universiteti i tiranËs fakulteti i shkencave ......ii universiteti i tiranËs fakulteti i shkencave...
TRANSCRIPT
I
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE
DEPARTAMENTI I SHKENCAVE POLITIKE
PROGRAMI I DOKTORATURËS
ROLI I ARSIMIT PROFESIONAL NË INTEGRIMIN EUROPIAN TË
SHQIPËRISË
Paraqitur në kërkim të gradës shkencore
Doktor
Nga
Ermira Sela
Udhëheqës Shkencor
Prof. As. Dr. Merita Xhumari
Tiranë, 2018
II
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE
DEPARTAMENTI I SHKENCAVE POLITIKE
PROGRAMI I DOKTORATURËS
ROLI I ARSIMIT PROFESIONAL NË INTEGRIMIN EUROPIAN TË
SHQIPËRISË
Paraqitur në kërkim të gradës shkencore
Doktor
Nga
Ermira Sela
Specialiteti: Shkenca Politike
Udhëheqësi shkencor: Prof. As. Dr. Merita Xhumari
Mbrohet më datë........................... para jurisë:
1. ________________ Kryetar jurie
2._________________Anëtar (oponent)
3. _________________ Anëtar (oponent)
4. _________________ Anëtar
5.__________________ Anëtar
III
Deklaratë statutore
Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar
ndonjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të
veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve
të cituara dhe referuara.
Emri, Mbiemri: Ermira Sela
Firma:________________________
2018 Copyright, Ermira Sela
Të gjitha të drejtat e rezervuara
PLATFORMË PUNIMI DOKTORATE
IV
Prindërve të mi!
V
Falenderime:
Me shumë respekt shpreh mirënjohjen time për të gjithë ata që më mbështetën gjatë
përgatitjes së këtij punimi. Falenderime të veçanta për udhëheqësen time Prof. As. Dr. Merita
Xhumari, e cila me përkushtim më ka orientuar dhe përkrahur në realizimin e kësaj teme
dizertacioni. I jam shumë mirënjohëse për këshillat e vazhdueshme, ndihmën e pakursyer, për
besimin dhe mbështetjen e saj. Falenderime shkojnë për Prof. Lejla Gorishti që më ka
ndihumar për të kryer korrigjimet e nevojshme në këtë punimi. Falenderoj të gjithë miqtë e mi
që vazhdimisht më kanë inkurajuar dhe nxitur në rrugëtimin tim, posaçërisht Dr. Jeta
Goxhaj, si dhe familjen time për përkrahjen dhe mbështetjen e pakushtëzuar që më dhanë
gjatë të gjithë kësaj periudhe.
VI
Abstrakt
Tashmë është e ditur se forcat e punës të kualifikuara janë një nga faktorët e domosdoshëm
për të patur një ekonomi aktive dhe konkuruese në treg. Ky fakt, mbështetet dhe prej të
dhënave që kanë treguar se në të gjitha ato vende ku janë ndjekur politika për të rritur
nivelin e kapitalit njerëzor, zhvillimi ekonomik ka qënë më i qëndrueshëm. Arsimi
profesional është një nga alternativat kryesore për rritjen e kualifikimeve tek individët dhe
mundësive për punësim të të rinjve. Ky punim jep një analizë të zhvillimeve në arsimin
profesional në Shqipëri dhe në BE, mënyrën se si është oroganizuar sistemi duke iu referuar
modeleve më të përparuara të vendeve të Bashkimit Europian, si Gjermania, Franca dhe UK.
Qëllimi është të identifikojë dhe analizojë ndikimin e AP-së, në punësimin e qëndrueshëm të
të rinjve dhe integrimin europian të Shqipërisë. Gjetjet e studimit bazohen në shqyrtimin e
literaturës mbi zhvillimet aktuale të arsimit profesional, kornizën europiane dhe shqiptare të
kualifikimeve, dokumente studimore dhe të dhëna statistikore zyrtare nga institucionet e
BE-së dhe të Shqipërisë. Metoda e përdorur është triangulimi, që mundëson të kryqëzohen
gjetjet e shqyrtimit të literaturës, me anketimin mbi përvojën e nxënësve të përfshirë në këtë
sistem dhe intervistave gjysëm të strukturuara me aktorët kyç, duke marrë si rast studimor
arsimin profesional në bashkinë e Vlorës. Konkluzionet nxjerrin qartë në pah rëndësinë e
AP-së në përgatitjen e të rinjve me aftësitë dhe kompetencat që kërkon tregu i punës, për
zbutjen e fenomenit të papunësisë dhe arritjen e integrimit social. Gjithsesi, rezultatet
kryesore të studimit treguan se përmbushja e këtyre objektivave, kërkon rritjen e cilësisë së
shërbimeve të ofruara prej shkollave të arsimit profesional. Cilësi, e cila është e kushtëzuar,
prej nivelit të mësimdhënies, prej infrastrukturës, kurrikulave të lëndëve profesionale,
promovimit të shkollave, nivelit të nxënësve që regjistrohen në to, etj. Të gjitha këto kërkojnë
ndryshime. Rekomandimet përkatëse u drejtohen institucioneve si; shkollat dhe qëndrat e
arsimit dhe formimit profesional, të cilat duhet të rrisin reputacionin e tyre në komunitet për
të rritur numrin e nxënësve të rregjistruar në to. Për të rritur cilësinë e shërbimeve, duhen
kryer investimet në zhvillimin dhe përmirësimin e mëtejshëm të njohurive profesionale të
mësuesëve dhe instruktorëve të praktikës profesionale. Përmirësimi i infrastrukturës së
shkollës, i bazës materiale dhe zhvillimi i më shumë orëve praktikë në mjedisin e biznesit,
rritja e fondeve në dispozicion të shkollave, një autonomi më e madhe për to, janë ndër
faktorët e tjerë që do të ndikonin në përmirësimin e shërbimeve të ofruara. Pushteti vendor
dhe qëndror, duke investuar në arsimin profesional, do të rrisin nivelin dhe kualifikimet e
forcave të punës në Shqipëri që të mund të përballojnë sfidat e tregut rajonal dhe europian ku
VII
Shqipëria synon të integrohet. Rekomandimet i drejtohen edhe biznesit i cili duke
bashkëpunuar me arsimin profesional dhe duke mbështetur shkollat e arsimit profesional, rrit
produktivitetin e të punësuarëve dhe konkurencën në treg.
Fjalë kyçe: arsimi profesional, standartet e BE, arsimi profesional dhe tregu i punës,
punësimi i të rinjve, shkathtësi/kompetencë
Abstract
It is already known that a skilled workforce is one of the factors necessary to have an active
and competitive economy in the market. This fact is also supported by the data that have
shown that in all those countries where policies have been pursued to increase the level of
human capital, economic development has been more stable. Vocational education is one of
the main alternatives to increasing the qualifications of individuals. This paper provides an
analysis of the developments in vocational education in Albania and EU, the way in which
the system is organized, referring to the most advanced models of European Union countries
such as Germany, France and the UK. The aim is to identify and analyze the impact of
vocational education in the sustainable employment of young people and the European
integration of Albania. The findings of the study are based on the literature review on current
developments in vocational education, the European and Albanian framework of
qualifications, study documents and official statistical data from EU and Albanian
institutions. The method used is triangulation, which enables you to cross the findings of the
literature review, with a survey on students’ experience involved in this system, and semi-
structured interviews with the key stakeholders, taking as a case study the vocational
education in the municipality of Vlora. The conclusions clearly show the importance of VET
in the preparation of young people with the skills and competences that the labor market
demands, for mitigating the phenomenon of unemployment and achieving social integration.
However, the main results of the study showed that the fulfillment of these objectives requires
increasing the quality of services provided by vocational education schools. Quality, which is
conditioned by the level of teaching, by the infrastructure, curricula of vocational subjects,
school promotion, the level of students enrolled in them, etc. All of these require changes.
Relevant recommendations are addressed to institutions such as: schools and centers of
vocational education and training, which should increase their reputation in the community to
VIII
increase the number of students enrolled in them. In order to increase the quality of services,
investments should be made in the development and further improvement of the professional
knowledge of teachers and instructors of professional practice. Improving school
infrastructure, material bases and developing more practice hours in the business
environment, increasing the funds available to schools, a greater autonomy for them, are
among the other factors that would affect the improvement of the services provided. Local
and central government by investing in vocational education, will increase the level of
qualification of the labor force in Albania to be able to cope with the challenges of the
regional and European market where Albania aims to integrate. The recommendations are
also addressed to the business which, by cooperating with vocational education and by
supporting vocational education schools, increases the productivity of employees and
competitiveness in the market.
Keywords: vocational education, EU sandards, vocational education and the labour market,
youth employment, skills/competence
IX
PASQYRA E LËNDËS
Lista e shkurtimeve..................................................................................................XI
Lista e tabelave........................................................................................................XII
Lista e grafikëve......................................................................................................XII
Hyrje: Arsimi profesional dhe roli i tij në shoqëri......................................................XIV
KAPITULLI I
KËNDVËSHTRIM MBI STUDIMIN
1.1 Përkufizimi i termave.............................................................................................1
1.2 Deklarimi i problemit.............................................................................................4
1.3 Arsyet dhe qëllimet e kërkimit...............................................................................15
1.4 Rëndësia e kërkimit...............................................................................................18
1.5 Organizimi dhe kufizimi i studimit .....................................................................19
KAPITULLI II
METODOLOGJIA
2.1 Shqyrtimi i literaturës mbi AFP .............................................................................22
2.2 Instrumentat e kërkimit për rastin studimor................................................................40
a. Pyetësori............................................................................................................40
b. Intervista............................................................................................................46
KAPITULLI III
ZHVILLIMET E ARSIMIT PROFESIONAL NË BASHKIMIN EUROPIAN
3.1 Modelet e Arsimit dhe Formimit Profesional në Europë……………………………..51
a. Modeli britanik…………………………………………………………………….52
b. Modeli francez……………………………………………………………………..54
c. Modeli gjerman……………………………………………………………............55
3.2 Veprimtaritë dhe programet e BE-së në sektorin e arsimit profesional.....................58
3.3 Kuadri institucional i AP-së në Bashkimin Europian................................................66
X
a. CEDEFOP............................................................................................................66
b. ETF......................................................................................................................67
3.4 Instrumentat e Bashkimit Europian për zhvillimin e arsimit profesional..................68
a. ECVET (Sistemi europian i krediteve për AFP)..................................................68
b. Europass..............................................................................................................71
c. Identifikimi dhe miratimi i të mësuarit joformal dhe informal..............................72
d. EQAVET (Sigurimi i cilësisë në AFP).................................................................73
3.5 Korniza Europiane e Kualifikimeve...........................................................................73
KAPITULLI IV
VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM MBI ARSIMIN PROFESIONAL NË SHQIPËRI
4.1 Arsimi profesional problematikat aktuale dhe perspektiva të së ardhmes.................77
4.2 Arsimi profesional kuadri ligjor dhe institucional......................................................87
a. Kuadri ligjor.........................................................................................................87
b. Organet përgjegjese dhe roli i tyre........................................................................88
4.3 Tiparet e arsimit profesional në Shqipëri...................................................................92
4.4 Korniza Shqiptare e Kualifikimeve............................................................................107
KAPITULLI V
ARSIMI PROFESIONAL NË BASHKINË E VLORЁS – STUDIM RASTI
5.1 Profili socio-ekonomik i Bashkisë së Vlorës.............................................................112
5.2 Rezultatet e anketimit me nxënësit ...........................................................................114
a. Qëllimi i anketimit dhe informacioni demografik................................................114
b. Arsyet e zgjedhjes së arsimit profesional nga ana e nxënësve.............................118
c. Perceptimi i nxënësve mbi arsimin profesional..................................................122
d. Eksperienca e nxënësve në shkollë.....................................................................126
e. Aspiratat dhe planet për të ardhmen.................................................................132
5.3 Interpretimi i rezultateve të intervistave..................................................................136
5.3.1 Rezultatet e intervistave me drejtuesit e shkollave të AP-së ................................136
a. Cilësia e shërbimeve të ofruara nga shkolla.......................................................137
b. Bashkëpunimi i shkollave të AP-së me aktorë të tretë.......................................139
c. Kurrikula e arsimit profesional dhe aftësitë e nevojshme të kërkuara për punësim...141
XI
d. Financimi i shkollave të arsimit profesional...................................................144
e. Target-grupi i nxënësve në arsimin profesional..............................................145
f. Proçesi i kalimit nga shkolla në punë............................................................148
5.3.2 Rezultatet e intervistave me specialistë të arsimit në institucionet e qeverisjes vendore
a. Faktorët ndikues në rritjen e cilësisë në shkollat e arsimit profesional…………151
b. Shërbimet e institucioneve vendore për shkollat e AP- së ..................................152
c. Vlerësimi për shkollat e arsimit profesional të qytetit …………………………..153
d. Proçesi i daljes nga shkolla..................................................................................154
5.3.3 Punëdhënësit si aktor aktivë të AP-së ..................................................................155
a. Kriteret e përzgjedhjes së personelit....................................................................156
b. Perceptimi i punëdhënësve mbi aftësitë për punësim.........................................159
c. Vlerësimi i punëdhënësve mbi arsimin profesional.............................................160
KAPITULLI VI
PЁRFUNDIME DHE REKOMANDIMIE
6.1 Përfundime.............................................................................................................162
a. Zgjedhja e arsimit profesional ……………………………………………………162
b. Zhvillimi i shkollave të arsimit profesional ……………………………………...165
c. Kalimi i të diplomuarëve nga arsimi profesional në tregun e punës…………….. 168
6.2 Rekomandime........................................................................................................169
a. Rekomandime për ofruesit e AFP-së ................................................................169
b. Rekomandime për politikëbërësit .......................................................................172
c. Rekomandime për bizneset ............................................................................174
REFERENCAT
SHTOJCAT
1. Deklarata e Kopenhagenit.........................................................................................185
2. Nivelet e Kornizës Europiane të Kualifikimeve.........................................................188
3. Lista kombëtare e profesioneve.................................................................................189
4. Nivelet e Kornizës Shqiptare të Kualifikimeve...........................................................191
5. Formati i pyetësorit të zhvilluar me nxënësit e shkollave të arsimit profesional........193
XII
6. Formati i intervistave të zhvilluar me drejtues të shkollave të arsimit profesional......198
7. Formati i intervistave të zhvilluar me drejtues të pushtetit vendor..............................200
8. Formati i intervistave të zhvilluar me drejtues të bizneseve.........................................201
9. Lista e pjesëmarrësve në intervista.............................................................................202
Lista e shkurtimeve:
AKAFP - Agjensia Kombëtare e Arsimi, Formimit Profesional dhe Kualifikimeve
AFP - Arsimi dhe Formimi Profesional
AP - Arsimi Profesional
BE - Bashkimi Europian
CEDEFOP - Qëndra Europiane për Zhvillimin e Formimit Profesional (European Centere for
the Development of Vocational Training
DAR - Drejtoria Arsimore Rajonale
ETF - Fondacioni Europian i Trajnimit (European Training Foundation)
GIZ - Agjencia Gjermane për Bashkëpunimin Ndërkombëtar (Deutsche Gesellschaft fur
Internationale Zusammenarbeit)
ILO - Organizata Ndërkombëtore e Punës (International Labour Organization)
INSTAT - Instituti i Statistikave
KEK/EQF - Korniza Europiane e Kualifikimeve (European Qualification Framework)
KSHK - Korniza Shqiptare e Kualifikimeve
MAS - Ministria e Arsimit dhe Sportit
MMSR - Ministria e Mirëqënies Sociale dhe Rinisë
OECD - Organizata për Bashkëpunimin Ekonomik dhe Zhvillimin (Organization for
Economic Co-operation and Development)
XIII
LISTA E TABELAVE:
Tabela 1. Niveli i përfitimeve prej arsimit profesional 23
Tabela 2. Grupmosha 42
Tabela 3. Nxënësit sipas klasave në shkollën “Industriale” 43
Tabela 4. Nxënësit sipas klasave në shkollën “Tregtare” 43
Tabela 5. Gjinia * Shkolla 45
Tabela 6. Regjistrimi i nxënësve sipas profileve 45
Tabela 7. Lista e drejtimeve mësimore në strukturën 2+1+1 94
Tabela 8. Lista e drejtimeve mësimore në strukturën 2+2 96
Tabela 9. Lista e drejtimeve në strukturën bllok 4 vjeçare 97
Tabela 10. Lista e drejtimeve pas përfundimit të shkollës së mesme 98
Tabela 11. Dokumentat e lëshuara për nxënësit e diplomuar në AP 103
Tabela 12. Lista e profileve mësimore të ofruara në shkollat e AP-së në Vlorë 113
Tabela 13. Numri i nxënësve të regjistruar në shkollat profesionale Vlorë 115
Tabela 14. A punojnë prindërit tuaj? 116
Tabela 15. Faktorët ndikues në zgjedhjen e nxënëve 121
Tabela 16. Opinioni i nxënësve për arsimin profesional 124
Tabela 17. Opinioni i nxënësve për shkollën ku studiojnë 127
Tabela 18. Opinioni i nxënësve për ngarkesën mësimore 127
Tabela 19. Rëndësia e rezultateve të larta në mësime 130
Tabela 20. Opinioni i nxënësve për cilësinë e mësimdhënies në shkollë 131
Tabela 21. Raporti i nxënësve me mësuesit 132
Tabela 22. Planet e nxënësve pas përfundimit të shkollës 133
Tabela 23. A mendon se do të gjesh punë shpejt në profesionin e zgjedhur? 133
Tabela 24. A mendoni se keni fituar aftësitë e duhura profesionale për të
punuar?
134
Tabela 25. Burimet e informacionit për mundesite e punësimit 135
LISTA E GRAFIKËVE
Grafiku 1. Klasat 44
Grafiku 2. Profili i lëndëve në shkollën “Industriale” 44
Grafiku 3 Profili i lëndëve në shkollën “Tregtare” 44
Grafiku 4. Shkollat 45
Grafiku 5. Gjinia 114
Grafiku 6. Mundësi ekonomike për të vazhduar shkollën 116
Grafiku 7. Punësimi i prindërve të nxënësve 117
Grafiku 8. Profesioni i prindërve 117
Grafiku 9. Arsyet e zgjedhjes së arsimit profesional nga ana e nxënësve 119
Grafiku 10. Arsyet e nxënësve për zgjedhjen e shkollës ku studionin 120
Grafiku 11. Arsimi profesional përkundrejt arsimit të përgjithshëm 123
Grafiku 12. Opinioni i nxënësve për formimin e përgjithshëm në shkollat e
AP-së
123
Grafiku 13. A do e këshilloje arsimin profesional te ndonjë mik? 124
XIV
Grafiku 14. Nevoja për përmirësime në AP 125
Grafiku 15. Publicitet për arsimin profesional 126
Grafiku 16. A ju pëlqen profili i zgjedhur? 127
Grafiku 17. Orët shpenzuara nga nxënësit për të studiuar 128
Grafiku 18. Nota mesatare e arritur prej nxënësve 129
Grafiku 19. Kënaqësia e nxënësve për rezultatet e arritura në mësime 129
Grafiku 20. Kërkesat nga prindërit për rezultate të larta në mësime 130
Grafiku 21. Faktorët pengues në punësim 134
Grafiku 22. Njohuritë e nxënësve mbi tregun e punës 135
XV
HYRJE
ARSIMI PROFESIONAL DHE ROLI I TIJ NË SHOQËRI
Vitet e fundit, ndryshimet në teknologji dhe zhvillimi i globalizmit1 e kanë transformuar
botën e punës dhe i kanë vendosur shoqëritë përballë problematikave të shumta lidhur
pikërisht me punësimin, veçanërisht te të rinjtë. Ekonomitë e vendeve janë më tepër
konkuruese dhe për të qënë produktive kërkojnë një fuqi punëtore të mirëpërgatitur, të
pajisur me aftësi dhe kompetenca të reja, e aftë të përballojë situata të ndryshueshme. Në këtë
kontekst, janë të shumtë studimet që kanë treguar se në ato vende ku janë ndjekur politika
për të përmirësuar dhe rritur nivelin e “kapitalit njerëzor”, ka patur zhvillim të lartë dhe të
qëndrueshëm ekonomik. Sipas Dhaoui E. me termin “kapital njerëzor” kuptojmë
“akumulimin e njohurive2”. Ky koncept hap rrugën për investime në fushën e arsimit dhe
trajnimit, si mënyra kryesore për të grumbulluar njohuri teorike dhe praktike. Mund të
theksojmë, pa asnjë dyshim, se arsimi dhe trajnimi janë thelbësor për zhvillimin e ekonomisë,
për promovimin e përfshirjes sociale, luftës kundër varfërisë dhe zhvillimit të qëndrueshëm të
një vendi. Referuar autores Chiriac C.; “një ekonomi e qëndrueshme mund të realizohet
vetëm nëpërmjet investimeve të mëdha në arsim dhe adoptimin e teknologjive të reja të cilat
kërkojnë punëtorë më të specializuar, ose me fjalë të tjera më shumë njerëz të arsimuar3”.
Tashmë, është e njohur se cilësia e fuqisë punëtore të një vendi përcaktohet prej sistemit të
arsimimit dhe formimit që vepron në të. Prandaj, të gjitha i kushtojnë rëndësi të veçantë
zhvillimit të aftësive dhe kompetencave të individëve. Si shembull, në vendet e Bashkimit
Europian një nga nismat kyçe në këtë kuadër është ajo e quajtur “An agenda for New Skills
and Jobs”. Nëpërmjet saj, BE-ja, ka si qëllim të stimulojë grupet kryesore të interesit që
ata t’u paraprijnë ndryshimeve që duhen të ndodhin në të ardhmen, në proceset e punës4. Në
këtë mënyrë, synohet të realizohet një përputhje sa më e mirë midis aftësive dhe shkathtësive
që janë në dispozicion dhe atyre të kërkuara në tregun e punës. Synohet, gjithashtu, të
1“Me globalizëm, kuptojmë realitetin të dominuar nga një ekonomi globale thellësisht e integruar me
teknologjitë e komunikimit dhe informimit dhe lindjen e një rrjeti nderkombëtar të njohurive”. Dhaoui, E.
“Human Capital investment through education and training: an overview”, International Journal of Humanities
and Social Science Invention, Vol. 2, Issue 5, 2013, fq. 76. Shiko në:
http://www.ijhssi.org/papers/v2(5)/version-4/I2507485.pdf 2 Dhaoui, E. “Human Capital Investment Through Education and Training: an overview”, International Journal
of Humanities and Social Science Invention, Vol. 2, Issue 5, 2013, fq.74-85. 3 Chiriac, C.“Human capital and education for sustainable development in a global world”, CES Working Paper
II, 2010, fq. 17. Shiko në: http://ceswp.uaic.ro/articles/CESWP2010_II4_CHI.pdf 4 European Commission, “An agenga for New Skills and Jobs: A European contribution towards full
employment”, Strasbourg 2010. Shiko në: http://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:776df18f-542f-
48b8-9627-88aac6d3ede0.0003.03/DOC_1&format=PDF
XVI
krijohet një hapsirë lidhëse më e qëndrueshme midis botës së arsimit dhe punës. Në të njëjtën
linjë me këtë iniciativë europiane është edhe “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësi
2014-2020”. Miratuar në Shkurt 2014, objektiv kryesor i kësaj strategjie është “rritja e
aftësive dhe kompetencave të kërkuara nga tregu i punës për të gjithë femrat dhe meshkujt5”.
Punët e reja, (të krijuara si pasojë e përmirësimeve teknologjike), kanë sjellë ndryshime të
shumëllojshme tek aftësitë dhe kompetencat që një individ duhet të zotërojë për të performuar
mirë në një profesion. Në fakt, pajisja me njohuritë e duhura është domosdoshmëri dhe
burim i rritjes personale dhe profesionale për individin. Por, duhet theksuar se, procesi që ka
çuar drejt rikonstruktimit dhe shtimit të kërkesave për këto lloj aftësish dhe kompetencash ka
ndodhur me shpejtësi dhe sistemi i arsimit nuk ka qënë i aftë të përshtatet. Në këto rrethana,
mungesa e të diplomuarëve të kualifikuar është kthyer në problem për tregun e punës. Prej
këtej, është e rëndësishme që të krijohen sisteme të arsimit dhe të formimit të afta për të
formuar e përhapur njohuritë e kërkuara nga ky treg.
Lidhja midis arsimit dhe tregut të punës ka qënë subjekt i analizës së shumë studimeve.
Pavarësisht ndryshimeve në gjetjet e rezultateve, këto hulumtime kanë disa të përbashkëta.
Konsensusi i përgjithshëm thekson një lidhje pozitive në mes dy variablave. Në fakt,
personat me një nivel më të lartë arsimimi aspirojnë të kenë punë më të mirë dhe të paguhen
më mirë, se sa ata me nivel të ulët. Në të kundërt, ata që zotërojnë një kapital të ulët të
njohurive dhe aftësive, përballen më shumë me papunësinë. Nga ky këndvështrim theksojmë
se, edhe “një periudhë e gjatë papunësie e ul efektivitetin dhe prodhueshmërinë e punëtorëve
dhe dobëson rritjen ekonomike6”. Megjithatë, ne dimë gjithashtu se ka dhe faktorë të tjerë
që kanë ndikim të madh në punësimin e individëve. Disa nga këta faktorë si gjinia,
beckground i familjes, pasuria apo arsimimi i prindërve, luajnë rol të rëndësishëm gjatë fazës
së kalimit të të rinjve nga shkolla në punë. Cilësitë personale janë një faktor akoma më i
madh. Vëmë re që individët më të aftë mund të arrijnë nivele më të larta të arsimimit, si
rrjedhojë punë më të mira dhe të ardhura më të mira. Por jo të gjithë janë të barabartë përpara
mundësisë për të fituar njohuri. Në një studim, në nivel europian, të kryer nga Heise M. dhe
Meyer W. deklarohet: “ Fëmijët nga familjet me të ardhura të ulta, apo me prindër që kanë
një arsimim më të ulët, kanë tendencën të jenë të dizavantazhuar në mundësitë që kanë për t’u
arsimuar apo trajnuar më tej. Në shumë vende ky dizavantazh gjatë jetës së tyre rritet më
5 MMSR,“Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësim 2014-2020”, fq. 2, Tiranë 2014.
6 Dhaoui E., “Human Capital Investment Through Education and Training: an overview”, International Journal
of Humanities and Social Science Invention, Vol. 2, Issue 5, 2013, fq. 74. Shiko në:
http://www.ijhssi.org/papers/v2(5)/version-4/I2507485.pdf
XVII
tepër në vend që të pakësohet7”. Pa dyshim që tradita familjare ka një influencë të madhe në
zgjedhjet e individit mbi arsimin. Zakonisht, fëmijët me prejardhje nga një familje ku
prindërit kanë arsim të lartë, janë të aftë të studiojnë më tepër sesa fëmijët e tjerë me prindër
të paarsimuar. Nga CEDEFOP, një analizë e vitit 2012 ka arritur në këto përfundime: “Pjesa
më e madhe e popullsisë që ka një nivel të ulët arsimor (69.6%) kanë prindër me të njëjtin
nivel arsimor. Pjesa më e madhe e popullsisë që ka një nivel të lartë arsimor (37.1%) kanë
prindër me arsim të lartë dhe individët me një nivel mesatar edukimi, kanë prindër me po
këtë nivel arsimimi8”. Edhe përkatësia gjinore ka ndikim të madh në shkollimin e individit.
Si konfirmohet prej studimit të CEDEFOP përmendur më parë, femrat kanë tendencën të
studjojnë më tepër dhe të fitojnë një pozicion më të mirë në tregun e punës9. Që do të thotë se
ato, zakonisht, vazhdojnë studimet përtej arsimit të mesëm dhe në shumicën e tyre ndjekin
kurset universitare. Të dhënat e INSTAT-it konfirmojnë këto prirje edhe për vendin tonë,
kryesisht lidhur me të ardhurat. Individët me arsimim të ulët janë më të varfër. Referuar
këtyre të dhënave, përqindja e individëve të varfër sipas arsimit të kryefamiljarit është 18.4%
me arsim bazë, 11.7% e këtyre individëve kanë arsim të mesëm dhe vetëm 2.4% e tyre kanë
arsim të lartë.10
Një nga sistemet kryesore të arsimit për kualifikimin e individëve është arsimi dhe formimi
profesional. Ai përfaqëson një fushë të veçantë të edukimit dhe përfshin të gjitha ato
programe që lidhen me zhvillimin e aftësive dhe shkathtësive të kërkuara për punë. Pikërisht
ky është dhe qëllimi parësor i tij; “identifikimi i njohurive të nevojshme, të cilat rrisin
efektivitetin në një profesion të caktuar11
”. Arsimi profesional duhet t’i kushtojë rëndësi
zhvillimit të atyre shkathtësive dhe aftësive që do t’i lejonin individët të jenë të vlefshëm në
një sërë aktivitetesh në punë. Duhet të dallohen se cilat janë karakteristikat e një profesioni
të caktuar dhe njohuritë e përshtatshme që duhen mësuar. Duhet të gjendet mënyra si t’i
transmetosh në praktikë tek nxënësit këto njohuri, në mënyrë që ata të jenë gati të hyjnë në
tregun e punës12
.
