اند، رق77ابت نماییم؛ اما به لحاظ تنوع گونه ای و تولید طبیعی گونه های دارویی رقبای چندانی در جه77ان

نداریم و در مواردی حتی بی رقیب هستیم.همه اینها منوط ب77ه این نکت77ه اس7ت ک7ه دارایی ه77ای کش7ور را بشناس7یم و بت77وانیم از آنه77ا

(GDP درصد از تولید ناخ77الص ملی )۵استفاده بهینه نماییم. در اینصورت حتی می توان تا را از این طریق تأمین نمود.

طب سنتی ایران قابلیت های فراوانی دارد که عم77دتا ب77ر پای77ه اس77تفاده از گیاه77ان دارویی است. طب سنتی ایران با پیشینه چند صد ساله, ظرفیت های باالیی در زمینه پیش77گیری و درمان بیماری ها دارد که در تعامل با طب نوین می توانند بسیاری از مشکالت بهداش77تی و پزشکی را حل نمایند. به عنوان مثال، در زمینه درمان بیماری های پوستی، اختالالت کبدی ی77ا مش77کالت اعص77اب و روان, ب77ا اس77تفاده از طب س77نتی، روش ه77ای درم77انی مطمئن و

منحصر به فردی وجود دارد که فقط در اختیار عده معدودی است.از آنجایی که طب سنتی ایران عمدتا ب77ر پای77ه اس7تفاده از گیاه77ان دارویی اس7توار اس77ت و

استفاده از گیاهان دارویی ریشه در سنت ما ایرانیان دارد، بسط و توسعه طب س77نتی در کشور نه تنها یکی از راهکارهای گسترش صنعت گیاهان دارویی است، بلک77ه ب77ا توج77ه ب77ه

( یکی از روش ه77ای مناس7ب ب7رای دسترس7یWHOتوصیه های سازمان جهانی بهداش7ت )راحت عموم مردم به طب مطمئن و ارزان قیمت می باشد.

پژوهش در صنعت گیاهان دارویی نقطه قوت داروسازی کشور یکی دیگ77ر از نق77اط ق77وت برای توسعه ص77نعت گیاه77ان دارویی وج77ود امکان77ات مناس77ب تحقیق77اتی در دانش77کده های داروسازی همچ77نین حض77ور متخصص77ین مختل77ف در زمینه ه77ای مرتب77ط ب77ا ص77نعت گیاه77ان دارویی می باشد. اس77تفاده از این امک77ان می توان77د ب77اعث رش77د و توس7عه ص77نعت گیاه77ان

دارویی شود.در مجم77وع یکی از به77ترین زمینه ه77ای س77رمایه گذاری داروس77ازی کش77ور همین ص77نعت

می باشد، زیرا با ورود به بازار جهانی یکی از صنایعی که با شکست قطعی روب77رو خواه77د شد ص77نعت داروس77ازی ش77یمیایی موج77ود می باش77د و اگ77ر بخت ب77ا بعض77ی از ش77رکت های

موجود یار باشد آنها در کمپانی های بزرگ جهانی هضم می شوند.از طرف دیگر عالوه برفرصت هایی که برای رخنه در بازار داخلی و جهانی و گس77ترش آن

وجود دارد و در باال به آنها اشاره شد، کشور ب77ا تهدی77د های عدی77ده ای در این زمین77ه روب77رو است که از آن جمله می توان به نابودی و س7رقت من77ابع مهم تن77وع گی77اهی کش77ور اش77اره ک77رد. بن77ابراین توس77عه ص77نعت گیاه77ان دارویی کش77ور، ب77ه س77رعت عم77ل، آین77ده نگری، برنامه ریزی و مدیریت اجرایی قوی نیاز دارد و فقط به صرف تکیه بر منابع زیستی غنی و

بدون توجه به موارد مذکور، حرف چندانی برای گفتن نخواهیم داشت.مشکالت صنعت گیاهان داروییص77نعت گیاه77ان دارویی در کش77ور علی رغم قابلیت ه77ا و ظرفیت ه77ای ف77راوان، از وج77ود

مشکالت متعددی رنج می برد؛ به گونه ای که رشد و گسترش صنعت مذکور بسیار کندتر ازحدی است که شایسته آن می باشد.

مهمترین مشکالت توسعه صنعت گیاهان دارویی در کشورعدم شناخت کافی مسئولین از قابلیت های صنعت گیاهان داروییمتأس77فانه ب77ه نظ77ر می رس77د مس77ئولین و صاحب منص77بان کش77ور، ش77ناخت ص77حیحی از

توانمندی های این ص7نعت ندارن77د و ب77ا ظرفیت ه77ای آن در مقوله ه77ای اقتص7اد و بازرگ77انی، اشتغال، بهداش77ت و غ77یره آش77نا نیس77تند. این مس77ئله ب77اعث می ش77ود ک77ه ص77نعت م77ذکور کماکان در حاشیه قرار گیرد. صنعت گیاهان دارویی از معدود صنایع دارای رشد دو رقمی در دنیا است. علی رغم اینکه در کش77ور نهاده77ای مختلفی )وزارتخانه ه77ای بازرگ77انی، ام77ور اقتصادی و دارایی، صنایع، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، جهاد کش77اورزی، س77ازمان حفاظت محیط زیست و غیره( توانایی و مسئولیت حم77ایت از این ص77نعت را دارا هس77تند،

اما به دلیل عدم شناخت کافی، در عمل توجه چندانی به این مقوله نمی شود.عدم وجود برنامه جامع ملیحمایت از صنعت گیاهان دارویی و داروه77ای گی77اهی فق77ط در مح77دوده حمایت ه77ای م77الی

نمی گنجد؛ هر چن77د خ77ود این ن77یز یکی از راهکاره77ای اساس77ی توس77عه این ص77نعت اس77ت. بسیاری از توانایی های کشور در پس موانع و مشکالت عدیده ای پنه77ان مانده ان77د. اهم این مشکالت، ریشه در عدم وجود برنامه ای جامع و ملی دارد که به تبع آن مدیران کش77ور، ب77ا این مسئله به صورت اس77تراتژیک برخ77ورد نمی کنن77د. ه77ر س77ازمان و ارگ77انی در عم77ل ب77ر

مبن77ای نیازس77نجی و اولویت ه77ای درون س77ازمانی اق77دام ب77ه فع77الیت می کن77د ک77ه نتیج77ه آنکارهایی پراکنده و تکراری است و نتایجی موضعی و کم رنگ به همراه دارد.

oپزشکان داخلی داروهای گیاهی را تجویز نمی کنند و لذا بازار مناسب داخلی بوجود نیامده است

یکی از مشکالت توسعه گیاهان دارویی در کشور، فقدان زمینه اقتص77ادی مناس77ب در این بخش است. به این معنی که به دلیل عدم آشنایی پزشکان ب77ا داروه77ای گی77اهی و خ77واص آنها، این داروها توسط پزش77کان داخلی ب77رای بیم77اران تج77ویز نمی ش77وند، در نتیج77ه ب77ازار مناسبی برای آن بوجود نیامده اس7ت. در کش7ورهای توس7عه یافته، پزش7کان در این زمین7ه آموزش دیده اند و این قبی77ل داروه77ا را ب7ه بیم77اران تج77ویز می نماین7د. ض7من اینک7ه س7طح تعریف ش77ده ای از این علم به وس77یله اطالع رس77انی از طری77ق مطبوع77ات، رس77انه ها و ی77ا

دوره های آموزشی کوتاه مدت در اختیار مردم قرار گرفته است.در کشورهای توسعه یافته به گونه ای فرهنگ سازی می شود که افراد ش77ناخت مطل77وبی از

خواص گیاهان دارویی پیدا می کنند و به تبع آن نوع و نحوه مصرف گیاهان دارویی بی ضرر را که سازگار با شرایط مزاجی آنها باشد، فرا می گیرند؛ بنابراین داروهای گیاهی در اک77ثر سوپرمارکت ها وجود دارند و توسط مردم انتخ77اب و خری77داری می ش77ود. درص77ورتی که در کشورمان به دلیل عدم آشنایی با خواص گیاهان دارویی مراکز توزیع گیاه77ان دارویی نقش

درمانگاه را ایفاء می کنند.)سیستم توزیع نامناسب )عطاری هاسیستم تهیه و توزیع گیاهان دارویی نیز در کشور نامناسب است؛ به طوری که توزی77ع بیش

درص77د این فرآورده ه77ا ب77دون نظ77ارت وزارت بهداش77ت و ع77دم رع77ایت مس77ائل۹۰از بهداشتی، وابسته به عطاری ها است. هر چند در بین عطارها نیز افرادی پرتجرب77ه و ع77الم وجود دارند، اما اخیرا با ورود افرادی کم تجربه و بعضا سودجو زمینه خوب عطاری ه77ا ن77یز

خدشه دار شده است. کیلومتری تهران۱۲۰جلوگیری از احداث واحدهای تولیدی در محدوده بر اساس مقررات سازمان حفاظت محیط زیس77ت، واح77دهای تولی77د داروه77ای گی77اهی ن77یز

کیلوم77تری ته77ران می باش77ند.۱۲۰مشمول طرح ممنوعیت احداث کارخانجات در محدوده این قانون به عنوان ی77ک م7انع ج77دی، مس77یر توس7عه ص77نعت م77ذکور را س7د ک7رده اس7ت؛

باش77د )تم77امدرحالی که صنعت تولید داروهای گیاهی به هیچ عنوان آالینده محیط زیست نمیحالل ها بازیافت و بقایای گیاهی نیز به عنوان کود سبز مصرف می شوند(.

از مسئولین سازمان مذکور به عنوان متولی حفاظت از محیط زیست و طبیعت، انتظ77اری بیش از این می رود که صنایع طبیعی از جمل77ه گیاه77ان دارویی را به77تر بشناس77ند و اهمیت بیشتری برای آن قایل شوند. در همه جای دنیا، صنایع در کنار مردم هس77تند؛ ولی ب77ر آنه77ا

نظارت دقیقی اعمال می شود که محیط زیست را آلوده نکنند.فرآوری گیاهان دارویی و تولید داروهای گیاهی فرایندی تخصصی و پیچیده می باشد که ب77ه

متخصصان برجسته نیاز دارد و دسترسی به این قشر در مکان های دور از شهرهای بزرگبا مشکل مواجه می شود.

عملکرد ضعیف برخی از تجار ایرانی ص77ادرات ای77ران در زمین77ه گیاه77ان دارویی۱۹۹۳طبق آمار سازمان ملل متح77د طی س77ال

میلی77ون۳۲ میلیون دالر و در همان سال صادرات امارات متح77ده ع7ربی ب77الغ ب77ر ۲۰حدود دالر بوده است. بررسی ها نشان می دهند که بخش عمده صادرات این کشور، محص77والت ایرانی بوده است که فقط در آنجا بسته بندی شده اند. هم اکنون ن77یز ب77ازار خ7وبی در آنج7ا ایجاد شده است؛ به خصوص آنکه کشورهای آفریقایی اکثر مواد طبیعی مورد نی77از خ77ود را

از آنجا تأمین می کنند.به دلیل عملکرد بد و ضعیف تجار ای77رانی، م77ا س77هم شایس77ته ای از این ب77ازار را در اختی77ار

نداریم که این یعنی تیشه به ریشه خود زدن. اکثر خریداران پس از ی77ک و ی77ا ح77داکثر چن77د بار معامله با تجار ایرانی، ارتباط خود را به آنه77ا قط77ع می نماین77د. البت77ه در این بین، تع77داد

محدودی از صادرکنندگان موفق در بخش خصوصی نیز یافت می شوند که سهم ان77دکی ازاین بازار بزرگ را در اختیار دارند.

بخشی از این مشکل به سودجویی های شخص77ی، تقلب و ب77دقولی مرب77وط می ش77ود، ولی بخش عمده آن مربوط به عدم آشنایی تجار و صادرکنندگان با نحوه جمع آوری، نگه77داری، بس77ته بندی، حم77ل و نق77ل و ف77روش گیاه77ان دارویی می باش77د. مثال در س77رما و گرم77ا، محصوالت ایرانی در گوشه و کنار بن77ادر و در ش77رایط بس77یار نامناس77ب نگه77داری و حم77ل می ش777وند؛ به طوری ک777ه پس از م777دتی اس777تاندارد الزم و ق777ابلیت عرض777ه در بازاره777ای

بین المللی را از دست می دهند.ضعف در فناوری فرآوری و تهیه داروهای گیاهیداروهای گیاهی تولید داخل عمدتا داروهای محلول هستند، یعنی از عصاره گی77اه، قط77ره و

یا شربت تولید می شود. اما در داروسازی، شکل دارو بر اساس نیاز بیمار تعیین می شود. اشکال جامد )قرص و کپسول( هم از نظر پایداری و هم از نظ77ر راح77تی مص77رف اش77کال دارویی مناسب در داروسازی هستند که متأسفانه به دلیل عدم دسترسی به فناوری تولی77د این محص77والت، ص77نایع داروس77ازی گی77اهی ج77ز در م77وارد مح77دود امک77ان تولی77د چ77نین فرآورده هایی را ندارند درحالی که از طری77ق تحقیق77ات امک77ان دس77تیابی ب77ه چ77نین فن77اوری

علی رغم پیچیدگی فرآیند وجود دارد.فقدان زیر ساخت های مناسبعالوه بر موارد مط77رح ش77ده، ی77ک س77ری مش77کالت و کمبوده77ای زیربن77ایی ن77یز پیش روی

توسعه ص7نعت گیاه77ان دارویی و داروه77ای گی77اهی وج7ود دارد ک7ه رف7ع آنه77ا بس7یار الزم وحیاتی است و در ذیل به اهم آنها اشاره می شود.