7 Heise M., dhe Meyer W., “The benefits of education, training and skills from an individual life-course
perspective with a particular focus on life-course and biographical research”, CEDEFOP Reference Series 54,
2004, fq. 361. Shiko në: www.cedefop.europa.eu/files/BgR3_Heise.pdf 8 CEDEFOP, “From education to working life. The labour market outcomes of vocational education and
training”, 2010, fq. 34. doi: 10.2801/92129 9 Po aty, fq. 33
10INSTAT, “Vjetari Statistikor Rajonal 2015”, Tiranë 2015, fq.70. Shiko në:
http://www.instat.gov.al/al/publikime/librat/2015/vjetari-statistikor-rajonal-2015/ 11
Billet S., “Vocational Education, Purposes, Traditions and Prospects”, Springer Media, New York, 2011,
fq. 22 12
Po aty, fq. 22
XVIII
Pothuajse të gjitha sistemet e AP-së u krijuan prej vendeve të tyre për të adresuar shqetësimet
të lidhura shpesh me sigurimin e fuqisë punëtore të kualifikuar dhe problemeve për zgjidhjen
e papunësisë tek të rinjtë. Në fakt, arsimi profesional luan një rol qëndror në përgatitijen e të
rinjve për punë dhe ndikohet drejtpërdrejt nga faktorë sa individual/familjar, po aq edhe nga
strukturat institucionale. Nxënësit që kanë aftësi praktike dhe manuale janë ata të cilët
përfitojnë më së shumti nga programet e arsimit profesional, në krahasim me ata që janë të
orientuar kryesisht drejt prirjeve akademike. Fëmijët që kanë traditë familjare ushtrimin e një
profesioni, kryesisht synojnë ndjekjen e tij, duke u përgatitur në shkollat profesionale.
Gjithsesi, rezultatet përfundimtare janë të lidhura ngushtësisht me kërkesat e tregut të punës.
Pra, me aftësitë dhe kualifikimet e nevojitura prej tij. Shumica e punëve kërkojnë një nivel
mesatar të kualifikimeve që, në pjesën më të madhe realizohet nëpërmjet arsimit dhe formimit
profesional. Në këtë kontekst, ky sistem do të vazhdojë të luajë një rol shumë të madh drejt
zhvillimit të shoqërisë së njohurive.
Për autorin Billet S., AFP ka katër qëllime kryesore për të realizuar:
Qëllimi i tij i parë është përgatitja për jetën e punës. Këtu përfshihet edhe informimi i
individëve rreth zgjedhjes që duhet të bëjnë në lidhje me një profesion të caktuar.
Së dyti, ky sistem ka si qëllim zhvillimin e kapaciteteve që do t’i çonin individët në
praktikimin e profesionit të zgjedhur.
Qëllimi i tij i tretë është të mbështesë zhvillimin e individëve përgjatë jetës së tyre
profesionale si një kërkesë për të rritur performancën në punë.
Në fund, mbështetje edukative për individët në momentit kur këta zgjedhin
profesionin ose detyrohen ta ndryshojnë atë gjatë jetës së tyre profesionale13
.
Në disa vende strukturat e AFP-së janë të orientuara mbi formimin e bazuar në vendin e
punës, kurse në vendet e tjera janë të vendosura mbi programet shkollore. Në vija të
përgjithshme, sipas CEDEFOP sitemi klasifikohet në:
IVET, i cili i referohet arsimit dhe formimit profesional që zhvillohet kryesisht në
shkolla dhe përpara hyrjes në punë.
CVET, pjesë e zonës së edukimit dhe trajnimit që zhvillohet gjatë jetës profesionale
dhe ka si qëllim të përmirësojë aftësitë dhe njohuritë e individit14
.
13
Po aty, fq. 4-5 14
CEDEFOP, “The Benefits of Vocational Education and Training”, Research paper nr. 10, 2011, fq. 6.
doi:10.2801/43027
XIX
Arsimi profesional, si sistemi i përshtatur enkas për kualifikimin e të rinjve, është në qëndër
të këtij studimi. Suksesi apo jo i tij varet jo vetëm nga mënyra e organizimit, por edhe nga
plotësimi i disa standarteve minimale, pa të cilat nuk mund të arrihet një program i cilësisë së
mirë. Këto standarte janë përmbledhur në 16 teoremat që Prosser Ch. A., zhvilloi dhe
publikoi në 1949. Ato kanë ndryshuar shumë pak prej asaj kohe. Për të qënë i suksesshëm një
program i arsimit profesional, duhet të plotësojë disa kushte kryesore. Për këtë, ky autor
përmend:
Mjedisi ku nxënësi trajnohet duhet të jetë një kopje sa më e përafërt e mjedisit ku ai
do të punojë në të ardhmen.
Instruktorët duhet të kenë përvojë pune në mënyrë që të jenë të aftë për të përdorur
teknologjitë më të fundit dhe duhet të përdorin të njëjtat mjete dhe pajisje që do të
gjendeshin në punën reale.
Për të zhvilluar aftësitë dhe kompetencat teknike bazë që do të krijonin një punëtor të
kualifikuar, është e nevojshme që të shpenzohet një kohë e caktuar në praktika në
mënyrë që individi të ketë aftësi të njëjta me ato që kërkon tregu i punës.
Trajnuesit më të përshtatshëm për programet e arsimit profesional janë ata që
konsiderohen si specialistë shumë të kualifikuar në profesionin e tyre.
Arsimi profesional duhet t’u japë individëve aftësitë dhe kompetencat që t’u
përgjigjen kërkesave të punëdhënësve në një profesion të caktuar. Për të arritur këto
rezultate kërkohet shumë përgatitje, që lidhet me kohën e nevojshme të trajnimit për të
realizuar objektivat e kërkuara. Praktika është shumë e nevojshme sepse nxënësit
zhvillojnë aftësitë e duhura për në punë. Puna e performuar në këto praktika duhet të
jetë sa më e përafërt që të mundet me situatat e punës reale.
AP-ja duhet t’iu sigurojë nxënësve çfarë ata dëshirojnë duke u bazuar edhe në nevojat
e tyre të njohura. Ky sistem do të jetë efikas për shoqërinë, nëse merr parasysh
karakteristikat e veçanta të grupeve që u shërben. Veçanërisht, e rëndësishme është
për formimin profesional. Në fakt, të punësuarit që dëshirojnë të kualifikohen më tej
nuk do e përdorin kohën e tyre për të frekuentuar, kurse nga të cilat nuk do të kenë
përfitime të drejtpërdrejta
Kurrikulat e AP-së duhet të jenë fleksibël në mënyrë që programet e tij të përshtaten
me ndryshimet e kërkesave të punësimit. Në planifikimin e kurrikulave është e
nevojshme edhe përfshirja e punëdhënësve.
XX
Në fund, dihet që arsimi profesional është më i kushtueshëm sesa ai i përgjithshëm.
Kjo kosto shtesë varet nga hapësirat, pajisjet, materialet që kërkohen më tepër sesa në
arsimin e përgjithshëm, megjithatë në mënyrë që të jetë i sukseshëm financimi i tij
nuk duhet të zbresë poshtë një pike të caktuar15
.
Duhet theksuar se arsyet pse vendet janë të interesuara në zhvillimin e sistemit arsimor
profesional janë të ndryshme dhe aspak uniforme. Ndër më të rëndësishmet përmendim:
Zakonisht vendet, të cilat kanë të zhvilluar sistemin dual të AP-së janë të shqetësuar
në lidhje me pakësimin e vendeve të punës që kanë në dispoicion.
Shumë vende janë të shqetësuara në lidhje se çfarë lloji aftësie nxënësit duhet të
zhvillojnë në këto sisteme duke përfshirë edhe kompetencat e përgjithshme. Këto
vende kërkojnë të rrisin cilësinë e AP-së, në mënyrë që ky sistem të ofrojë aftësitë dhe
shkathtësitë që janë të nevojshme për punëmarrësin.
Vende të tjera si shqetësim kryesor kanë disbalancën rajonale në zhvillimin e arsimit
profesional.
Disa të tjerë janë të shqetësuar për faktin se zakonnisht, AP-ja perceptohet si një
sistem që ka një status të ulët, për pasojë vetëm ata studentë që nuk kanë alternativa
të tjera bëhen pjesë e tij.
Vende si, Anglia, SHBA, Danimarkë, etj, janë të shqetësuara për përqindjen e
individëve që nuk e përfundojnë arsimin e mesëm. Ato shpresojnë se qasja e re ndaj
arsimit profesional mund t’i inkurajojë këta nxënës të qëndrojnë më tepër në shkollë.
Së fundmi, të tjera vende janë të shqetësuara me problemet e përjashtimit social, duke
shpresuar që arsimi profesional do t’i ri-integrojë grupet e margjinalizuara në
shoqëri16
.
Edhe për Shqipërinë, problematikat e të rinjve, veçanërisht punësimi, janë çështje prioritare
të politikës. Strategjia dhe plan-veprimi për “Punësim dhe Aftësi 2014-2020” është
dokumenti kryesor i hartuar nga ana e qeverisë në përpjekje për të luftuar fenomenin e
papunësisë tek kjo kategori. Në këtë strategji, janë përcaktuar objektivat, indikatorët,
përgjegjësitë, afatet kohore dhe burimet për një periudhë kohore të shtrirë deri në vitin 2020.
15
Prosser, CH. A., Quigley, TH. H., “Vocational Education in a Democracy”, Chicago 1949, fq. 217-229 Libër
i dixhitalizuar nga Google. Shiko në:
https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=coo.31924013105048;view=1up;seq=1 16
Norton Grubb, W., “Vocational education and training: Issues for a thematic review”, OECD 2006, fq. 5-6
Shiko në: http://www.oecd.org/education/skills-beyond-school/43900508.pdf
XXI
Vizioni i saj, i frymëzuar prej strategjisë ‘Europa 2020’, është realizimi i një ekonomije
konkuruese bazuar në dije dhe i një shoqërie gjithëpërfshirëse17
. Kjo strategji ndër masat e
tjera ka si qëllim të realizojë një sistem të arsimit dhe trajnimit të cilësisë së lartë për të rinjtë,
gjithashtu dhe për të rriturit. Në këtë kuadër, objektivat janë;
Rritja e numrit të nxënësve që ndjekin programe të AP-së.
Rritja e shkallës së punësimit të të diplomuarëve nga arsimi profesional.
Përmirësimi i programeve të ofruesve të AFP-së.
Rritja e numrit të personave me aftësi të kufizuara si pjesë e AFP-së, etj18
.
Në fokus të studimit tim është arsimi profesional, rëndësia e tij në zbutjen e fenomenit të
papunësisë te të rinjtë dhe integrimin e tyre në shoqëri. Synohet të bëhet një analizë mbi
zhvillimet e këtij sistemi në Shqipëri, duke shqyrtuar me hollësi arsimin profesional në
bashkinë e Vlorës dhe duke u orientuar nga vizionet dhe zhvillimet e këtij sektori në vendet
europiane.
17
MMSR, “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësim 2014-2020”, Tiranë 2014, fq. 42 18
Po aty, fq. 45
1
KAPITULLI I PARЁ
KЁNDVЁSHTRIM MBI STUDIMI
Kapitulli i parë plotëson pjesën e hyrjes dhe paraqet në mënyrë të detajuar çështjet e studimit.
Fillimisht, është bërë përshkrimi i termave kryesorë që janë përdorur gjatë këtij punimi.
Vazhdohet me shpjegimin e problemit të marrë në shqyrtim, mospërputhjes së aftësive në
tregun e punës në Shqipëri. Duke u nisur nga analiza e strukturës ekonomike paraqitet një
tablo mbi ato aftësi, shkathtësi dhe kompetenca që janë më shumë të kërkuara. Cilat prej tyre
kanë mangësi dhe masat që duhen marrë për të zgjidhur problemin. Kapitulli vazhdon duke
paraqitur arsyet dhe qëllimet e kërkimit. Bazuar drejtpërdrejt mbi problemin marrë në
shqyrtim kemi formuluar dhe pyetjen kryesore të kërkimit. Më pas kemi vijuar me
nënpyetejet kërkimore të ngritura, me parashtrimin e objektivave të këtij studimi dhe është
treguar ku qëndron rëndësia e tij. Në fund të këtij kapitulli paraqiten struktura e organizimit
dhe kufizimet e punimit të disertacionit.
1.1 Përkufizimi i termave
Është e rëndësishme të prezantojmë një fjalor mbi përkufizimet e termave që kemi përdorur
në vazhdim të këtij studimi.
Punë: Me termin “punë”, kuptohet një veprimtari prodhuese që përfshin shpenzimin e
energjive fizike dhe intelektuale për të arritur një objektiv të dëshiruar dhe në përgjithësi
sigurimin e mallrave të nevojshme për jetesë ose llojet e tjera të mallrave. Ky koncept modern
mbi punën ka evoluar përgjatë shekullit të XVIII-XIX, duke kaluar në disa faza, por jo
gjithmonë ka pasur të njëjtin kuptim dhe vlerësim për shoqëritë e ndryshme19
. Tashmë,
“puna” përfaqëson një aktivitet shumë të dëshirueshëm, si për të gjitha përfitimet ekonomike
që sjell, ashtu dhe për faktin sepse “hap dyert e vet-realizimit të individit duke i dhënë atij
mundësinë e demonstrimit të aftësive si ndaj të tjerëve ashtu dhe ndaj vetes20
.
Papunësi: Është situata e mungesës së punës për një individ në moshë pune, i cili është duke
e kërkuar në mënyrë aktive, jo vetëm për faktin që e ka humbur punën që kryente më parë, (i
papunë), por edhe sepse është duke kërkuar për punën e parë. Ekonomistët bëjnë dallimin e
19
Meda, D. (2016). “The future of work: the meaning and value of work in Europe”, ILO research paper nr. 18,
2016, fq. 11 Shiko në: http://www.ilo.org/global/research/publications/papers/WCMS_532405/lang--
en/index.htm 20
Po aty, fq. 11
2
llojeve të ndryshme mbi papunësinë, siç janë papunësia strukturore, afatgjatë21
, klasike22
,
ajo vullnetare dhe jovullnetare23
. Papunësia strukturore është mungesa e një pune e lidhur me
mungesën e korrespondencës ndërmjet kërkesës dhe ofertës së punës. Me fjalë të tjera, është
mospërputhja ndërmjet aftësive dhe shkathtësive të zotëruara nga punëmarrësit dhe
kërkesave të punëdhënësit. Kjo lloj papunësie është shumë e përhapur tek të rinjtë dhe
kërkon masa konkrete prej institucioneve. Në Shqipëri kjo problematikë është në fokus të
“Strategjisë Kombëtare për Punësim dhe Aftësi 2014-2020”.
Profesion: Me termin “profesion”, në përgjithësi, kuptohet “një set i punëve ku detyrat dhe
funksionet janë të karakterizuara nga një shkalllë e lartë e ngjashmërisë24
”.
Arsim profesional: Me “arsim profesional” kuptohen programet mësimore që përmbledhin
studimin e teknologjive dhe shkencës së bashku me edukimin e përgjithshëm. Referuar
CEDEFOP, një program arsimor quhet profesional, kur të paktën “25% e përmbajtjes së
programit është i orientuar drejt një kategorie të caktuar të profesioneve ose tregtie dhe çon
drejt kualifikimeve të rëndësishme për tregun e punës”25
. Ka forma të ndryshme organizimi
të arsimit profesional. Shembujt janë; arsimi profesional fillestar, i cili përfshinë dhe
çirakërinë, dhe arsimi profesional i vazhdueshëm, i cili përfshin mësimin e bazuar në vendin e
punës26
.
Shkathtësi (Skills): Kapaciteti mendor/fizik i fituar për të arritur rezultatet e parashikuara,
shpesh me shpenzim minimal të kohës dhe energjive27
.
Aftësi (Ability): Eshtë shumë e vështirë të japësh një përkufizim të plotë dhe përfundimtar të
termit “aftësi”, për faktin se ka shumë përkufizime dhe kategori të përpunuara për disiplina
të ndryshme shkencore (psikologji, arsim, burimet njerëzore, etj). Gjithsesi, me këtë term, në
21
Ky lloj i mungesës së punës është përcaktuar nga BE, kur mungon puna për më shumë se një vit. Enti
Statistikor i SHBA-së e përcakton papunësinë afatgjatë nëse ka mungesë të punës për më shumë se 27 javë.
Papunësia afatgjatë prek të gjitha grupmoshat si dhe të gjitha nivelet e arsimit. 22
Papunësia klasike ndodh kur numri i vendeve të punës në dispozicion është më pak sesa kërkesa për punë nga
kandidatët. Kjo është papunësia që përcaktohet nga ndryshimet në ciklin ekonomik. Ajo ndodh kur nuk ka
kërkesë të mjaftueshme në ekonominë globale për të siguruar punësim për të gjithë ata që duan të punojnë. 23
Sipas një dallim të thjeshtë, papunësia vullnetare i atribuohet vullnetit individual, përfshin ata punëtorë të
cilët refuzojnë punë me fitim të ulët ndërsa ekziston papunësia e pavullnetëshme për shkak të kushteve socio-
ekonomike të shoqërisë në të cilën individi ndodhet. 24
ILO, “International Standard Classification of Occupations ISCO 08. Structure, group definitions and
correspondence tables”, 2012, fq. 22. Shiko në:
http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@dgreports/@dcomm/@publ/documents/publication/wcms_172572
pdf 25
CEDEFOP, “Labour market outcomes of vocational education in Europe. Evidence from the European Union
labour force survey”, Research paper nr. 32, 2013. fq. 23. doi: 10.2801/44683 26
European Commission, “Vocational Education And Training In Europian Development Cooperation”,
Concept Note, 2014, fq. 3-4. Shiko në: https://ec.europa.eu/europeaid/sites/devco/files/concept-note-tvet_en.pdf 27
Karameta, P. “Arsimi i gjeneratës tjetër”, Shtepia botuese SARA, Tiranë 2014, fq. 18
3
përgjithësi kuptohet “prirja e lindur ose e fituar që ka dikush për të kryer mirë dhe shpejt
diçka në fushën ku punon a mëson”. Në konteksitn e Kornizës Europiane të Kualifikimeve,
një aftësi përshkruhet si konjitive që përfshin përdorimin e mendimit logjik, intuitiv dhe
krijues, ose praktike që përfshin përdorimin e mënyrave, materialeve dhe instrumentave
praktike28
.
Kompetencë (Competence): Ashtu si dhe nocioni “i aftësisë”, termi “kompetencë” ka
përkufizime që janë të përpunuara në fusha dhe nga disiplina të ndryshme shkencore, e cila e
vështirëson përkufizimin e plotë të tij. Në kontekstin e arsimimit apo të menaxhimit të
burimeve njerëzore, kompetenca në thelb është “aftësia që një person dëshmon se mund të
përdorë në mënyrë efektive, në lidhje me një qëllim të veçantë, në një situatë të caktuar pune
apo studimi29
”.
Njohuri (Knowledge): Me termin “njohuri” kuptojmë rezultatin e asimilimit të
informacionit nëpërmjet të mësuarit. Njohuritë janë një tërësi faktesh, parimesh, teorish dhe
praktikash që lidhen me një sektor të caktuar shoqëror, pune apo studimi. Në kontekstin e
Kornizës Europiane të Kualifikimeve, njohuritë përshkruhen si teorike ose praktike30
.
Rezultati i të nxënit (Learning Outcome): Me këtë term kuptojmë njohuritë e reja,
kompetencat, aftësitë, etj., që ndërton dhe përsos individi, pasi ka përmbyllur nivelin
arsimor31
.
Kualifikimi (Qualification):. Me termin "kualifikim" kuptohet “një paketë standartesh e
cila gjykohet të jetë e përshtatshme për njohje formale dhe certifikim32
”. Përkufizimi është i
dobishëm, sepse tregon karakteristikën thelbësore të termit, pra çertifikimin zyrtarisht të tij.
Edhe në Shqiperi, sipas ligjit nr.10247, dt.04.03.2010, me kualifikim kuptohet “specifikimi i
standarteve në njohuri, aftësi dhe kompetenca të gjera33
”. Megjithatë, duhet theksuar se
tradicionalisht termi është përdorur për t'iu referuar vetëm një forme certifikimi, asaj të lidhur
me kapacitetin për të ndërmarrë një rol të përcaktuar në punë, dmth “fitimi ose posedimi i
28
Commissione Europea, “Quadro Europeo delle Qualifiche per l’Apprendimento Permanente (EQF)”, 2009,
fq. 13. Shiko në: https://ec.europa.eu/ploteus/sites/eac-eqf/files/broch_it.pdf 29
Po aty, fq. 13 30
Commissione Europea, “Quadro Europeo delle Qualifiche per l’Apprendimento Permanente (EQF)”, 2009,
fq. 13. https://ec.europa.eu/ploteus/sites/eac-eqf/files/broch_it.pdf 31
Karameta, P. “Arsimi i gjeneratës tjetër”, Shtëpia botuese SARA, Tiranë 2014, fq. 20 32
Tuck, R. “An Introductory Guide to National Qualifications Frameworks: Conceptual and practical issues for
policy makers”, ILO 2007, fq. 2 Shiko në:
http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_emp/@ifp_skills/documents/instructionalmaterial/wcms_10362
3.pdf 33
Ligji nr. 10247, dt.04.03.2010, “Për Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve”, neni 3, pika ë.
4
aftësive dhe kompetencave profesionale34
”. Dhënia e kualifikimit për një individ nënkupton
që njohuritë dhe aftësitë e këtij individi kanë vlerë në tregun e punës dhe në arsimimin e
formimin e mëtejshëm të tij. Standardi i rezultateve të të nxënit, duhet të konfirmohet
nëpërmjet një procesi vlerësimi ose nëpërmjet përfundimit të suskesshëm të një kursi
mësimor (afatgjatë ose afatshkurtër).
Kapital njerezor (Human capital): Me termin “kapital njerëzor” kuptohet “tërësia e
njohurive, aftësive, kompetencave, emocioneve, që fitohen gjatë jetës nga një individ me
qëllimin e arritjes së objektivave sociale dhe ekonomike, individuale dhe kolektive35
”. Janë të
shumtë studiuesit që kanë treguar se termi lidhet ngushtësisht me konceptet e njohurisë,
aftësisë dhe arsimimit.
1.2 Deklarimi i problemit
Objektivat kryesore të shoqërisë shqiptare janë zhvillimi ekonomik dhe integrimi në
Bashkimin Europian. Ky është dhe vizioni i “Strategjisë Kombëtare për Zhvillim dhe
Integrim 2015-2020”, në të cilën citohet “Shqipëria, – një demokraci në forcim, në rrugën
drejt integrimit të saj në Bashkimin Europian, me një ekonomi konkurruese, të stabilizuar dhe
të qëndrueshme, që garanton të drejtat themelore dhe liritë e njeriut36
”. Në kuadrin e këtyre
objektivave politike, të rëndësishme janë edhe ato që lidhen me të rinjtë37
dhe kanë si qëllim
zgjidhjen e problemeve të tyre. Punësimin dhe shkollimin.
Për të përmbushur vizionin e strategjisë për “një rini aktive dhe me barazi në të gjitha fushat
e jetës shoqërore, të arsimuar dhe me një status të konsoliduar në shoqëri” duhen arritur disa
objektiva strategjike:
Mbështetja dhe integrimi i të rinjve në tregun e punës si punëmarrës dhe sipërmarrës.
Nxitja dhe thellimi i pjesëmarrjes së të rinjve në shoqëri dhe vendim-marrje.
Forcimi i arsimit dhe formimit në të gjitha nivelet dhe shtimi i mundësive për të
mësuar gjatë gjithë jetës38
.
34
Tuck, R.“An Introductory Guide to National Qualifications Frameworks: Conceptual and practical issues for
policy makers”, ILO 2007, fq. 2 35
Keeley, B. “Human Capital. How what you know shapes your life”, OECD Insights 2007, fq. 29 Shiko në:
http://www.oecd-ilibrary.org/education/human-capital_9789264029095-en 36
Këshilli i Ministrave, “Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2015-2020”, Tiranë 2014, fq. 2 Shiko
në: http://www.mod.gov.al/index.php/politikat-e-sigurise-2/dokumente-strategjike/1816-strategjia-kombetare-
per-zhvillim-dhe-integrim-2015-2020 37
Sipas përkufizimit standard të Kombeve të Bashkuara (UN), rinia përfshin moshën 15- 24 vjeç dhe
përfaqëson afërsisht 18% të popullsisë globale në ditët e sotme. Rreth 85 % e tyre jetojnë në vendet në zhvillim. 38
Këshilli i Ministrave, “Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2015-2020”, fq. 158-159.
5
Për ekonominë shqiptare shkalla e lartë e papunësise tek të rinjtë përbën shqetësim. Punësimi
dhe kualifikimi i tyre kërkon zgjidhje. Në fakt, tregu i punës nuk i ka kapacitetet e
nevojshme për të tërhequr dhe punësuar gjithë këtë kategori. Shkalla e papunësisë për të rinjtë
e moshës 15-29 vjeç, ka ardhur gjithnjë në rritje. Në vitin 2015 ajo kapi vlerën 33,2%39
.
Edhe pse për vitin 2016 vërehet një ulje e lehtë në shkallën e papunësisë (28.9%)40
, gjithsesi
ajo vazhdon të jetë pothuajse dy herë më e lartë se mesatarja kombëtare.41
Kjo tregon
vështirësitë që kjo grup-moshë, ka në gjetjen e një pune të përshtatshme. Vet struktura
ekonomike e vendit ka çuar në përhapje të këtij fenomeni. Ajo karakterizohet nga shërbimet
si, baza kryesore në rritjen e Prodhimit të Brendshëm Bruto42
. Në këtë pikë, është e
rëndësishme të theksojmë se struktura prodhuese në vend dominohet nga mikronjësitë dhe
vepron kryesisht në tregtinë me pakicë dhe hoteleri. Në këta sektorë është përqëndruar dhe
pjesa më e madhe e punësimit. Vlerësimet tregojnë se shumica e të punësuarëve janë
vendosur në rajonin Qëndror të vendit. Sipas të dhënave për vitin 2015, nxjerr nga Anketa
Strukturore e Ndërmarrjeve rezulton se:
Nëse i shohim sipas madhësisë, mbizotëruese janë ndërmarrjet me 1 deri në 4 të
punësuar. Ato zënë 40.4% të tregut. Ndërmarrjet me 5-9 të punësuar zënë 14.1% të
tij. Kurse, ndërmarrjet me më shumë se 50 të punësuar janë vetëm 4.5% e tregut43
.
Nëse i shohim sipas aktivitetit ekonomik, mbizotruese janë ato që operojnë në fushën
e bujqësisë, pyjeve dhe peshkimit me 55.8% të ndjekur nga ndërmarrjet që veprojmë
në fushën e tregtisë me 47% 44
.
Edhe prej analizës së grup-profesioneve del qartë se përqindjen më të lartë të të punësuarëve e
ka sektori bujqësor dhe ai i shërbimeve.
Për vitin 2015, punonjësit në sektorin e bujqësisë ishin 41.3% e totalit, dhe 40.2% e të
punësuarve ishin nënpunës dhe punonjës të shitjeve dhe shërbimeve. Industria
punësonte vetëm 18,5 % të të punësuarëve gjithsej45
.
39
INSTAT, “Vjetari Statistikor 2011-2015”, Tiranë 2016, fq. 55 http://www.instat.gov.al/al/publikime/librat/ 40
INSTAT, “Tregu i Punës 2016”, Tiranë 2017, fq. 8 http://www.instat.gov.al/al/publikime/librat/ 41
INSTAT, “Vjetari Statistikor 2011-2015”, Tiranë 2016, fq. 55 http://www.instat.gov.al/al/publikime/librat/ 42
“Shqipëria është një ekonomi e vogël, e nxitur nga konsumi dhe 62.4% e PBB në vend e zë sektoti i
shërbimeve, sektor tjetër relativisht i rëndësishëm është ai bujqësor, i cili përbën 20% të PBB-së dhe gjysmën e
totalit të punësimit”. OECD/ETF, “SME Policy Index, Western Balkans and Turkey. Assessing the
implementation of the small business act for Europe”, 2016, fq. 213. Shiko në:
http://www.etf.europa.eu/web.nsf/pages/SME_Policy_Index_WBT_2016_EN 43
INSTAT, “Regjistri i Ndërmarrjeve 2015”, 2016, fq. 14. http://www.instat.gov.al/al/publikime/librat/ 44
Po aty, fq. 15 45
INSTAT, “Vjetari Statistikor 2011-2015”, Tiranë 2016, fq. 47 http://www.instat.gov.al/al/publikime/librat/
6
Bujqësia vazhdon të mbetet një nga sektorët kryesor në ekonominë e vendit. Pavarësisht nga
fakti se po përballet me një numër sfidash,( siç janë çështjet e pronës, madhësia e vogël e
fermave, infrastruktura e dobët, etj.), ajo vazhdon të jetë burimi primar i punësimit dhe të
ardhurave në zonat rurale. Sektorë të tjerë që sigurojnë rritjen e punësimit në Shqipëri
janë industritë e bazuara në përdorimin intesiv të punës. Shembulli më i qartë është industria
përpunuese, kryesisht tekstile dhe këpucë. Industria “Fason” dhe “Call Centre” janë
punëdhënësit më të fuqishëm brenda grupit të bizneseve të mëdha. Tregtia me shumicë dhe
pakicë, është punëdhënësi më i madh në bizneset mikro. Këto janë industri që si avantazh
kryesor konkurrues, kanë përdorimin e fuqisë së lirë punëtore. Sipas INSTAT-it,
sektori fason, tekstilet dhe këpucët punësojnë rreth 31.000 individë, apo rreth 9% të të
punësuarve në total46
. Tendenca për të investuar në këtë lloj industrie nuk është lajm i mirë
për të rinjtë. Aftësitë e tyre, të fituara me aq mund, nuk përkojnë me çfarë kërkon tregu.
Është e qartë që bizneset kërkojnë ato lloj aftësish dhe shkathtësish, të cilat më së shumti
fitohen në shkollat e arsimit profesional. Por, në vendin tonë të rinjtë prapëlqejnë vazhdimin
e studimeve në arsimin e lartë. Politika arsimore në fuqi ka çuar në një numër të madh të
diplomuarish në mësuesi, administrim biznesi, financë, juridik, gjuhë të huaja etj47
.
Kryesisht, të rinjtë shqiptar studiojnë në degë për të cilat ka shumë pak mundësi punësimi.
Ky fenomen, tashmë, ka një impakt të lartë në shoqëri. Mungesat për zanatçinjë, punëtorë të
kualifikuar, personel mirëmbajtës, etj., janë të mëdha. Nga ana tjetër, është rritur numri i të
diplomuarve universitarë të punësuar në pozione të cilat kërkojnë vetëm kualifikime të
mesme. Ky fenomen ilustrohet më së miri prej numrit të lartë të të punësuarëve në “Call
Center”. Janë 12 ndërmarrje “Call Center” në listën e 100 punëdhënësve më të mëdhenj, që
punësojnë një total prej 9.500 individësh48
.
Bazuar në profilizimin e zhvilluar më lart mund të vëmë re tre komponentë të tregut të
punësimit për të rinjtë në Shqipëri:
Modeli i tregut të ndërmarrjeve me 1-4 punonjës. Këtu punësimi është bazuar
kryesisht te familja pa ndonjë kërkesë të veçantë për aftësi, kualifikime ose
diploma.
46
Hackaj A., “Trendet e Punësimit Rinor në Shqipëri: Cfarë kërkon tregu?”, Tiranë 2015, fq. 26-27 Shiko në:
http://library.fes.de/pdf-files/bueros/albanien/12285.pdf 47
MMSR, “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësim 2014-2020”, Tiranë 2014, fq. 38 48
Hackaj A., “Trendet e Punësimit Rinor në Shqipëri: Cfarë kërkon tregu?”, Tiranë 2015, fq. 26 Shiko në:
http://library.fes.de/pdf-files/bueros/albanien/12285.pdf
7
Modeli i tregut të ndërmarrjeve me mbi 80 punonjës, ku figuron numri më i
madh i ndërmarrjeve me material përpunues. Këtu kërkesa e tregut të punës është
kryesisht për punët bazë. Nuk kërkohet përvojë e mëparshme pune, por është
relativisht e lehtë për t’u punësuar, bazuar mbi aftësitë gjuhësore dhe sociale të
individëve.
Modeli i përzier, i përbërë nga kompani me 5-79 punonjës të vendosur në sektorë që
japin ndihmë për shëndetin dhe kujdesin e të moshuarëve, në bio-bujqësi, në burimet
e rinovueshme, në informatikë, në auditimin dhe qeverisjen e ndërmarrjeve. Në këtë
sektor janë shumë të rëndësishme për t’u marrë parasysh edhe zhvillimet e pritshme
në industri dhe manifakturë49
.
Prej anketimeve të kryera për të përcaktuar nevojat imediate të bizneseve, është vërejtur
pakënaqësia që kanë në lidhje me aftësitë dhe kompetencat e zotëruara nga punonjësit. Rreth
15% e tyre deklarojnë se punonjësit ekzistues “nuk i kanë aftësitë e duhura”. “Kultura e
punës” dhe “kualifikimi i papërshtatshëm” janë dy nga shqetësimet e tjera madhore, të
shprehura përkatësisht nga 39.8% dhe 33% e numrit total të bizneseve, më e dukshme për
bizneset e vogla që veprojnë në sektorin e shërbimeve, (p.sh. për kamerierët dhe
banakierët)50
. Si theksuam më lart, nga vet tregu i punës vijnë më tepër kërkesa për profilin e
ulët të kualifikimeve dhe aftësive. Në thelb, punëdhënësit kërkojnë të punësojnë fuqi
punëtore, por nuk janë të prirur për punësim të kualifikuar. Tendenca e sipërmarrjeve është
investimi në industri të bazuara në krahun e lirë të punës. Ky fenomen sigurisht që reflekton
pritshmëritë e ulëta të modelit të biznesit në vend dhe është faktor ndikues në punësimin e të
rinjve51
. Veç kësaj, anketime të tjera kanë nxjerrë në pah se, edhe të rinjtë nuk janë shumë
aktiv në tregun e punës. Referuar INSTAT për vitin 2014 vetem 41.9% e të rinjve (15-29
vjeç) ishin aktiv në tregun e punës, ndërsa për vitin 2015 kjo shifër ishte 44.5%.52
Arsyet e këtij qëndrimi janë:
Pjesëmarrje më e madhe e të rinjve në arsim e lartë. Numri i atyre që vazhdojnë
studimet universitare është shtuar, si pasojë, të rinjtë hyjnë më vonë në tregun e punës.
49
Po aty, fq. 25 50
ILO dhe MMSR, “Skill Needs Analyses 2014”, Tiranë 2014, fq. 93-94. Shiko në:
www.kerkojpune.gov.al/publikime-shkp/ 51
Hackaj A., “Trendet e Punësimit Rinor në Shqipëri: Cfarë kërkon tregu?”, Tiranë 2015, fq. 40
http://library.fes.de/pdf-files/bueros/albanien/12285.pdf 52
INSTAT, “Shkalla e Pjesëmarrjes në Forcat e Punës 2007-2015”,
http://databaza.instat.gov.al/pxweb/sq/DST/START__TP__LFS__LFSV/LFS021/table/tableViewLayout2/?rxid
=a97383ee-3999-4c49-ac19-c5e1caf1087e
8
Pothuajse dy të tretat (65.9%) e personave ekonomikisht inaktiv të grupmoshes 15-29
vjeç, janë inaktiv për shkak të përfshirjes në arsimim dhe trajnim53
.
Shkurajimi i tyre për punëkërkim. Numri më i madh i kësaj kategorie u përket atyre
që nuk ndjekin shkollën apo formimin. Si shembull mund të marrim vitin 2012, ku
numri i këtyre të rinjve përbënte 26.2%, dy herë më shumë se shifra përkatëse në
vendet e BE-27 (13%)54
. Në vitin 2016, përqindja e kësaj kategorie rritet dhe me
0.4 pikë përqindje. Ndikimin më të madh në këtë rritje e japin meshkujt e kësaj grup-
moshe me 2.1 pikë përqindje krahasuar me 201255
.
Për më tepër, të rinjtë kanë edhe disavantazhe të tjera përsa u përket pagave jo
konkurruese, kushteve jo të përshtatshme të punës, politikat e dobëta të rekrutimit, etj.
Si fenomen,“mospërputhja e aftësive” ndodh atëherë, kur kualifikimet formale që një individ
zotëron devijojnë nga kualifikimet e nevojshme për të gjetur apo për të kryer një punë.
Shumicën e rasteve, aftësitë dhe kompetencat e zotëruara nga punëtorët nuk përputhen me
punën që kryejnë dhe punëdhënësit nuk kanë mundësi t’i plotësojnë vendet vakante,
pavarësisht papunësisë së lartë56
. Sipas teorisë së quajtur “job-matching” (Jovanoviç, 1979)
përputhja e aftësive të kërkuara nga punëdhënësit me aftësitë e punëmarrësit reflektohet në
produktivitetin e punonjësve dhe rrjedhimisht në të ardhurat e tyre57
. Por, mund të ndodhë,
veçanërisht në tregjet e punës që janë në vështirësi, që punëdhënësit të vendosin kritere
rekrutimi për kandidatët më tepër sesa në të vërtetë janë të nevojshme. Kjo i çon individët të
kërkojnë kualifikime gjithnjë dhe më të shumta për t'u punësuar dhe e ashpërson më tej këtë
fenomen. Fenomeni i quajtur ndryshe “tejkalimi i kualifikimeve”, përshkruhet si lëvizja që
kryejnë individët drejt arritjes së niveleve të larta të arsimimit, në mënyrë që të qëndrojë
konkurues brenda mjedisit të punës58
.
53
INSTAT, “Të rinjtë në Shqiperi sfidat në kohët që ndryshojnë”, Tiranë 2015, fq. 52 Shiko në:
http://www.instat.gov.al/al/publikime/librat 54
MMSR, “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësim, plani i veprimit 2014-2020”, Tiranë 2014, fq. 38 55
INSTAT,“Vjetari Statistikor, 2017”, Tiranë 2017, fq. 61
http://www.instat.gov.al/al/publikime/librat/2017/vjetari-statistikor-2017/ 56
CEDEFOP,“Skills, qualifications and jobs in the EU: the making of a perfect match? Evidence from
Cedefop’s European skills and jobs survey”, 2015, fq. 26. doi:10.2801/606129 57
Jovanovic B., “Job Matching and the Theory of Turnover”, Journal of Political Economy, Vol.87, No. 5,
1979, (fq. 972-990) Gjendet në: http://people.hss.caltech.edu/~camerer/SS280/JovanonicJPE79.pdf 58
“Ky fenomen është përshkruar për herë të parë nga Roland Dore në veprën Diploma Disease, 1976. Një libër
kontradiktor mbi arsimin, kualifikimin dhe zhvillimin ekonomik. Analiza e tij thekson se ky fenomen është
vecanërisht zhgënyes për vendet në zhvillim” Little A, W., “The Diploma Disease twenty years on: an
introducion”, Artikull në: Assessment in Education: Principles Policy and Practice, Vol 4, No 1, 1997 (pp. 5-
21). Shiko në: https://www.researchgate.net/publication/233263362
9
Mospërputhja e aftësive në Shqipëri paraqitet në dy forma, në mbikualifikimin dhe
nënkualifikimin e fuqisë punëtore.
Mbikualifikimi, i shtyn individët drejt punësimit në profesione për të cilat kanë më
tepër aftësi sesa kërkohet, ose drejt punësimit në fusha që nuk kanë lidhje me fushën e
tyre të studimit. Duhet theksuar se kjo dukuri mund të çojë në humbje të
kualifikimeve dhe të burimeve që janë përdorur për t‘i fituar këto aftësi59
, si pasojë e
mospërdorimit të tyre.
Nënkualifikimi është rrjedhojë e mungesës së aftësive dhe shkathtësive tek
punëkërkuesi dhe i shtyn punëdhënësit të punësojnë individë që nuk janë më të
përshtatshmit për punën që u ofrohet60
. Si fenomen, nënkaulifikimi ka mundësi të
ndikojë negativisht në rendimentin dhe cilësinë e punës, ndaj të gjithë punëdhënësit
mundohen t‘i gjejnë një zgjidhje. Zëvendësimi i stafit është masa më e përdorur prej
bizneseve të vogla. Në rastin e bizneseve të mëdha, trajnimi është masa më e përdorur.
Është vërejtur se mospërputhja e aftësive në vend është pasojë e disa faktorëve të tillë si:
Informacion jo i saktë në lidhje me mundësitë që ofrohen nga tregu i punës.
Zgjedhjet individuale jo të përshtatshme në arsim.
Sistemi i arsimit dhe formimit që nuk siguron aftësitë e nevojshme61
.
Për t’i orientuar të rinjtë drejt një karriere profesionale më të qëndrueshme është e nevojshme
që ata të pajisen me informacionin e duhur mbi mundësitë e punësimit të ofruar nga tregu.
Nga ky këndvështrim, para se të përcaktojnë të ardhmen e tyre profesionale, të rinjtë duhet të
njihen me kërkësat për aftësi apo kompetenca të shprehura nga punëdhënësit. Një nga
mënyrat për të dalluar se cilat janë këto nevoja është anketimi i punëdhënësve ose analiza për
sektor të ndryshëm të ekonomisë. Këto studime sigurojnë informacionin e duhur për aftësitë
apo kompetencat më të kërkuara nga sektori privat i ekonomisë. Ato i drejtojnë individët në
lidhje me programet arsimore për të cilat ia vlen të shpenzojnë kohën, përpjekjet dhe fondet e
tyre. Kryesisht, këto lloj analizash në vend, kanë qënë të financuara dhe të frymëzuara nga
donatorët e huaj. Për të krijuar një panoramë të përgjithshme se në cilët sektorë janë
mangësitë më të mëdha të aftësive dhe arsyet pse ka ndodhur ky fenomen, po paraqesim më
poshtë disa nga këta studime dhe gjetjet e tyre.
59
MMSR, “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësim 2015-2020”, Tiranë 2014, fq. 59 60
Po aty, fq. 59 61
Gishti, E., Shkreli, A., “Building an Albanian Qualification Framework, demand-side analysis and list of
occupations”, ETF working paper 2015, fq. 7 Shiko në:
https://www.etf.europa.eu/webatt.nsf/0/54BF282861A0CD78C1257E9D0033544B/$file/Building%20an%20Al
banian%20qualification%20framework.pdf
10
Nga IPSED (Institute for the Promotion of Social and Economic Development),
përmendim raportin e vitit 2014 me titull “Gender Sensitivity Report on Skill Gaps in
the Agro-processing, ICT and Tourism Sectors in Albania”. Ky raport ka arritur në
disa përfundime lidhur me nevojat për aftësi dhe mungesat e tyre në tre sektorë
kryesor të ekonomisë shqiptare; agro-përpunimin (përpunimin ushqimor), në turizëm
dhe teknologjinë informatike. Raporti identifikonte se cilat qenë punët më të kërkuara
dhe se si bizneset i plotësonin nevojat e tyre për punonjës. Studimi dalloi një
mospërputhje të madhe midis kërkesave të tregut të punës dhe se çfarë ofruesit e
trajnimeve siguronin në të vërtetë. Autorët kanë analizuar cilësinë e kurikulave në
AFP, programet e praktikës dhe në cilën mënyrë nxënësit kishin përfitime prej këtyre
programeve, etj. Si shembull, marrim disa nga gjetjet e këtij raporti në sektorin e
përpunimit ushqimor. Ky është një nga sektorët me më shumë potencial zhvillimi në
industrinë shqiptare. Edhe pse përballet me vështirësi të cilat lidhen me strukturën e
bizneseve që veprojnë në të, (biznese të vogla që punësojnë 2 deri në 10 individ), edhe
me mungesën e aftësive tek të punësuarit. Një nga profesionet më të kërkuara është ai
i teknikut të prodhimit në të gjitha nivelet, veçse këto aftësi mungojnë në këtë sektor.
Sipas raportit, nëse analizojmë ofertën arsimore në lidhje me këtë profesion duhet
theksuar se ai është i mirëofruar si në arsimin e mesëm, ashtu dhe në nivelin e
universiteteve. (p.sh. në shkollat e mesme profesionale këto aftësi ofohen në shkollat:
“Hoteleri-Turizëm” në Tiranë, “Shkolla e Mesme Profesionale në Kamëz”, “Isuf
Gjata” në Korçë, etj)62
. Megjithatë, numri i nxënësve dhe studentëve që ndjekin këto
kurse është i ulët.
Gjetjet kryesore të studimit “Skill Needs Analysis 2014”, kryer nga Shërbimi
Kombëtar i Punësimit (SHKP), tregojnë se mospërputhja e nivelit të kualifikimeve të
fuqisë punëtore është një shqetësim për të gjithë ekonominë. Shqetësimi më i madh
është për sektorët e “Minierave dhe Guroreve”, “Energjisë dhe Gazit” si dhe në
sektorin e “Furnizimit me ujë, Kanalizimeve, Mbetjeve”. Bizneset e vogla janë ato që
kryesisht deklarojnë më së shumti që punonjësit e tyre nuk i kanë aftësitë e duhura,
zakonisht bëhet fjalë për profesionet e kamarierit dhe banakierit. Gjetje të tjera të këtij
raporti janë edhe disa konstatime. Së pari, autorët e raportit vërejnë se pagesat e ulëta
në sektorë të tillë si furnizimi me ujë, pasrtimi dhe kanalizimi, shkurajojnë individët,
veçanërisht të rinjtë për t’u punësuar në këta sektorë. Së dyti, u arrit në përfundimin se
62
ISPED, “Gender sensitivity report on skills gap in the Agro-processing ICT and tourism sectors in Albania”,
2014, fq. 13-29. Shiko në: https://assets.helvetas.org/downloads/skills_research_report.pdf
11
mungesa e aftësive si pasojë e papunësisë së gjatë është shqetësim i konsiderueshëm
në sektorë të tillë si “Energjia, Gazi, etj”63
.
Një tjetër studim që e përmendim si shembull është iniciativa e ETF (2014), “Building
an Albanian Qualification Framework”. Analizë gjithëpërfshirëse mbi njevojat për
aftësi si në nivel kombëtar dhe rajonal me qëllim informimin më të saktë për Listën
Kombëtare të Profesioneve dhe Kualifikimeve64
. Autorët arrijnë në përfundimin që
shumë punëdhënës, raportojnë të kenë vështirësi në gjetjen e personelit të kualifikuar.
Edhe pse shpesh herë, ky fenomen është i lidhur me faktorë të tjerë si, kushtet e punës
dhe paga jo të përshtatshme. Faktori kyç mbetet mungesa e aftësive e kandidatëve që
aplikojnë për një vend pune. Duhet theksuar se mangësi në aftësitë dhe kompetencat e
punëmarrësve janë vërejtur për të gjitha kategoritë e punësimit. Gjithsesi, mangësitë
më të shumta janë për profesionet teknike. Veçanërisht, shqetësuese janë sektorë të
tillë si, turizmi, fasonët, bujqësia65
. Këta autorë, kanë plotësuar një draftlist me 182
profesione në 18 sektorë, me qëllimin për ta kthyer në një listë që duhet zhvilluar dhe
ofruar nga sistemi shqiptar i arsimit dhe trajnimit.
Nisur prej rezultateve të nxjerra nga këto analiza, konkludojmë që bizneset në vend kanë
mungesa të theksuara për personel me aftësitë dhe shkathtësitë teknike të zhvilluara. Në
bujqësi dhe agro-përpunim, në turizëm, ndërtim, transport, komunikacion dhe energji ka
mungesë specialistësh e teknikësh. Ka shumë pak të diplomuar në fusha mjaft të kërkuara,
si për shembull teknologë, kontabilistë, agronomë, inxhinierë tekstilesh, specialistë të IT,
etj66
. Në këta sektor të ekonomisë, mosha mesatare e punonjësve është relativisht e madhe,
përgjithësisht janë individë në prag të pensionit. Bëhet e qartë se, shumë shpejt, këta
sektorë do të kenë mungesa të mëdha në plotësimin e njevojave për punonjës. Pavarësisht
kërkesave, vihet re se vendet e punës që ofrohen prej ndërmarrjeve nuk janë të preferuara prej
të rinjve. Në studimet që kryejnë, ata janë të orientuar drejt lëndëve shoqërore. Mjafton të
përmendim faktin se për vitin akademik 2013-2014, në profilet e shkencave sociale, juridik
dhe biznes ishin regjistruar 66.957 student, kundrejt 9128 studentëve të regjistruar në degët
bujqësi dhe veterinari67
. E njëjta tendencë vërehet edhe në vitet në vazhdim, viti akademik
63
ILO dhe MMSR, “Skill Needs Analyses 2014”. Shiko në: www.kerkojpune.gov.al/publikime-shkp/ 64
Gishti E., Shkreli A., “ Building an Albanian Qualification Framework, demand-side analysis and list of
occupations”. ETF working paper 2015. Shiko në:
https://www.etf.europa.eu/webatt.nsf/0/54BF282861A0CD78C1257E9D0033544B/$file/Building%20an%20Al
banian%20qualification%20framework.pdf 65
Po aty, fq. 83 66
MMSR, “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësim 2014-2020”, fq. 38. 67
MAS,“Vjetari statistikor për arsimin 2013-2014 dhe seri kohore”, Tiranë 2015, fq. 53
12
2015-2016 pati 53.760 student të regjistruar në fakultetet e shkencave sociale, biznes dhe
juridik dhe vetëm 8383 student për degët bujqësi dhe veterinari68
. Shkurtimisht, të rinjtë në
Shqipëri i kushtojnë shumë pak vëmendje zgjedhjes së shkollimit. Kur planifikojnë karrierën
e tyre nuk i analizojnë mundësistë reale të punësimit. Kjo e vështirëson periudhën tranzitore
të kalimit nga shkolla në tregun e punës. Të rinjtë shqiptarë, presin mesatarisht katër vjet
para se të fillojnë punë dhe zakonisht punësohen në pozicione që kanë kualifikim të ulët dhe
që nuk përputhen me diplomat e tyre. Kjo i detyron të jenë më pak selektiv për llojin e punëve
të para që janë duke kërkuar dhe duke pranuar69
.
Pjesa më e madhe e aftësive dhe kompetencave që kërkohen nga tregu i punës në vend janë
kualifikime që fitohen kryesisht në arsimin e mesëm profesional, si rezultat zhvillimi i tij
është domosdoshmëri. Efektet pozitive të tij lidhen jo vetëm me uljen e nivelit të papunësisë
por edhe me përmirësimin e kohezionit social, rritjen e prodhueshmërisë, rritjen e të
ardhurave për individin, etj. Të gjitha të dhënat tregojne se, papunësia e të rinjve është më e
ulët në ato vende ku ka një shkallë të lartë të kualifikimeve specifike profesionale. Shembujt
më të mirë janë Gjermania dhe Zvicra, ku sistemi i arsimit profesional është shumë i
zhvilluar dhe punëdhënësit janë të përfshirë drejpërdrejt në proceset e tij. Në këto vende,
niveli i papunësisë tek të rinjtë është shumë më i ulët në krahasim me vendet e tjera.
Në Gjermani, p.sh. përqindja e të punësuarëve që kanë përfunduar arsimin profesional është
21.4% pikë më e lartë, sesa tek e njëjta grupmoshë e të rinjve që kanë përfunduar arsimin e
përgjithshëm, shumë më e lartë sesa edhe mesatarja europiane 5.3% për nxënësit që kanë
përfunduar AP70
. Gjithashtu, dallohet se edhe në Zvicër, për vitin 2015, 86.4% e të rinjtë (e
grupmoshës 20-34vjeç) që kanë përfunduar studimet në arsimin profesional janë të punësuar.
Mesatarja për vendet e BE-së është 79.1%71
. E njëjta tendencë vihet re dhe në Shqipëri. Ata
që vuajnë më pak fenomenin e papunësisë janë të dipolmuarit prej shkollave të arsimit
profesional, krahasuar me kategoritë e tjera. Sipas nivelit arsimor, 2/3 e individëve të
diplomuar në këto shkolla janë të punësuar. Po ashtu, sot në Shqipëri ka marrë zhvillim të
madh vetëpunësimi, çka kërkon rritje të aftësive profesionale dhe kualifikimeve që mund të
rrisin produktivitetin dhe të ardhurat e një aktiviteti që individi e zhvillon me iniciativën e tij
të lirë. Në fakt, tërheq vëmendjen përqindja e lartë e të vetëpunësuarëve në mesin e
68
Të dhënat nga INSTAT, “Studentë në arsimin e lartë sipas fushave të studimit”. Shiko në:
http://www.instat.gov.al/al/temat/tregu-i-pun%C3%ABs-dhe-arsimi/arsimi/#tab2 69
Hackaj A.“Trendet e Punësimit Rinor në Shqipëri: Cfarë kërkon tregu?”, Tiranë 2015, fq. 14.
http://library.fes.de/pdf-files/bueros/albanien/12285.pdf 70
CEDEFOP, “On the way to 2020: Data for Vocational Education and Training policies. Country statistical
overviews”, 2013, fq. 32 doi: 10.2801/47144 71
Po aty, fq. 142
13
individëve të diplomuar në shkollat e arsimit profesional 31.7%. Ky numër është 10.3% për
arsimin universitar72
. Gjithsesi, duhet theksuar se sistemi i arsimit profesional në vend nuk
është plotësisht i lidhur me kërkesat e tregut të punës. Për këtë arsye, nuk arrin ta plotësojë
ekonominë me aftësi dhe kompetenca që kërkohen prej punëmarrësve dhe nga shoqëria në
tërësi. Në degët apo profilet që ofron AP ka një mospërputhje me çfarë kërkon tregu dhe
çfarë ofron ky sistem. Në këtë kontekst, vet fragmentizimi i tregut të punës përbën
pengesë. Sektori privat në vend, është i dominuar nga aktivitetet ekonomike të mesme dhe
të vogla (99.2%), nga të cilat rreth 95.7% e tyre kanë nga 1 në 9 të punësuar.73
Këto biznese
janë shumë pak bashkëpunuese me shkollat e AP-së Ky qëndrim nuk e ndihmon këtë
sektor të përmirësojë cilësinë e programeve që ofron dhe të planifikojë kurse me kualifikimet
e kërkuara nga tregu. Në vitin 2014 GIZ (Shoqëria Gjermane për Bashkëpunimin
Ndërkombëtar) dhe ETF (European Training Foundation), së bashku me MMSR (Ministrinë e
Mirëqënies Sociale dhe Rinisë) dhe AKAFPK (Agjensia Kombëtare për Arsimin Formimin
Profesional dhe Kualifikimet), ndërmorën një studim bazë për të gjithë ofruesit e arsimit dhe
formimit profesional publik në vend. Ky studim, përfshinte vlerësimin për efektivitetin e
programeve të ofruara nga AFP sipas institucioneve individuale. Raporti final, specifikon se
si ofrimi i programeve në AFP, mund të riorganizohet në mënyrë më të efektshme që t’u
përshtatet më mirë nevojave të individëve dhe të tregut të punës74
. Gjithsesi, duhet thënë se
prej insitiucioneve të interesuara nuk ka një qasje sistematike për marrjen dhe përdorimin e
informacionit mbi aftësitë që kërkohen, në mënyrë që të bëhet më vonë planifikimi i
programeve më të përshtatshëm për t’u zhvilluar prej sistemit të AFP-së. Aspekte të tilla si
numri i të regjistruarëve, kualifikimet, kurrikulat do të duhet të rregulloheshin më mirë me
realitetin e tregut të punës.
Tashmë, oferta e arsimit profesional në vend, është e drejtuar kryesisht, drejt profileve
ekonomike të shërbimeve si, në Hoteleri-Turizëm, Tekstil-Konfeksion, Elektroteknikë,
Teknologji-Agroushqimore, Bujqësi, etj. Megjithatë, në disa sektorë dallojmë
papërputhshmëri të lartë midis kërkesave të tregut dhe ofertës së arsimit profesional. Në një
studim mbi ofertën dhe kërkesën e aftësive në tregun e punës dhe në arsimin profesional, të
zhvilluar nga Pullumbi A. dallohet se:
72
Hackaj A., “Trendet e Punësimit Rinor në Shqipëri: Cfarë kërkon tregu?”, Tiranë 2015
http://library.fes.de/pd-files/bueros/albanien/12285.pdf 73
INSTAT,“Vjetari-statistikor-rajonal 2015”, fq. 81 74
GIZ, ETF, AKAFPK, “Studimi Bazë i Ofruesve Publik të AFP-së në Shqipëri”, Tiranë 2014
www.sociale.gov.al
14
Oferta e tregut e Shërbimeve-Riparimeve-Tregtisë është 26%, ndërsa oferta e arsimit
profesional, (Hoteleri-Turizëm, Elektroteknik, Mekanik, Shërbime Mjetesh
Transporti), është rreth 24%:
Oferta për punësim në ndërtim, në nivel kombëtar është 13%, kurse oferta e AFP
(Ndërtim, Gjeodezi, Termo-Hidraulikë) është rreth 6%:
Në administratë publike, shërbime financiare dhe shërbime social-shëndetësore oferta
është rreth 5%, ndërsa oferta e arsimit profesional (Ekonomi-Biznes, Administrim
Zyre, Shërbime Social-Shëndetësore), është rreth 10%75
.