الف( فقدان قوانین مالکیت فکریمتأسفانه مقرراتی که ضامن رعایت حقوق مالکیت فکری در کشور باشد، وج77ود ن77دارد و

این خود معضل بزرگی در مسیر توسعه کشور است. من در زمینه عصاره گیری از گیاهان های جالب و خوبی دست یافته ام، اما به دلی77ل اینک77ه اطالع77ات ج77امع واسانس دار به روش

مدونی از روش های ثبت شده وجود ندارد، نمی توانم آن را منحصر به خود بدانم.همچنین در زمینه درمان بیماری های مختلف با اس77تفاده از طب س77نتی، روش ه77ای خ77وبی

نزد بعضی افراد وجود دارد که به عنوان یک منبع درآمد در اختیار عده اندکی ق77رار دارد و با مرگ یکی از آنها، ممکن است یک روش درمانی طبیعی، موثر و چن7د ص7د س7اله از بین برود. اگر امکان ثبت کردن این روش ها وج77ود می داش77ت، ک77ل کش77ور می توانس77تند از آن

بهره مند شوند؛ ضمن اینکه درآمد آن نیز هزاران برابر درآمد فعلی خواهد بود.ب( عدم وجود بانک ژن مختص گیاهان داروییبهره برداری بی رویه و غیراصولی، خشکسالی، کشاورزی م77درن و غ77یره ه77ر روزه فش77ار

بیشتری بر عرصه های طبیعی وارد نموده و روند انقراض گونه های زن77ده از جمل77ه گیاه77ان دارویی را سرعت می بخش77د. بن77ابراین عالوه ب77ر حف77ظ این من77ابع در محیط ه77ای ط77بیعی،

جمع آوری و نگهداری آنها در بانک های ژن نیز حایز اهمیت است.برخی از نهادها از قبیل مؤسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع و مؤسس77ه تحقیق77ات اص77الح و

تهیه نهال و بذر، نس77بت ب77ه جمع آوری و نگه77داری نمونه ه77ای گی77اهی کاره77ای ق77ابل توجهی انج77ام داده ان77د، ام77ا فع77الیت آنه77ا عم77ومی ب77وده و عم77دتا مشخص77ات زراعی گیاه77ان ثبت می شود. در حال حاضر، بانک ژنی که مختص گیاه77ان دارویی باش77د و خصوص77یات دارویی گیاهان از قبیل نوع و مقدار مواد مؤثره، شیوه اس7تخراج و غ7یره در آن ثبت ش7ده باش7د، وجود ندارد؛ درصورتی که وجود این اطالعات یکی از لوازم اصلی تحقیق77ات در این مقول77ه

است.ج( ضعف در اطالع رسانی و فرهنگ سازیهمانطور که ذکر شد، اطالع رسانی و آموزش پزشکان و مردم از راهکاره77ای توس77عه این

صنعت در کشورهای مختلف می باشد و در کش77ورمان کم77تر ب77ه این موض77وع توج77ه ش77ده است. به عنوان مثال، در حال حاضر هیچ نشریه اختصاصی در کشور وج77ود ن77دارد ک77ه ب77ه

مقوله اطالع رس77انی و فرهنگ س77ازی پ77یرامون مزای77ای گیاه77ان دارویی و داروه77ای گی77اهی ب77پردازد. در برنام77ه درس77ی دانش77جویان پزش77کی مطلب چن77دانی در این م77ورد مش77اهده نمی شود. مخلص کالم آن که، گیاهان دارویی و داروهای گیاهی در ایران م77ورد بی مه77ری و

کم توجهی واقع شده اند.

افزایش روز افزون گرایش به مصرف گیاهان دارویی

امکان ساخت برخی از مواد دارویی گیاهی به صورت ص7نعتی امکانپ77ذیر نیس77ت, ب77ه علت Digitalisپیچیده بودن ساختار و ناشناخته بودن, نظ77یر کلیکوزی77دهای قل77بی گ77ل انگش77تانه )

spp( آلکالوئی777دهای موج777ود در پ777روانش ,)Catarantus roseus( و ارگ777وت )Claviceps purpurea)

برخی از مواد گیاهی مستقیما قابل استفاده نیستند. مث77ل س77والنین و بایس77تی تحت ت77اثیر فرایندهای شیمیایی فعال شوند.

:مواد موثره گیاهان دارویی

مواد طبیعی, مواد موثره ث77انوی مخص7وص ک7ه توس7ط گیاه7ان عالوه ب7ر م7واد عم77ومی و اساسی تولید می شوند.

:انواع مواد طبیعی

( مواد اولیه یا متابولیت ه7ای اولی7هPrimary metabolites,نظ77یر پروت7ئین ه77ا, چ7ربی ه7ا ,) هیدرات های کربن, کلروفیل و ...

( مواد ثانویه یا متابولیت های ثانویهSecundary metabolites)

مواد اولیه برای موجود زنده اساسی و ضروری هستند و حیات آن ها وابسته به این م77واد است.

.مواد ثانویه ضروری نیستند و بیشتر جنبه دفاعی دارند

:مسیرهای تشکیل مواد موثره

فرایندهای متابولیسمی عام, در تمام موجودات زنده عمومیت دارند و در تمام گیاه77ان ب77ه Plant natural materialsوقوع می پیوندند.

,فرایندهای متابولیسی خاصUniversal processes

.در گیاهان دارویی که فراورده های خاصی تولید می کنند وجود دارند

شکل

:عوامل موثر در مقدار و نوع مواد موثره

نوع گیاه

مراحل رشدی گیاه

اندام های مختلف گیاه

شرایط مختلف آب و هوایی

:طبقه بندی مواد موثره

در گذشته بر اساس

بخشی از گیاه که دارو را تولید می کند ی77ا ب77ر حس77ب خاص77یت ان ه77ا ص77ورت می گرفت77ه ص7ورت می گ77یرد. ب7ر این اس7اساست در صورتی که امروزه براساس ترکیب ش7یمیایی

مواد موثره دارویی شامل مواد زیر می شوند.

,آلکالوئیدهاAlkaloids

گلیکوزیدها Glycosids

روغن های فرارVolatile oil or Essential oil

مواد تلخBitter materials

فالون هاFlavones

فالونوئیدهاFlavonoids

موسیالژهاMucilages

ویتامین هاVitamins

تانن هاTanins

اسید سیلیسیکSalicic acids

:آلکالوئیدها

مواد ازته ای که خاصیت قلیایی دارند و در محیط اسیدی تولید نمک می کنند.

در انسان واکنش های فیزیولوژیکی قوی با اثرات مخصوص ایجاد می کنن77د و ب77ر سیس77تم عصبی اثر دارند.

بسیار متنوع هستند.

از گیاه استخراج شدند.1816 تا 1803برای اولین بار در سال

.به علت تلخ بودن موجب دفع حشرات می شوند

.اکثرا سمی و مرگ آور هستند

.کافئین, استریکینین, کینین, و مرفین از مهم ترین نمونه های آلکالوئیدها هستند

:انواع آلکالوئیدها

,آلکالوئیدهای حقیقیTrue alkaloids

.منشاء آن ها اسیدهای آمینه و ترکیبات شیمیایی هتروسیکلیک ازت دار هستند

,پروتوآلکالوئیدهاProtoalkaloids

.از اسیدهای آمینه ساخته شده و محتوی ترکیبات شیمیایی ازت دار خطی هستند

,آلکالوئیدهای کاذبPseudo alkaloids

.ار اسیدهای آمینه تشکیل نشده اند ولی در ساختمانشان ازت وجود دارد

آلکالوئیدها در برخی از گیاهان وجود ندارند. به این گیاهان بدون آلکالوئید می گویند. نظیر Lamiaceae, Rosaceae, Conifereaeبرخی از گیاهان خانواده های,

:گیاهان آلکالوئیدی از خانواده هایPapaveraceae, Solanaceae, Apocynaceae, Rubiaceae

:گلیکوزیدها

.در مسیرهای متابولیکی مختلف تشکیل و ساختمان شیمیایی پیچیده و مخصوص دارند

پس از هیدرولیز توسط اسیدها و آنزیم ها به ترکیبات قندی )گلی کن( و غیر قن77دی )آگلی کن( تبدیل می شوند.

یکی از مهمترین آن ها گلیکوزیدهای سیانوژنیک هستند نظیر آمیگدالین که در خانواده گ77ل سرخ, پروانه آسا, آقطی, کتان و ... وجود دارد

.برخی در تهیه داروهای معالج سرفه, مسهل و مسکن استفاده دارند

برخی نظیر گلیکوزیدهای آنتراکینون هستند که در مداوای یبوس77ت نقش دارن77د. این م77واد در گیاهانی نظیر سنا, سیاتوسه و ریواس وجود دارند.

گلیکوزیدهای قلبی ساختار متفاوت با سایرین دارند, اث77رات خاص77ی در ماهیچ77ه ه77ای قلب دارند. در گیاهان خرزهره, میمون ) گل انگشتانه(, آالله, استبرق و ... وجود دارند.

.گلیکوزیدهای ساپونینی, فالونوئیدی, کومارینی و ... نیز وجود دارند

:اسانس ها

اهمیت و جایگاه اسانس های طبیعیاسانس ها ترکیبات شیمیایی معطری هستند که در گیاهان مختلفی که ت77ا ام77روز در ح77دود

نوع از آن ها شناسایی شده است، وجود دارند. در ساختمان اسانس ها ترکیبات بسیار۷۰۰

متنوعی از قبیل الکل های ترپنوئیدی، هی77دروکربن ها، فنل ه77ا، آلدئی77دها، اس77ترها و کتون ه77ا بطور طبیعی وجود دارند. اغلب یک یا چند جزو از این ترکیب77ات، عط77ر و ب77وی اس77انس را

تحت تاثیر خود قرار می دهند. ه77ر ن77وع از اس77انس ها در گیاه77ان معط77ر و در قس77مت های مختلفی از آنه77ا نظ77یر ریش77ه

)زنجبیل(، چوب )سوزنی برگان(، پوست )دارچین(، برگ )رزم77اری(، گل )یاس77من(، می77وه )مرکبات(، بذر)رازیانه( و غیره ساخته شده و در فضای ما بین سلولی اپی77درم و م77زوفیل در س77اختارهای متع77دد ترش77حی ذخ77یره می ش77وند و دارای نقطه ج77وش پ77ایینی ب77وده و به

روش های مختلفی قابل استخراج می باشند. هرچند مکانیسم دقیق سنتز اسانس ها درون گیاهان نامشخص اس77ت ام77ا وج77ود آن ب77رای

مقاومت گیاهان در مقابل شرایط نامساعدمحیطی، جذب حش77رات گ77رده افش77ان و کمک به توس77عه و پ77راکنش این گیاه77ان مس77لم و مش77خص اس77ت. در بهره ب77رداری از گیاه77ان

سال گذشته نشان می دهد که تقاض77ا ب77رای اس77انس و۵۰اسانس دار، شواهد موجود طی فرآورده های حاصل آن سیر صعودی به خود گرفته است. این تحول در مصرف، تحت تاثیر

عوامل متعددی از جمله موارد زیر بوده است..این گیاهان و اسانس آنها طیف گسترده ای از کاربری ه77ا را تحت پوش77ش ق77رار می دهن77د

ترکیبات تشکیل دهنده آنها می تواند خ77واص دارویی داش7ته و در فرموالس7یون داروه77ا وارد ش77ود. از رایحه و ب77وی آنه77ا در ص77نایع عطرس77ازی، خوش77بو کنن77ده ها و همچ77نین ن77وعی روش درمانی )رایحه درمانی( استفاده می شود. خاصیت طعم دهندگی اس77انس ها در طیف وسیعی از موادغذایی، خمیر دندان، دهانشویه ها، نوشیدنی ها و ح77تی دخانی77ات به مص77رف می رسد. بخارات اشباع آن دارای توان دفع آف77ات و حش77رات م77وذی ب77وده و در ب77رخی از

سموم صنعتی به کار می رود. ثروتمند شدن جوامع جهانی باعث تغییر فرهنگ مص77رف در آنه77ا ش77ده اس77ت به ط77وری که

تنوع بیشتری را در رژیم غ77ذایی خ77ود طلب می کنن77د و م77ردم ب77رای مص77رف فرآورده ه77ای خوشمزه با طعم های طبیعی اشتیاق بیشتری از خود نشان می دهند.

افزایش توجه به مسایل زیست محیطی و بهداشت مواد غذایی در کاهش میزان مص77رف مواد شیمیایی مصنوعی باعث گرایش به سمت مواد غذایی و افزودنی های ط77بیعی ش77ده است. اس77انس ها به م77وازات م77زه دار ک77ردن فرآورده ه77ا در نقش یک آنتی اکس77یدان علی77ه

ترکیبات مضر فعالیت می کنند و نقش مهمی در سالمتی افراد ایفا می کنند. ساختار صنعت اسانسسازمان هایی که امروزه در کشورهای تولیدکننده در زمینه فعالیت های اقتصادی اسانس ها

و فرآورده های حاصل از آنها تالش می نمایند از یک ساختار کلی و مدون پیروی می کنن7د که صنعت اسانس را تشکیل می دهد و شامل موارد زیر است .

در اولین مرحله بخش کشاورزی به عنوان تامین کننده مواد خام گیاهی نقطه ش77روع این صنعت را برعهده دارد. این بخش از نظرجغرافیایی پراکن77دگی وس77یعی دارد و کش77ورهای مختلف با سرمایه گذاری گسترده در این زمینه و تهیه منابع گیاهی س77عی نموده ان77د در این بخش تاثیرگ77ذار باش77ند. ح77تی بس77یاری از کش77ورهای پیش77رفته تالش خ77ود را معط77وف به پرورش گیاهانی نموده اند که در درجه اهمیت بیشتری ق77رار داش77ته و س77ود ب77االتری را در

پی داشته باشند..اما با وجود این تالش ها هنوز برای سودآوری تولید این محصوالت تض77مینی وج77ود ندارن77د

تن77وع اقلیمی مراک77ز تولی77د م77وجب ب77روز ن77اهمگونی چش77مگیری در سیس77تمهای تولی77د وبهره وری شده است که از مهمترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد.