Në arsimin profesional, shembuj të mirë ekzistojnë vetëm në institucione të veçanta ose për
programe specifike të zhvilluara me mbështetjen e donatorëve. Analiza apo raportet të
ndryshme, (si përmendim në këtë punim), kanë theksuar se duhen të bëhen më tepër
përpjekje për të përshtatur ofertën e arsimit profesional me kërkesat reale të tregut të punës.
Përzgjedhja e këtij sistemi si mundësi për të vazhduar studimet, shpesh konsiderohet e
vështirë, nëse kemi parasysh faktin që, vendimi lidhet në mënyrë të drejtpërdrejt me
përcaktimin e një orjientimi dhe profesioni shumë herët në jetë (zakonisht vetëm 15 vjeç). Për
këtë arsye, është e rëndësishme që oferta e arsimit profesional t’i motivojë të rinjtë të
zhvillojnë aftësitë më të mira edhe për sipërmarrjen duke krijuar pse jo edhe bizneset e
tyre. Sektorët që kërkojnë investime më të vogla në kapital, pritet të kenë dhe inisiativat
më të shumta në sipërmarrje, gjithsesi, njohuritë dhe kualifikimet e specializuara janë të
nevojshme për suksesin e tyre.
Një dukuri relativisht e re në zhvillimin e arsimit dhe formimit profesional në Shqipëri është
marrja e tij në konsideratë si një alternativë apo si një hap ndërmjetës për studime të
mëtejshme ose karrierë profesionale jashtë vendit. Kjo tendencë është sot shumë e dukshme
në sektorin e kujdesit social dhe mjekësor, sepse prej vendeve europiane po kërkohet gjithnjë
e më shumë personel. Në kuadër të MSA-së, aksesi për punësim i punonjësve shqiptarë në
tregun komunitar, mbetet kompetencë e shteteve anëtare të BE-së. Në këtë rast, formimi dhe
përputhja e aftësive dhe kualifikimeve të forcës së punës shqiptare me kërkesat e tregut të
punës në këto vende, rrisin mundësinë e fuqisë punëtore për hyrje në vendin dhe punësimin e
dëshiruar. Rruga drejt zhvillimit ekonomik të vendit dhe integrimit në BE, kërkon rritjen e
kapacitetit të forcës së punës. Arsimi profesional mund të luajë një rol të konsiderueshëm në
kualifikimin e saj. Veçanërisht, te të rinjtë, duke i pajisur ata me ato aftësi që kërkohen më së
shumti prej punëdhënësve.
75
Pullumbi A., “Study on VET supply and demand in Albania”. www.eft.europa.eu/web.nsf/pages/Albania
15
Problemi i papunësisë tek të rinjtë si pasojë e mungesës së kualifikimeve dhe zotërimit të
kompetencave dhe aftësive të nevojshme është në qëndër të këtij hulumtimi. Qëllimi është të
tregohet, cilat janë ato politika që do e zbusnin këtë fenomen. Si shembull, politikat aktive të
punësimit; zejtaria, trajnimet dhe stazhet në ndërmarje, do të mund t’i ndihmonin të rinjtë për
të patur një trajektore punësimi më të qëndrueshme76
. Gjithsesi, perspektiva efikase për të
maksimalizuar potencialin e tyre ndërtohet duke patur në vëmendje zhvillimin e arsimit
profesional, i cili synon përgatitjen e teknikëve dhe punëtorëve të kualifikuar në fusha të
ndryshme, qysh në fillim të karrierës së tyre. Në këtë kuadër, rritet rëndësia e zhvillimi të
arsimit profesional si një alternativë për rritjen e kualifikimeve tek individët, për përgatitjen e
të rinjve me aftësitë dhe kompetencat që kërkon tregu i hapur i punës dhe integrimi social në
kushtet e mobilitetit të fuqisë punëtore.
1.3 Arsyet dhe qëllimet e kërkimit:
Ajo që vërehet prej ndryshimit të sistemit politik në vend, është një tablo ku rezulton se
ekonomia, tregu i punës, vet aspiratat e individëve pësuan transformime për të cilat sistemi i
AP-së nuk ka qënë i aftë t’u përshtatet. Arsimi profesional në vend, nuk u ka siguruar
individëve dhe punëmarrësve shërbimet e nevojshme për t’i përgatitur me këto të reja. Si
pasojë, interesi i të rinjve për të vazhduar studimet në këtë sistem është minimizuar. Nga
ana tjetër, vitet e fundit reformat integruese të Shqipërisë që kanë përfshirë edhe fushën e
arsimit shqiptar si dhe ndryshimet në tregun e punës, kanë sjellë nevojën për një vlerësim
motivues të nxënësve me qëllim nxitjen e tyre për të ndjekur këtë lloj arsimimi.
Studimet e autorëve shqiptarë dhe të huaj përbëjnë bazën e nisjes të këtij punimi. Të shumta
janë kërkimet e kryera në këtë fushë për të nxjerrë në pah përparësitë, mangësitë dhe kërkesat
e këtij sistemi. Edhe në Shqipëri janë kryer disa hulumtime, të cilat kanë studiuar rolin e
arsimit dhe formimit profesional në zhvillimin social dhe ekonomik të të rinjve dhe në
përqasjen me vlerat e shoqërisë europiane. Referuar studimit të Xhumari M. dhe Dibra S.
(2013), vlerësojnë rolin e luajtur prej arsimit profesional në përmirësimin e përfshirjes sociale
të të rinjve dhe kohezionit social77
. Studimi i Hackaj A. (2015), “Trendet e punësimit rinor”
76
“Edhe pse këto iniciativa kanë ndikim të rëndësishëm në zbutjen e fenomenit të papunësise për këtë katergori,
në shumicën e kompanive në vend ato nuk zbatohen. Faktikisht, numri i të rinjve në çirakëri është gati i
pallogaritshëm ndërsa, numri i kompanive që kanë stazhierë është shumë i vogël. Janë vetëm punëdhënësit më
të mëdhenj që tregojnë shenja të përfshirjes aktive në trajnimin e punonjësve të tyre të ardhshëm” Hackaj A.,
“Trendet e Punësimit Rinor në Shqipëri: Cfarë kërkon tregu?”, Tiranë 2015, fq. 21. http://library.fes.de/pdf-
files/bueros/albanien/12285.pdf 77
Xhumari M., Dibra S., “Mapping of VET education policies and practices for social inclusion and social
cohesion in the Western Balkans, Turky and Israel. Country report: Albania”, 2013. Gjendet në:
16
vlerëson kontributin që ka arsimi profesional në punësimin e qëndrueshëm të të rinjve78
.
Studimi i Swisscontact (2016) ka në fokus nevojat për aftësi në disa sektorë të ekonomisë në
vend dhe kontributin që mund të japë arsimi profesional në zgjidhjen e këtyre
problematikave79
. Studimi i doktoraturës së Gega E., mbi rëndësinë e zhvillimit të sistemit të
sigurimit të cilësisë në arsimin profesional80
. Analiza, raporte dhe hulumtime të realizuara
prej institucioneve dhe studiuesëve të ndryshëm, kanë nxjerrë në pah se, cilat janë përparësitë
në zhvillimin e AP-së dhe vështirësitë me të cilat përballet kjo pjesë e sistemit të arsimit në
vend. Një analizë e detajuar e literaturës është zhvilluar në kapitullim në vazhdim.
Përsa më takon mua, arsyet e zgjedhjes së kësaj teme janë disa:
Së pari, në debatet politike të dhjetë viteve të fundit të gjitha forcat politike dhe
qeveritë kanë vendosur në prioritetet e tyre arsimin profesional si faktor gjithnjë dhe
më i rëndësishëm në përballimin e sfidave sociale dhe ekonomike të shoqërisë
shqiptare në tranzicion. Ky sistem siguron një perspektivë të qëndrueshme punësimi,
veçanërisht për të rinjtë, ndaj është kthyer edhe në prioritet të politikave qeveritare. Ai
është mjet parësor në formimin e kapitalit njerëzor të kualifikuar, i aftë të çojë drejt
një transformimi efektiv social-ekonomik të shoqërsië, të cilit i duhet kushtuar më
tepër vëmendje.
Interesi lindi dhe për faktin se integrimi europian përfaqëson një mundësi të madhe
për rritjen dhe zhvillimin e vendit tonë, çka është e vlefshme dhe në sektorin arsimor.
Për të përmbushur aspiratën e integrimit në familjen europiane, shoqëria shqiptare
duhet të përshtatet, të modernizohet, të përshpejtojë reformat strukturore, të cilat do t’i
lejojnë të përmirësojë kapacitetet e konkurueshmërisë. Në këtë kuadër, arsimi
profesional luan një rol të madh në përgatitjen e fuqisë punëtore me aftësitë dhe
kompetencat e kërkuara më së shumti prej tregjeve europiane të punës duke i
lehtësuar sado pak proceset e tyre të integrimit.
Së fundmi, në qytetin tim (të Vlorës), arsimi profesional ka qënë tradicionalisht i
zhvilluar dhe u ka mundësuar të rinjve punësim më të mirë krahasuar me të
https://ec.europa.eu/epale/sites/epale/files/mapping_of_vet_educational_policies_and_practicies_for_social_incl
usion_and_social_cohesion_country_report_albania.pdf . 78
Hackaj A., “Trendet e Punësimit Rinor në Shqipëri: Cfarë kërkon tregu?”, Tiranë 2015.
http://library.fes.de/pdf-files/bueros/albanien/12285.pdf 79
Swisscontact, “Skills for Jobs”, Tiranë 2016 Shiko në: skillsforjobs.al/wp-content/uploads/2016/11/JobSkills-
EN-web.pdf 80
Gega E., “Sigurimi i Cilësisë në Arsimin Profesional”, Disertacion Tiranë, 2015. Shiko në:
http://www.doktoratura.unitir.edu.al/2016/09/sigurimi-i-cilesise-ne-arsimin-profesional/
17
diplomuarit në arsimin e mesëm të përgjithshëm, pikërisht, ky element e ka nxitur
edhe mëtej kureshtjen time për të studiuar këtë lloj arsimimi.
Prej këtij kërkimi synoj të identifikoj dhe analizoj ndikimin e arsimit profesional në
punësimin e qëndrueshëm të të rinjve, zbutjen e fenomenit të papunësisë për këtë kategori dhe
në integrimin europian të Shqipërisë, duke paraqitur mundësitë që ofron dhe sfidat që duhet të
përballojë. Në mënyrë të veçantë, theksohet pesha që mbart AP-ja në përgatitjen e të rinjve
me ato aftësi dhe shkathtësi, kompetenca që kërkohen prej tregut të punës jo vetëm në
Shqipëri, por edhe për në shoqërinë europiane ku synojmë të integrohemi.
Qëllimi i studimit është të analizojë organizimin dhe funksionimin e sistemit të arsimit
profesional, rolin e tij në përballimin e disa problematikave të shoqërisë shqiptare, duke
marrë si një rast studimor AP në bashkinë e Vlorës.
Analizohen; cilat janë disa nga problemet me të cilat përballen shkollat e arsimit profesional,
çfarë ndryshimesh duhen bërë për të përmirësuar cilësinë e këtyre shkollave, si vlerësohet ky
sistem nga ana e nxënësve dhe profesionistëve të përfshirë në të, etj. Studimi mbështetet mbi
të dhënat e një anketimi të zhvilluar në shkollat e arsimit profesional të bashkisë së Vlorës, si
dhe prej intervistave gjysëm të strukturuara të zhvilluara me drejtues të arsimit profesional,
përfaqësues të pushtetit vendor dhe përfaqësues të bizneseve që bashkëpunojnë me këto
shkolla në Vlorë.
Pyetja kryesore e ngritur në këtë kërkim është: “Cilat hapa duhet të ndërmerren në arsimin
profesional për të krijuar një perspektivë efektive punësimi për të rinjtë shqiptar dhe
integriminin e tyre në tregun europian të punës?”
Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje, janë shtruar disa pyetje kërkimore ndihmëse:
Cilat janë tendencat e sotme të zhvillimit të arsimit profesional në vendet e BE-së?
Si ndikon arsimi profesional në zbutjen e fenomenit të papunësisë tek të rinjtë?
Cilat janë dhe si mund të zhvillohen aftësitë që të rinjtë duhet të marrin gjatë
shkollimit për të përballuar me sukses kërkesat e tregut të punës?
Si ka evoluar arsimi profesional në Shqipëri? Cilat janë zhvillimet strukturore dhe
funksionale të këtij sistemi?
Cili është perceptimi dhe vlerësimi mbi sistemin e AP-së nga nxënësit dhe
profesionistët e përfshirë në të, në bashkinë e Vlorës?
A krijon arsimi profesional mundësinë e punësimit për të rinjtë shqiptar edhe në
vendet europiane?
18
Objektivat kryesorë të studimit janë përshtatur me pyetjet kërkimore. Ato janë:
Objektivi 1: Të përcaktohen qëllimet dhe synimet e politikave të arsimit profesional
në BE. Të evidentohen zhvillimet kryesore në këtë sektor.
Objektivi 2: Të shqyrtohen faktorët që ndikojnë në krijimin e një perspektive efektive
të punësimit tek të rinjtë.
Objektivi 3: Të identifikohen njohuritë dhe aftësitë që të rinjtë duhet të marrin gjatë
shkollimit për të përballuar me sukses kërkesat e tregut të punës
Objektivi 4: Të evidentohen ndryshimet në strukturën e sistemit arsimor profesional
në vend përmes indikatorëve analitikë të tillë si; kurrikulat, nxënësit, financimi, etj.
Objektivi 5: Të analizohet arsimi profesional në bashkinë e Vlorës (rast studimor),
përmes vlerësimit të nxënësve dhe profesionistëve të përfshirë në këtë sistem.
Objektivi 6: Të evidentohet ndikimi i AP-së në proçeset e integrimit të fuqisë punëtore
shqiptare në BE.
1.4. Rëndësia e studimit:
Kualifikimi i të rinjve është domosdoshmëri për zhvillimin ekonomik dhe integrimin europian
të shoqërisë sonë. Në këtë kuadër, hapësirë të veçantë zë arsimi profesional, i cili mbështet
zhvillimin e kapaciteteve tek të rinjtë dhe i përgatit për të përballuar me sukses sfidat e
punësimit në shoqëri. Studimi ka nxjerë në pah çështjen e zhvillimit dhe përmirësimit të
sistemit arsimor profesional, domosdoshmërinë e krijimit të një sistemi që përmbush të gjitha
standartet e nevojshme të kërkuara prej procesit të integrimit. Rëndësia e tij qëndron tek
argumentat e paraqitur dhe rekomandimet e vlefshme të ofruara ndaj institucioneve që merren
me arsimin dhe formimin profesional në bashkinë e Vlorës dhe që mund të jenë të vlefshme
edhe në nivel kombëtar. Gjetjet e studimit mund të ndihmojnë politikëbërësit të përcaktojnë
objektiva të qarta lidhur me zhvillimin e arsimit profesional në Vlorë dhe Shqipëri. Ato mund
të orientojnë shkollat e arsimit profesional, të përmirësojnë edukimin sipas standardeve
europiane. Gjithashtu, bizneset mund të orientohen në sfidat e arsimit profesional dhe nevojës
së këtij sistemi për investime nga ana e biznesit për të rritur kualifikimin e forcave të punës,
të cilat do të çojnë në rritjen e produktivitetit dhe uljen e kostove në veprimtaritë e ndryshme
ekonomike. Në fund, shqyrtimi dhe sugjerimet e paraqitura në këtë punim, mund të japin disa
ide për mënyra të reja nxitëse, të cilat do të ndikonin në motivimin e nxënësve për të
vazhduar arsmin profesional, si një alternavitë për të siguruar punësim të qëndrueshëm tek të
rinjtë edhe në tregjet europiane të punës.
19
1.5. Organizimi dhe kufizimi i studimit:
Punimi është i strukturuar në disa kapituj. Ai fillon me hyrjen, vazhdon me kapitujt e tjerë
dhe mbyllet me shtojcat dhe referencat.
Kapitulli i parë që shërben si “Hyrje”, prezanton çështjet kryesore të punimit si: deklarimin e
problemit, qëllimet dhe arsyet e studimit, kufizimet dhe strukturën e tij, si dhe përcaktimin e
termave kyçe të temës. Është dhënë qëllimi i studimit, objektivat e tij, është paraqitur pyetja
kryesore kërkimore si dhe janë ngritur nënpyetjet e tjera.
Kapitulli i dytë jep një këndvështim mbi metodologjinë e përdorur në këtë punim. Kemi
filluar me analizën e literaturës që është e nevojshme për të sensibilizuar perceptimet lidhur
me çështjen marrë në studim, duke ofruar elemente që zgjerojnë horizontin tonë mbi çka jemi
duke kërkuar. Literatura u referohet studimeve më të fundit dhe më të rëndësishme mbi
zhvillimin e arsimit profesional, punësimit te të rinjtë, kapitalin social, standartet e vendeve
europiane në arsimin dhe formimit profesional, etj. Këto studime ndër të tjera trajtojnë edhe
faktorët që influencojnë në vendimmarrjen e nxënësve për të zgjedhur arsimin profesional,
dhe janë të ngjashëm me studimin në fjalë. Më pas paraqitet qasja ndaj rastit studimor të
shqyrtuar, janë përshkruar instrumentet e përdorur për mbledhjen e të dhënave, përzgjedhja e
kampionimit, konsideratat etike, etj., të cilat janë të vendosura në anekset e studimit.
Kapitulli i tretë paraqet zhvillimimet në sektorin e arsimit profesional në Europë. Në këtë
kapitull analizohen kërkesat për aftësi dhe kompetenca në tregun europian të punës.
Përshkruhen modelet e AP-së të zhvilluara në vendet europiane. Cilat janë insititucionet
përgjegjëse për krijimin dhe zbatimin e politikave në fushën e arsimit dhe formimit
profesional. Në fund trajtohet dhe analizohet Korniza Europiane e Kualifikimeve si
instrumenti kryesor që ndihmon në përmirësimin e të kuptuarit të sistemeve kualifikuese
europiane. Literatura e shqyrtuar në këtë kapitull, konsiston në përdorimin e
dokumentave zyrtare të institucioneve kryesore europiane që veprojnë në fushën e arsimit
dhe formimit profesional, si CEDEFOP, ETF, etj.
Kapitulli i katërt ka të bëjë me analizën e sistemit të arsimit profesional në Shqipëri. Paraqet
kuadrin ligjor dhe institucional, risitë, problematikat dhe perspektivën e këtij sistemi. Cilat
janë institucionet përgjegjëse për zhvillimin e AP-së? Cila është struktura e tij? Si bëhet
financimi? Analiza për këtë pjesë të punës është mbështetur në shqyrtimin e Ligjit nr. 15,
dt. 16.02.2017 – “Për Arsimin dhe Formimin Profesional”, si dhe të ligjit të mëparshëm nr.
63, dt. 26.06.2014 - “Për Arsimin dhe Formimin Profesional (i integruar)”, në shqyrtimin e
20
udhëzimeve të ndryshme, në shqyrtimin e “Vjetarit Statistikor të Arsimit” për periudhën nga
2011-2015 dhe raporte të tjera të publikuara, kryesisht nga MASH (sot MAS). Në analizën e
“Strategjisë Kombëtare për Punësim dhe Aftësim 2014-2020”. Vazhdohet me një analizë të
detajuar të Kornizës Shqiptare të Kualifikimeve, e cila shërben si një sistem për klasifikimin e
kualifikimeve dhe synon zhvillimin dhe ruajtjen e standarteve në sektorin e arsimit dhe
formimit.
Në kapitullin e pestë analizohen gjetjet e studimit referuar rezultateve të anketimit dhe të
intervistave gjysmë të strukuruara, të zhvilluara me aktorët e përfshirë në sistemin e AP-së në
bashkinë e Vlorës dhe bëhet interpretimi dhe diskutimi i tyre.
Në kapitullin e fundit trajtohen konkuluzionet e nxjera dhe jepen rekomandimet e nevojshme
për institucionet përkatëse. Punimi shqërohet me shtojcat dhe referencat që kanë të bëjnë me
të gjithë dokumentacionin e detajuar të kërkimit shkencor. Në këtë pjesë bëhet dhe përshkrimi
i Listës së Profesioneve, është paraqitur e përkëthyer “Deklarata e Kopenhagës” që vendosi
bazat e bashkëpunimit në nivel europian për sistemin e arsimit dhe formimit profesional si
dhe janë paraqitur me anë të tabelave funksionimi i Kornizës europiane dhe asaj shqiptare të
kualifikimeve.
Unë jam e ndërgjegjshme që ky studim nuk është gjithëpërfshirës dhe të tjera hulumtime janë
të nevojshme për çdo nënçështje të re që është ngritur gjatë kësaj pune, të cilat janë të
domosdoshme për t’u njohur dhe për t’u trajtuar më tej. Meqënëse, anketimi i zhvilluar, (për
të mbledhur të dhënat sasiore), ka përfshirë vetëm nxënësit e qytetit të Vlorës, gjetjet janë të
kufizuara. Theksojmë se me anë të këtij studimi synohet, sado pak, të plotësohet më tej
analiza e sistemit të arsimit profesional në kontekstin e zhvillimeve të vrullshme të tij në
pesëvjeçarin e fundit për të përballuar sfidat e një zhvillimi të qëndrueshëm dhe të integrimit
europian. Rekomandimet, në fund të punimit, janë ngritur mbi bazën e gjetjeve ose
rezultateve të arritura gjatë studimit dhe u drejtohen ofruesve të arsimit profesional dhe gjithë
aktorëve të komunitetit që të përfshihen në mbështetje të këtij sektori.
21
KAPITULLI I DYTЁ
METODOLOGJIA
Në kapitullin e dytë të këtij punimi paraqitet metodologjia e përdorur për realizimin e tij.
Qasja kryesisht cilësore duke përdorur studimin e rastit. Qëllimi, të analizojë dhe reflektojë
mbi karakteristikat e arsimit profesional dhe të interpretojë perceptimet e aktorëve të
përfshirë në këtë sistem, duke përdorur si instrumenta të kërkimit analizën e
literaturës/dokumenteve, pyetësorët dhe intervistat gjysmë të strukturuara. Parimi bazë për
mënyrën cilësore të kërkimit qëndron në faktin se për studiuesin është më e rëndësishme të
hetojë në mënyrë të detajuar një rast apo çështje të veçantë duke u përpjekur të marrë sa më
shumë informacion për të dhe duke hyrë në të gjitha detajet e çështjes në shqyrtim. Në fakt,
analiza cilësore është një lloj analize e “imazhit” që individët kanë për një fenomen. Referuar
Mongardini C., “imazhin” duhet ta kuptojmë si “një sintezë të kuptimeve, paragjykimeve
dhe ndjenjave që një person ose një numër njerëzish formojnë rreth një fakti të caktuar, një
individi, një marrëdhënie, një institucioni apo edhe mbi veten81
”. Të dhënat cilësore të
mbedhura mund të jenë në forma të ndryshme. Zakonisht, përfaqësojnë fjalët, shprehjet e
vetë pjesëmarrësve në hulumtim dhe shërbejnë për të nxjerrë në pah aspekte të realitetit apo
fenomenit që po studiohet, të cilin asnjë indikator objektiv nuk do të mund ta sqaronte.
Studimi është zhvilluar në disa faza dhe metoda e përdorur është triangulimi. Kombinimi i
gjetjeve prej shqyrtimit të literaturës, anketimit zhvilluar me nxënësit e përfshirë në sistem
dhe intervistave gjysmë të strukturuara me aktorët kyç, mundësojnë reflektime mbi skenarin
e zhvillimeve në këtë sektor të arsimit, i cili shihet si një alternativë që mund të trajtojë
problemin e mungesës së aftësive tek të rinjtë. Si fillim, shqyrtohet një literaturë bashëkohore
e gjerë mbi zhvillimet aktuale të AP-së. Ajo është zgjedhur me kujdes duke ofruar elemente
që lidhen me objektivat e studimit në fjalë. Përveçse të dhënave sekondare të mbedhura nga
studimet, raportet, strategjitë e ndryshme të shqyrtuara, janë grumbulluar edhe të dhëna
parësore nëpërmjet anketimeve me nxënësit e shkollave të arsimit profesional dhe intervistave
gjysmë të strukturuara me aktorë të ndryshëm të përfshirë në proceset e zhvillimit të këtij
sistemi, duke marrë si rast studimi AP në bashkinë e Vlorës. Në vazhdim të kapitullit, janë
përshkruar hollësisht të gjitha mënyrat e përdorura për të grumbulluar informacionin e duhur,
janë dhënë cilësime mbi karakteristikat e kampionit dhe metodës së zgjedhjes së tij si dhe
është bërë një paraqitje e procedurës për përpunimin dhe analizën e të dhënave të fituara.
81
Mongardini, C., “ La conoscenza sociologica”, ECIG Genova, 1993, fq. 705
22
2.1 Shqyrtimi i literaturës mbi AFP
Vazhdimi i mëtejshëm i studimeve apo përgatitja për botën e punës i vendos adoleshentët
përpara zgjedhjes së ndjekjes së studimeve në arsimin e mesëm të përgjithshëm apo atë
profesional. Financimi i këtij sistemi nga ana e qeverive justifikohet si një mjet për të
përmirësuar mundësitë për punësim të atyre të rinjve që nuk vazhdojnë studimet e mëtejshme
dhe nuk zotërojnë asnjë kualifikim. Gjithashtu, mund të ndodh që vet të rinjtë të preferojnë
arsimin profesional, pikërisht sepse nënkupton investim më të shkurtër në formimin e
kapitalit njerëzor dhe lehtëson hyrjen për në tregun e punës. Ky sistem i shkollimit ofrohet në
shumë vende në nivele dhe forma të ndryshme nga njëra-tjetra. Ai është i modeluar në bazë të
mënyrës sesi tregu i punës është organizuar në këto vende. Bazuar në përkufizimet kryesore
mund të themi se “arsimi profesional është projektuar për t’u mundësuar pjesëmarrësve në
të, zhvillimin e aftësive praktike të nevojshme për të gjetur punë në një profesion të caktuar.”
Përkufizim është i ngjashëm për shumë studiues. Përmendim Billet S. sipas të cilit “arsimi
dhe formimi profesional është i asocuar me zhvillimin dhe mbështetjen ndaj kapaciteteve
individuale të kërkuara për punë”82
. Sipas CEDEFOP edhe pse ky është përcaktimi i dhënë
në shumicën e rasteve, është një përkufizim i kufizuar dhe po bëhet i vjetër, sepse tashmë AP
shikohet dhe si një rrugë alternative drejt studimeve të mëtejshme, të cilat mund të çojnë në
arsimin universitar83
. Përsa i përket mënyrës se si ky sistem ofrohet, AP ndryshon në mënyrë
thelbësore midis vendeve. Këto sisteme kalojnë nga strukturat duale që janë thellësisht të
rregulluara dhe ku punëdhënësit janë të përfshirë në mënyrë të drejtpërdrejt në zhvillimin e
programeve të tij, deri tek strukturat thellësisht të fragmentuara si në Britani. Në pjesën më të
madhe të vendeve, arsimi profesional është i bazuar në shkolla. Në këtë formë, shumica e
orëve kalohet në shkollë, ku nxënësit marrin njohuri të përgjithshme dhe profesionale dhe
pjesa tjetër e orëve kalohen në një mjedis pune, ku nxënësit marrin njohuritë e nevojshme
praktike.
Në këtë punim do të shqyrtohet arsimi profesional i mesëm, i cili është konceptuar
posaçërisht për të rinjtë. Ky sistem ka tërhequr vëmendjen e studiuesve kohët e fundit,
pikërisht për rolin e tij të rëndësishëm në përgatitjen e të rinjve për punë. Analiza të shumta
kanë treguar për efektet pozitive të tij por, të ndryshme kanë qënë dhe kritikat. Përsa u përket
ndikimeve pozitive që kjo formë shkollimi ka në jetën shoqërore, mund t’i klasifikojmë në dy
82
Billett, S., “Vocational education, purposes, traditions and prospects”, fq. 39, Springer Media, New York,
2011 83
CEDEFOP, “Initial vocational education and training (IVET) in Europe”, 2008, fq. 11. Shiko në:
http://www.cedefop.europa.eu/files/IVET_Review_08.pdf
23
grupe kryesore. Përfitime ekonomike dhe përfitime sociale. Të dyja mund të analizohen në
tre nivele të ndryshme:
Niveli mikro (përfitimet që sjell arsimi profesional për individin).
Niveli i mesëm (përfitimet për kompanitë dhe grupet e interesit).
Niveli makro (përfitimet për shoqërinë)84
.
Në kuadër të dimensionit ekonomik përfitimet që arsimi profesional sjell në shoqëri lidhen
me; uljen e nivelit të papunësisë, të pabarazisë dhe përmirësimit të tregut të punës, rrijen e
prodhueshmërisë, rritjen e të ardhurave për individin, integrimin në tregun e punës me pagë
të kënaqshme, mundësi për zhvillim të mëtejshëm karriere, etj.
Në kuadër të dimensionit social përfitimet lidhen me; përmirësimin e kohezionit social,
përfshirjen sociale të grupeve të margjinalizuara, me përmirësimin e cilësisë së jetës së
individëve dhe efektet në zhvillimin personal85
.
Tabela 1. Niveli i përfitimeve prej arsimit profesional
NIVELI PЁRFITIME EKONOMIKE PЁRFITIME SOCIALE
MAKRO
Rritje ekonomike Reduktim i krimeve
Ulje e nivelit të papunësisë Përmirësim i kohezionit social
Përfitimeve midis brezave
MESЁM
Rritje në prodhueshmërinë e firmave Përfshirje sociale të grupeve të
margjinalizuara
Rritje e produktivitetit të
punëmarrësve
MIKRO
Mundësi punësimi për individët Përmirësim i cilësisë së jetës
Rritje e të ardhurave Rritje e moivacionit individual
Zhvillimi i karrierës
Janë të shumta hulumtimet në Europë që kanë paraqitur efekte pozitive të këtij sistemi në
shoqëri. Paraqesim disa shembuj:
Në Danimarkë, është arritur në përfundim se ka një lidhje positive ndërmjet rritjes
ekonomike dhe CVET.
Në Gjermani, rezultatet tregojnë se AP-ja krijon një ndjenjë stabiliteti ndërmjet
punëtorëve dhe siguron ulje të papunësisë.
84
CEDEFOP, “The benefits of vocational education and training”, Reseach paper nr. 10, 2011, fq. 7
doi:10.2801/43027 85
Po aty, fq.7
24
Në Itali, studimet kanë konkuluduar se të rinjtë pa përvojë e kanë më të lehtë të
bëhen pjesë e tregut të punës. Për individët e angazhuar, fitimi i aftësive të reja është
një garanci kundër papunësisë dhe favorizon lëvizshmërinë profesionale86
.
Lidhur me kritikat që i drejtohen këtij sistemi, disa autorë argumentojnë se: “përparësia që
arsimi profesional tregon rreth përfshirjes së të rinjve më shpejt në tregun e punës, humbet
me kalimin e kohës”. Ky përfundim është nxjerë nga Hanushek e të tjerë, të cilët kanë matur
impaktin e arsimit profesional përsa i takon punësimit afatëgjatë dhe fitimeve që sjell87
.
Nuk duhet harruar që kërkimet shkencore në këtë fushë janë relativisht të vona dhe kanë një
histori të shkurtër për faktin se, AP nuk është një disiplinë në vetvete. Këto hulumtime
kryhen nga perspektiva e disiplinave të tjera si ekonomia, psikologjia dhe sociologjia. Në këtë
kuadër, shembuj të fushave kërkimore janë; teoritë mbi punësimin, teoritë mbi kompetencën
dhe aftësitë, teoritë mbi menaxhimin e njohurive, etj. Për asimin profesional, dallojmë dhe
studime që zakonisht prezantohen në formën e raporteve dhe manualeve të përgjithshme. Në
Bashkimin Europian përveçse agjencisë CEDEFOP, ndër vendet më aktive në publikimet
mbi kërkimet në sektorin e arsimit profesional eshtë Gjermania. Publikuar në Gjermani
doracaku “Handbook of Technical and Vocational Education and Training Research”,
përmbledh një numër të madh artikujsh e autorësh të ndryshëm. Struktura e librit është e tillë,
në fillim trajton historinë e hulumtimeve për arsimin dhe formimin profesional, tregon cilat
janë fushat e studimit në AFP, rastet studimore të kërkimit dhe në fund metotat e kërkimit88
.
Dy libra të tjerë interesant janë: “Changing Vocational Education and Training”, nisur nga
një perspektivë ndërkombëtare krahasuese trajton problematikat e ndryshimeve për të patur
një sistem të AP-së të sukseshëm89
. Libri tjetër “Rethinking Work and Learning”, një
përmbledhje artikujsh që trajtojnë rolin e AP-së për një shoqëri të qëndrueshme90
. Përsa u
takon vet analizave të kryera nga CEDEFOP përmendim disa të tilla si: “Labour market
outcomes of vocational education in Europe” (2013), “Ensuring the quality of certification in
vocational education and training” (2015), “Stronger VET for better lives” (2015),
“Attractiveness of initial vocational education and training” (2014), “The benefits of
vocational education and training” (2011), etj.
86
Po aty, fq.10-12 87
CEDEFOP, “The benefits of vocational education and training”, Reseach paper nr. 10, 2011, fq. 7
doi:10.2801/43027 88
Rauner F., Maclen R. “Handbook of Technical and Vocational Education and Training Research”, Springer
Media, New York 2008 89
Finlay I., Niven S., Young S.“Changing Vocational Education and Training”, New York 1998 90
Willis, P., McKenzie, S., Harris, R.“Rethinking Work and Learning. Adult and VE for Social Sustainability”,
Springer Media, New York 2008.
25
Kryesisht studimet empirike mbi arsimin janë kryer nga ekonomistët. Ata, duke u
përqëndruar në konceptin e “kapitalit njerëzor”, i kanë menduar këto hulumtime në kuadër
të rritjes ekonomike. Për t’iu përgjigjur disa prej qëllimeve të ngritura në këtë punim janë
shqyrtuar edhe pjesë të literaturës që kanë analizuar marrëdhënien midis arsimit profesional
dhe rritjes ekonomike. Në fakt, pjesa e parë e literaturës së marë në shqyrtim përmbledh ato
studime që kanë si qëllim të tregojnë se cili është rendimenti i arsimimit si në nivel
individual, ashtu dhe social. Rezultatet kanë treguar se në përgjithësi, sa më të larta të jenë
nivelet e arsimimit, aq më shpejt përmirësohen mundësitë e punësimit për individët, të
ardhurat janë më të larta, gjithashtu përmirësohet edhe statusi i tyre social91
. Analiza mbi
rendimentin e arsimit është pasojë e konceptit të “kapitalit njerëzor”, i zhvilluar në bazë të
teorive të Gery Becker, Jacob Mincer dhe Theodore Schultz. Këta tre autorë janë themeluesit
e kësaj teorie, në bazë të së cilës është zhvilluar më vonë një prodhmtari e gjerë shkencore, e
cila përqëndrohet në verifikimin empirik të raportit të numrit të viteve që duhen për arsimim
dhe shumës së të ardhurave të fituara nga punëtori92
. Termi lidhet ngushtësisht me konceptet
e njohurisë, aftësisë dhe arsimimit. Me “kapital njerëzor” kuptohet, “tërësia e njohurive,
aftësive, kompetencave, emocioneve, që fitohen gjatë jetës nga një individ me qëllimin për të
lehtësuar arritjen e mirëqënies personale, sociale dhe ekonomike93
”. Kjo teori, supozon se,
arsimimi për një individ është një investim i burimeve aktuale që ai disponon, (koha e
shpenzuar dhe kostot direkte të nevojshme për ndjekjen e shkollës), në menyrë që në të
ardhmen këto burime të sjellin të ardhura ose përfitime. Në këtë këndvështrim, kapitali
njerëzor është i ngjashëm me kapitalin fizik, siç janë fabrikat, makinat, etj. Mund të
investohet në të (nëpërmjet arsimimit, trajnimit) dhe të ardhurat e dikujt do të varen pikërisht
nga rendimenti i aseteve intelektuale që zotëron. Ndryshe nga kapitali fizik, “kapitali
njerëzor”, për nga natyra që mbart, mishërohet tek investitori. Kjo ndodh, sepse ai nuk mund
të ndahet nga pronari i tij. Për më tepër, ky mishërim kërkon kohë, sepse aftësitë e reja
mësohen gradualisht94
. Në fakt, “kapitali njerëzor” formohet në mënyrë progresive nëpërmjet
mbështetjes së kostove reale dhe figurative. Për arsimin, kostot reale janë; pagesa e taksave
91
CEDEFOP, “Lobour market outcomes of vocational education in Europe, Evidence from European Union
labour force survey”, Research paper nr. 32, 2013, fq.15. doi: 10.2801/44683 92
Sandona, L., “La teoria del capitale umano e il concetto di persona”, fq. 1. Shiko në: http://www.cattolici-
liberali.com/pubblicazioni/libri/QuaderniDiTeoria/2009/n.8-2009.pdf 93
OECD, “The Well-being of Nations. The role of human and social capital”, 2001, fq. 19
http://www.oecd.org/site/worldforum/33703702.pdf 94
CEDEFOP, “The economic benefits of VET for individuals”, Research paper nr. 11, 2011, fq. 13
doi: 10.2801/43136
26
shkollore, koha e viteve të studimit dhe si pasojë e kësaj të fundit, mungesa e të ardhurave95
.
Duhet patur parasysh se, si ndodh me kapitalin fizik ashtu edhe “kapitali njerëzor” me
kalimin e kohës zhvlerësohet, veçanërisht kur del në harresë dhe nuk përdoret. Gjithashtu,
ndryshimet shoqërore dhe teknologjike shoqërohen me nevojën për përvetësim të
vazhdueshëm të njohurive të reja. Kjo për faktin se sjellin ndryshime tek aftësitë dhe
kompetencat që kërkohen prej tregut të punës.
Dy janë kategoritë e individëve që duhet të investojnë më tepër në aftësi të reja:
Së pari, të rinjtë të cilët duhet të vendosin se çfarë lloje aftësish dhe shkathtësish duhet
të zhvillojnë.
Së dyti, punonjësit e moshuar, aftësitë e të cilëve janë vjetëruar si pasojë e
ndryshimeve tekonologjike, gjë që e zvogëlon rendimendin e kapitalit që ata
zotërojnë96
.
Përveçse autorëve klasik, shumë të tjerë kërkojnë të shpjegojnë rritjen ekonomike në bazë të
teorisë mbi “kapitalin njerëzor”97
. Në këtë pikë përmendim: Card D. me studimin“The
casual effect of education on earnings” i vitit 199998
. Studimin e vitit 1995 të Harmon dhe
Walker, “Estimates of the economic return to schooling for the United Kindom99“
. Colm
Harmon në “ The returnes to education. A review of evidence, issues and deficiencies in the
literature100
”. Këta autorë, duke kryer një analizë të literaturës, mbi teorinë e kapitalit
njerëzor, nxjerrin konkluzionin se; “të ardhurat mesatare të individëve shtohen me rritjen e
nivelit të arsimit”. Walker dhe Zhu në vitin 2001 duke u nisur nga analizimin i Labour Force
Survey në Britaninë e Madhe, arrijnë në përfundimin që “me kalimin e kohës, përfitimet nga
arsimimi janë të larta dhe të qëndrueshme si për meshkujt, ashtu dhe për femrat101
”. Në një
studim të vitit 2008, Hanushek dhe Woessmann dokumentojnë; “aftësitë njohëse (konjitive)
të popullsisë janë të lidhura ngushtë me të ardhurat individuale, me rritjen ekonomike si dhe
95
Sandona, L. (2009). “La teoria del capitale umano e il concetto di persona”, 2009, fq. 4. http://www.cattolici-
liberali.com/pubblicazioni/libri/QuaderniDiTeoria/2009/n.8-2009.pdf 96
CEDEFOP, (2011). “The economic benefits of VET for individuals”, Research paper nr. 11, 2011, fq. 19-20
doi: 10.2801/43136 97
Lovaglio P., Vittadini G., “Il concetto di capitale umano e la sua stima”, fq. 2. Shiko në:
http://www.statistica.unimib.it/utenti/lovaglio/16.pdf 98
Card D.“The casual effect of education on earnings”, Handbook of Labour Economics, Vol. 3, kapitulli 3,
1999, (fq. 1801-1863). Gjendet në: http://davidcard.berkeley.edu/papers/causal_educ_earnings.pdf 99
Harmon C., Walker I., “Estimates of the economic return to schooling for the United Kindom”. American
Economic Review, 1995, Vol. 85, Nr. 5, (fq. 1278-1286). Gjendet në: http://hdl.handle.net/10197/647 100
Harmon C., Oosterbeek H., Walker, I. (2000). “The returnes to education: a review of evidence, issues and
deficiencies in the literature”. Gjendet në: http://cee.lse.ac.uk/ceedps/ceedp05.pdf 101
Walker I., Zhu Y., “The returns to education evidence from the labour force surveys”. University of
Warwick/Coventry, Research Report RR313, November 2001. Gjendet në:
http://dera.ioe.ac.uk/4656/1/RR313.pdf
27
me shpërndarjen e të ardhurave në nivel shoqëror”102
. Në këtë kontekst, njohuria është ajo
që ka vlerë dhe jo thjesht koha e kaluar në shkollë ndaj, vendet duhet t’i kushtojnë më shumë
rëndësi rritjes së cilësisë në shkolla103
. Veçanërisht, vendet në zhvillim duhet ta ndjekin këtë
çeshtje me rigorozitet të madh. Në përfundim të njëjtë këta autorë, arrijnë dhe në studimin
tjetër “Do better schools lead to more growth?104
”, të vitit 2012. Zhvillimi dhe përmirësimi
i cilësisë së arsimit luan një rol kyç jo vetëm në rritjen dhe përmirësimin e të ardhurave për
individin, por edhe në rritjen ekonomike. Rezultate të ngjashme vihen re edhe në Shqipëri
ku të dhëna të INSTAT nxjerrin në pah që niveli i varfërisë ulet me rritjen e nivelit arsimor
të individëve. Në të njëjtin këndvështrim, shkalla e punësimit është dukshëm më e lartë
për personat me arsim të lartë dhe ata me arsim të mesëm profesional105
.
Arsimi profesional është vetëm një nga zgjedhjet e mundshme të shkollimit. Për të dalluar
pikat e forta dhe të dobta të tij ai krahasohet me arsimin e mesëm të përgjithshëm106
. Mbi
këtë çështje është e rëndësishme të vëmë në dukje se, AP-ja shpesh, vuan nga konkurenca me
arsimin e mesëm të përgjithshëm përsa i takon statusit dhe shfaqet vetëm si një “zgjedhje e
dytë” për të rinjtë”107
. Pjesa e dytë e literaturës e marrë në shqyrtim lidhet me studimet e
kryera për të parë cilat janë përfitimet ekonomike dhe sociale të arsimit profesional kundrejt
atij të përgjithshëm. Autorë të tillë si Ryan108
, Billet109
, etj., theksojnë rëndësinë e arsimit
profesional në zhvillimin e kompetencave dhe aftësive të lidhura me punën, në mënyrë që të
ndihmohet punësimi në profesione specifike. Të tjerë theksojnë rëndësinë e njohurive
themelore në matematikë, komunikim dhe letërsi, të cilat fitohen me anë të programeve të
arsimit të përgjithshëm, nën supozimin se: “aftësitë e veçanta mund të vjetërsohen shpejt dhe
se punësimi maksimalizohet duke forcuar njohuritë themelore që individi duhet të zotërojë”.
Në këtë këndvështrim, Krueger dhe Kumar thonë: “ekonomia e vendeve, të cilat favorizojnë
102
Hanushek E., Woessmann L., “The role of cognitive skills in economic development”, Journal of Economic
Literature, vol. 46, nr. 3, 2008, fq. 657. Shiko në: http://hanushek.stanford.edu/publications/role-cognitive-
skills-economic-development 103
Po aty 104
Hanushek, E., Woessman, L., “Do better schools lead to more growth? Cognitive skills, ekonomic outcomes,
and causation”. Journal of Economic Growth, 2012, fq. 267-321. Gjendet në:
https://hanushek.stanford.edu/sites/default/files/publications/Hanushek%2BWoessmann%202012%20JEconGro
wth%2017%284%29.pdf 105
INSTAT, Tiranë 2016, “Vjetari statistikor 2011-2015”, fq. 46. 106
“Me arsimin e mesëm të përgjithshëm kuptojmë atë pjesë të sistemit arsimor që i përgatit të rinjtë për të
vazhduar studimet e mëtejshme në universitet, kurse me AP kuptojmë atë pjesë të sistemit arsimor që i përgatit të
rinjtë me kualifikimet e nevojshme për t’u punësuar.” 107
Education International,“Vocational Education and Training; literature review”, 2009, fq. 18. Shiko në:
https://download.ei-ie.org/Docs/WebDepot/091213_VET_Literature_EDITED%20AA.pdf . 108
Ryan P.,“Apprenticeship: between theory and practice, school and workplace”, Universitat Zurich, working
paper no. 64, 2011 https://moodle.adaptland.it/pluginfile.php/20825/mod_data/content/42869/2011_ryan.pdf 109
Billett S., “Vocational education, purposes, traditions and prospects”, Springer/New York, 2011
28
politika që mbështesin arsimin profesional, do të rritet më ngadalë me përparimin e
teknologjisë110
. Në fakt, theksojnë autorët, “arsimi i përgjithshëm i aftëson punëtorët për të
përdorur më me lehtësi teknologjitë e reja që hyjnë në prodhim, në krahasim me arsimin e
profesional i cili është shumë i lidhur me aftësitë specifike duke mos u dhënë mundësi
punëtorëve që të përshtaten me lehtësi me teknologjitë e reja111
”. Disa autorë të tjerë
sugjerojnë se këto sisteme mund të çojnë drejt rezultateve joefektive, sepse u kërkojnë të
rinjve që të zgjedhin rrugën që do të ndjekin përpara se të fillojnë shkollën e mesme. Në
pjesën më të madhe të vendeve, të rinjtë bëhen pjesë e arsimit profesional në moshën
14-16 vjeçare. Mbështetësit theksojnë se kjo i angazhon ata të rinjë që janë më pak të prirur
për njohuri akademike në detyra praktike dhe ndihmon në përfshirjen e tyre për punë.
Kundërshtarët theksojnë vështirësinë që përballojnë adoleshentët në zgjedhjen e një karriere
serioze dhe, se si trajnimi praktik në këtë moshë mund t’i dëmtojë në lidhje me aftësitë
akademike, të cilat lehtësojnë të nxënit gjatë gjithë jetës. Qasja e parë, mbështetja ndaj arsimit
profesional, ekziston në disa vende Europiane. Shembulli kryesor është sistemi dual i AP-së
në Gjermani, i cili ka një shtrirje të gjerë në sistemin arsimor të këtij vendi. Qasja e dytë është
kryesisht e ndjekur nga SHBA, ku në zhvillimin e arsimit të mesëm rëndësi e madhe i është
dhënë arsimit të përgjithshëm112
. Duke u nisur dhe nga panorama e mësipërme, mund të
themi se si kostot, ashtu dhe përfitimet që rrjedhin prej zhvillimit të AP-së ndryshojnë
shumë midis vendeve. Mbrojtësit e arsimit profesional theksojnë ndikimin e tij në
përshpejtimin e tranzicionit të kalimit nga shkolla në punë, duke siguruar punët e
përshtatshme dhe efektive për të diplomuarit. Sistemet duale të AP-së, të tilla si ato në Austri,
Gjermani dhe Zvicër, besohet se sigurojnë përputhjen më të mirë midis trajnimit dhe
kërkesave të tregut të punës. Kjo përkthehet në nivele më të larta të punësimit tek të rinjtë.
Këto përfundime janë të dukshme në studimin e Eichhorst W., “Does vocational training
help young people find a (good) job?113
”. Në studimin “Youth Unemployment and Vocational
Training” i realizuar në vitin 2012 prej disa autorëve114
. Në studimin e vitit 2013 të Horn D.,
sipas të cilit nxënësit hungarez që kishin ndjekur arsimin profesional të bazuar mbi punën
(çirakërinë) kishin rreth 15% më shumë mundësi të punësoheshin mbas përfundimit të
110
Krueger D., Kumar K., “Skill specific rather than General Education: A reason for US-Europe growth
differences?”, 2003, fq. 1. Shiko në: http://economics.sas.upenn.edu/~dkrueger/research/edueur.pdf 111
Po aty, fq. 2 112
CEDEFOP, “Lobour market outcomes of vocational education in Europe. Evidence from European Union
labour force survey”, Research paper nr. 32, 2013, fq.16. doi: 10.2801/44683 113
Eichhorst W. “Does vocational training help young people find a (good) job?” IZA World of
Labor/Germany, 2015. doi: 10.15185/izawol.112 114
Biavaschi C., Eichhorst W., Zimmermann K., “Youth Unemployment and Vocational Training”, IZA
discussion paper nr. 6890, 2012. Shiko në: http://ftp.iza.org/dp6890.pdf
29
shkollës sesa nxënësit e të njëjtit profil, por që kishin ndjekur arsimin profesional të bazuar
mbi shkollën115
. Shumë studime të tjera kanë arritur në përfundime të ngjashme. Në një
punim me ndikim të madh të vitit 2011 Rayan P., ka përmbledhur provat prej disa vendesh,
duke treguar se programet profesionale dhe në veçanti çirakëria, i rrit shanset për një jetë
shumë të herëshme të punës, por duke mbajtur një nivel modest të të ardhurave116
.
Ndërsa, në studimin e vitit 2006, që merrte në shqyrtim të prekurit prej reformës arsimore të
1973 në Rumani, autorët Malamud O. dhe Pop-Eleches C., nxjerrin përfundimin se të
diplomuarit prej arsimit profesional kanë më shumë gjasa për t’u punësuar si punëtorë të
kualifikuar dhe zanatçinj. Megjithatë, nuk ka ndonjë dallim të madh në mes AP-së dhe arsimit
të përgjithshëm në kushtet e rezultateve të përgjithshme, tek normat e pjesëmarrjes në
tregun e punës, nivelit të papunësisë, periudhën e paunësisë dhe të ardhurat e familjes117
.
Autorët, Dearden L., McIntosh S., e të tjerë, në një studim të vitit 2000 zhvilluar në Britani
gjetën një premisë të rëndësishme tek të ardhurat që nxirren prej kualifikimeve akademike
krahasuar me kurset profesionale, edhe pse hendeku reduktohet kur është marrë në
konsideratë koha e gjatë që duhet për të fituar kualifikime të ndryshme. Në këtë studim ata
arrijnë në përfundimin se edhe pse të ardhurat prej arsimit të përgjithshëm janë më të larta,
nuk duhet harruar koha e gjatë që nevojitet për të fituar kualifikimet e nevojshme. Nëse koha
që duhet për të fituar kualifikimin merret në konsideratë, atëherë fitimet vjetore nga arsimi
profesional afrojnë në mesatare me përfitimet që rrjedhin si pasojë e arsimimit të
përgjithshëm118
. Këta autorë theksojnë se përfitimet prej kualifikimeve varen edhe prej
dallimeve gjinore. Zakonisht, femrat kanë tendencën të arrijnë kualifikime më të larta
akademike sesa meshkujt. Femrat dhe meshkujt, kanë përfitime më të larta në varësi të
llojit të kualifikimit.119
Në 2004, McIntosh S., tregon se të ardhurat prej kualifikimeve janë
shumë të ngjashme si për meshkujt ashtu dhe për femrat, përfitimet janë pozitive edhe pse
pak më të larta për meshkujt. Këto përfitime lidhen plotësisht me llojin e kualifikimit që
merret nga meshkujt apo femrat120
. Një studim i vitit 2003 në SHBA, kryer prej Bishop J.
115
Horn D., “School-based Vocational or Workplace-based Apprenticeship Training? Evidence on the School-to
Work transition of Hungarian Apprentices”, EUI working paper MWP 2013/10, fq. 16. Shiko në:
http://cadmus.eui.eu/bitstream/handle/1814/27320/MWP_2013_10.pdf 116
Ryan P.,“Apprenticeship: between theory and practice, school and workplace”, Universitat Zurich, working
paper no. 64, 2011. https://moodle.adaptland.it/pluginfile.php/20825/mod_data/content/42869/2011_ryan.pdf 117
Malamud O., Pop-Eleches C., (2006). “General Education versus Vocational Training: Evidence from an
Economy in Transition” Shiko në: http://www.columbia.edu/~cp2124/papers/vocational_latest.pdf 118
Dearden L., McIntosh S., Myck M., Vignoles A., (2002). “The returns to academic and vocational
qualifications in Britan”, London 2002, fq. 24 Gjendet në: http://cee.lse.ac.uk/ceedps/ceedp04.pdf 119
Po aty, fq. 24 120
McIntosh S., “Further analysis of the retuns to academic and vocational qualifications”, London School of
Economics 2004. Gjendet në:
30
dhe Mane F., paraqet konkluzionin se nxënësit, të cilët kryejnë një përqindje të caktuar të
lëndëve profesionale, kanë më shumë gjasa që të fitojnë paga më të larta dhe të shfaqin
norma më të larta pjesëmarrjeje në tregun e punës, në krahasim me nxënësit e arsimit të
përgjithshëm121
. Në dy studime të ngjashme, autorët Neuman Sh. dhe Ziderman A. tregojnë
se arsimi profesional mund të jetë efektiv në rritjen e pagave për individët që janë shkolluar
në të dhe që punojnë në profesione që kanë të bëjnë me profilizimin e ndjekur. Këto
rezultate janë të dukshme si në terma afatshkurtër, ashtu dhe në terma afatgjatë122
. Ndërsa,
Andersson R. dhe Wilhelmsson M. (2013) kanë arritur në përfundimin se individët që
ndjekin shkollat e arsimit profesional, kanë rreth 6% deri në 10% të ardhura më të larta
sesa të ardhurat prej arsimit të përgjithshëm123
. Të dhënat e studimit “Returns to Vocational
Education in Portugal” zbuluan se në fillim të karrierës, punëtorët me arsim profesional kanë
një avantazh pagash rreth 2% më shumë, krahasuar me punëtorët me arsim të përgjithshëm124.
Megjithatë, të ardhurat e punëtorëve të arsimuar në shkollat e arsimit profesional rriten më
ngadalë dhe pas tetë vjet përvojë, tejkalohen nga të ardhurat e punëtorëve të arsimuar në
shkollat e arsimit të përgjithshëm. Implikimi kryesor i politikave që rrjedhin nga këto
rezultate është nevoja për t'u ofruar nxënësve të shkollave të arsimit profesional një kurrikul
të përgjithshme që është relevante, duke e harmonizuar me pjesën profesionale. Përderisa
aftësitë e lidhura me punën janë veçanërisht të rëndësishme për të siguruar një tranzicion të
qetë nga shkolla në tregun e punës, nxitja e aftësive të përgjithshme duket të jetë veçanërisht e
rëndësishme në të ardhmen125
.
Një pjesë e diskutimit, në lidhje me përparësitë dhe dizavantazhet mes arsimit të përgjithshëm
dhe atij profesional ka të bëjë me performancën e aftësive në një ekonomi dinamike, ku
aftësitë duhet të përshtaten me ndryshimet teknologjike. Hanushek, Woessmann dhe Zhang
janë të parët që kanë analizuar diferencat në punësim për individët e diplomuar në arsimin e
http://eprints.lse.ac.uk/19472/1/Further_Analysis_of_the_Returns_to_Academic_and_Vocational_Qualifications
.pdf 121
Bishop J., Mane F., “The impacts of career-technical education on high school compeletion and labor
market success”, CAHRS/Cornell University, Working paper 03-18, 2003, fq. 23 Gjendet në:
http://digitalcommons.ilr.cornell.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1036&context=cahrswp 122
Newman Sh., Ziderman A., (1991 + 1999). “Vocational Schooling, Occupational Matching, and Labor
Market Earnings in Israel”; “Vocational Education in Israel. Wage effects of the VocEd-Occupation Match”.
Shiko në: http://econ.biu.ac.il/files/economics/shared/people/Neuman/neumanziderman1999.pdf
http://econ.biu.ac.il/files/economics/shared/people/Neuman/14_neuman_1991.pdf 123
Andersson R., Nabavi P., Wilhelmsson M., “The impact of vocational education and training on income in
Sweden”, Sweden Royal Institute of Technology, Working paper nr. 04, 2013, fq. 29. Shiko në:
https://www.dropbox.com/s/wpzakvscw1gs8dl/WP201304.pdf 124
Oliveira S. “Returns to Vocational Education in Portugal”, Investigaciones de Economia de la Education nr.