بهره برداری از گیاهان خودرو و بومی موجود سرمایه گذاری کوچک با استفاده از نیروی کار خانواده سرمایه گذاری کالن با تکیه بر نیروی کار ارزان دومین م77رحله مرب77وط به اس77تخراج و ف77رآوری اس77انس از گیاه77ان اس77ت. این اس77تخراج

بالفاصله می تواند پس از برداشت یا بعد از خش77ک کردن گی77اه ص77ورت گ77یرد. دس77تگاه های

استخراج می تواند تحت کنترل کشاورزان، بازرگانان یا بخشی از یک فرآیند صنعتی باش77د. در ح77الت اول آماده س7ازی برعه77ده کش7اورزان خواه77د ب77ود و چ77نین ترتی77بی در کش77ورهای

پیشرفته امری عادی به شمار می آید. چرا که تهیه وسایل مورد نیاز تقطیر و فرآوری بر عه77ده ش77خص س77رمایه گذار اس77ت. البته

دستگاه های عصاره گیری می تواند تحت کنترل شرکت های خریدار مواد گیاهی باش77د و این حالت بیشتر در کشورهای جهان سوم که کشاورزان ق77درت س77رمایه گذاری ندارن77د، ق77ابل مشاهده است.کارخانه های عطر و چاشنی سازی در این مرحله از تغییر و تبدیل مواد خ77ام گیاهی نقش اساسی ایفا می کنند و با توافق کشاورزان تولیدکننده، مراکز خ77ود را ن77زدیک

مزرعه متمرکز می کنند. در این مرحله تاجرینی فعالیت می کنند که در زمینه تولید مواد معطر مصنوعی نیز مهارت

دارند. وظ7ایف این گ7روه ش7امل خری7داری اس7انس از تم77ام نق7اط جه7ان ی7ا فق7ط از یک منطقه جغرافیایی، تعیین کیفیت اسانس، فرآوری ماده خام در جهت نیاز بازار و در نهایت فروش این فرآورده به مصرف کننده است. در بخش تجارت، شرکت هایی وجود دارند که تعدادی در کشور تولیدکننده حضور داش77ته و وظ77ایف آنه77ا ف77روش و ص77ادرات محص77والت هم77ان منطقه ب77ر پ77ایه ت77وجه به نی77از خری77داران و ق77درت کش77اورزان اس77توار اس77ت. شرکت هایی نیز درکشورهای واردکننده فعالیت دارند و برخی از آنها روی ص77ادرات مج77دد

محصوالت تبحر دارند.. جابه جایی و توزیع فرآورده های حاصل از اسانس ها مشابه سایر محصوالت استدر آخ777رین م777رحله از یک چ777ارچوب کلی ص777نعت اس777انس، مص777رف کننده ق777رار دارد و

محص77والت تولی77د ش77ده را در دو ح77الت مص77رف می کن77د. یک ن77وع محص77والتی که وج77ود اسانس درون آنها چن77دان محس7وس و مش7خص نمی باش7د و در انتخ77اب محص7ول آنچن7ان کششی ایج77اد نمی کن77د، نظ77یر آنچه که در م77ورد پودره77ای ش77وینده وج77ود دارد. ن77وع دوم محصوالتی هستند که وجود اسانس در آنه77ا ش77ناخته ش77ده تر ب77وده و در انتخ77اب محص77ول تاثیرگذار است. در این مورد می توان به فرآورده های آرایشی افزودنی های غ77ذایی اش77اره

کرد.تولید جهانی اسانس ه7زار تن در س7ال اس7ت که از مجم7وعه گیاه7ان ۵۰امروزه تولید جهانی اسانس ب7الغ ب77ر

اسانس دار به دست می آید. این مجموعه گیاهان شامل انواع درختان و درختچه ها و س77ایر درص77د آن از گونه ه77ای ۶۵گونه ه77ای علفی اس77ت. از کل تولی77د جه77انی اس77انس در ح77دود

۳۵درختی نظیر برخی سوزنی برگان، مرکبات، رزها، اکالیپتوس و غ77یره بدس77ت می آی77د و درصد باقیمانده از گیاهان علفی تولید می شود که بسیاری از آنها امروزه به ص77ورت اهلی

تن از تولی77د ن77یز متعلق به گیاه77ان خ77ودرو۱۰۰۰شده کشت می شوند. در این میان حدود جمع آوری شده از مناطق طبیعی است.

گیاهان حاوی اسانس از نظر جغرافیایی سطح بسیار وسیعی را تش7کیل می دهن7د. مس7لم است که تولید در مناطقی که گونه ها دارای س77ازگاری بیش77تری ش77ده اند، توس77عه ی77افته و این پ777راکنش بت777دریج تحت ت777اثیر ص777نایع مص777رف کنن777ده گس777ترش می یاب777د. در بین گونه های اسانس دار، گیاه77ان متعلق به س77ه خ77انواده گی77اهی نعناعی77ان )نعن77اع، بادرنجبوی77ه،

( و…(، کاس7نی )بابون77ه، بوم7ادران، ترخ77ون، آرتمیزی77ا و…زوفا، اسطو خودوس، آویشن و( از اهمیت بیشتری برخوردارند.…چتریان )گشنیز، بادیان رومی، شوید، زیره و

راهکارهای الزم برای ورود به بازارهای جهانی اسانس امروزه کمتر کشوری وجود دارد که در زمینه تولید اسانس در جهان فعال نباش77د و س77هم

تولید برخی از کشورهای تولیدکننده در نمودارشماره سه نشان داده ش77ده اس77ت. ب77ا این حال برای کشورهایی که تص7میم دارن7د به رق77ابت ب7ا تولیدکنن7دگان قدرتمن7د در این زمینه

بپردازند اتخاذ راهکارهای مناسبی از جمله موارد زیر الزم است.

تعریف سیاست ها و برنامه ریزی جهت تعیین جایگاه کش77ور در تولی77د جه77انی، که می توان77د شامل میزان تولید، رعایت استانداردهای بین المللی، ارائه قیمت های مناسب و بهره گ77یری

از دانش و تخصص روز باشد.پشتیبانی تولید توس77ط برنامه ه77ای تحقیق77اتی ب77ا کمک ص77نایع مص77رف کننده و ب77ا اس77تقرار

کارخانه های عصاره گیری و کنترل کیفیت، برای عرضه محصوالت جدید. انطباق بخش کشاورزی با صنایع مصرف کننده در ارتباط با گسترش فرآورده های طبیعی

گونه های زراعی جدید، انتخاب ارقامی که عملکرد تولید اس77انس آنه77ا زی77اد باش77د و بهب77ودوضعیت شرکت های تولیدکننده در زمینه نوآوری جهت سالیق متفاوت.

گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت خاصی در تأمین بهداشت و سالمتی جوامع هم به لحاظ درمان و هم پیش77گیری از بیماریه77ا برخ77وردار ب77وده و هس77تند. این بخش از من77ابع ط77بیعی قدمتی همپای بشر داشته و یکی از مهمترین منابع تأمین غ77ذایی و دارویی بش77ر در ط77ول نسلها بوده اند. از نقطه نظر تاریخی، گیاهان اهمیت فراوانی در توسعه جوامع داشته ان77د و تحقیقات وسیعی برای یافتن فرآورده ها وم77واد ط77بیعی دارویی گی77اهی در ط77ول ت77اریخ

۲۵۰۰۰۰درص77د از مجم77وع ۱۰انجام شده اما نکته حائز اهمیت اینجاست که تنه77ا کم77تر از گونه گیاهی جهان برای بیش از یک عملکرد زیست ش77ناختی، شناس77ایی و م77ورد اس77تفاده

قرار گرفته اند.( به عبارت دیگر بر اساس آمارهای منتشره توسطWHO تنها بین ، )هزار گون77ه۷۰ تا ۳۵

گیاه دارویی در طول زمان برای حداقل یک یا چند بار مورد مصرف قرار گرفته است. در درص77د داروه77ا ن77یز از۱۲ درصد از داروهای موج7ود، منش77أ گی7اهی دارن77د و ۲۵حال حاضر،

منابع میکروبی ساخته شده اند. پتانسیل تولید داروهای گیاهی در طبیعت بس77یار باالس77ت.- گونه گیاه دارویی در جنگلهای اس7توایی جه77ان ی7افت می۱۲۵۰۰۰شود برای نمونه گفته می

شود.ارزش اقتصادی و تجاری گیاه77ان دارویی فوقالع7اده زی77اد اس7ت. در بعض7ی آماره7ا ارزش

میلی77ارد دالر در س77ال ب77رآورد ش77ده و طی آم77ار۴۳تجارت جهانی گیاه77ان دارویی ب77الغ ب77ر میلی77ارد۳/۲۴ ب77الغ ب77ر ۱۹۹۷منتش7ره در این7ترنت ف77روش ف77رآورده ه7ای گی77اهی در س77ال

دالرآمریکا بوده است.گ77رایش عم77ومی جامع77ه ب77ه اس77تفاده از داروه77ا و درمانه77ای گی77اهی و ب77ه ط77ور کلی

فرآوردههای طبیعی به ویژه در طی سالهای اخیر روبه افزایش بوده و مهمترین عل77ل آن، اثبات اثرات مخرب و جانبی داروهای ش77یمیایی از ی77ک ط77رف و ایج77اد آلودگیه77ای زیس77ت

درص77د م77ردم۶۰کند از سوی دیگر بوده اس77ت. بیش از محیطی که کره زمین را تهدید می درصد انگلیسیها تمایل به استفاده از درمانهای طبیعی گیاهی دارند.۷۴آلمان و بلژیک و

درصد مردم جه77ان ب77ه وی77ژه در۸۰ضمن اینکه طبق آمار سازمان بهداشت جهانی بالغ بر کشورهای در حال توسعه و نواحی فقیر و دور افتاده عمده ترین نیازهای درم77انی خ77ود را

کنند.از گیاهان دارویی تأمین میاز سوی دیگر گیاهان دارویی جزء ذخایر و منابع طبیعی هس7تند و بس77یاری از کش77ورها کم

یا زیاد از یک چنین منبعی برخوردارند که نوع، تعداد و تنوع گون77ه ه77ای گی77اهی ب77ر اس77اس شرایط و م77وقعیت جغرافی77ایی ه77ر منطق77ه متف77اوت اس77ت. متأس77فانه س77ودآوریهای کالن اقتصادی و توجه روز افزون به تجارت جهانی گیاهان دارویی، مشکالت و مسائل ن77اگواری را برای این منابع به وج77ود آورده و نس77ل گون77ه ه77ای گی77اهی را ب77ا خط77ر انق7راض مواج77ه ساخته است. چرا که بخش عظیمی از تجارت، مربوط به گونه های گی77اهی دارویی اس77ت که از طبیعت جمع آوری شده و بعضا با شیوه های نادرست، نه تنها به انقراض نسل گونه

ها می انجامد بلکه تنوع زیستی منطقه و جهان را نیز با خطر نابودی مواجه می سازد.استفاده مطلوب، منطقی و بهینه از این منابع که به لحاظ فناوری بس77یار کم هزین77ه ت77ر و

ساده تر از صنایع دارویی شیمیایی است، می تواند ضمن تأمین بخشی از نیازه77ای عم77ده بهداشتی و درمانی جامعه از خروج مقادیر متنابهی ارز جلوگیری نم77وده و م77انع گس77ترش

وابستگی به بیگانگان شود.

بنا بر این با اتخاذ سیاستها و راهکارهای مناسب و مبتنی بر ی77ک ش77ناخت واق77ع گرایان77ه از وضعیت موجود این منابع و کاربرد روشهای علمی و صحیح در تمام ابع77اد اعم از کاش77ت، داشت، برداشت و بهره برداری ص77نعتی و اقتص77ادی آن، چ77ه از ط77بیعت وچ77ه ب77ه ص77ورت کش77ت مک77انیزه، میت77وان ب77ه درکی واقعی و اص77ولی در خص77وص نقش و ب77ازدهی گیاه77ان دارویی در جوامع رو به رشدی همچون ای77ران رس77ید و عالوه ب77ر حف77ظ و حراس77ت از این

سرمایه های ملی به شکوفایی و توسعه پایدار جامعه نیز دست یازید.:اسانس ها به طور کلی ویژگی های زیر را دارند

از نظر ترکیب شیمیایی همگن نیستند.

.از گروه ترپن ها هستند و منشاء ترپنی دارند

از بو و مزه تندی برخوردار هستند.

وزن مخصوص آن ها از آب معموال کم تر است.

به روغن های فرار معروف هستند.

در سلول ها, کرک ها, غده ها, مجاری ترشحی سطحی یا درونی, برگ ها, گ77ل ه77ا, می77وه .ها, جوانه ها و شاخه ها وجود دارند

کیفیت و کمیت اسانس در اندام های مختلف متفاوت است.

,از مهمترین گیاهان اسانس دار می توان, خانواده نعناع, س77داب, م77ورد, گش77نیز, کاس77نی کاج, سرو و... را نام برد.

فرار هستند, در الکل و س7ایر حالل ه7ای آلی ح7ل می ش7وند و ب7ه ص7ورت ت7ازه بی رن77گ .هستند

استخراج معموال به صورت تقطیر با بخار آب صورت می گیرد.

:خواص درمانی اسانس ها

مانع از رشد باکتری ها می شوند.

خاصیت ضد تورمی دارند.

.ضد دل درد, آرام بخش, ضد نفخ, اشتها آور و گاهی خلط آور هستند

:مواد تلخ

.مزه تلخ دارند

.قابلیت تحریک غدد گوارشی در ترشح عصاره های گوارشی را دارند

بر اعصاب چشایی موجود در دهان اثر دارند.

.حرکات کیسه صفرا و حرکات دودی معده و روده ها را تشدید می کنند

موجب تسریع در هضم غذا و فعالیت های متابولیک می شوند.

:انواع مواد تلخ

,مواد تلخ خاصAmara tonica

هیج ترکیب دیگری همراه آن ها وجود ندارد. نظیر مواد تلخ گیاهان گل گندم و ژنتیانا

,مواد تلخ معطرAmara aromatica,همراه با اسانس هستند, نظیر گیاهان سنبل خطایی , درمنه, اکسیر ترکی و ...

,مواد تلخ گسAmara acriaدارای ترکیبات تند و گس هستند و به س77ختی قاب77ل خ77وردن , می باشند نظیر گیاهان فلفل, زنجبیل و ...

:فالون ها و مشتقات آن ها

به صورت آزاد و یا ترکیب با گلیکوزیدها وجود دارند.

.به گروه فنل ها تعلق دارند

کومارین ها و آنتی سیانین ها از مهم ترین آن ها هستند.

معموال به رنگ زرد هستند.