10, 2015, fq. 741. Gjendet në: http://repec.economicsofeducation.com/2015madrid/10-37.pdf 125
Po aty, fq.741
31
përgjithshëm kundrejt atij profesional në vendet europiane. Në analizën e tyre përshkruese,
ata kanë theksuar se; “ndërsa arsimi profesional mund të gjenerojë aftësitë që mbështesin
kalimin e shpejt për në tregun e punës, këto aftësi të njëjta me kalimin e kohës, mund të behen
të vjetërsuara në një normë më të shpejtë, duke sjellë kështu humbjen e aftësive për punë në
terma afatgjatë”. Për më tepër, individët e angazhuar në programet e arsimit të përgjithshëm
janë me shumë gjasa të prirur për të vazhduar studimet, në krahasim me ata që ndjekin
arsimin profesional, duke përmirësuar në këtë mënyrë rezultatet e tyre afatgjata. Autorët kanë
treguar se përparësitë fillestare që të jep arsimi profesional për të hyrë në tregun e punës, kanë
tendencën të ulen me kalimin e moshës126
. Në analizën krahasuese për 18 vende europiane,
këta autorë gjetën se individët që kanë frekuentuar arsimin e përgjithshëm me kalimin e kohës
kanë një probalilitet më të lartë punësimi sesa individët që kishin ndjekur arsimin
profesional127
. Në të njëjtën linjë gjenden edhe Brunello G. dhe Rocco L., të cilët në
studimin “The labour market effects of academic and vocational education over the
lifecycle” tregojnë se, përsa i takon punësimit me kalimin e kohës, avantazhi i arsimit
profesional për të filluar punë më shpejt zvogëlohet, por pa u kthyer në një dizavantazh për
moshat e mëdha. Lidhur me rritjen e të ardhurave sipas autorëve, janë aftësitë e vet individit
ato që luajnë një rol më të madh, sesa ndjekja ose jo e arsimit profesional128
. Megjithatë
ekzistonin diferenca të mëdha midis vendeve. Dallimi ndërmjet orientimeve të ndryshme të
arsimit, mund të ketë implikime të rëndësishme për rritjen afatgjatë. Arsyeja është se arsimi
profesional ka tendencë të jetë i specializuar dhe për këtë shkak, favorizon të mësuarin vetëm
të teknologjive aktuale. Në të kundërt, arsimimi i përgjithshëm, ndërsa eshtë shumë më i
kushtueshëm për individin për të arritur njohuritë e duhura, lejon një përshtatje më të
shpejtë dhe më të mirë me teknologjitë e reja që mund të plotësojnë ose të zëvendësojnë në të
ardhmën teknologjinë aktualisht në përdorim. Duke përdorur këtë argument, autorët
Krueger D. dhe Kumar K., shpjegojnë diferencat e rritjes ekonomike të vëzhguara mes
Evropës dhe SHBA-së, gjatë dekadave të fundit. Politikat arsimore evropiane, të cilat në
përgjithësi favorizojnë edukim të specializuar profesional, ishin relativisht të suksesshme
gjatë viteve 1960 dhe 1970, kur kufiri i teknologjisë ndryshonte ngadalë. Në ato vite, Evropa
arriti SHBA-në në zhvillimin ekonomik. Nga vitet 1980, kur shkalla e ndryshimit në
126
Hanushek E., Schwerdt G., Woessmann L., Zhang L., “General Education, Vocational Education, and
Labor-Market Outcomes over the Lifecycle”, The Journal of human Resources,Vol. 52, nr. 1, 2015.
http://hanushek.stanford.edu/sites/default/files/publications/Hanushek%2BSchwerdt%2BWoessmann%2BZhang
%202017%20JHR%2052%281%29_0.pdf 127
Po aty, 2015 128
Brunello G., Rocco L., “The labour market effects of academic and vocational education over the lifecycle:
Evidence from two British cohorts”, IZA/World of labor, discussion papers nr. 9275, 2015. Shiko në:
http://ftp.iza.org/dp9275.pdf
32
teknologji është përshpejtuar, hendeku i rritjes ekonomike mes SHBA-së dhe Evropës është
zgjeruar. Në këtë mënyrë, është favorizuar prirja e SHBA-së për të përdorur më tepër
arsimin e përgjithshëm kundrejt arsimit profesional129
. Shkaku qëndron në faktin se
individët që kanë ndjekur shkollat profesionale, të mësuar me vetëm një lloj aftësie dhe
kompetence, nuk janë fleksibël dhe përshtaten me vështirësi me ndryshimet që ndodhin.
Ky argument, duhet të sqarohet më tej, sepse interpretimi i këtyre gjetjeve kushtëzohet prej
segmentimit të tregut të punës, prej kufizimit të të dhënave si dhe prej afatit kohor të
shkurtër marrë në shqyrtim. Sistemet evropiane të arsimit profesional, ndryshojnë shumë
midis vendeve. Disa duket se janë plotësisht të efektshme. Në veçanti, sistemi gjerman tregon
se programet e mirëorganizuara të AP-së mund të sigurojnë kompetenca, të cilat plotësojnë
aftësitë e avancuara të arsimit të përgjithshëm të nivelit të lartë. Në këtë mënyrë, këto
programe ndihmojnë në uljen e nivelit të papunësisë tek të rinjtë. Këtu nuk duhet harruar
se, si pasojë e papërsosmërisë së tregut dhe aversionit ndaj rrezikut, vet individët nuk
ngurrojnë të investojnë në arsimin profesional krahasuar me atë të përgjithshëm130
, pikërisht
sepse AP-ja siguron hyrje më të shpejt dhe me kualifikime më të qëndrueshme për në
tregun e punës. Autorja Rzepk S. në “Labor market returns to college education with
vocational qualifications” vë në dukje se studentët e regjistruar në arsimin e lartë por me
formim të arsimit profesional mbas përfundimit të studimeve shfaqin një nivel të ngjashëm
punësimi dhe stabiliteti në punë si ata që vazhdojnë një karrierë të bazuar në trajnime
profesionale. Edhe pse regjistrimi në arsimin e lartë për këtë kategori studentësh shoqërohet
me rreth 43% më shumë mundësi për të patur fitime më të larta, rikuperimi i kostove të
mundësive të regjistrimit në universitet është një proçes i gjatë dhe i rrezikshëm131
.
Të tjera studime kanë treguar se për të rinjtë e diplomuar në shkollat e arsimit profesional
probabiliteti për të gjetur një punë të parë më të qëndrueshme është mesatarisht i lartë.
Përmendim, artikullim e Strawinski P., e të tjerë që kanë nxjerrë përfundime të ngjashme për
të rinjtë në Poloni132
. Eichhorst W., si e kemi cituar më lart në arrtikullin “Does vocational
training hepl young people find a good job?”, vë në dukje se formimi profesional, (në
mënyrë të veçantë në formën e tij duale), kur kombinon shkollimin profesional dhe të
129
Krueger D., Kumar K., 2003, “Skill-specific rather than General Education: A reason for US-Europe
grouth differences?” Shiko në: http://economics.sas.upenn.edu/~dkrueger/research/edueur.pdf 130
CEDEFOP, “The impact of vocational education and training on company performance”, Research paper nr.
19, 2011. doi:10.2801/37083 131
Rzepka S., “Labor Market Returns to College Education with Vocational Qualifications”, Ruhr economic
papers, nr. 633, Germany, 2016. http://dx.doi.org/10.4419/86788737 132
Strawinski P., Bronitowska P., Majchrowska A., “Returns to vocational education, evidence from Poland”,
University of Warsaw, working papers nr. 16, 2016. Gjendet në:
https://www.wne.uw.edu.pl/files/6414/6610/0154/WNE_WP207.pdf
33
mësuarit të strukturuar në vendin e punës, është konsideruar të jetë një nga zgjidhjet më të
rëndësishme politike në luftimin e papunësisë tek të rinjtë133
. Dëshmitë në dispozicion
mbështesin këtë perceptim. Por, kërkesat institucionale për të patur një sistem më të
suksesshëm të formimit dhe arsimit profesional, duhet të merren parasysh nga pikëpamja e
politikës. Përfundimet e këtij artikulli janë:
Arsimi dhe formimi profesional në nivelin e mesëm mund të lehtësojë tranzicionin
nga shkolla në punë, ndërsa furnizon punëdhënësit me punëtorë të trajnuar.
Arsimi dhe formimi profesional dual, i cili kombinon mësimin e strukturuar në vendin
e punës me trajnim në klasë, të çon në aftësi të certifikuara që janë të rëndësishme për
punëdhënësit dhe i ndihmon nxënësit të kenë lëvizshmëri më të madhe në tregun e
punës.
Vendet me programe të forta të formimit profesional janë në një pozitë më të mirë për
të shmangur rritje të papunësisë tek të rinjtë, madje edhe në kohë të vështira134
.
Në përgjithësi gjetjet e këtyre studimeve ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme midis
vende dhe periudhave të ndryshme kohore. Një nga kufizimet kryesore të studimeve të
përmendura më lart, qëndron në faktin se, duke u fokusuar në periudhën e tranzicionit të
kalimit nga shkolla në punë, ata adoptojnë një perspektivë afatshkurtër, duke neglizhuar
efektet afatgjata të arsimit profesional. Megjithatë, disa rezultate të rëndësishme duket se
kanë dalë nga këto studime.
Së pari, efektiviteti i arsimit profesional, varet nga kërkesa lokale për punë në sektorin
privat si dhe nga aftësia e vet individëve për të gjetur punë në profesionin e tyre.
Së dyti, studimet të kryera mbi zgjedhjen që bëjnë individët, (arsim profesional
kundrejt atij të përgjithshëm), kanë treguar se AP është i dobishëm si për meshkujt
ashtu dhe femrat për rritjen e të ardhurave dhe gjetjes së një pune të qëndrueshme.
Së treti, në raport me të rinjtë që kanë përfunduar studimet në arsimin e përgjithshëm,
të rinjtë e diplmuar në shkollat e arsimit profesional, gëzojnë një kalim më të shpejt
drejt tregut të punës. Puna e tyre e parë është afër kualifikimeve që zotërojnë dhe
zakonisht nuk kanë vështirësi me aftësitë dhe kompetencat që kërkohen nga vendi i
punës.
133
Eichhorst W., “Does vocational training help young people find a (good) job?”, IZA/World of Labor, 2005,
f. 1 doi: 10.15185/izawol.112 134
Po aty, fq.1
34
Padyshim që efektet pozitive të arsimit profesional tek individët, varen edhe nga shumë
faktorë personal të vet nxënësve, siç janë prirjet e tyre dhe background-i i familjes. Siala
dhe Ammar në “Vocational and general education of girls and boys in Tunisia” theksojnë që
zgjedhja e arsimit profesional prej të rinjve ndikohet prej shkollimit të prindërve, të ardhurave
dhe madhësisë së familjes, vendodhjes urbane, sektorit të aktivitetit ekonomik të babit si dhe
gjinisë së të rinjve, me vajzat që më së shumti vazhdojnë arsimin e përgjithshëm135
. Në
studimin e vitit 2004 “Factors that influence participation in secondary vocational
education” autorët (Agodini R., Uhl S. dhe Novak T.), arrritën në përfundimin se tre janë
tipet e studentëve që më së shumti ndjekin arsimin profesional; studentët që kanë arritje të
ulta akademike, ata që nuk kanë më aspirata për të vazhduar studimet e mëtejshme dhe ata që
kanë një background të ulët socio-ekonomik. Vihet re se edhe nxënësit me aftësi të kufizuara
apo me probleme në sjellje ndjekin më së shumti këtë lloj arsimi. Autorët argumentojnë se
“përqindja e lartë e këtyre nxënësve në AP lidhet me arritje të ulta në mësime dhe jo me
paaftësitë e tyre”136
. Faktikisht, arsimi profesional perceptohet si zgjidhja për të përmirësuar
mundësitë e të rinjve, të cilët nuk i kanë burimet e nevojshme, aftësitë apo motivimin për të
vazhduar studimet e larta. Bibbee A., vë në dukje se AP për shkak të natyrës së tij të
aplikuar, luan një rol qëndror në forcimin e lidhjeve midis arsimit dhe botës së punës dhe
ndihmon në motivimin e nxënësve, duke parandaluar shkallën e lartë të braktisjes së
shkollës137
. Të tjerë studiues theksojnë; “AP garanton shkathtësi dhe aftësi të dobishme që i
përgatisin të rinjtë për të hyrë në forcat e punës duke përmirësuar edhe shanset e tyre për një
karrierë të sukseshme profesionale”138
. Ky raport është i ndryshëm për vende të ndryshme.
Në ato vende ku sistemi i arsimit profesional është shumë i fortë dhe ka lidhje të ngushtë me
komponentët e punës, të rinjtë që e kanë përfunduar shkollën kanë më shumë mundësi për
t’u punësuar, sesa të rinjtë që përfundojnë arsimin e përgjithshëm. Në këto vende përqindja e
nxënësve që punësohen një vit pas mbarimit të shkollimit është e lartë për faktin, sepse këta të
rinj vendosen në kontakt me punëdhënësit relativisht shumë shpejt. Në anën tjetër, të rinjtë në
vendet ku komponenti i punës në sistemin e arsimit profesional është më pak i zhvilluar,
135
Siala M., Ammar N.B., 2014, “Vocational and General Education of Girls and Boys in Tunisia: The effects
of income and parental education”, Euroasian Journal of Social Sciences, 2 (1), 2014, fq.11-19. Gjendet në:
http://eurasianpublications.com/pdf/ejss/EJSS-2.pdf 136
Agodini R., Uhl S., Novak T., “Factors that influence participation in secondary vocational education”,
Princeton, NJ, 2004, fq. 15 Gjendet në: http://files.eric.ed.gov/fulltext/ED518742.pdf 137
Bibbee A., “Improving school-to-work transitions in New Zealand”, OECD, Working papers nr. 1087, 2013,
fq. 43. Gjendet në: http://dx.doi.org/10.1787/5k40d6b633hl-en 138
Eichhorst W., Rodriguez N., Schmidl R., Zimmermann K., “A roadmap to vocational education and
training systems around the world”, IZA discussion paper nr. 7110, 2012, fq. 4. Shiko në:
http://repec.iza.org/dp7110.pdf
35
përjetojnë vështirësi më të mëdha për t’u integruar në tregun e punës. Nga sa më sipër mund
të themi se, suksesi apo jo i programeve arsimore profesionale varet nga një sërë faktorësh që
lidhen me veçantitë e çdo konteksti kombëtar. Prej të dhënave të ndryshme është vërtetuar se,
përfshirja dhe përvoja praktike gjatë edukimit po tregohet më e suksesshme se arsimi i
përgjithshëm në promovimin e karrierës së të rinjve në periudhën afatshkurtër dhe të mesme.
Stastistika të tjera sugjerojnë pse arsimi profesional perceptohet si zgjidhja që u mundëson të
rinjve fitimin e aftësive që janë të vlerësueshmme për në tregun e punës dhe ndihmon në
punësimin e qëndrueshëm të tyre. AP-ja shihet si alternativa e vetme për nxënësit që kanë
arritje të ulta akademike dhe ata me rrezik të braktisjes së shkollës. Disa studime të tjera kanë
treguar se ky sistem është më efektiv kur ka një lidhje të fortë midis tij dhe punës që do të
kryehet më vonë. Një studim i tillë, i kryer në Izrael, duke përdorur të dhënat e
kualifikimit në shkollat e mesme, arriti në përfundimin se, arsimi dhe formimi profesional
sjellin përfitime vetëm nëse ka një përputhje midis arsimit dhe punës se të diplomuarëve139
.
Efektet pozitive mbi pagat dhe aftësisë për punë të atyre që kanë përfunduar arsimin
profesional janë të konfirmuara dhe nga studime të tjera. Me pak fjalë, të dhënat pohojnë se
rrugët e arsimit profesional dhe atij të përgjithshëm ofrojnë atë për të cilën janë dizenjuar. AP
është përshtatur me forcë për tregun e punës, ndërsa arsimi i përgjithshëm, në këtë nivel,
shihet si një hap drejt arsimit të lartë.
Si kemi treguar edhe më lart, përfitimet që vijnë prej zhvillimit të arsimit profesional kanë
forma dhe intensitete të ndryshme në kohë. Individët u gëzohen përfitimeve që rrjedhin si
pasojë e përmirësimit të të ardhurave, e rritjes së shanseve te punësimit, aftësisë për të
mësuar gjatë gjithë jetës, përmirësimit të kushteve të punës, rritjes profesionale, etj. Nga ana
tjetër, edhe punëdhënësit kanë shumë përfitime prej zhvillimit të sistemeve të arsimit
profesional. Më i rëndësishmi pa dyshim, është shtimi i produktivitetit. Pjesa e tretë e
literaturës së shqyrtuar lidhet me rolin e AP-së në zhvillimin e bizneseve. Përveçse, rritjes
së produktivitetit efektet pozitive të AP-së, në performancën e kompanive, kanë lidhje dhe
me cilësinë e prodhimit, inovacionin, rritjen e punësimit, etj. Raporti i vitit 2011 nga
CEDEFOP me titull “The impact of VET on company performance” tregon për ndikimin
pozitiv të këtij sistemi në performancën e kompanive. Në bazë të provave të mbledhura,
autorët e këtij raporti konkludojnë se arsimi dhe formimi profesional, kanë një ndikim pozitiv
në ecurinë ekonomike të firmave në të gjithë treguesit e performancës, mbi produktivitetin,
139
Eichhorst W., “Does vocational training help young people find a (good) job?”, IZA/World of Labor, 2005,
fq. 7 doi: 10.15185/izawol.112
36
cilësinë, inovacionin, rritjen e punësimit dhe tregues të tjerë shumëdimensionalë140
.
Studiuesja Hoeckel K. argumenton; “avantazhet përsa u takon punëdhënësve mund të maten
në mënyra të ndryshme, zakonisht ato dalin prej perfomancës së mirë të punëtorëve të
trajnuar.” Në këtë mënyrë punëdhënësit kanë përfitime, sepse kursejnë kostot që do të duhet
të bënin nëse do të punësonin punëtorë të pakualifikuar, duke përfishirë proçesin e rekrutimit,
integrimin e tyre në proçesin e punës me rrezikun se mund të punësohet një individ i cili nuk
është i njohur me përvojat e mëparshme të kompanisë, duke shtuar kështu koston në trajnimin
e tij, etj141
. Në këtë pikë, Billet S. shpreh një dilemë të madhe të arsimit profesional, që vjen si
pasojë e interesave dhe qëllimeve të aktorëve të përfshirë në të. Sipas tij, individët zakonisht
preferojnë të fitojnë njohuri dhe aftësi të përgjithshme që do t’i lejonin të kishin mundësi të
lëviznin midis profesioneve, në kontrast bizneset janë të interesuar në trajnimet që sigurojnë
aftësi dhe njohuri specifike të cilat lidhen me nevojat e tyre142
.
Pa dyshim që përfitimet e arsimit profesional nuk lidhen vetëm me përmirësimin e anës
ekonomike për individët dhe bizneset, zhvillimi i tij, sjell efekte pozitive edhe në aspekte të
tjera të jetës shoqërore duke ndihmuar në rritjen dhe përmirësimin e kapitalit social143
. I
përshkruar nga OECD si “një rrjet normash, vlerash dhe kuptimesh të përbashkëta që u
mundësojnë individëve dhe grupeve të besojnë njëri-tjetrin dhe të punojnë së bashku144
”.
Anëtarët e një komuniteti që zotërojnë një kapital të fortë social ka të ngjarë të jenë aktivisht
të angazhuar në grupe sociale dhe të komunitetit, ka të ngjarë të kenë një gamë të larmishme
njohjesh, të marrin kohë për të qënë vullnetar dhe të jenë politikisht të interesuar dhe
organizuar, veçanërisht për problematikat e komunitetit ku bëjnë pjesë145
. Për shkak të
mënyrës sesi funksionon shoqëria, përfitimet sociale të nxitura prej AP-së janë shumë më
të vështira për t’u matur. Ndër studimet kryesore janë ato që fokusohen në; marrëdhëniet
midis brezave, kohezionit social, integrimit social dhe reduktimit të krimit. Shumë vende
raportojnë për efektet pozitive të arsimit dhe formimit profesional në integrimin e grupeve
140
CEDEFOP,“The impact of vocational education and training on company performance”, Research paper nr.
19, 2011, fq. 8. doi:10.2801/37083 141
Hoeckel K., “Costs and benefits in vocational education and training”, OECD, 2008, fq. 12-15 Gjendet në:
http://www.oecd.org/education/innovation-education/41538706.pdf 142
Billett S., “Vocational education, purposes, traditions and prospects”, Springer/New York, 2011. 143
“Koncepti i kapitalit social është zhvilluar nga një numër teoricentësh, duke përfshirë Pierre Bordieu, Jean-
Claude Passeron, James Coleman apo Robert Putnam, etj. Janë tre element të kapitalit social, të quajtur
“bonding, bridging dhe linking”. Bonding ndodh kur njerëzit zhvillojnë një rrjet lidhjesh me ata njerëz me të
cilët kanë diçka të përbashkët. Bridging ndodh kur njerëzit zhvillojnë një rrjet lidhjesh ose marrëdhëniesh me
njerëz që janë ndryshë nga vetja. Linking ndodh kur njerëzit zhvillojnë lidhje me institucionet, p.sh. një agjenci
qeveritare apo ofrues shërbimi”. Informacioni marrë nga: https://www.socialcapitalresearch.com 144
Informacioni marrë nga: https://www.oecd.org/insights/37966934.pdf 145
Priest S., “What is social capital and how can vocational education and traning help develop, it?”,
NCVER/Australia, 2009, fq. 4 Gjendet në: https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED507167.pdf
37
të dizavantazhuara dhe të margjinalizuara, të cilat janë të përjashtuara nga tregu i punës. Si
shembull, në Shqipëri është studimi i përmendur më parë nga Xhumari M. dhe Dibra S.
Autorët, theksojnë se arsimi profesional ka efekte shumë pozitive në përfshirjen sociale të
grupeve të margjinalizuara dhe në rritjen e kohezionit social146
. I realizuar me nxënësit e
shkollave profesionale në Durrës, Tiranë dhe Elbasan, ndër të tjera, në këtë studim thuhet
se, faktorët psikosocialë kanë ndikim të madh në procesin e vendimmarrjes së adoleshentëve
për të vazhduar shkollën në sistemin e arsimit profesional apo jo. Studime të ngjashme janë
kryer dhe për Maqedoninë, Kosovën, Izraelin dhe Turqinë ku tek të gjithë është vërejtur
rëndësia që ka AP në përmirësimin e situatatës sociale dhe të punësimit për të rinjtë e
shtresave më vulnerabël të shoqërisë147
. Në të njëjtën linjë është edhe artikulli “What is social
capital and how can vocational education and traning help develop, it? Autori ka arritur në
përfundimin se, ofruesit e arsimit profesional përveçse kompetencave specifike të kursit,
luajnë një rol të rëndësishëm në krijimin tek nxënësit të besimit dhe vetëbesimit dhe të një
rrjeti të zhvilluar lidhjesh për ta. Këto përfitime mund t’i ndihmojnë të rinjtë, veçanërisht ata
të margjinalizuar, që të vazhdojnë studimet e mëtejshme ose të fitojnë punësim të shpejtë148
.
Referuar Strathdee R., në Zelandën e Re, programet e AFP-së kanë krijuar një rrjet kapitali
social striktërisht i rregulllar edhe pse i kufizuar në qëllime, duke krijuar një rrjet
profesionishtësh midis ofruesëve të AP-së dhe punëdhënësve149
. Nga Portugalia gjetjet
përfundimtare të studimeve, raportojnë se, efektet e arsimit profesional në zhvillimin
social dhe civil janë jo përfundimtare si pasojë e transformimeve shoqërore që janë të vështira
dhe zakonisht kërkojnë kohë për t’u matur. Rezultatet janë; vetëbesim, vetëvlerësim, tendencë
për të mësuar vetë, etj150
. Në një studim empirik në Australi, autorët Jha N. dhe Polidano C.
gjetën të dhëna se, rritja e pjesëmarrjes në AFP është e shoqëruar me uljen e krimeve
146
Xhumari M., Dibra S., ETF 2013, “Mapping of VET education policies and practices for social inclusion and
social cohesion in the Western Balkans, Turky and Israel. Country report: Albania” Gjendet në:
https://ec.europa.eu/epale/sites/epale/files/mapping_of_vet_educational_policies_and_practicies_for_social_incl
usion_and_social_cohesion_country_report_albania.pdf 147
ETF, Interim report 2014, “VET Education Policies and practices for Social Inclusion and Social Cohesion
in Western Ballkans, Israel and Turky”. Gjendet në:
http://www.etf.europa.eu/webatt.nsf/0/BF3860F4D2654E79C1257B2B0050456C/$file/VET%20for%20Social
%20Inclusion%20-%20Interim%20Report%20-%20LSE%20Enterprise.pdf 148
Priest S., 2009, “What is social capital and how can vocational education and traning help develop, it?”,
NCVER/Australia, 2009, fq. 9 https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED507167.pdf 149
Strathdee R., “Vocational Education and Training and Social Capital in New Zealand”, Journal of
Vocational Education and Training, vol. 55, nr. 1, 2009, fq. 79. Gjendet në:
https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13636820300200219 150
CEDEFOP, “The benefits of vocational education and training”, Research paper nr. 10, 2016, fq. 17
doi:10.2801/43027
38
individuale, të drogës apo ndaj pronës151
. Studimi i CEDEFOP, “Vocational education and
training is good for you”, ka arritur në këto përfundime: “ka evidenca të shumta se, për
individët në nivel Europian, AP shoqërohet me ndryshime pozitive në shëndet, me anëtarësim
në organizata të ndryshme dhe me kënaqësinë (përbushjen) nga puna apo nga aktivitetet
e tjera152
”. Përfundime të ngjashme dallojmë edhe në studimin tjetër të CEDEFOP, sipas
të cilit trajnimet në praktikë shoqërohen me nivele shumë të larta të kënaqësisë në punë. Në
sektorët ekonomikë, ku kishte mungesa të trajnimeve, kjo ishte kthyer në një burim
pakënaqësie për punëmarrësit153
. Përsëri prej CEDEFOP, studimi “The anatomy of the
wider benefits of VET in the workplace”, vë në dukje se, përfitimet e punëdhënësve do të jenë
të plota nëse trajnimet integrohen brenda një kornize më të gjerë të zhvillimit të vazhdueshëm
profesional. Është kjo arsyeja që në trajnimin e punonjësve, kompanitë nuk duhet të
fokusohen vetëm në përfitimet financiare afatshkurtra, por duhet të synojnë përmirësimin e
performancës organizative. Këto veprimtari i motivojnë punonjësit dhe i inkurajojnë që të
angazhohen më tepër për qëllimet e kompanisë154
. Autori Mortaki S., në artikullin e titulluar
“The contribution of VET in the preservation and diffusion of cultural heritage in Greece” ka
nxjerrë përfundimin që arsimi dhe formimi profesional mund të përdoret si një mjet për të
transmetuar dhe përforcuar vlerat kulturore dhe për pasojë si një stimulues për të kuptuar dhe
vlerësuar trashgiminë kulturore. Mbi të gjitha, AFP ofron kualifikimet e nevojshme për të
gjitha detyrat e kërkuara në ruajtjen dhe mbrojtjen e trashgimisë kulturore155
. Këto rezultate
përforcojnë mesazhin se arsimi profesional është një shtyllë e rëndësishme në sistemet
arsimore të Evropës156
.
Një fushë tjetër kërkimi mbi arsimin profesional lidhet me kostot e financimit të tij. Nëse e
krahasojmë me arsimin e përgjithshëm, kostot e AP-së janë shumë të larta, për ato
profesione ku kërkohen pajisje të rënda dhe një infrastrukturë e sofistikuar. P.sh. në
Gjermani, sistemi dual i AFP-së kushton rreth 10800 euro në vit për person, shumë herë më
shumë sesa kostoja e një individi në arsimin e lartë që është 5500 Euro në vit. Për pasojë,
151
Jha N., Polidano C.,“Vocational education and Training; a path way to the straight and narrow”, University
of Melbourne Working paper nr. 21, 2016. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2814748 152
CEDEFOP, “Vocational education and training is good for you, The social benefits of VET for individuals”,
Research paper nr. 17, 2011. doi:10.2801/91710 153
CEDEFOP, “Sectoral perspectives on the benefits of vocational education and training”, Research paper nr.
22, 2012. doi: 10.2801/75439 154
CEDEFOP, “The anatomy of the wider benefits of VET in the workplace”, Research paper nr. 12, 2011.
doi:10.2801/43704 155
Mortaki, S., “The contribution of vocational education and training in the preservation and diffusion of
cultural heritage in Greece: The case of the specialty “Gardian of Museums and Archaeological Sites”, Journal
of Humanities and Social Science, vol.2 nr. 24, 2015, fq. 51-58. http://www.ijhssnet.com/journal/index/1494 156
CEDEFOP“The economic benefits of VET for individuals”, Research paper nr. 11, 2011. doi: 10.2801/43136
39
bizneset gjermane që marrin një çirak duhet të paguajnë të gjitha kostot neto157
. Kush
paguan për AP-në?
Në shumë vende, bashkëfinancimi i sistemit lejon që kostot për zhvillimin e AP-së të ndahen
midis shtetit, punëdhënësve dhe individëve. Kjo përqasje ndaj financimit të këtij sistemi
ndryshon midis vendeve dhe ndryshon në varësi të kontekstit ekonomik dhe social të këtyre
vendeve. Në përgjithësi, në sistemet e arsimit profesional të cilat bazohen në shkollat, fondet
kryesore për financimin e tyre sigurohen nga institucionet. Kurse në sistemin dual, ka një
bashkëpunim të fortë midis privatit dhe publikes, ku shteti garanton kostot e arsimit që
zhvillohet në shkolla, ndërsa punëdhënësit financojnë trajnimet në vendet e punës. Përsa i
takon sasisë, formës dhe paracaktimit të fondeve për arsimin profesional vendet ndryshojnë
shumë nga njëri-tjetri. Me pak fjalë, kostot direkte dhe indirekte të aktorëve të përfshirë në
arsimin profesional mund t’i përmbledhim kështu:
Në sistemet e bazuara mbi shkollën, studentët përballojnë pagesat për shkollat si dhe
materialet e nevojshme. Punëdhënësit përballojnë shpenzimet për stafin e trajnuesve
pagat dhe financimet e tjera. Kurse, shteti përballon financimet e institucioneve
arsimore, në të përfshihen edhe bursat, grantet dhe huat e ndryshme.
Në sistemet e bazuara mbi trajnimet në punë përmendim; individët pranojnë paga më
të ulta, punëdhënësit paguajnë paga më të larta sesa produktiviteti që këta të rinj
mund të ofrojnë, kostot e trajnimit që lidhen me materialet, administrimin dhe rrogat e
mësuesëve. Dhe së fundmi shteti kordinon këtë stistem duke bashkëpunuar me
biznesin.
Hulumtimet mbi arsimin profesional shkojnë nga avantazhet që ai mbart për punësimin e
individëve, (veçanërisht të rinjve), përmirësimet që ai sjell në jetën shoqërore, (si në
përfshirjen sociale të grupeve të margjinalizuara), përfitimet mbi kompanitë, deri tek analizat
të cilat përqëndrohen në mënyrën e financimit të këtij sistemi, etj. Studimiet në këtë fushë
janë të shumta dhe në këtë pjesë të punimit janë paraqitur veçse karakteristikat kryesore të
AP-së sipas literaturës së marrë në shqyrtim, të cilat kanë shërbyer për të shtjelluar objektivat
e studimit dhe për të krijuar skeletin teorik të analizës mbi sistemin e arsimit profesional.
157
Hoeckel K., 2008, “Costs and benefits in vocational education and training”, OECD, 2008, fq,6. Gjendet në:
http://www.oecd.org/education/innovation-education/41538706.pdf
40
2.2 Instrumentat e kërkimit për rastin studimor
Gjatë fazës së parë të studimit, (procesit të skicimit të stukturës), u vendos se për të shpjeguar
ndryshimet e ndodhura në arsimin profesional ishte më e përshtatëshme një qasje cilësore
duke përdorur studimin e rastit. Një “rast studimor” duhet ta kuptojmë si “një zgjedhje e
asaj që duhet studiuar158
, që përpiqet t’iu përgjigjet pyetjeve specifike të hulumtimit dhe
kërkon një gamë të llojeve të ndryshme të provave159
”. Përdorimi i tij në një hulumtim ka disa
përparësi, duke filluar me aftësinë për të përdorur një shumëllojshmëri të metodave të
kërkimit, (përdoren si instrumentat e metodave cilësore ashtu dhe sasiore160
), jep mundësinë
për të krijuar një raport me subjektet e kërkimit, jep mundësinë të përfitohen përshkrime
mjaftueshmërisht të pasura që mund të transferohen në situata të ngjashme dhe në fund krijon
mundësinë që studiuesi të fitojë njohuri të thella për çështjen161
. Arsimi profesional në
bashkinë e Vlorës është marrë si rast studimor me qëllimin për të shqyrtuar eksperiencën dhe
perceptimin që nxënësit, drejtuesit, punëmarrësit dhe politikëbërësit vendor kanë për
programet e AP-së. Vlora, është zgjedhur si rast studimi jo vetëm për traditën e gjatë në
shkollat e arsimit profesional, por dhe për faktin se studiuesja e njeh situatën në këtë qytet më
mirë. Pra, informacionet e nevojshme për të kryer një analizë të saktë të fenomenit kanë qënë
më të arritshme në Vlorë, sesa në rrethe të tjera. Paragrafi më poshtë përshkruan mënyrën dhe
proçedurat e zgjedhjes së instrumentave dhe kampionimit.
a. Pyetësori:
Hulumtimi në një rast studimor nuk bazohet vetëm mbi metodat dhe të dhënat cilësore. Ato
janë mbizotëruese, por të dhënat sasiore dhe analiza e tyre plotësojnë pamjen e përgjithshme
të studimit162
. Referuar Kociani A.,“në vija të përgjithshme interesimi për shqyrtimin sasior
mund të shpaloset në tri rafshe: përshkrimi, vëzhgimi dhe trajtimi i informacionit. Në rafshin
përshkrimor preferenca e shqyrtimeve sasiore lidhet me forcën sintetike të shifrave. Në
rafshin e vëzhgimit, përkufizimi i një koncepti sasior lejon krahasimin midis informacioneve
158
Stake R., “Case Studies” kapitull në “Strategies of qualitative inquiry” të N. K. Denzin & Y. S. Lincoln,
Sage publishing, 2005, fq. 134. Gjendet në: https://www.sfu.ca/~palys/Stake2003-CaseStudies.pdf 159
Gillham B., “Case Study Research methods”, Paston PrePress Ltd, London, 2000, fq. 1-2 Shiko në:
https://archive.org/stream/casestudyresearc00gill_0#page/n0/mode/2up 160
“Përdorimi i kombinuar i këtyre dy metodave siguron një kuptim të zgjeruar të problemeve të kërkimit dhe
përgjigjet e pyetjeve të ngritura merren nga një numër perspektivash të ndryshme.” Creswell J W., “Research
Design. Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches”, SAGE Publications, 2009, fq. 203. 161
Ponelis Sh. R., “Using Interpretive Qualitative Case Studies for Exploratory Research in Doctoral Studies”,
International Journal of Doctoral Studies, volume 10, 2015. http://ijds.org/Volume10/IJDSv10p535-
550Ponelis0624.pdf . 162
Gillham B., “Case Study Research methods”, Paston PrePress Ltd, London, 2000, fq. 80 Shiko në:
https://archive.org/stream/casestudyresearc00gill_0#page/n0/mode/2up
41
të mbledhura nga vende, kohë dhe vëzhgues të ndryshëm. Në rafshin e trajtimit të
informacionit del më shumë në pah epërsia dhe dobia e përdorimit të metodave sasiore163
”.
Të dhënat sasiore japin mundësinë të mbidhet informacion nga një numër i konsideueshëm
individësh. Ato janë të kategorizuara në mënyrë që të numërohen dhe mblidhen me anë të
instrumentave të tillë si pyetësorët e përdorur në anketime dhe sondazhe, me anë të të cilave
mund të bëhen përgjithësime mbi çështjen që po studiohet. Në këtë studim pyetësori, i
përbërë nga një sekuencë e paracaktuar pyetjesh164
, kishte si subjekt të anketimit nxënësit e
shkollave të arsimit profesional në Vlorë, përkatësisht, shkolla Industriale “Pavarësia” dhe
shkolla “Tregtare”. Pyetësori u realizua për të shqyrtuar perceptimin që kanë të rinjtë e
regjistruar në arsimin profesional për këtë sistem. Ndërtimi i tij bazohej si në pyetje me
përgjigje të shumëfishta, (për këto pyetje propozoheshin disa përgjigje dhe nxënësve
pjesëmarrës iu kërkua të përzgjidhnin atë që përputhej më shumë me mendimet e tyre), ashtu
dhe pyetje që kërkonin një përgjigje të saktë, (për këto pyetje nxënësit mund të zgjidhnin
vetëm ndërmjet një përgjigje pozitive ose negative, duke patur vetëm një shkallë minimale
lirie).
Në pjesën e parë të pyetësorit janë mbledhur të dhënat identifikuese që lidhen me moshën,
gjininë, klasën e regjistruar dhe profilin studimor të zgjedhur nga nxënësit. Më pas vazhdohet
me pyetjet e tjera të fokusuara mbi tre komponentë kryesor, atë të zgjedhjes së shkollës, të
përvojës përgjatë shkollës dhe të planeve pas përfundimit të saj.
Së pari, subjekti i pyetjeve përqëndrohet mbi arsyet e zgjedhjes së arsimit profesional.
Qëllimi, të kuptohen faktorët që i kanë shtyrë nxënësit në zgjedhjen e bërë.
Vlerësimin që këta të rinj kanë për arsimin profesional krahasuar me arsimin e mesëm
të përgjithshëm dhe përmirësimet që duhen kryer për të patur një strukturë më efikase.
Së dyti, kërkohet të përshkruhet eksperienca e nxënësve në shkollë. Janë bërë pyetje,
të cilat vlerësojnë nëse nxënësit janë të kënaqur me zgjedhjen e kryer. Nëse janë të
kënaqur me rezultatet e arritura në shkollë, me marrëdhëniet me mësuesit apo me
shërbimin e ofruar nga shkolla.
Dhe në fund, aspiratat për të ardhmen, nëse përgatiten për të hyrë në tregun e punës
apo për të vazhduar studimet e mëtejshme në universitet. Nëse i kanë njohuritë e
mjaftueshme për menyrën si po ndryshon tregu i punës dhe për aftësitë që kërkohen
163
Kociani A., “Udhëzues për përdorimin e paketës statistikore për shkencat sociale SPSS”, Tiranë 2008, fq. 4 164
“ Pyetjet e një pyetësori duhet të jenë të njëjta për të gjithë të anketuarit në mënyrë që informacioni i
mbledhur të jetë i krahasueshëm.” Pucci, F., “Il Questionario”, Gjendet në:
http://www2.stat.unibo.it/filippucci/statistica%20economica/materiale%20didattico/L'INDAGINE%20STATIST
ICA/IL%20QUESTIONARIO.doc
42
prej tij. Apo, nëse për planet e tyre për të ardhmen do të konsultoheshin me njerëz të
ndryshëm, me revista, gazeta, etj.
Në zgjedhjen e kampionimit për anketimin e zhvilluar me nxënësit është përdorur
kampionimi i qëllimshëm Kampionimi i qëllimshëm përcaktohet në bazë të gjykimit të
studiuesit për respondentët që zgjidhen dhe përbën një tip kampionimi jo probabël165
. Ky
kampionim është i kufizuar në lidhje me përgjithësimet e rezultateve për shkak se ka pak të
ngjarë të pasqyrojë popullsinë teorike166
. Megjithatë, si një nëngrup i popullsisë më të madhe
është ndërtuar për t'i shërbyer një nevoje të veçantë. Studiuesi mund të ketë një grup të
posaçëm në mendje apo të mos jetë i mundur aksesi ndaj gjithë popullatës teorike. Pra,
mënyra e përzgjedhjes së tij qëndron në njohuritë që studiuesi ka për popullatën dhe mbi vetë
studimin. Përfshihen në kampionim jo vetëm ata që janë të arritshëm por edhe që plotësojnë
kriteret e përcaktuara167
. Në këtë punim, të dhënat e kampionimit janë mbledhur në shkollat
e arsimit profesional të bashkisë së Vlorës. U vendos për këtë zgjidhje, sepse Vlora ka një
traditë të gjatë në arsimin profesional, (shkolla Tregtare është hapur më 1924), dhe
njërëzit e përfshirë në të do të ofronin informacion shumë të vlefshëm për çështjen në fjalë.
Faktorë të tjerë kanë qënë mungesa e kohës dhe logjistikës së nevojshme për të shkuar
në qytetet e tjera, si dhe njohja më e saktë që studiuesja ka për këtë qytet. Kampionimi me
nxënësit ishte përfaqësues lidhur me aspektin e moshës, të gjinisë, të klasave dhe profileve
mësimore ndjekur nga nxënësit. Të dhënat e pyetësorit u morën prej 167 nxënësve, të moshës
15 deri 19 vjeç. Numri më i madh i pjesëmarrësve në anketim ka qënë i grupmoshës 15-
16vjeç, duke përshirë një përqindje prej 56.9% te kësaj moshe, pastaj 36.5% ka qënë
kampionimi i moshës 17-18 vjeç dhe vetëm 6.6% janë të anketuarit e moshës 19 vjeç.
Tabela 2. Grupmosha
165
Kocan A., “ Metodat e kërkimit sasior në shkencat sociale”, UFO Press, 2009, fq. 41. 166
Po aty, fq. 41 167
Mohsin A., “A Manual for Selecting Sampling Techniques in Research”, University of Karachi, 2016, fq. 30
Gjendet në: https://mpra.ub.uni-muenchen.de/70218/1/MPRA_paper_70218.pdf .
Frequency Percent Valid
Percent
Cumulative
Percent
Valid 15-16 95 56.9 56.9 56.9
17-18 61 36.5 36.5 93.4
18-19 11 6.6 6.6 100.0
Total 167 100.0 100.0
43
Për nga prejardhja e shkollave, kampionimi ka përfshirë 107 nxënës në shkollën Industriale
“Pavarësia” dhe 60 nxënës në shkollën “Tregtare”. Shpërndarja e pjesëmarrësve sipas klasës
në shkollën Industriale ka qënë e tillë: 48.1% kanë qënë nxënës të klasave të X, 34.3% i
përkisnin klasave të XI dhe numri më i vogël i të anketuarve i përket nxënësve të kasave të
XII, vetëm 16.7% e pjesëmarrësve nga kjo shkollë ishin nxënës të këtyre klasave. Në fakt,
të gjithë nxënësit e klasave të XII që u bënë pjesë e këtij anketimi ishin nxënës të shkollës
“Industriale”, duke përbërë 10.8% të totalit të kampionimit.
Tabela 3. Nxënësit sipas klasave në shkollën “Industriale”
Frequency Percent Valid
Percent
Cumulative
Percent
Valid
Klasa X 52 48.1 48.6 48.6
Klasa XI 37 34.3 34.6 83.2
Klasa
XII 18 16.7 16.8 100.0
Total 107 99.1 100.0
Total 107 100.0
Ndërsa, 60 nxënësit e shkollës Tregtare që u bënë pjesë e anketimit ishin nxënës të klasave të
X në 60.7% të rasteve dhe pjesa tjetër 37.7% ishin nxënës të kasave të XI. Këto përqindje
përkonin dhe me numrin e nxënësve të rregjistruar. Në këto shkolla vërehet përmirësimi i
regjistrimeve në tri vitet e fundit ndaj dhe klasat e X dhe XI kanë dhe numrin më të lartë të
nxënësve krahasuar me maturat që kanë një numër të vogël nxënësish.
Tabela 4. Nxënësit sipas klasave në shkollën “Tregtare”
Frequency Percent Valid
Percent
Cumulative
Percent
Valid Klasa X 37 60.7 61.7 61.7
Klasa
XI
23 37.7 38.3 100.0
Total 60 98.4 100.0
Total 60 100.0
Në tërësi sipas kampionimit, përqindja më e lartë e nxënësve që u bënë pjesë e këtij anketimi
ishin nxënësit e viteve të para 53.3% (89 veta) e totalit të të anketuarve, 35.9% (60 veta) i
44
përkisnin klasave të XI dhe numri më i vogël i të anketuarve i përket nxënësve të klasës së
XII, vetëm 10.8% (18 veta) e kampionimit ishin nxënës së këtij viti .
Grafiku 1. Klasa
Bazuar mbi profilet mësimore që këto shkolla ofrojnë, pjesëmarrja e nxënësve në anketim ka
qënë e tillë:
Në shkollën Industriale “Pavarësia”, 46.7% ishin të regjistruar në profilin TIK (Teknologji
Informacioni dhe Komunikimi), 20.6% ishin të rregjistruar në profilin SHMT (Shërbime
Mjete Transporti), 15.9% e të anketuarve ishin pjesë e profilit Mekanikë dhe 16.8% i
përkisnin profilit Elektroteknikë. Përsa i takon shkollës “Tregtare” vihet re se; 55% e
pjesëmarrësve në këtë anketim i përkisnin profilit Hoteleri-Turizëm dhe së fundmi 45% e
tyre ishin të regjistruar në profilin Ekonomi-Biznes.
Grafiku 2-3. Profili i lëndëve në shkollën “Industriale” dhe “Tregtare”
Gjinia e pjesëmarrësve në këtë anketim ka qënë e tillë: 75.4% (126 vet) e tyre kanë qënë
djem dhe 24.6% vajza, me vetëm 41 vet prej tyre që bëhen pjesëmarrëse në anketim. Sipas
shkollave janë bërë pjesë e anketimit 22 vajza në shkollën “Industriale” dhe 19 vajza në
shkollën “Tregtare”.
45
Grafiku 4. Gjinia Tabela 5. Gjinia * Shkolla
Nxënëset në shkollën “Industriale” ishin të gjitha të regjistruara në profilin TIK, kurse në
shkollën “Tregtare” 8 vajza ishin të regjistruara në profilin Hoteleri-Turizëm dhe 11 të
regjistruara në profilin Ekonomi-Biznes. Më poshtë kemi të dhënat e paraqitura në tabelë.
Këto të dhëna konfirmojnë në këtë mënyrë se, edhe në Vlorë, shkollat e arsimit profesional
janë më të ndjekura nga djemtë dhe numri i vajzave të regjistruara është shumë i ulët.
Tabela 6. Regjistrimi i nxënësve sipas profileve
Profili i regjistruar Shkolla Total
Industriale Tregtare
TIK Gjinia Djem 28 28
Vajza 22 22
Mekanik-Auto Gjinia Djem 22 22
Mekanik-
Pergjithshem
Gjinia Djem 17 17
Elektro-Teknik Gjinia Djem 18 18
Hoteleri-Turizem Gjinia Djem 25 25
Vajza 8 8
Ekonomik Gjinia Djem 16 16
Vajza 11 11
Lejet për zhvillimin e këtij anketimi u morën nga drejtoritë e këtyre shkollave. Ato janë
kontaktuar dy herë në mënyrë të drejtëpërdrejtë dhe gjatë kësaj kohe janë shpjeguar qëllimet
e anketimit dhe mënyra si do të realizohej. Të dhënat u grumbulluan gjatë periudhës
Shkolla Total
Industriale Tregtare
Gjinia Djem 85 41 126
Vajza 22 19 41
Total 107 60 167
46
nëntor – dhjetor 2016. Para fillimit të plotësimit të pyetësorit pjesëmarrësit u informuan mbi
studimin dhe mbi qëllimet e zhvillimit të këtij anketimi. Nxënësit u vunë në dijeni se të
dhënat e nxjera nga plotësimi i pyetësorit do të përdoreshin vetëm për qëllimet e studimit
duke respektuar kodin etik të kërkimit shkencor. Sipas Bryman që ka cituar Diener dhe
Crandall 1978 një studiues e ka shkelur kodin etik të kërkimit kur shkakton, dëm për
pjesëmarrësit, informacioni është nxjerrë në mungesë të pëlqimit të pjesëmarrësit, shkelje të
privatësisë dhe përfshirje në mashtrim168
. Asnjë nxënës nuk e refuzoi pjesëmarrjen në
anketim. U vu re, nga koha e dhënies së udhëzimeve e deri tek plotësimi i plotë i pyetësorit
nevojiteshin 35 – 40 minuta.
Për përpunimin e këtyre të dhënave u veprua si më poshtë. Baza e të dhënave të grumbulluara
u regjistrua fillimisht në Microsoft Office Excel. U hap një faqe në këtë program dhe në
kollonat e kësaj faqe u vendos emërtimi për secilën nga variablat. Më tej u vijua me hedhjen e
të dhënave dhe risistemimin e nevojshëm të tyre. Kjo bazë të dhënash u transferua në
programin SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) ku u bë dhe analizimi sipas
statistikave deskriptive (përshkruese.) Metodat e statistikës deskriptive qëndrojnë kryesisht në
organizimin dhe analizën e të dhënave për të prodhuar paraqitje sintetike në formën e
grafikëve, tabelave ose të përmbledhjeve numerike169
. Në punim është përdorur, vetëm
përqindja për të theksuar më shumë rezultatet e nxjerra. Studimi nuk ka si qëllim të tregojë
korrelacionin midis dy variablave, por ka si qëllim të përcaktojë gamën e pikëpamjeve të
shprehura nga aktorë të ndryshëm mbi çështjet e arsimit profesional në bashkinë e Vlorës.
Rezultatet, më pas, janë prezantuar në radhë sipas objektivave të vendosur.
b. Intervista:
Procedurat e mbledhjes së të dhënave cilësore përfshijnë katër mënyra, vëzhgimin,
intervistën, dokumentat dhe materialet audio-vizive170
. Për këtë studim intervistat gjysmë të
strukturuara i vlerësuam si mjeti më i përshtatshëm për faktin se numri i të intervistuarëve
është relativisht i vogël. Në të kundërt, në rastin e një numri më të madh të
respondentëve, intervistat e strukturuara do të ishin më të përshtatshme me objektivat e
hulumtimit. Intervistat janë një nga instrumentat më të rëndësishme në mënyrën cilësore të
168
Bryman A., Bell E., Mills A. J., Yue A. R, “Business Research Methods”, Canadian Edition. Toronto:
Oxford University Press, 2011, fq. 108. Gjendet në:
https://www.researchgate.net/publication/259290714_16_Bryman_A_Bell_E_Mills_A_J_and_Yue_A_R2011_
Business_Research_Methods_First_Canadian_Edition_Toronto_Oxford_University_Press 169
Kociani A., “Udhëzues per perdorimin e paketës statistikore për shkencat sociale SPSS”, Tiranë 2008, fq. 8 170
Creswell J W., “Research Design. Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches”, SAGE
Publications 2009, fq. 211.
47
kërkimit, sepse japin mundësinë për ta hetuar çështjen nga këndvështrimi i aktorëve kryesorë
të përfshirë në të. Ato mbështeten në përzgjedhjen e një kampionimi të qëllimshëm. Në fakt,
të intervistuarit zgjidhen në bazë të karakteristikave të veçanta, (pozicioni në institucionet e
përzgjedhura, përvoja e punës, përkatësia në një grup të caktuar), që i lidhin me çështjen e
studimit. Në një intervistë gjysmë të strukturuar, hulumtuesi ka përcaktuar temat kryesore dhe
një seri pyetjesh që duhet të trajtohen, gjithsesi, drejtimi i intervistës mund të ndryshojë në
bazë të përgjigjeve të dhëna prej të intervistuarit. Informacioni për studimin në fjalë, është
nxjerrë përmes intervistave të kryera me drejtuesit e shkollave të arsimit profesional, me
specialistë të seksioneve të arsimit pranë institucioneve vendore të tilla si prefektura,
bashkia, qarku dhe me përfaqësues të biznesit në qytetin e Vlorës.
Qëllimi ishte të dallohej këndvështrimi mbi arsimin profesional nga subjekte dhe aktorë të
ndryshëm në këtë sferë të politikave publike. Pyetjet janë modifikuar për t’iu përshtatur
kontekstit të këtyre të intervistuarëve. Në total janë realizuar katërmbëdhjetë intervista, të
ndara për çdo subjekt, dy shkollat, institucionet publike përgjegjëse për arsimin profesional
në nivelin e qeverisjes vendore dhe tri intervista nga biznesi.
Me drejtuesit e shkollave, janë realizuar në total gjashtë intervista, tri për secilën nga shkollat
e arsimit profesional të qytetit të Vlorës. Një intervistë është realizuar me drejtorët e
shkollave, një me nëndrejtorët dhe një intervistë e fundit është realizuar me shefat e
departamentit të lëndëve profesionale. Katër intervista të tjera janë realizuar me specialistë të
arsimit në prefekturë, bashki, qark dhe DAR. Intervistat janë realizuar drejtpërdrejt gjatë
muajit janar-shkurt 2017. Subjektet janë përzgjedhur qëllimisht, me synimin për të eksploruar
më thellësisht pyetjet e ngritura. Në fakt, nga këndvështrimi i shkollës dallojmë se drejtuesit e
këtyre institucioneve i njohin shumë mirë problematikat me të cilat këto shkolla përballen.
Gjithashtu, ata dinë se cilat janë përparësitë e këtyre institucioneve. Drejtuesit, janë
menaxhuesit e fondeve të shkollave, janë përgjegjës për përmirësimin e cilësisë tek mësuesit
dhe instruktorët, përgjegjës për ndryshimet e kurrikulave që ndodhin në shkollë, përgjegjës
për realizimin e të drejtave dhe detyrimeve të nxënësve, etj.. Për të gjitha këto arsye,
drejtuesit e këtyre shkollave ofrojnë një këndvështrim të së gjithës mbi arsimin profesional.
Nga ana tjetër edhe specialistët e arsimit, pranë institucioneve të qeverisjes vendore, janë
njohës shumë të mirë të zhvillimeve dhe proceseve të ndodhura në arsimin profesional në
territorin e tyre. Katër respondentët e intervistuar janë zgjedhur qëllimisht për të plotësuar në
tërësi kuadrin e zhvillimeve në shkollat e arsimit profesional të Vlorës.
48
Drejtoritë e shkollave janë kontaktuar disa herë për të siguruar lejen për realizimin e këtyre
intervistave. Ato u zhvilluan në mjediset e punës së pjesëmarrëve dhe kanë zgjatur rreth 60
minuta. Para fillimit të çdo interviste pjesëmarrësve në to u është dhënë informacioni i duhur
mbi studimin dhe mbi qëllimet që synoheshin të realizoheshin. Ata u informuan se të dhënat e
tyre do të përdoreshin vetëm për çështjen studimore në fjalë. Për çdo pyetje të bërë janë
mbajtur shënime. Pyetjet e intervistave, të kryera me drejtuesit e shkollave janë hartuar mbi
bazën e ndryshimeve që kanë ndodhur në arsimin profesional në qytetin e Vlorës duke
ndjekur të njëjtën llogjikë me pyetësorët për të kuptuar problematikat që shfaqen në tre
aspekte kryesore; hyrja e nxënësve në arsimin profesional, zhvillimi i studimeve në shkollë
dhe lidhja e shkollës me praktikën. Pyetjet lidhen me tematika të tilla si:
Infrastruktura. Nëse shkollat kanë infrastrukturën e nevojshme, (mjediset,
laboratorët, mjetet për të zhvilluar lëndët e kurrikulës profesionale si dhe praktikat).
Nëse kanë numrin e mjaftueshëm të instruktorëve me kualifikimin dhe eksperiencën e
duhur. Nëse mjedisi i shkollës e mundëson zhvillimin e aftësive praktike tek nxënësit.
Financimi. Pyetjet janë formuluar për të kuptuar se si shkollat i përballojnë
shpenzimet e tyre dhe çfarë arrijnë, nëse kanë ndërmarrë aktivitete që krijojnë të
ardhura.
Kurrikulat. Është kërkuar të dallohet se si zhvillohet procesi për përditësimin e
kurrikulave dhe vendin që zënë sugjerimet e specialistëve gjatë këtij procesi.
Kriteret për përzgjedhjen e nxënësve. Të dhëna të tjera janë nxjerrë në lidhje me
target grupin e nxënësve që frekuentojnë këto shkolla, kriteret e përcaktuara për
përzgjedhjen e tyre dhe faktorët influencues tek të rinjtë për zgjedhjen e bërë.
Bashkëpunimi me bizneset. Në fund, intervistat kanë patur si qëllim të dallojnë se
cilat janë format e bashkëpunimit që këto shkolla zhvillojnë me bizneset, me
institucionet apo me shkolla të ngjashme në vend dhe të huaja. Si stimulohen ato për
t’u angazhuar në procesin e zhvillimit të shkollës dhe cilat programe janë realizuar në
këtë kontekst, etj.
Analiza e të dhënave të mbledhura, u bë mbas përfundimit të intervistave. Ato u shqyrtuan një
nga një. Si fillim materialet u lexuan në tërësi, u mbajtën shënime për përshtypjen e parë, u
shënuan fjalët dhe konceptet më të rëndësishme dhe në fund materialet u rilexuan përsëri.
Mbas kësaj faze, u vendos se cilat argumente ishin më të rëndësishëm u bë klasifikimi i tyre
dhe u krijuan kategoritë që u trajtuan të shtjelluara dhe analizuara më tej. Si formë popullore
49
e analizës, klasifikimi përfshin identifikimin e pesë deri në shtatë, temave të përgjithshme171
.