.در خانواده های گیاهی کاسنی, پروانه آسا و سداب وجود دارند

.هسپریدین در فاگوپیروم و سیتروس, روتین در فاگوپیروم نمونه ای از آن ها است

:خواص دارویی فالون ها

باعث کاهش فشار خون در مویرگ ها می شوند

برخی از آن ها مدر هستند

برای درمان بیماری ها و مسمومیت های کبدی از ماریتیغال اس77تفاده می ش77ود ک77ه دارای فالونوئید است

از ریشه گیاه شیرین بیان برای درمان بیماری اثنی عشر و ت77ورم ه77ای ناش77ی از اختالالت دستگاه گوارش استفاده می شود که دارای فالووئید است

:موسیالژها

کربو هیدرات هایی با ساختمان ملکولی پیچیده و وزن ملکولی زیاد هستند

در الکل ها غیر محلول و در آب محلول هستند و جذب آب می کنند

گیاه آلته آ )ختمی( سینوم, ستاریا دارای موسیالژ هستند

مهمترین خاصیت آن ها ضد س77وزش اس77ت ب77ه همین علت در زخم مع77ده و روده ک77اربرد دارد

در اسهال های مزمن به علت جذب آب استفاده می شوند

در مداوای برخی از بیماری های پوستی و محدود به موضع زخم استفاده می شوند

:ساپونین ها

گلیکوزیدهایی با وزن ملکولی زیاد هستند

به صورت محلول در آب تولید کف می کنند و خاصیت پاک کنندگی دارند

اگر وارد خون شوند موجب همولیز گلبول های خون می شوند

مدر, ملین, خلط اور و ضد سرفه هستند و در تهیه محلول های غرغره استفاده می شود

به عنوان عامل جذب روده ای داروهای دیگر نیز کاربرد دارند

(ساپونین های استروئیدی در برخی از گیاهان تیره سوس77ن, آم77اریلیس و ... وج77ود دارن77دLiliaceae, Amarylidaceae and Dioscoraceae)

:اسید سیلیسیک

امالح ب77ه ص77ورت س77یلیکات در خ77اک وج77ود دارد و گیاه77ان ت77یره ه77ای گن77دم, دم اس77ب و گاوزبان آن را جذب و در دیواره سلولی رسوب می دهند

برای رشد موها و ناخن ها الزم هستند

از پودر برخی از گیاهان مثل دم اسب به عنوان ماده اصلی در محلول های دن77دان ش77ویی و غرغره استفاده می شود

:تانن ها

عموما سخت و گس هستند

توانایی پیوستگی به پروتئین ها را دارند و سبب رسوب آن ها می شوند

جهت تبدیل پوست حیوانات به چرم در دباغی استفاده می شوند

دارای وزن ملکولی بسیار کم هستند

از پوست درختان بلوط, ریشه ها و ریزوم برخی از گیاهان تیره گ77ل س77رخ اس77تخراج می شوند

از مصرف زیاد آن ها بایستی خودداری شود زیرا سرطان زا هستند

:انواع تانن ها

تانن های هیدرولیز شونده

تانن های متراکم

تانن های کاذب

تانن هاموارد استفاده

به خاطر سختی و قابض بودن در درمان برخی اسهال های معمولی و خونی مزمن, التیام زخم ها و عفونت های مربوط به گلو و نای استفاده می شوند

خاصیت ضد باکتریایی دارند

:منشاء بیولوژیکی مواد موثره

,مس77یرهای متابولیس77می اص77لی و اختصاص77ی, ش77امل قن77دها, فنولوئی77دها, پلی کیتی77دها ترپنوئیدها و ازتوئیدها می شود.

مسیرهای متابولیسمی عام, شامل چرخه پنتوز فسفات, چرخه تنفسی, بیوس77نتز پروت77ئین و اسیدهای نوکلئیک

بیوسنتز اسیدهای آمینه و بازهای پورینی و پیریمیدینی به دو چرخه اصلی پنتوز فس77فات و تری کربوکسیلیک اسید ارتباط دارد

چرخه اسید پیروویک این دوچرخه را به هم وصل می کند

هیج مرز معینی بین فرایندهای اولیه و ثانویه وجود ندارد

:قندها

نقش و اهمیت قندها

برخی از منابع مهم انرژی هستند. یا به سرعت انرژی زا هس77تند )گل77وکز( و ی77ا ب77ه ت77دریج انرژی آن ها آزاد می شود )نشاسته و گلیکوژن(

برخی از قندها ساختمانی هستند مثل سلولز و کیتین

فرمول کلی آن ها(CH2O)nدر فتوسنتز تشکیل می شوند

یکی از محورهای تشکیل آن ها فسفات های قندی می باشد

فسفات های قندی یا از طریق چرخه کالوین و یا از طریق چرخ77ه پنت77وز فس77فات تش77کیل می شوند

:انواع قندها

منوساکاریدها, الیگوسکاریدها و پلی ساکاریدها

:منوساکاریدها

ممکن است دارای عامل الکلی, آلدئیدی و یا کتونی باشند

گلیسرول یک الکل قندی است

اتم6الکل های قندی ممکن است دارای دو اتم ک77ربن, بیش از دو اتم ک77ربن, حلق77وی ب77ا اتم کربن )ریبوز و دزوکسی ریبوز( باشد.5کربن )میواینوزیتول( و یا

از اکسیداسیون عامل الکلی نوع اول قندها اسیدهای اورونیک تشکیل می شود

آمینوقندها بیشتر در جانوران وجود دارند و در گیاهان به ندرت یافت می شوند

کربوهیدرات های مرکب از چند نوع قند ساده تشکیل شده اند

:الیگوساکاریدها

مونوساکارید تشکیل شده اند7 تا 2از ترکیب

به دو دسته: هولوزیدها و هتروزیدها تقسیم بندی می شوند

گلیکوزیدها از ترکیب قندها با الکل در حضور برخی اسیدهای معدنی تش77کیل می ش7وند و جزء هولوزیدها هستند

قند به وجود می آید3رافینوز از ترکیب

:پلی ساکاریدها

هوموپلی ساکاریدها, مثل نشاسته, گلیکوژن,سلولز, کیتین . پکتین

)هتروپلی ساکاریدها )هتروزیدها( نظیر صمغ ها, همی سلولزها و لعاب ها )موسیالژها

:فنولوئیدها

موادی که در ترکیبشان فنل وجود دارد

.منشاء این ترکیبات اسیدهای آمینه معطر مثل فنیل آالنین, تیروزین و تریپتوفان است

مسیر بیوسنتز اسیدهای آمینه معطر از اسید شیکیمیک و اسید هپتولوسونیک است

فسفات(4)ترکیب فسفوانول پیرووات و اریتروز

لیگنوئیدها و تانن ها نیز از مسیر مشابه با فنولوئیدها تشکیل می شوند

:فالونوئیدها

دارای تنوع زیادی می باشند

شامل فالون ها, ایزوفالون ها و نئوفالونوئیدها می شوند

:کینون ها

برخی از این ها از مسیر ترپنوئیدها و موالونیک اسید می گذرند

برخی از مسیر اسید شیکی میک مشتق می شوند مثل ویتامینK

اوبی کینون ها مهمترین آن ها هستند که در تنفس نقش دارند

نفتوکینون و آنتراکینون از مسیر موالونیک اسید می گذرند

:پلی کیتیدها

از واحدهای دو کربنه(CH2-C)-nتشکیل شده اند

از مسر استیل کوآنزیمA و موالونیل کوآنزیم A تشکیل می شوند

الکل های چرب نیز از مسیر اسیدهای چرب با اشباع شدن به وجود می آیند

:ترپنوئیدها

واحدهای پنج کربنه در ساختارشان وجود دارد

بیوسنتز از استیل کوآنزیمA شروع می شود

از استیل کوآنزیمAاسید موالونیک تشکیل می شود که شش کربن دارد

اسید موالونیک با از دس77ت دادن ی77کCO2ب77ه ی77ک ت77رکیب پنج کربن77ه ب77ه ن77ام ای77زو پنتنی77ل ( تبدیل می گردد.IPPپیروفسفات )

ترکیبIPP( همراه با ترکیب دیگری به نام دی متیل آلیل پیروفسفات DAPPبرای ساخت ) ترپنوئیدها مورد استفاده قرار می گیرند

اسانس ها و رزین ها مهمترین ترکیباتی هستند که از ترپنوئیدها تشکیل می شوند

ترکیباتی نظیر کاروتنوئیدها, فیتول, ژیبرلیک اسید, ک77ائوچو و ... مث77ال ه77ایی از ترپنوئی77دها هستند

:ازتوئیدها

دارای ازت هستند

متغیر ترین رده از ترکیبات شیمیایی گیاهان هستند

اسیدهای آمینه, بازهای پورین و پیریمیدین در سنتز ازتوئیدها نقش دارند

آمین ها, آمیدها و آلکالوئیدها از انواع ازتوئیدها هستند

... آمین ها و آمیدها مثل: کافئین, لونارین, آمیگدالین و

آلکالوئیدها مثل: کلشی سین, آسکوپوالمین, آتروپین و آرگوت

:طبقه بندی گیاهان دارویی

طبقه بندی تجربی, قبل از لینه وج77ود داش77ت, گیاه77ان دارویی را ب77ر اس77اس ن77وع م77واد و خواص دارویی تقسیم می کردند.

طبقه بندی مصنوعی, توسط لینه صورت گرفت, گیاهان ب77ر پای77ه تف77اوت ه77ای س77اختمانی نافه یا پرچم های گل تقسیم بندی می شدند

طبقه بندی طبیعی, بر اساس شباهت ها و تفاوت های اندام های اساسی گیاهان ص77ورت می گیرد. بر این اساس واحدهایی نظیر سلس7له ) فرم77انرو(, ش7اخه, رده, راس7ته, ت77یره, جنس و گونه تشکیل می شوند. هری ک77از واح77دها می توان77د تقس77یمات ف77رعی ت77ری ن77یز

داشته باشد.

طبقه بندی فیلوژنیک, بر اساس تحول و انشقاق گونه ها, درجه خویشاوندی و نس77بت بین گونه ها صورت می گیرد.

برای گیاهان دارویی نیز مثل سایر گیاهان از سیستم دونامی استفاده می شود

:عوامل موثر بر گیاهان دارویی

عوامل موثر بر متابولیت های ثانوی

نوع گیاه و گونه گیاهی

تغییرات درون گونه ای گیاه

شرایط محیطی

)مراحل رشد گیاه )انتوژنی

:نحوه تاثیر عوامل

تاثیر بر مقدار کلی مواد موثره

تاثیر بر عناصر تشکیل دهنده مواد موثره

تاثیر بر مقدار تولید وزن خشک گیاه

:عوامل محیطی موثر

نور

درجه حرارت

آبیاری

ارتفاع محل

مواد شیمیایی الزم

:نور

بر اساس نور گیاهان به روز کوتاه )شب بلند( و روز بلن77د و روز بی تف77اوت تقس77یم بن77دی می شوند. در رابطه با نور سه ویژگی کیفیت, شدت و مدت زمان اثر دارد.

در رابطه با کیفیت, طول موج فرا بنفش در گیاهان باعث اف77زایش تولی77د آلکالوئی77دها می شود.

در توتون, گونه ای شابیزک و تاتوره, طول موج فوق هم باعث افزایش مواد موثره و هم وزن خشک محصول می شود.

نور آبی نیز اثر مشابه دارد

:شدت روشنایی

ش7دت روش7نایی م77وجب اف7زایش مق7دار اس7تروئیدهای اگلی کن در گی7اه آفت7اب دوس7ت تاجریزی دارویی می شود

افزایش شدت نور باعث افزایش مقدار گلیکوزیدها در گونه ای گل انگشتانه می شود

.در بابونه و بو مادران کاهش نور باعث کاهش مقدار اسانس می شود

در خشخاش نور شدید باعث افزایش آلکالوئیدهای مرفین و کدئین می شود

:مدت روشنایی

س77اعت م77وجب اف77زایش8 س77اعت و ت77اریکی 16در گون77ه ای دات77وره م77دت روش77نایی آلکالوئید آسکوپوالمین می شود

ساعت روشنایی در روز افزایش می یابد19در این گیاه ماده هیوسیامین پس از

گیاه بذرالبنج در روزهای بلند هیوسیامین بیشتری تولید می کند

در گیاه دیوسکورا دلتوئیدا در روز بلند مق77دار س77اپوژنین و وزن خش77ک گی77اه اف77زایش می یابد

در گیاه مریم گلی و نعناع در روز بلند مقدار اسانس افزایش می یابد

:درجه حرارت

گیاهان از نظر تحمل درجه حرارت متفاوت هستند

برخی در دمای باال, برخی به دمای متوسط و برخی در دمای باال رشد می کنند

برای گیاهان گرما دوست افزایش درجه حرارت موجب افزایش مواد موثره می شود

:آب و آبیاری

گیاهان از نظر نیاز به آب به رطوبت رست و خشکی رست تقسیم بندی می شوند

نعناع رطوبت رست و اسطوخودوس خشکی رست است

در گیاهان خشکی رست افزایش رطوبت موجب افزایش رشد می شود ولی روی مق77دار مواد موثره اثری ندارد.

در نعناع و بابونه افزایش رطوبت موجب افزایش اسانس می شود

:خاک

خصوصیات خاک هم بر رشد و هم بر مواد موثره اثر دارد

ویژگی های شیمیایی, فیزیکی و بیوشیمیایی خاک بر مواد موثره اثر دارد

نسبت بین عناصر مخصوصا عناصر نیتروژن و کربن عامل مهمی محسوب می شود

ازت در ح77د متوس77ط در گی77اه ت77اتوره ب77اعث اف77زایش آلکالوئی77د, در گی77اه رازیان77ه م77وجب افزایش اسانس و در گیاه سنبل الطیب نیز باعث افزایش اسانس می شود.

زیاد بودن ازت تنها موجب افزایش رشد رویشی می شود

بافت خاک وPH خاک نیز عامل موثری در تولید مواد موثره می باشد

:مکان رویش

طول جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا دو عامل موثر در مقدار و نوع مواد موثره گیاهان دارویی هستند.

در گیاه تاجریزی دارویی طول جغرافیایی بر اجزاء تشکیل دهنده آگلی کن ها موثر است

مقدار برخی گلیکوزیدها در گل انگشتانه در ارتفاع زیاد کاهش می یابد

.در گیاه ریحان در ارتفاع زیاد اوگنئول و در ارتفاع پایین ترکیب لینالول افزایش می یابد

:سموم شیمیایی

ب77اران ه77ای رادیواک77تیو, فض77والت کارخانج77ات م77واد ش77یمیایی و س77می, ک77اربرد س77موم شیمیایی, علف کش ها و آفت کش ها بر روی گیاهان دارویی و مواد موثره آن ه77ا اث77رات

سوئی دارد.

.در گیاه داتوره مقدار آسکوپوالمین تحت تاثیر سموم شیمیایی بشدت کاهش می یابد

:عوامل بیولوژیک

میکروارگانیسم ها, علف های هرز, سایر گیاهان دارویی و سایر موجودات زنده بر رشد و نمو گیاهان دارویی و مواد موثره آن ها اثر دارند.

وجود برخی از عوامل بیماریزای قارچی و باکتریایی سبب تغییرات خاصی در مواد دارویی می شود.

.قارچ ارگوت در چاودار سبب افزایش تولید آلکالوئید می شود

آلوده شدن ریحان به قارچ سرکوسپورا سبب کاهش مقدار اسانس و تغی77یراتی در اج77زاء تشکیل دهنده آن می شود

درصدی سوالرین می شود50آلودگی ویروسی گیاه تاجریزی دارویی موجب کاهش

:مواد شیمیایی الزم

علف کش ها

قارچ کش ها

حشره کش ها

کودهای شیمیایی

تنظیم کننده های رشد گیاه

:علف کش ها

علف های هرز موجب کاهش رشد و نموگیاهان می شود, جم77ع آوری محص77ول را س77خت کرده و کیفیت دارو را نیز تحت تاثیر خود قرار می دهد

.علف کش ها می توانند با از بین بردن علف های هرز این معایب را برطرف کنند

در استفاده از علف کش ها بایستی دقت کافی به عمل آی7د ت77ا اوال اث7رات م7وثری داش7ته باشد و ثانیا بر گیاهان دارویی اثرات سوء نداشته باشد

استفاده از ترکیبی از علف کش ها اثرات بهتری دارد

استفاده از تناوب کشت و کشت همراه نیز عامل موثری در کنترل علف های هرز است

علف کش های مورد استفاده بایستی دوام کمی داشته باشند

:کودهای شیمیایی

کودهای میکرو

کودهای ماکرو

کودهای مخلوط

:اثرات کودها

افزایش محصول

افزایش مقاومت گیاهان به آفات و بیماری ها

:انواع کودها

,کودهای ازته

,رشد رویشی را افزایش می دهند

.شامل کودهای آمونیاکی, نیتراتی و آمیدی می شوند

کمبود این کودها باعث می شود برگ های پیرتر گی77اه لیم77ویی ی77ا ن77ارنجی ش77ده و بت77دریج سوخته و خشک و قهوه ای رنگ شوند.

,کودهای فسفره

.موجب بارور شدن, جوانه زدن و رسیدن و کامل شدن محصول می شوند

.قبل از کاشت به خاک اضافه می شود

.به صورت سوپر فسفات, سفات مضاعف سدیم و کلسیم و ... مصرف می شوند

کمبود باعث غیر طبیعی شدن شکل و اندازه برگ ها, باریک شدن بگ ه77ا و س77بز ت77یره ی77ا متمایل به آبی شدن آن ها شود. در س77طح ب77رگ ا لک77ه ه77ای زرد ایج77اد ش77ود و در نه77ایت

رشد گیاه کاهش یابد.

,کودهای پتاسه

.به صورت کلرور پتاسیم, کلرور پتاسیم و منیزیم در اختیار گیاه قرار می گیرد

,قبل از کاشت گیاه به خاک اضافه می شود

,کودهای مرکب

,دارای کلیه عناصر و مواد مورد نیاز گیاه می باشد

به نام های تجارتی: آگروماکس, پرتریکس, رکافوس, توماس77ول, پالنت77وزان و ... در ب77ازار وجود دارد.

:تنظیم کننده های رشد گیاه

شامل اکسین, ژیبرلین, سیتوکینین, اسید هومین, رگلون, واکسال و کامبوسان می شوند

برکیفیت و کمیت محصوالت اثر دارند

از رگلون برای ریزش برگ ها در محصوالتی ک77ه نبایس77تی ب77رگ ه77ا ب77ا س7ایر ف7راورده ه77ا مخلوط شوند استفاده می شود مثل خردل,خشخاش و رازیانه

محلول های غذایی واکسال و میکرو سبب تسریع در رشد و توسعه برگ ها می شوند

.اکسین ها در تکثیر قلمه برای ریشه زایی استفاده می شوند

:اصالح گیاهان دارویی

اهداف اصالح گیاهان دارویی

تولید محصول با کیفیت و کمیت بهتر

ایجاد گیاهان مقاوم به آفات و بیماری ها

زودرس کزدن محصول

انطباق گیاه با مکانیزاسیون پیشرفته و اهداف مشابه

دوام اندام دارای مواد موثره

همزمانی و هماهنگی رشد و نمو اندام های مورد نظر

فقدان اندام های مزاحم

بدست آوردن گیاهان همانند و همگن

بدست اوردن گیاهان غیر همگن

ایجاد جهش

ایجاد گیاهان هاپلوئید

ایجاد گیاهان دورگه

ایجاد گیاهان عاری از میکروب و بیماری

:روش های اصالح گیاهان داروییمهندسی ژنتیک در گیاهان داروییگیاهان منبع مهمی از دارو در طی هزارن سال می باشند. ح77تی ام77روزه، مرک77ز س77المت

درصد از مردم هنوز بر روی درمانهای سنتی مث77ل۸۰جهانی تخمین زده است که باالتر از استفاده از علف ها تکی77ه دارن77د. گیاه77ان دارویی من77ابع خیلی مهمی از داروه77ای حف77اظت

کننده ی زندگی برای اکثریت جمعیت جهان می باشد.روش هایی بر پایه ی بیوتکنولوژی برای انتخاب، دستورزی و حف77ظ ژن77وتیپ ه77ای بح77رانی

گیاهان دارویی مهم می باشد. باززایی درون شیشه ای، پتانسیل خیلی قوی را برای تولیدگیاهان با کیفیت باال از لحاظ دارویی دارا می باشد.

حفاظت سرمایی یک روش حف77اظت در م77دت زم77ان ط77والنی، در نی77تروژن م77ایع اس77ت و فرصتی را برای حفظ گیاهان دارویی در معرض خطر مهیا می کند. تولید درون شیشه ای

مت77ابولیت ه77ای ثانوی77ه ب77ا کش77ت سوسپانس77یون س77لولی گی77اه در گیاه77ان دارویی مختل77ف گزارش شده است. بیوراکتورها یک قدم کلیدی در تولید تجاری مت77ابولیت ه77ای ثانوی77ه ب77ه وسیله ی بیوتکنولوژی هستند. انتقال ژنتیکی )انتقال ژن( ممکن است یک راه ق77وی ب77رای

افزایش تولید متابولیت های ثانویه ی جدید می باشد.بخصوص به وسیله ی اگروب77اکتریوم ری77زوژینس ک77ه ب77اعث الق7ای ریش77ه ه77ای م77ویین می

گردد. روشهای اصالحی در گیاهان دارویی بطور کلی به دو دسته سنتی )انتخاب توده ای، دورگ گ77یری و زراعت مت77ابولیتی( و م77درن )تغی77یر در س77اختار ژن77تیکی( طبق77ه بن77دی می ش77وند. اس77تفاده از مهندس77ی ژنتی77ک متابولیته77ای ثانوی77ه ش77امل ایج77اد جهش، انتق77ال ژن )استفاده از باکتری اگروباکتریوم و تفنگ ژنی(، دستکاری تنظیم کننده های نسخه برداری ژنها و کشتهای درون شیشه ای می باشد که نتیجه این تکنیکها، ایجاد گیاهی ترانس ژنتیک

)تراریخته( و پدیده زراعت مولکولی گیاهان دارویی خواهد بود.جهش، فرآیندی است قابل توارث که م77وجب تغی77یر دایم مجم77وع ت77وارثی س77لول ش77ده و

آورد که به موج77ود جدی77د موت77انهای جدید ژنتیکی را بوجود مینهایتا موجودی زنده با ویژگی گوین77د. یکی از عوام77ل اص77لی تکام77ل در گیاه77ان جهش ی77ا موتاس77یون اس77ت. هم77راه ب77ا

ورد.آگیری و بیوتکنولوژی، جهش با ایجاد تنوع مواد اولیه ب77رای گ77زینش را ف77راهم میدورگ از جهش در اصالح نباتات استفاده زیادی ش7ده اس7ت و تع7داد زی77ادی واریت77ه جدی77د از این

اند.طریق اصالح یافته موتان رس7ید ک77ه۳۲۷های موتان معرفی شده به تعداد واریته۱۹۸۲به عنوان مثال تا سال

زاهایت77وان از جهش77این تعداد در حال حاضر چند برابر شده اس77ت. ب77رای ایج77اد جهش می زاهای شیمیایی مثل اتیل متان س77ولفونات، دیفیزیکی مثل پرتوهای گاما و ایکس و جهش

متیل سولفات و غیره استفاده کرد.در سازمان انرژی اتمی ایران تسهیالت استفاده از اشعه گاما برای اهداف اص77الح نبات77ات

ه7ایفراهم است. اصالح گیاهان دارویی در ایران در آغ7از راه اس7ت. ب7ا اس7تفاده از تکنیک بهنژادی مثل جهش مصنوعی امکان اصالح گیاهان دارویی با عملک77رد و م77اده م77وثره ب77اال

یابن77دعملی است. سرعت اصالح در این روش به ویژه برای گیاهانی ک77ه ب77ا ب77ذر تکث77یر میبیشتر خواهد بود.

انتخاب, بذرگیری و تحت کشت قرار دادن )اصالح انتخابی(, بایستی ب77ر اس77اس اطالع77ات شیمیایی صورت بگیرد. از مه77اجرت ص77فات غریب77ه توس77ط دان77ه گ77رده جلوگ77یری ش77ود و

انتخاب به روش برداشت توده ای صورت بگیرد.

.پیوند زدن

.روش دورگه سازی یا هیبریدیزاسیون

( استفاده از خود تلقیحی طی چند نسلSelf polination.)

:فرایندهای پس از برداشت

:شرایط برداشت

زمان برداشت, م77وقعی ک77ه ح77داکثر م77اده دارویی س7اخته ش7ده باش7د, ب77رای ان77دام ه77ای رویشی موقع تشکیل گل, برای گل ها موقعی ک77ه کامالب77از می ش77وند, می77وه ه77ا و ب77ذرها

موقعی که کامال رسیده باشند و اندام های زیر زمینی اواخر دوره رویشی.

رطوبت, رطوبت زیاد باعث رشد قارچ ها و سایر عوامل بیماریزا می شود, خشک ک77ردن صحیح بایستی صورت بگیرد

استخراج اسانس

:خشک کردن

تعریف: کاهش مقدار رطوبت در اندام های جمع آوری شده به طوری که بتوان بدون هبج خطری آن ها را برای مدتی نگهداری کرد

روش خشک کردن به میزان و نوع رطوبت در اندام گیاه بستگی دارد

:انواع رطوبت

,رطوبت شیمیایی یا رطوبت ملکولیChemical bound waterانرژی پیوند ملک77ول ه77ای , آب زیاد, مستلزم متالشی کردن ملکول ها برای خارج کردن آب اس77ت. در خش77ک ک77ردن

این نوع رطوبت خارج نمی شود.

,رطوبت فیزیکی-شیمیایی, شامل: رط77وبت چس77بندهAdhesionان77رژی زی77اد اس77ت و ب77ه , ,ان77رژی کم و ب77ه س7ادگی خ7ارج میCohesionراحتی خ7ارج نمی ش77ود. رط7وبت آغش7ته,

شود.

رطوبت مکانیکی, بستگی به اختالف غلظت محیط داخ7ل گی7اه دارد, نقش درج7ه ح7رارت برای خروج این رطوبت بسیار مهم است.منظور از خشک کردن خروج رطوبت مک77انیکی

و پیوسته از درون گیاه است.

:نکات الزم در موقع خشک کردن

انبار نکردن گیاهان به صورت مرطوب

درصد14 تا 10باقی ماندن رطوبت در گیاه خشک شده به میزان

نگهداری گیاهان در اماکن خشک

درج77ه70 ت77ا 60 درج77ه و ب77رای آلکالوئی77دها 50 ت77ا 40حرارت خشک کردن برای اسانس بیشتر نباشد.

درجه80 درجه و برای ویتامین ها حداکثر 60 تا 50برای گلیکوزیدها

:آماده کردن قبل از خشک کردن

جدا کردن مواد اضافی

تبدیل اندام های مورد نظر به قطعات مناسب

شستشوی اندام هایی نظیر ریشه, غده و ریزوم ها

جداکردن پوست ریشه ها که فاقد مواد موثره هستند

:روش های خشک کردن

,روش طبیعیNatural methodتوسط ن77ور آفت77اب ص77ورت می گ77یرد و در هم77ان مح77ل , رویش گیاه انجام می شود.

متکی به نور آفتاب است, تغی77یرات اقلیمی, رط7وبت زی77اد, بارن77دگی س77نگین,ب77اعث ب77روز مشکالتی می شود. در اتاق های مخصوص ص77ورت می گ77یرد, فض77ای زی77ادی نی77از اس77ت.

زمان زیادی نیز صرف می شود )بسته به نوع آب و هوا(.

,روش مصنوعیArtificial method.از دستگاه مخصوص خشک کن استفاده می شود ,

بر مبنای استفاده از هوای گرم و تهویه مناسب استوار است, نیاز کمتری به ن77یروی ب77دنی و کار دارد, مدت زمان کمتری صرف می شود و به فضای کمتری نیاز است.

:دستگاه های خشک کن

,خشک کن جریان هوای خنکCold air drying

,خشک کن جریان هوای گرمWarm air drying

,حشک کن جریان هوای داغHot air drying

:خشک کن جریان هوای خنک

درجه حرارت الزم همان دمای محیط است

تهویه مناسب باعث جابجایی هوا در داخل سیستم و خنکی همیشگی می شود

استفاده از تهویه در روزهای گرم و خشک بایستی صورت بگیرد

طول مدت خشک شدن به آب و هوای محل بستگی دارد

همانند روش طبیعی مدت بیشتری طول می کشد

مانند روش طبیعی بدون آسیب رسیدن به گیاه صورت می گیرد

برای حشک کردن ذرت, برنج و گندم استفاده می شود

:خشک کن جریان هوای گرم

از کیفیت بهتر و سرعت عمل بیشتری برخوردار است

درجه حرارت و رطوبت دستگاه قابل کنترل است

جریان هوا نیز توسط سیستم های مناسب تهویه قابل کنترل است

اندام های گیاهی در زمان کوتاهی خشک می شوند

)امکان جابجایی اندام های گیاهی در این دستگاه وجود دارد ) در جهت مخالف جریان هوا

:خشک کن جریان هوای داغ

برای خشک کردن محصوالت کشاورزی و عمدتا علوفه دام صورت می گیرد

داتوره, پروانش صغیر و تاجریزی به این روش حشک می شوند

80 تا 40 درجه سانتی گراد است ) در هوای گرم 1000 تا 200دمای مورد استفاده بین درجه(

دقیقه طول می کشد5 تا 2خشک شدن در مدت

سوخت دستگاه از گازوئیل اس7ت و اث77ر س7وء ب77ر م77واد دارویی دارد ب77ه همین علت ب77رای گیاهان دارویی کمتر استفاده می شود

:اثرات خشک کردن بر گیاهان

کاهش مقدار آب و در نتیجه کاهش مقدار وزن خشک

8-5 کیلوگرم وزن خشک تولید می کند1 کیلو گل تر معادل

6-5= = کیلوگرم برگ تر

5-4= = کیلوگرم شاخه برگ دار تر

4-3= = کیلوگرم ریشه تازه

1.5-1.2= = کیلوگرم میوه تازه

اثرات کیفی بر مواد موثره

افزایش گلیکوزیدهای محرک قلب در گل انگشتانه

پوست تازه گیاه سیاتوسه تهوع آور ولی خشک شده آن مسهل و ملین است

گیاه شابیزک تازه دارای مقدار زیادی هیوسیامین است ک77ه پس از خش77ک ش77دن آت77روپین بیشتری درد

خشک شدن باعث بروز تغییراتی در مزه, بو و رنگ اندام می گردد

:اعمال پس از خشک کردن

جداکردن اضافات نامناسب و تمیز کردن اندام های خشک

الک کردن اندام مورد نظر با دستگاه های مخصوص

... جداکردن دمگل ها, دم میوه ها و

خردکردن برخی از گیاهان دارویی نظیر ریحان و مرزنجوش و پودر کردن آن ها

خرد کردن گیاهانی که به عنوان دم کرده مصرف می شوند نظیر چای

:استخراج اسانس

:روش های استخراج اسانس

1تقطیر گیاه با آب و بخار-

2استخراج توسط حالل های شیمیایی-

3فشردن گیاه در حرارت های معمولی-

:تقطیر با آب و بخار

تقطیر با آب

تقطیر با آب و بخار

تقطیر با بخار

:تقطیر با بخار آب

تبدیل بخار به مایع که تحت تاثیر هوای سرد صورت می گیرد تقطیر نامیده می شود

سال قبل در مصر انجام می ش7ده4000یکی از قدیمی ترین روش هامی باشد که حدود است.

:روش های تقطیر

تقطیر ساده, برای موادی که نقاط جوش متفاوتی دارند استفاده می شود

تقطیر با آب, آب و اسانس با همدیگرتقطیر شده و پس از سرد شدن در دو فاز قرار می گیرند و از هم جدا می شوند

:تغییرات شیمیایی اسانس ها در جریان تقطیر

درج77ه ص77ورت می10واکنش های هی77درولیز, اکسیداس7یون و پلی مریزاس7یون در دم77ای گیرد

برخی از واکنش ها مفید و برخی مضر هستند

برخی از مواد ممکن است به صورت اولیه باشند که تحت تاثیر حرارت و یا آنزیم به مواد مفید تبدیل می شوند

درجه و آب به آزولن تبدیل می شود100پروکامازولن در بابونه و بومادران در دمای

استرها در مجاورت آب و حرارت به اسید و الکل تبدیل می شود

همی سلولزها در اثر حرارت به ترکیبی به نام فورفوران تبدیل می شوند که باعث کاهش کیفیت اسانس می شوند

با کاهش فشار بخار و کاهش مدت تقطیر می توان از اثرات سوء تقطیر جلوگیری کرد

:سیستم های تقطیر با بخار

سیستم تقطیر با آب, مواد در درون آب قرار گرفته و حرارت می بینند

سیستم تقطیر با آب و بخار, در پایین آب و در باال مواد گیاهی ق77رار دارد و بخ77ار از درون مواد گیاهی عبور می کند

سیستم تبخیر با بخار, از توده گیاهی بخار ب7ا فش77ار کم عب7ور ک7رده و اس7انس را ب7ا خ7ود جابجا می کند.

:انواع سیستم تبخیر با بخار

سیستم تبخیر نوبتی

سیستم تبخیر دائمی

:آماده سازی برای استخراج

عدم تراکم توده گیاهی

خرد کردن مواد گیاهی

خشک کردن مواد گیاهی

استخراج اسانس از اندام های گیاهی

:روش تقطیر دائمی

مواد تازه وارد دستگاه شده و تفاله از طرف دیگر خارج می شود

حرکت بخار در خالف جهت حرکت مواد گیاهی است

:مزیت های این رش

دستگاه دائما کار می کند

ظرفیت سیستم باالست

کار کمتری الزم است

:معایب

استخراج از اندام هایی نظیر گل, میوه و ریشه مناسب نیست

بازده سیستم کمتر از روش نوبتی است

:استخراج اسانس توسطدیگ های متحرک

نوعی سیستم نوبتب است و دستگاه به تراکتور وصل می شود

:مزایای سیستم

( 250 تا 150گنجایش زیاد دارد)کیلوگرم در متر مکعب

کیفیت مناسب اسانس

عدم نیاز به خشک کردن و انبار کردن

حداقل کار ممکن مورد نیاز

:معایب

نیاز به آب فراوان دارد

:زمان مناسب در تقطیر با بخار

)...نوع اندام )گل, برگ, ساقه, ریشه و

نوع دیگ مورد استفاده

مقدار ماده مورد استفاده

سرعت بخار آب

برون تراوشی بودن و یا درون تراوشی بودن اسانس

:سردکن ها و تغلیظ اسانس

,معموال م77رکب از لول77ه ه77ای م77ارپیچی ی77ا لول77ه ه77ای منف77رد مج77اور هم و از جنس مس آلومنیوم یا آهن زنگ نزن و یا شیشه می باشد

.طول لوله ها, دمای آب سرد و زمان سه عامل موثر در مایع شدن اسانس هستند

:جداکردن اسانس از آب

بسته به وزن مخصوص اسانس جداشدن صورت می گیرد

بیشتر اسانس ها وزن مخصوص کم تر از آب دارند و روی آب قرار می گیرند

برخی نیز وزن مخصوص بیشتر از آب است ودر پایین آب قرار می گیرند

برای خارج کردن آب از اسانس به طور کامل از سولفات سدیم خشک استفاده می شود

:فرایندهای پس از تقطیر

تقطیر مجدد

آب حاوی اسانس مجددا تقطیر می ش7ود و مق7داری از اس7انس موج7ود در آن خ7ارج می گردد

.به این اسانس معموال اسانس ثانویه می گویند

اسانسی که بار اول از عصاره گیاه استخراج می شود تحت عنوان اس77انس اولی77ه نامی77ده می شود

اسانس اولیه وزن مخصوص کم تری دارد

در اسانس اولیه مقدار استرها بیشتر است

:)کنجاله )تفاله

دارای ترکیبات نشاسته ای, پروتئینی و چربی می باشد

پس از تولید بایستی بالفاصله خشک شود

:موارد مصرف

خوراک دام و طیور

به عنوان کود آلی

به عنوان سوخت

:سایر روش های استخراج اسانس

)برخی از اسانس ها نسبت به حرارت ه77ای ب77اال حس77اس هس77تند )پوس77ت می77وه مرکب77ات دراینگونه گیاهان استخراج اسانس به روش هایزیر صورت می گیرد:

تحت فشار قرار دادن

توسط دستگاه سانتریفوژ

متالشی کردن غده های اسانس دار

,استفاده از حالل های شیمیایی, نظ77یر ات77ر نفت, ب77نزول, دی کل77رواتیلن, تتراکلری77د ک77ربن استون, الکل )متیل و اتیل الکل(, تری کلرومتان و...

استخراج به کمک گازCO2 گاز ,CO2به صورت مایع اسانس را در خود حل کرده و پس از گازی شدن اسانس باقی می ماند

اسانس گیری توسط روغن های جاذب

:موارد استفاده از اسانس ها

استفاده در صنایع آرایشی

استفاده در لوازم بهداشتی

استفاده دارویی, آنتی باکتریال و ضد عفونی کنندگی

به عنوان بهبود دهنده طعم داروها

در صنایع غذایی به عنوان خوشبو کننده و طعم دهنده

:مقدار مصرف اسانس ها

بسته به نوع اسانس و ترکیبات تشکیل دهنده متفاوت است

میکروگرم به ازاء یک500سیترال, ژرانیل استات, سیترونالل, لینالول و لینالیل استات تا کیلوگرم وزن بدن

میلی گرم2.5ترانس آنتول تا

میلی گرم1کاروون تا

میکروگرم 700سینام آلدئید تا

میلی گرم2.5اوگنئول تا

:نگهداری اسانس

استفاده در درجه حرارت پایین

)دور از دسترس هوا )ظرف دربسته و پر

)دور از نور ) شیشه های تیره رنگ

)نگهداری در مقدار کمی اسید سیتریک )مانع از واکنش با فلزات سنگین می شود

.استفاده از ظروف شیشه ای برای نگهداری کردن

گیاهان در قرآن

نوع گیاه نام برده شده است22در قرآن از

آیه نام برده شده است24از درخت در

آیه از نبات نام برده است24در

آیه از حب)بذر, غله( نام برده شده است11در

آیه از برگ نام برده شده است3در

آیه از زراعت نام برده شده است9در

آیه از سبزی های خوردنی نام برده شده است3در

دریک آیه از اب )گیاه( نام برده شده است

آیه از قرآن از میوه نام برده شده است35در

آیه از سبزی های خوردنی یاد شده است 3در

:نام گیاهانی که در قران ذکر شده است به شرح زیر می باشد

)ترنچبین و گزانگبین )من

)نخل )خرما

زیتون

)انگور) عنب

)انار )رمان

)انجیر )تین

سدر

)گز )اثل

)درخت ارک )مسواک

کافور

زنجبیل

عدس

)پیاز )بصل

)سیر )فوم

)خیار )قثا

)اقاقیا )طلح

)کدو )یقطین

خردل

ریحان

)زقوم )نوعی فرفیون

)هندوانه ابوجهل )ضریع

:)من )ترنجبین و گزانگبین

نام علمی گیاه ترنجبینAlhagi maurorum خار شتر( از خانواده( Fabaceae

نام علمی گیاه گزانگبینTamarix mannifera از خانواده Tamaricaceae

نام برده شده است81 و 80 و طه آیه 160, اعراف آیه 57در سوره بقره آیه

من در عربی ب77ه معن77ای احس77ان و بخش77ش می باش77د ولی در این ج77ا ب77ه معن77ای ص77مغی شیرین است

در فارسی ترانگبین گفته می شود که تر= تازه و انگبین = عسل

( حشره ای به نام کوکوس منیپاروسCoccus manniparusبه ساقه گیاه نیش زده و صمغ ) ترشح می شود

در آیات فوق من همراه با سلوی آمده اس7ت و س7لوی ب7ه معن7ای بل7درچین اس7ت )ل7زوم مصرف قندهمراه با چربی و پروتئین(

,من شامل قندهای ساده و الکل ه77ای ش77یرین اس77ت نظ77یر گل77وکز, فروکت77وز, ملی لیت77وز دالسیتول, مانیتول و...

:آیات قرآنی که کلمه من در آن استفاده شده است عبارتند از

رب قاه قوم77ه أن اض77 عناهم اثنتي عشرة أسباطا أمما و أوحينا إلى موس77ى إذ استس77 و قطلن77ا عليهم ربهم و ظل 77ل أن77اس مش77 بعصاک الحجر فانبجست منه اثنتا عشرة عينا قد علم کب77ات م77ا رزقن77اکم و م77ا ظلمون77ا و لکن 77وا من طي لوى کل الغمام و أنزلنا عليهم المن و الس77

(160کانوا أنفسهم يظلمون) اعراف

لن77ا عليکم رائيل ق77د أنجين77اکم من ع77دوکم و واع77دناکم ج77انب الطور األيمن و نز يا بني إس77لوى بي و من80المن و الس بات ما رزقناکم و ال تطغ77وا في7ه فيح7ل عليکم غض77 کلوا من طي

  81يحلل عليه غضبي فقد هوى)

ب77ات م77ا رزقن77اکم و م77ا 77وا من طي لوى کل لنا عليکم الغمام و أنزلنا عليکم المن و الس و ظل57ظلمونا و لکن کانوا أنفسهم يظلمون)

:اهمیت دارویی

ترنچبین ماده ای شیرین است که از گیاه خارش77تر ترش77ح می ش77ود. در این عم77ل ن77وعی حشره نقش دارد.

.ترنجبین به عنوان ملین و مسهل مورد استفاده قرار می گیرد

.در تسکین سرفه و درد سینه موثر است

.برای تسکین عطش و تب مفید است

.خاصیت ضد عفونی کنندگی خوبی دارد

همراه با آب زیره برای دفع صدای شکم مفید است

چوشانده معرق است

.روغن برای رماتیسم نافع است

.گل ها برای بواسیر و عرق گیاه برای دفع سنگ کلیه و مثانه موثر است

.به دلیل طبع سرد در درمان بیماری زردی مخصوصا در کودکان استفاده می شود

:گیاه گز

گزانگبین که در اثر گزش حشرات از درخت گز خارج می ش7ود ح7اوی قن7دهای مختل7ف و الکل های پلی مرف مشابه مانیت است.

گزانگ77بین دارای طبیع77تی گ77رم اس77ت. خ77واص مالیم, م77رهم س77ینه و در طب ع77وام, گ77ز خوانسار به عنوان نرم کننده, شیرین کردن دم کرده یا جوشانده ها استفاده می شود.

از پوست درخت گز برای جلوگیری از خونریزی های سطحی بدن, سوختگی ها و عوارض جلدی استفاده می شود.

.دارای اثر مدر, اشتها آور و مقوی است

برگ گیاه گز حاوی ماده ای به نام آسکولین اس77ت ک77ه اش77عه م77اوراء بنفش را چ77ذب می کند.

:سایر گیاهان دارای من

( نوعی زبان گنجشکFraxinus ornous)

(گپ شیرCotoneaster nummularia و Cotoneaster nummularioides,از تیره گ77ل س77رخ ) منی به نام شیرخشت ترشح می کند

(نوعی گز خوانسارAstragalus adscendus)

( نوعی بلوطQuercus mannifera)

( شکر تیغالEchinops sphaerocephalus

(نوعی نی بامبوBambusa arundinaceaتباشیر تراوش می کند ,)

( درخت زیتونOlea europea)

:گیاه خرما یا نخل

از خانوادهArecaceaeمی باشد

71 , ط77ه 4, رع77د آی77ه 141 و 99, انع77ام 266, س77وره بق77ره 67و11در سوره نحل آی77ه, ,29, عبس 7, حاق77ه, 68و 11, رحمن 20, قمر 10, ق 34, یس 148, شعرا 19مومنون

ذکر شده است.25 و 23, مریم 32, کهف 91اسرا

.بنا بر یک ضرب المثل عربی خواص درخت خرما به اندازه تعداد روزهای سال است

:آیات قرانی

77ل 77ه فيه77ا من ك 77اب تج77ري من تحته77ا األنه77ار ل خي77ل وأعن ة من ن أحدكم أن تكون له جن أيود77ه ن الل 77ذلك يبي 77ار ف77احترقت ك ة ضعفاء فأصابها إعصار فيه ن ي مرات وأصابه الكبر وله ذر الث

رون كم تتفك لكم اآليات لعل

ق77وم 77ة ل 77ك آلي م77رات إن في ذل 77ل الث خيل واألعناب ومن ك يتون والن رع والز ينبت لكم به الزرون يتفك

:خواص دارویی

آرام بخش و ملین و محرک قلب است

از فراموشی جلوگیری می کند

.برای تنگی نفس )آسم( مفید است

.مدر و مقوی است

ضماد آرد هسته خرما برای بیم77اری ه77ای چش77م مخصوص77ا ورم قرنی77ه و چش77م درد مفی77د است.

:گیاه زیتون

از تیرهOleaceae

11, نحل 141 و99, انعام 29, عبس 35, نور 20, مومنون 1در سوره های تین آیه

.روغن زیتون از میوه آن گرفته می شود

روغن خالص زرد روشن مایل به سبز یا زرد طالیی است

.روغن زیتون معمولی از باقیمانده فشار اول بدست می آید

روغن معمولی را برای بهتر شدن رنگ تحت تاثیر نور و هوا قرار می دهند

باقیمانده زیتون برای باردوم در آب جوش و تحت فشارقرار گرفته و روغن اس77تخراج می شود

.از باقیمانده فشار دوم نیز تحت فشار باال روغن فشار سوم تهیه می شود

روغن در اتر, کلروفرم, سولفوردوکربن, بنزن, اسید استیک و اتر دوپترول ب77ه خ77وبی ح77ل می شود و در آب نامحلول و در الکل کمی حل می شود.

:آیات قرانی

يتون ين والز والت

آلكلين وشجرة تخرج من طور سيناء تنبت بالدهن وصبغ ل

جاج77ة باح في زجاج77ة الز ماوات واألرض مثل نوره كمشكاة فيها مصباح المص77 ه نور الس الل7و يء ول ة يكاد زيته7ا يض7 ة وال غربي ي يوقد من شجرة مباركة زيتونة ال شرقي ها كوكب در كأنه اس والل 77ال للن ه األمث رب الل اء ويض77 ه لنوره من يش77 ور على نور يهدي الل لم تمسسه نار ن

بكل شيء عليم

:اهمیت دارویی

میوه و برگ مصرف دارویی دارد

ماده ای مقوی, آرام بخش و مسهل مالیم است

زخم معده و اثنی عشر را بهبود می بخشد

در ناراحتی های کلیوی تجویز می شود

ملین است, مصرف خارجی روغن, پوست بدن و تاول های س77ودا )اگزم77ا( و داء الص77دف را نرم می کند

برگ درخت تب بر و کم کننده فشار خون است

اثر ضد بیماری قند و اوره خون دارد

:گیاه انگور

از تیرهVitaceaeاست

ذک77ر28, عبس 32 و 31, نب77اء 11, نح77ل 4, رع77د 100, انع77ام 266در سوره های بق77ره شده است

20درصد گلوکز و فروکتوز دارد. اسید تارتریک و اسید مالیک فراوان دارد

دارای مواد معدنی مهمی است و پروتئین کمی دارد

بوی انگور به خاطر وجود ژرانیول و لینالول است

ویتامینPاز آن بدست می آید که در جلوگ7یری از خ77ونریزی ناش7ی ازبیم7اری قن77د م77وثر است

:آیات قرآنی

قى نوان يس77 77ر ص77 نوان وغي ات من أعناب وزرع ونخيل ص77 وفي األرض قطع متجاورات وجنقوم يعقلون بماء واحد ونفضل بعضها على بعض في األكل إن في ذلك آليات ل

ق77وم 77ة ل 77ك آلي م77رات إن في ذل 77ل الث خيل واألعناب ومن ك يتون والن رع والز ينبت لكم به الزرون يتفك

:اثرات درمانی

تورم وریدی و تصلب شرائین را بهبود می بخشد

خاصیت محرک, هاضم, آرام بخش, اشتها آور, مبرد و مدر دارد

خون را زیاد و تصفیه می کند و ناتوانی عمومی را درمان می کند

آب غوره قابض است و گلودرد را درمان می کند

شیره برای بیماری های پوستی و چشم درد مفید است

برای برونشیت مزمن, بیماری های قلبی, التهاب کلیه و نقرس مفید است

برای جلوگیری از تشنج ناش77ی از یبوس77ت کودک77ان, رف77ع تب و س77رماخوردگی ثم77ر بخش است

در درمان یرقان نیز نقش دارد

کشمش برای درمان تب, سرفه, نزله, یرقان و تورم نیمه حاد کبد و طحال نافع است

:گیاه انار یا رمان

از تیرهPunicaceae

48 و در سره الرحمن آیه 141 و99در سوره انعام

65 ,درصد مواد قندی, سرشار از س7دیم, ویت77امین ریب7وفالوین, تی77امین,15 درصد انرژی و کلسیم و فسفر استCنیاسین, ویتامین

پروتئین و چربی اندک است

:آیات قرآنی

77ه خ77رج من را ن ماء ماء فأخرجنا به نبات كل شيء فأخرجنا منه خض77 ذي أنزل من الس وهو المان مشتبها يتون والر ات من أعناب والز خل من طلعها قنوان دانية وجن ا متراكبا ومن الن حب

قوم يؤمنون وغير متشابه انظروا إلى ثمره إذا أثمر وينعه إن في ذلكم آليات ل

:خواص دارویی

مقوی قلب است

برای جلوگیری از التهاب و درد دل نافع است

مبرد است و تشنگی را برطرف می کند

در درمان اسهال ساده و خونی موثر است

برای التهاب قولون, کم خونی, یرقان, فشار خون, بواسیر و درد مفاصل موثر است

مصرف آن با عسل باعث کاهش صفرا می شود

جوشانده پوست ریشه دارویی مفید برای رفع کرم روده است

برای درمان سل نیز مفید است

از پوست میوه در دباغی استفاده می شود

گل انار در سقط جنین غیر عمدی تجویز می شود

:گیاه انجیر یا تین

( از تیره توتMuraceaeمی باشد )

)طور سینا محل وحی به حضرت موس77ی )ع( و مک77ه مح77ل وحی ب77ه حض77رت محم77د )ص است

میوه دهی وابسته به نوعی حشره است که مگس انجیر نامیده می شود

60درصد مواد قندی, دارای جوهر لیمو, اسید مالیک و مواد معدنی است

آنزیم مهمی به نام فیسین دارد

:افالطون انجیر را بسیار دوست داشت ب77ه همین علت کلم77ه فیک77وس م77رکب از دوکلم77ه فیکو )دوستدار( وسوکوس )انجیر( گرفته شده است

:اهمیت دارویی

.شیرابه )التکس(, برگ درخت و میوه خوراکی است

.شیرابه یا التکس سمی است و موجب مرگ سلول ها می شود

گرم و تر است و تعرق بدن را زیاد می کند

سنگ کلیه و صفرا را برطرف می کند

در رفع انسداد خفیف کبد و طحال موثر است

برای بهبود بواسیر و نقرص تجویز می شود

برای رفع نارسایی کبد مفید است

.حرارت بدن را کاهش می دهد و ادرارآور است

.چاق کننده است, یبوست را برطرف می کند

:گیاه سدر

از خانوادهPinaceaeمی باشد

نام برده شده است28, واقعه 14, نجم 16در سوره سباء

به عنوان درخت بهشتی, گیاه بدون خار, زیبا و سایه بان, مقاوم در برابر س77یل و طوف77ان نام برده شده است

:آیات قرآنی

تين ذواتى أكل خمط وأثل وشيء تيهم جن فأعرضوا فأرسلنا عليهم سيل العرم وبدلناهم بجنمن سدر قليل

عند سدرة المنتهى

في سدر مخضود

:خواص دارویی

برگ ها, شاخه های جوان و اسانس دارویی است

درمان تب, سرماخوردگی, سردرد و رماتیسم, التهاب برونشیت و سنگ مثانه

.خلط آور است

.شاخه های جوان در درمان زخم, جوش های پوستی, سرماخوردگی عمومی کاربرد دارد

.روغن سدر بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد

:گیاه گز یا اثل

از تیرهTamaricaceaeمی باشد

ذکر شده است16در سوره سباء آیه

در مقابل سیل و طوفان مقاوم است

:اهمیت دارویی

از صمغ سرخ ک77رده ب77ا روغن ب77رای برط7رف ک77ردن ض77عف عم77ومی ب77دن پس از زایم77ان استفاده می شود

:درخت اراک یا مسواک

از خانوادهSalvadoraceaeمی باشد

ذکر شده است16در سوره سباء آیه

نمک ها و رزین هایی دارد که برای تمیزی و براق کردن دندان ها موثر است

گیاهی است همیشه سبز, با چوب نرم و به رنگ مایل به سفید

:اهمیت دارویی

از شاخه و ریشه برای مسواک استفاده می شود

از عصاره به عنوان خمیر دندان استفاده می شود

میوه خوراکی, ملین, مقوی و در معالجه بواسیر, بیم77اری طح77ال, تب, ج77ذام و دف77ع ک77رم استفاده می شود

:گیاه کافور یا حنا

,از تیره برگ بوLauraceaeمی باشد

ذکر شده است5در سوره انسان آیه

ماده ای جامد و سفید رنگ است با طعم و بویی تند

)با ایجاد شکاف در تنه و شاخه درخت از آن تراوش می شود ) نوع مالزیایی

)از جوشانده چوب وتصعید آن بدست می آید ) نوع چینی

برگ, دانه, میوه و پوست ریشه آن قابل استفاده می باشد

دارای کلرور سدیم, فلوئور, سیلیکا, گوگرد, رزین, ویتامینCت77انن, س77اپونین,فالونوئی77د و , بتا سیتو استرول است

إن األبرار يشربون من كأس كان مزاجها كافورا

:اهمیت دارویی

کاربرد خارجی دارد

برای تسکین درد و التهاب عصبی مصرف می شود

میوه اشتها آور و مقوی معده است

برگ قابض, مدر, آرام کننده درد و دفع کننده کرم است

از برگ برای درمان بواسیر, جرب و رفع التهاب استفاده می شود

دانه ها اثر مسهل, مقوی کبد و زیاد کننده ترشحات ادرار هستند

ضد پالک دندانی, ضد میکروب و ضد قارچ است

:گیاه زنجبیل

از خانوادهZingiberaceaeمی باشد

ذکر شده است17در سوره انسان )دهر( آیه

روغن ریزوم مورد استفاده قرار می گیرد

اسانس از سلول های ریزوم گرفته می شود و در صنایع آرایشی و بهداشتی استفاده می شود

اسانس به رنگ زرد کم رنگ با بو و طعمی تند ادویه ای است

از ریزوم در تهیه نان, کیک, بیسکویت, شیرینی, ترشیجات و نوشابه ها استفاده می شود

در کشورهای جنوب شرق آسیا کشت می شود

,( 17ويسقون فيها كأسا كان مزاجها زنجبيال )انسان

:اهمیت دارویی

محرک جهاز هاضمه, اشتها آور و برای هضم غذا مفید است

برای درمان سوء هاضمه, نفخ, قولنج, استفراغ, تشنج موضعی, حالت های دردناک مع77ده و تنگی نفس موثر است

.اشتها آور و هضم کننده غذا است, سبب افزایش نیروی جنسی در مردان می شود

.در صنایع آرایشی, بهداشتی, تولید عطر و ادکلن اسانس زنجبیل کاربرد دارد

.تقویت کننده, باد شکن, ضد نفخ و موثر برای زخم معده می باشد

برای سرماخوردگی و گلودرد مفید است

.یرای زخم معده نیز مفید است

در دفع مواد سمی از طریق ایجاد گرما در بدن موثر است

:گیاه عدس

از خانوادهFabaceaeمی باشد

ذکر شده است61در سوره بقره

12 ,درص77دامالح2.5 درص77د پروت77ئین, 25 درص77د م77واد قن77دی )آمی77دون(, 60 درص77د آب معدنی نظیر فسفر, امالح آهن, کلسیم, منگنز و پتاسیم است.

ویتامین ها یB و Cنیز دارد

دانه به رنگ های مختلف زرد, مایل به قرمز قهوه ای, مایل ب77ه خاکس77تری, ت77یره ی77ا س77بز است.

:آیات قرآنی

7ا مما تنبت األرض من ك يخ7رج لن 7ا رب صبر على طعام واحد فادع لن وإذ قلتم يا موسى لن ن 77ر اهبط77وا ذي هو أدنى بالذي هو خي آئها وفومها وعدسها وبصلها قال أتستبدلون ال بقلها وقثهم 77أن ه ذلك ب ة والمسكنة وبآؤوا بغضب من الل مصرا فإن لكم ما سألتم وضربت عليهم الذل77دون )بق77ره, 77انوا يعت وا وك ين بغير الحق ذلك بما عص77 بي ه ويقتلون الن كانوا يكفرون بآيات الل

61 )

:اهمیت دارویی

دارای مواد غذایی با ارزش کافی است

دارای مواد فسفاته زیادی است, به همین علت جهت تولید انرژی مخصوصا در مغز مفی77د است

زیاد کننده ترشحات شیر است

آرد عدس نرم کننده و از بین برنده التهاب های سطحی بدن است

خاصیت مدر دارد, مسهل است

از خمیر عدس برای درمان آبله مرغان, آبله و جوش های پوست استفاده می شود

:گیاه پیاز یا بصل

از تیرهLiliaceaeمی باشد

ذکر شده است61در سوره بقره آیه

دارای نوعی انسولین گیاهی به نام گلوکوکینین است

دارای قند غیر قابل تبلور, ساکارز یا مالتوز, اسید سیتریک, فسفات کلس77یم, ص77مغ, امالح سدیم و پتاسیم, اینولین و کوئرستین است

:آیات قرآنی

7ا مما تنبت األرض من ك يخ7رج لن 7ا رب صبر على طعام واحد فادع لن وإذ قلتم يا موسى لن ن 77ر اهبط77وا ذي هو أدنى بالذي هو خي آئها وفومها وعدسها وبصلها قال أتستبدلون ال بقلها وقثهم 77أن ه ذلك ب ة والمسكنة وبآؤوا بغضب من الل مصرا فإن لكم ما سألتم وضربت عليهم الذل77دون )بق77ره, 77انوا يعت وا وك ين بغير الحق ذلك بما عص77 بي ه ويقتلون الن كانوا يكفرون بآيات الل

61 )

:اهمیت دارویی

محرک, مدر و خلط آور است

همراه با نمک برای درمان قولنج مفید است

ضد آسکوربوت است

بوی آب پیاز برای هوشیاری بیمار, رفع تشنج کودکان, سردرد, صرع و تشنج مفید است

پادزهر برای مسمومیت های دخانیات است

آب پیاز گرم برای گوش درد مفید است

پیاز سرخ کرده دارویی موثر برای بواسیر است

ضد رماتیسم و معالج بیماری قند است

در تحریک رشد مو موثر است

خاصیت سیتوتوکسیک در سلول های توموری دارد

تجمع پالکت ها و فشار خون را کاهش می دهد

: گیاه سیر یا فوم

از خانوادهLiliaceaeمی باشد

ذکر شده است61در سوره بقره آیه

آلیسئین در سیر باعث جلوگیری از سنتز لیپید و کلسترول در خون می شود

,سیر حاوی ویتامین ه77ای نیاس77ین, ریب77وفالوین,تی77امین و عناص77ر پتاس77یم, فس77فر, کلس77یم منیزیم و آهن است

قطعات مورد استفاده, برگ, بولب و بولبلت ها می باشد

:اهمیت دارویی

ب77رای درم77ان فش77ار خ77ون, گل77ودرد, فلج, نق77رس, س77یاتیک, تنگی نفس, عف77ونت روده و امراض پوستی موثر است

خاصیت گرم دارد, محرک, ض77د نفخ, قاع77ده آور, ض77د درد اس77تخوان, ض77د ک77رم و مق77وی است

ضد عفونی کننده است, از عصاره ب77رای پیش77گیری از عف7ونت باکتری77ایی و چ77رکی ش7دن زخم ها استفاده می شود

باعث کاهش چربی و کلسترول خون می شود

صفرابر, خلط آور, افزایش دهنده تعریق, ضد س77رطان, ک77اهش دهن77ده قن77د خ77ون و ض77د دیابت است

,در درم777ان رماتیس777م مفص777لی, اختالالت کب777دی, غ777دد داخلی, عف777ونت ه777ای گ777وش سرماخوردگی, آنفوآنزا و سرگیجه مصرف می شود.

:گیاه خیار

از تیرهCucurbitaceaeمی باشد

ذکر شده است61در سوره بقره آیه

.گیاه علفی, دارای ساقه خوابیده, پوشیده از کرک های خشن و برگ های بزرگ است

گل های نر و ماده جدا و بر روی یک پایه قرار دارد, گل ها زرد رنگ و بزرگ

دارای ویتامین هایA, B, Cمنگنز, کربنات کلسیم و موسیالژ است ,

دانه دارای ویتامینA درصد مواد روغنی است25 و

پیامبر همراه با خرمای تازه خیار مصرف می کرده اند

:اهمیت دارویی

دارای خاصیت مدر, تصفیه کننده خون, حل کننده اسید اوریک و اورات ها می باشد

استعمال خارجی موجب تسکین خارش و درمان سوداء, لطافت پوست و شادابی آن می شود

.آب خیار در رفع خارش پوست و تحریکات جلدی اثر مفید دارد

پودر دانه همراه با آب اثر آرام بخش دارد. اثر ضد کرم به صورت مالیم دارد

:گیاه اقاقیا یا طلح

از تیرهFabaceaeمی باشد

منبع تولید صمغ است

احتماال الشجره که پیامبر در زیر سایه آن از اصحاب خود بیعت گرفتند اقاقیا بوده است

صمغ گیاه پلیمری ازD ,گاالکتوز-L ,آرابینوز-L رامنوز و-Dاسید گلوکورونیک است-

در صنایع غذایی, دارویی, بافندگی, کاغذ سازی, جوهر سازی, رنگ سازی, چسب سازی و چاپ سنگی کاربرد دارد

مرکز تولید آن سودان و سنگال است

:اهمیت دارویی

.گل درخت دارای اثرات خفیف آرام کننده, مقوی, قابض, نرم کننده و صفرا بر است

پوست درخت, مخصوصا پوست ریشه به مق7دار کم و مخل7وط ب77ا قن77د اث77ر مق7وی و ملین مالیم دارد. به مقدار زیاد سمی است.

.برگ درخت اثر صفرابر و ملین دارد

,دم کرده گ77ل و ب77رگ درخت اقاقی77ا در س7ردردهای ب77ا منش77اء مس77مومیت, س7وء هاض7مه استفراغ های سبک و احساس کسالت های عادی اثر مفید دارد.

:طبقه بندی گیاهان دارویی از نظر نوع اثر

:گیاهان ملین

1:ملین های قندی-

شکر تیغال, بیدخشت, شیر خشت, گزانگبین, گز علفی, ترنجبین و شکر سرخ

2:ملین های روغنی-

کرچک, زیتون, بادام شیرین, کتان, نارگیل و کاسکارا

3:ملین های لعاب دار-

پنیرک, ختمی و قدومه

:گیاهان موثربر افزایش فشار خون

شیرین بیان, سرخدار, گونه های افدرا و گل گاوزبان شمال

:گیاهان مسهل

.عموما قوی تر از ملین ها هستند

ملین ها در غلظت باال می توانند مسهل باشند

1:مسهل های آنتراکینونی-

صبر زرد, سنا, فلوس, روبارب و سیاه توسه

2:مسهل های رزینی و صمغی-

حنظل, پودوفیل و زالب

:گیاهان موثر بر کاهش قند خون

شنبلیله, زیتون, مریم گلی, کدو, باباآدم, شلغم, هویج, گردو, اسفناج و بادام زمینی

:گیاهان موثر بر کاهش فشار خون

زیتون, سیر, قره قات, زغال اخته, ازگیل و چای مکی

:گیاهان قابض

بالنگو, بارهنگ, تخم شربتی, ریحان, نعناع و پونه

:گیاهان مسکن, ضد نفخ و محرک معده

بومادران, زیره سیاه, رازیانه, انیسون و زنیان

:گیاهان نرم کننده, خلط آور سینه و ضد سرفه

گل پنیرک, پرسیاوش, اکالیپتوس, پاخری, سپستان, ختمی,یادام شیرین, خارمقدس, کتان و قدومه

:گیاهان موثر بر قلب

گل انگشتانه, سنبل الطیب, گل گاوزبان, بادرنجبویه و دارواش

:گیاهان صاف کننده خون

کاسنی, شاتره, عناب, سنا, مرکبات, عشبه, علف چشمه و غافث کبیر

:گیاهان ضد تب

بیدمشک, زرشک و گنه گنه

:گیاهان موثر بر بیماری های پوستی

همیشه بهار, ختمی, بابا آدم, عشبه و گزنه

:گیاهان موثر بر رفع حساسیت

مریم گلی, بنفشه, سیر و ختمی

:گیاهان ضد زخم معده

شیرین بیان, بابونه و بومادران

:گیاهان موثر بر رفع درد دندان

باریجه, میخک, اسفند, مازریون و زردچوبه

:گیاهان ضد میگرن و سردردهای عصبی

گل بنفشه, برگ بید, رازیانه, بادرنجبویه, هوفاریقون و تاناستوم

:طرز تهیه داروهای گیاهی

:دم کرده

در این حالت مقدار معینی مواد گیاهی را در یک فنجان )یا یک لی77تر( آب ج77وش ب77ه م77دت دقیقه قرار داده و سپس آن را صاف می کنیم.30 تا 15

:جوشانده

هنگامی که مواد گیاهی شامل ریشه, ریزوم, پوست, رزین و یا دانه باشد. و یا هنگامی که مواد گیاهی در اثر حرارت دادن از بین نروند. و یا این که مواد گیاهی با آب س77رد و ی77ا دم

کردن خارج نمی شوند.

از ظروف آهنی نیز نبایستی استفاده شود

:انواع جوشانده

جوشانده مالیم, نمونه در آب جوش ریخته شده و پس از کمی قل زدن چند دقیقه دم می کنند.

جوشانده معم77ولی, نمون77ه در آب س77رد ریخت77ه ش77ده و س77پس ح77رارت ت77اموقع جوش77یدن وسپس آن را صاف کرده مصرف می کنند.

جوشانده قوی, مثل روش دوم با این تفاوت که پس از جوشیدن آن را مدتی دم می کنن77د و سپس ان را صاف کرده مصرف می کنند.

خیسانده با آب سرد

س77اعت در آب س77رد ق77رار داده, س77پس آن را12 ت77ا 6در این ح77الت م77واد را ب77ه م77دت استفاده می کنند.

:خیسانده های الکلی

درصد استفاده می شود و م77واد گی77اهی را ب77ه م77دت چن77د روز در الک77ل90 تا 60از الکل قرار می دهند.

.برای استفاده بایستی رقیق و یا الکل زدایی شود

:شیرابه

مواد تازه گیاهی را در هاون خرد کرده و سپس با پارچه تنظیف عصاره ان را می گیرند و پس از رقیق کردن مصرف می کنند.

:پودر

مواد خشک شده گیاه را خرد کرده و سپس الک می کنند. س77پس م77اده م77ورد نظ77ر را ب77ا شیر و یا آب مصرف می کنند.

:ضماد )بانداژ(, کمپرس

موارد استفاده, رفع کبودی و کوبیدگی, احتقان, الته77اب, کش77یدن چ77رک از دم77ل ه77ا, آرام کردن خراش ها, و کشیدن سموم از بدن

:انواع ضماد

بانداز یا کمپرس مرطوب نوع اول

بانداژ یا کمپرس مرطوب نوع دوم

کمپرس های گرم و خشک

داروهای مخصوص شستشو

.ماده دارویی را به صورت چای درست کرده و سپس محل زخم ها را شستشو می دهیم

:استفاده از گیاهان دارویی در حمام ها

100گرم گیاه خرد شده را در یک لیتر آب جوشانده و صاف می کنند سپس آن را به آب وان اضافه می کنند.

:نکات قابل توجه در رابطه با مصرف گیاهان دارویی

.گیاهان دارویی بایستی از منابع مطمئن تهیه شوند

.مقدار مصرف گیاهان دارویی بایستی به اندازه و به موقع باشد

.چگونگی مصرف داروهای گیاهی بایستی مورد توجه قرار بگیرد

در صورت وجود عوارض جانبی بایستی مصرف نشده و یا طوری مصرف شود که حداقل عوارض را داشته باشد.

.حتی االمکان طبق نسخه پزشک مصرف شود

:منابع مورد استفاده

گیاهان در قرآن, دکتر محمد اقتدار حسین فاروقی, ترجمه احمد نمائی

تولید و فراوری گیاهان دارویی, دکتر رضا امید بیگی

گیاهان دارویی, دکتر حسن زرگری

دانشنامه رشدداروی گیاهی-گیاهان دارویی و طب سنتی - .تاریخچه گیاهان دارویی در جهان .تاریخچه گیاهان دارویی .تاریخچه گیاهان دارویی ایران

.تاریخچه گیاهان دارویی در چین .تاریخچه گیاهان دارویی در ایران و جهان .طب سنتی و گیاهان دارویی-داروی گیاهی

گیاهان دارویی و معطر، شناخت و بررسی اثرات آن ها، تالیف دكتر عبدالله قاسمی سایت ساوه سرا

موسسه پژوهشی درمانی احیاء طب جامع ایرانیان -محبوبه آذرخیلirna

 سایت تبیان  موسسه پژوهشی درمانی احیاء طب جامع ایرانیان

 ، معارف گیاهی، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسالمی، جلد اول1377میرحیدر، ح.، ، تولید و فرآوری گیاهان دارویی، انتشارات آستان قدس رضوی،1388امید بیگی، ر.،

 جلد اول ، بررسی تأثیر سطوح مختلف ازت و فسفر در باروری )رشد،1377ارجمندی، ع. خ.،

نمو و ماده ی مؤثره( آویشن، پایان نامه کارشناسی ارشد باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس تهران ساعد زمان، گیاهان دارویی

، کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی،1383یزدانی، د.، شهنازی، س. و سیفی، ح.،

 پژوهشکده گیاهان دارویی، جلد اول ، برنامه راهبردی تحقیقات گیاهان دارویی، مؤسسه تحقیقات جنگلها1387سفیدکن، ف.، و مراتع کشور