Temat janë nxjerrë nga të dhënat e mbledhura të intervistës dhe janë shqyrtuar duke marrë
parasysh objektivat e hulumtimit.
Edhe opinioni i bizneseve në lidhje me arsimin profesional është nxjerrë me anë të
intervistave gjysëm të strukturuara. Për të zgjedhur kompanitë më të përshtatshme për të
zhvilluar këto intervista, u përdorën dy kritere specifike. U përzgjodhën ato kompani që
kishin një eksperiencë të gjatë në treg dhe ishin të angazhuara në veprimtari të ndryshme me
shkollat e arsimit profesionale. Në këtë kuadër, gjatë muajit janar-shkurt 2017, u realizuan tri
intervista, me përfaqësues të biznesit që ushtronin veprimtarinë ekonomike në fushën e
turizmit dhe të shërbimeve. Në pyetësorin për drejtuesit e bizneseve, pyetjet e këtyre
intervistave përqëndrohen mbi temat:
Kriteret e përzgjedhjes së punëmarrësve, kryesisht të të rinjve të diplomuar në shkollat
e arsimit profesional.
Aftësitë dhe kompetencat që duhet të zotërojnë punëmarrësit.
Mangësitë kryesore te të rinjtë në punë.
Bashkëpunimi me shkollat e arsimit profesional.
Trajnimi i punëmarrësve në procesin e punës, etj.
Mbas mbledhjes së informacionit edhe për këto intervista, u kalua në fazën e tretë që
konsiston në analizimin e të dhënave. Gjetjet e të dhënave të përfituara prej tyre, u analizuan
në mënyrë shpjeguese. Disa përgjigje janë dhënë fjalë për fjalë.
Në këtë paragraf përshkruam menyrën e përdour për realizimin e studimit. Në vetvete,
punimi ka një dizenjim deskriptiv me objektivin për të vëzhguar dhe regjistruar shpeshtësinë
më të cilën identifikohen ngjarjet specifike. Kështu, detyra e studiuest është të përshkruajë
dhe klasifikojë karakteristikat e një fenomeni social172
. Në këtë rast, nëpërmjet të dhënave
sekondare, (statistika administrative që dalin nga veprime qëllimi i të cilave është caktimi i
një detyre administrative173
) dhe parësore, (anketat synojnë të sigurojnë të dhëna të tipit
statistikor, ato japin statistika parësore174
), vështrohet efekti i arsimit profesional në
punësimin e të rinjve dhe integrimin europian të vendit. Synohet të analizohet në mënyrë
sistematike situata, problemet, struktura aktuale e sistemit arsimor profesional, objektivat dhe
171
Creswell J W., “Qualitative inquiry and research design: Choosing among five approaches”, SAGE
Publications 2007, fq. 169 172
Mongardini C., “ La conoscenza sociologica”, ECIG Genova 1993, fq. 691 173
Kociani A., “Udhëzues për përdorimin e paketës statistikore për shkencat sociale SPSS”, Tiranë 2008, fq. 8 174
Po aty, fq. 8
50
qëllimet e tij, tendenca e tregut të punës, perspektiva europiane e AP-së, etj. Në këtë kontekst,
statistikat deskriptive janë më të përshtatëshme për këtë studim eksplorues. Mbi bazën e
materialeve të nxjerra nga shqyrtimi i literaturës dhe rezultateve të krijuara prej anketimit, si
dhe intervistave, është punuar diskutimi dhe janë dhënë rekomandimet e nevojshme.
KAPITULLI III
ZHVILLIMET E ARSIMIT PROFESIONAL NË BASHKIMIN EUROPIAN
Në tregjet europiane të punës, aftësitë dhe kompetencat e nevojshme për të performuar një
punë po ndikohen nga faktorë të tillë si ndryshimet demografike të popullsisë dhe përparimi i
teknologjisë. Në fakt, janë në rritje punët komplekse që kërkojnë kualifikime të shumta. Një
studimim i CEDEFOP, në lidhje me nevojat e ardhshme të tregut të punës në Europë ka
konstatuar se, pothuajse gjysma e punëtorëve në BE kanë parë ndryshime në organizimin
dhe zhvillimin e procesit të punës si pasojë e teknologjive në përdorim175
. Punëmarrësit
përballen me sfidën e vazhdueshme për të mësuar gjëra të reja, në mënyrë që t’i përshtasin
njohuritë që zotërojnë me çfarë kërkon vendi i punës. Por, duhet theksuar se kërkesat e tregut
të punës ndryshojnë shumë më shpejt sesa modelet e arsimit, të cilat s’janë në gjendje t’u
përshtaten. Kjo ka çuar drejt fenomenit të mospërputhjes së aftësive të zotëruara nga
individët dhe atyre të kërkuara nga punëdhënësit. Sondazhi i parë në nivel europian mbi
këtë subjekt, është zhvilluar në vitin 2014, “European Skills and Jobs Survey”, nga
CEDEFOP. Anketa u kërkoi 49 000 punonjësve, (të moshës 24 deri 65 vjeç), të përcaktonin
nëse aftësitë dhe kualifikimet që zotëronin përputheshin me nevojat e punës që kryenin.
Gjetjet treguan se rreth 29% e të punësuarve, zotëronin kualifikime që nuk përshtateshin
me ato të kërkuara në punët e tyre. Ky studim për vitin 2014, paraqiti të dhëna se rreth 45% e
të punësuarve në 28 vendet anëtare të BE-së, kishin patur përvojën e mospërputhjes së
aftësive. Nga këto rreth 5% e punëtorëve kishin ndjesinë se disa prej aftësive dhe shkathtësive
që ata zotëronin ishin të një niveli më të ulët, sesa ato që nevojiteshin për punën. Ndërsa,
39% mendonin se kishin më shumë aftësi, sesa kërkohej për punën që kryenin176
.
Zhvillimi dhe përmirësimi i arsimit profesional ka rëndësi të veçantë për objektivat
ekonomike dhe sociale të BE-së. Pa një sistem të cilësisë së lartë të arsimit profesional në një
vend, punëdhënësit përballen me punëmarrës që kanë përfunduar studimet universitare,
175
CEDEFOP, “Future skill needs in Europe; critical labour force trends”, 2016, fq. 24 doi: 10.2801/56396 176
CEDEFOP, “European Skills and Jobs survey. Skills, qualifications and jobs in the EU; the making of a
perfect match?”, Reference series nr. 103, 2015, fq. 38. doi:10.2801/606129
51
ndërkohë që shumë nga vendet vakante të punës mund të plotësohen nga individë që kanë një
kualifikim profesinal të lartë (niveli 5 i kornizës së kualifikimeve)177
. Në këtë kuadër, AP
shihet si një mjet për parandalimin e fenomenit të “mospërputhjeve të aftësive” për shumicën
e punonjësve. Qëllimi i tij është pajisja e individëve me aftësitë që kërkon tregu.
Ky kapitull trajton zhvillimet e politikave në nivel europian mbi arsimin profesional. Duke
shqyrtuar dokumentat zyrtare të institucioneve që veprojnë në fushën e arsimit dhe
formimit (CEDEFOP, ETF, etj), është dhënë një panoramë e shkurtër mbi modelet e këtij
sistemi, të përhapura në vendet europiane. Janë përshkruar institucionet përgjegjëse që
veprojnë për zbatimin e politikave në këtë sektor, mjetet dhe programet e përdorura në nivel
europian për të zgjidhur problematikat në lidhje me punësimin, zhvillimin e aftësive dhe
arsimimin e të rinjve.
3.1 Modelet e Arsimit Profesional në Europë
Bazat për zhvillimin e arsimit profesional në Europë, janë hedhur në shek. XIX me
revolucionin industrial, i cili ndryshoi thellësisht strukturën e shoqërisë europiane.
Megjithatë, duhet theksuar, se procesi i industrializimit nuk prodhoi një model uniform të tij,
përkundrazi krijoi sisteme shumë të ndryshme në bazë të përvojës politike, ekonomike dhe
strukturës shoqërore të këtyre vendeve. Tre janë modelet europiane të zhvillimit të
trajnimeve; modeli britanik i ekonomisë së tregut të lirë, modeli burokratik i shtetit-
rregullator i zhvilluar në Francë dhe modeli dual-korporatist i Gjermanisë178
.
Nuk ka dyshim se “vlerat, normat, qëndrimet, bindjet dhe idealet e një shoqërie” janë
faktorët që “formësojnë sistemet e arsimit, organizimin e punës dhe marrëdhëniet
profesionale179
”. Në këtë kontekst, nisur prej perspektivës kulturore, në modelin britanik të
zhvillimit të trajnimeve dallohet që ekonomia ka përparësi. Përgjithësisht, në këtë model
formimi i fuqisë punëtore rregullohet nga forcat e tregut, nevojat funksionale të kompanive
apo puna që individi është duke kryer. Në sistemin e dytë, nga perspektiva kulturore, politika
është ajo që ka prioritetin. Sipas këtij modeli, kryesisht, formimi i individëve rregullohet prej
kontrollit burokratik dhe parimet akademike janë parimet kryesore didaktike. Në modelin
dual-korporatist, perspektiva kulturore i jep rëndësi të madhe shoqërisë. Në këtë sistem,
formimet për individët rregullohen në bazë të një kontrolli të dyfishtë, nga kombinimi i
177
Po aty, fq. 30 178
Greinert W., “European vocational training systems; the theoretical context of historical development”,
Artikull në: Cedefop Panorama series nr.103, 2004, “Towards a history of vocational education and training
(VET) in Europe in a comparative perspective”, fq. 20 http://www.cedefop.europa.eu/files/5153_1_en.pdf. 179
Po aty, fq. 18
52
tregut me burokracinë180
. Këto tre sisteme të arsimit profesional, kanë shërbyer si bazë për të
gjitha format e tjera të AP-së që janë zhvilluar në vendet europiane, të cilat janë variante ose
kombinime të këtyre modeleve.
a. Modeli britanik
Sipas modelit të ekonomisë së tregut të lirë, kualifikimi i fuqisë punëtore ka këto
karakteristika:
Së pari, ka një marrëdhënie sasiore midis ofertës për trajnime dhe kërkesës për
trajnime, e cila rregullohet nga tregu.
Së dyti, lloji i kualifikimit profesional varet nga projektimi i tij për t’u aplikuar në
tregun e punës. Në fakt, transferimi i kualifikimeve profesionale midis kompanive
ndryshon sipas tregut, por në përgjithësi është shumë i kufizuar.
Së treti, praktikat e trajnimit mund të mos jenë të gjitha të standartizuara. Përdoren të
gjitha format; në shkollë, në kompani, shkollë-punë, etj. Theksojmë se vetëm një
pakicë e vogël e certifikatave pranohen gjerësisht.
Se katërti, kostot e formimit përballohen individualisht, zakonisht prej personit që
kërkon të kualifikohet181
.
Në vendet që kanë të zhvilluar këtë formë të AFP-së, kualifikimet që ofron ky sistem janë të
shumta dhe varen prej kërkesave të tregut të punës. Në fakt, ofruesit e tij janë të ndryshëm
dhe të shumtë në numër. Kualifikimet, kryesisht janë të përcaktuara prej organizatave të
pavarura të specializuara në këtë fushë, të cilat lëshojnë dhe certifikatat. Disa prej tyre ofrojnë
shumë specializime, si ato të përgjithshme, ashtu dhe ato profesionale, kurse agjencitë më të
vogla janë të specializuara në një sektor të caktuar. Programe shkollore që kombinojnë
arsimin e përgjithshëm me element të AP-së bashkekzistojnë me programe të specializuara
profesionale. Këto programe mund të zhvillohen në një mjedis shkolle ose në vendin e punës.
Kohëzgjatja e tyre ndryshon në bazë të subjektit, të nivelit ose fushës së specializimit dhe
zakonisht varijon nga një deri në katër vjet. Gjithashtu, punëdhënësit inkurajohen gjithnjë dhe
më shumë që të përfshihen në proceset që çojnë në zhvillimin dhe krijimin e kualifikimeve182
.
Korniza institutionale e AFP-së në Angli është komplekse. Departamenti i Arsimit është
180
Greinert W., “European vocational training systems; the theoretical context of historical development”
Artikulli në: Cedefop Panorama series nr.103, 2004, “Towards a history of vocational education and training
(VET) in Europe in a comparative perspective”, fq. 20-23 http://www.cedefop.europa.eu/files/5153_1_en.pdf. 181
Po aty, fq. 21 182
Cedefop, “Spotlight on VET: Vocational education and training systems in Europe”, 2015, fq. 66. Gjendet
në: www.cedefop.europa.eu/files/4135_en.pdf
53
autoriteti politikëbërës për AFP. Arsimi është i detyrueshëm deri në moshën 16 vjeç, por
shumica e të rinjve vazhdojnë shkollimin dhe mëtej. Pas përfundimit të tij, të rinjtë mund të
zgjedhin të vazhdojnë një shkollë, të kalojnë në të ashtuquajturat “Sixth-form College” ose
“Further-education College (FE)”, të hyjnë në punë nëpërmjet trajnimeve të tilla si “çirakëria”
ose mund të hyjnë në punë pa asnjë kontratë të çirakërisë. Nxënësit që mbesin në arsim, në
një shkollë ose kolegj, mund të zgjedhin midis lëndëve të përgjithshme dhe profesionale ose
të marrin një përzierje të të dyjave. Normalisht, kjo fazë zgjat dy vjet, nga mosha 16 deri në
18/19 vjeç. Kualifikimi mbizotërues është certifikata e përgjithshme e arsimit (GCE) e nivelit
A. Nivelet A janë kualifikime të atyre lëndëve, të cilat studentët zgjedhin në bazë të
përfundimit të arsimit të detyruar, interesit dhe destinacionit të synuar. Programi i shkollimit
në këtë fazë varet kryesisht, nga qëllimi i nxënësit për kualifikim. Në “Further-education
College” ofrohen të dyja format e arsimit profesional IVET dhe CVET, duke dhënë
kualifikime si për të rinjtë ashtu dhe të rriturit. Shumica ofrojnë edhe kurse akademike të
përgjithshme gjithashtu, edhe kurse profesionale. Edhe në arsimin e lartë, universitetet dhe
institucionet e tjera ofrojnë arsim profesional, në formën e kurseve dhe trajnimit të
specializuar të avancuar183
. Përveçse AP-së, në këto vende shumë të zhvilluara janë dhe
format e çirakërisë. Në këtë pikë, duhet patur parasysh se ajo gjithmonë nënkupton
nënshkrimin e një kontrate pune dhe, në shumicën e rasteve, kërkohen edhe aftësi që janë të
transferueshme si aftësitë në matematikë, lexim dhe TIK. Kërkesat për çirakëri janë gjithnjë
në rritje dhe po zhvillohen programe të çirakërisë dhe në nivelet e larta të arsimit, në përgjigje
të nevojave të tregut të punës. Sistemi arsimor britanik, u lejon nxënësve të përfshirë në
arsimin profesional që të kenë mundësinë të vazhdojnë arsimin e lartë. Kandidatët që mbajnë
kualifikime profesionale në nivelin e mesëm të lartë/ose niveli (4) i katërt i Kornizës
Europiane të Kualifikimeve (KSHK), mund të kenë qasje në programet e ciklit të parë të
universitetit megjithatë, e drejta për të vazhduar studimet në arsimin e lartë nuk është e
menjëhershme, sepse ofruesit e arsimit dhe organizatat që kanë të drejtën të certifikojnë
kualifikimet mund të vendosin kërkesa specifike hyrëse për kualifikimet individuale. Shumë
nxënës që janë pjese e sistemit të AFP-së në Britani janë të rritur. Në fakt, arsimimi për të
rritur dhe arsimimi i vazhdueshëm gjatë gjithë jetës janë pjesë e sistemit formal të arsimit,
gjithashtu ofrohen edhe si pjesë e trajnimt joformal nga punëdhënësit dhe ofrues të tjerë të
trajnimve. Sindikatat, organizatat e punëdhënësve, këshillat e aftësive të sektorit dhe partnerët
e tjerë social janë të përfshira në sigurimin e arsimit për të rriturit, në zhvillimin e burimeve
183
Cuddy N., Leney T., “Vocational education and training in the United Kingdom”, Cedefop Panorama series
nr.111, 2005, fq. 23-26. Gjendet në: http://www.cedefop.europa.eu/files/5159_en.pdf
54
për arsimin dhe në parashikimin e nevojave të tregut të punës. Veçanërisht, punëdhënësit po
përfshihen gjithnjë dhe më drejtpërdrejt në përëcaktimin e kërkesave për kualifikimet.
Korniza e re e kualifikimeve të paraqitura në vitin 2015 u jep organizatave të drjetën të
zhvillojnë kualifikime që plotësojnë nevojat specifike të tregut të punës.
b. Modeli francez
Modeli burokratik i rregulluar nga shteti, i zbatuar për herë të parë në Francë, ka këto
karakteristika:
Marrëdhënia sasiore midis kërkesës për trajnime dhe ofertës konkrete për trajnime
është e përcaktuar nga strukturat shtetërore.
Pranimi në shkollë, varet nga “Dëftesa e Lirimit” të shkollave të përgjithshme ose
nga provime të veçanta pranimi.
Formimi profesional në shkolla financohet nga buxheti i shtetit.
Zakonisht, këto lloj kursesh kanë tendencen ta rrisin nivelin e kualifikimeve, për
pasojë, kurse të reja trajnuese aplikohen në mënyrë që të zëvendësohen nivelet e ulta
kualifikuese184
.
Si shembull, në Francë, pasi kanë përfunduar arsimin e detyrueshëm, (përgjithësisht në
moshën 16 vjeç), nxënësit mund të ndjekin ose shkollat e arsimit të përgjithshëm ose shkollat
e arsimit profesional (Lycée Professionnel) për t’u pajisur me një diplomë (Baccalauréat)
trevjeçare në arsimin e përgjithshëm ose atë teknik. Ata kanë mundësinë të ndjekin shkollat
profesionale, të cilat i përgatisin për të marrë në përfundim të dy viteve një “Certifikatë të
Aftësive Profesionale (CAP)” ose një “Patentë Profesionale të Aftësie (BEP)”. Certifikatat
profesionale CAP dhe BEP i përgatisin nxënësit për të njëjtin nivel të kualifikimeve
(punonjës dhe punëtor i kualifikuar), por dallohen për nga përmbajtja e tyre. CAP është një
crtifikatë që garanton dhe vërteton zotërimin e aftësive teknike-profesionale në sektorë të tillë
si ndërtim, mobilim, hoteleri, zdrukthtari, pastrimi i lokaleve, zejtari, etj. Në disa sektorë, si
në rastin e elektronikës, kontabilitetit, etj, CAP nuk është e mjaftueshme. Ndryshe nga kjo e
fundit, certifikata BEP vërteton dhe garanton zotërimin e aftësive teknike dhe profesionale
për sektorë të tillë ku integrimi profesional kërkon nivel më të lartë të kompetencave
teknologjike. Zotërimi i kësaj certifikate i lejon nxënësit të vazhdojnë studimet drejt maturës
profesionale/ose teknologjike (Baccalauréat professionel ou technologique), në përfundim të
184
Greinert W., “European vocational training systems; the theoretical context of historical development”,
Artikulli në: Cedefop Panorama series nr.103, 2004, “Towards a history of vocational education and training
(VET) in Europe in a comparative perspective”, fq. 22 http://www.cedefop.europa.eu/files/5153_1_en.pdf.
55
tre viteve studimi185
. Arsimi i mesëm drejtohet dhe financohet nga Ministria e Arsimit
ndërsa, ministritë e tjera japin një kontribut shumë të vogël, (p.sh. Ministria e Buqjësisë
dhe Industrisë)186
. Në fakt, përsa i takon sektorit të bujqësisë, arsimimi është përgjegjësi e
Ministrisë së Bujqësisë, në këto shkolla nxënësit përgatiten, më specifikisht, për të marrë një
patentë të teknikut bujqësor (Brevet de technicien agricole)187
. Këto programe janë dizenjuar
në mënyrë të tillë që të sigurojnë hyrjen e menjeherëshme në tregun e punës. Duhet theksuar
se lejohet edhe hyrja në arsimin e lartë për të njëjat fusha specializimi. Ky model, i zhvillimit
të arsimit profesional, është i përhapur në pjesën më të madhe të vendeve Europiane.
Përgjithësisht, në këto vende arsimi i përgjithshëm, ai profesional dhe trajnimet në praktikë
sigurohen në shkolla. Më tepër rëndësi i kushtohet arsimit të mesëm të përgjithshëm. Ndërsa,
në lidhje me punësimin, të rinjtë në këto vende, (si në Spanjë, Portugali, Greqi, Francë, etj),
përballen me vështirësi të veçanta për të hyrë në tregun e punës. Punësimi është i vështirë si
për të rinjtë me aftësi të pakta, ashtu dhe për ata me kualifikim të lartë. Arsimi profesional
në këto vende luan vetëm një rol të vogël, i cili mund të shpjegohet me një interes të kufizuar
të punëdhënësve në lidhje me këtë sistem si dhe nga pritjet e forta tek të rinjtë dhe familjet e
tyre për të vazhduar arsimin universitar.
c. Modeli gjerman
Me sistem dual të arsimit profesional, i zhvilluar në Gjermani, kuptojmë atë formë të AP-së, e
cila kombinon edukimin profesional të siguruar nga shkolla me trajnimet në praktikë të
siguruara nga kompanitë. Ky sistem është më kompleks sesa tregon emri. Ai kërkon një
bashkëpunim të fortë midis sitemit shkollor, kompanive private, sindikatave dhe dhomave të
tregtisë e profesioneve, të cilat monitorojnë formimin profesional të nxënësve në kompani.
Avantazhi i tij qëndron në faktin se kompanitë mund të trajnojnë një forcë punëtore shumë të
kualifikuar, nga ana tjetër të rinjtë që kanë pasur nivel të ulët akademik mund të integrohen
shumë shpejt në jetën profesionale. Problemi kryesor i këtij sistemi lidhet me angazhimin e
kompanive. Meqënëse, pjesëmarrja e tyre bëhet në mënyrë vullnetare, qëndron rreziku i
mospërfshirjes duke vendosur në vështirësi trajnimin e nxënësve. Për këtë arsye, bizneset
stimulohen me mekanizma të ndryshëm, në mënyrë që të jenë pjesë aktive në sistem. Sistemi
dual i arsimit profesional, ka më pak probleme të mospërputhjes së aftësive në fillim të
185
Nicoli D., CNOSFAP, 2009, “I sistemi di istruzione e formazione professionale in Europa”, fq. 25
http://www.cnos-fap.it/sites/default/files/pubblicazioni/Sistemi%20di%20IeFP%28VET%29in%20Europa.pdf 186
Cedfop, “Spotlight on VET: Vocational education and training systems in Europe”, 2015, fq. 28
www.cedefop.europa.eu/files/4135_en.pdf 187
Nicoli D., CNOSFAP, 2009, “I sistemi di istruzione e formazione professionale in Europa”, fq. 26
http://www.cnos-fap.it/sites/default/files/pubblicazioni/Sistemi%20di%20IeFP%28VET%29in%20Europa.pdf
56
karrierës për të rinjtë. Kjo ndodh, sepse firmat e përfshira në këtë sistem kanë më shumë
mundësi për t’i përshtatur programet e tyre të formimit me aftësitë që ato kërkojnë. Përveç
kësaj, me vënien e menjëhershme në veprim të aftësive të fituara dhe me ekspozimin ndaj
jetës së punës, sistemi dual siguron një mjedis më të dobishëm të punës dhe të nxënit për të
rinjtë që janë të drejtuar drej aftësive praktike, duke rritur kështu motivimin dhe angazhimin e
tyre. Së fundmi, duke krijuar një kontakt më të hershëm me biznesin, të rinjtë hyjnë më shpejt
në tregun e punës dhe e kanë më të lehtë të mësojnë në lidhje me llojet e punëve, apo
profesioneve që ata mund të preferojnë. Si dhe më lart, krijimi i një sistemi dual efikas varet
në mënyrë vendimtare nga gatishmëria e kompanive për t’u përfishirë në të. Për të siguruar
transferimin e aftësive ndërjmet të gjithave kompanive, një sasi e mjaftueshme e arsimit të
përgjithshëm duhet të sigurohet gjatë trajnimit. Megjithatë, siç vihet në dukje nga Warner
Eichhorst, ndërsa kualifikimi i përgjithëm është thelbësor për të shtuar mundësitë e
mëtejshme të praktikantëve për të hyrë në marrëdhënie punësimi, bizneset nuk kanë nxitje
për të investuar në shkollimin e përgjithshëm të punëtorëve, të cilët mund të largohen
menjëherë pas periudhës së trajnimit dhe të korrin të gjitha përfitimet e aftësive të tyre në
kompani të tjera. Për këtë arsye, në mënyrë që bizneset e përfshira në këtë sistem, të sigurojnë
si formimin specifik të punonjësve ashtu dhe atë të përgjithshëm, kostoja e formimit të
përgjithshëm duhet të përballohet nga vet punonjësi188
.
Vendet ku është e përhapur forma duale e arsimit profesional janë, Gjermania, Austria,
Danimarka, Zvicra dhe pjesërisht Hollanda. Sistemi dual në vendet gjermanofolëse (Austri,
Gjermani, Zvicër) në përgjithësi, konsiderohet si arketipi i kësaj qasjeje. Në Gjermani rreth
47.8% e të gjithë atyre që mbarojnë shkollën, janë pjesë e këtij sistemi. Këto vende ndajnë
disa të përbashkëta në lidhje më formën dhe mënyrën e organizimit të AP-së, kurse
ndryshimet kanë të bëjnë me diferencat institutionale, politike dhe ekonomike midis tyre.
Përsa u përket tipareve të përbashkëta që ato kanë, po i përshkruajmë duke përdorur
shembullin e Gjermanisë, me katër elementet kryesore institucionale si më poshtë:
Ky sistem në Gjermani, karakterizohet nga një shkallë e lartë e formalizimit, e cila
ofron trajnime vetëm për kualifikimet e akredituara. Sistemi ofron certifikime për
rreth 330 profesione, të projektuar nga institucionet e qeverisë në bashkëpunim me
industrinë189
. Për të gjitha këto profesione janë përcaktuar në mënyrë formale
kohëzgjatja e programit të trajnimit, objektivat e tij, përmbajtja, organizimi, 188
Eichhorst W, Schmidl R., Zimmermann K., “A roadmap to vocational education and training systems
around the world”, IZA discussion paper nr. 7110, 2012, fq. 15 Shiko në: http://repec.iza.org/dp7110.pdf 189
Informacion marrë nga portali “German Fedral Ministry of Education and Research (BMBF)”
https://www.bmbf.de/en/index.html
57
menaxhimi i provimeve dhe titulli i lëshuar. Duhet theskuar se, përmbajtja e këtyre
programeve përshtatet në mënyrë të vazhdueshme për të plotësuar kërkesat e tregut të
punës.
Dallohet një përfshirje e fuqishme e partnerëve social në zhvillimin dhe përmirësimin
e kurrikulave në nivel qeveritar dhe federal, nëpërmjet bordeve këshillimore
përfaqësuese. Në fakt, punëdhënësit janë shumë të përfshirë në procesin e krijimt dhe
përditësimit të kualifikimeve. Ata caktojnë dhe ekspert të ndryshëm që marrin pjesë
në krijimin e rregulloreve të trajnimit, negociojnë dispozitat në marrëveshjet kolektive
në lidhje me pagesat, etj. Zbatimi dhe monitorimi i tyre është nën përgjegjësinë e
dhomave të tregëtisë në nivel rajonal ose komisioneve profesionale. Këto dhoma
informojnë grupet e interesit në lidhje me programet trajnuese, kontrollojnë zhvillimin
e procesit në vendin e punës, bëjnë verifikimin e aftësive të instruktorëvë të si dhe të
kompanive që bëhen pjesë e këtij sistemi, nëse i plotësojnë kriteret e duhura,
administrojnë provimet e certifikimit, etj190
.
Pjesa e kualifikimit të përgjithshëm sigurohet nga shkollat, të cilat mbulojnë si arsimin
e përgjithshëm ashtu dhe atë profesional. Shpenzimet e formimit në shkollë
përballohen nga qeveria. Ministria federale e arsimit është përgjegjëse për politikat e
përgjithshme në AFP dhe ka një rol kordinues midis aktorëve të përfshirë në këto
procese. Ajo, bën pranimin e programeve të trajnimeve, përcakton kërkesat që duhen
dhe harton rregulloret e tyre si dhe përcakton kërkesat për provimet e certifikimit.
Qeveritë e Landeve janë përgjegjëse për pjesën e AFP-së që zhvillohet në shkolla, ato
përcaktojnë kurrikulat për shkollat profesionale, financojnë personelin mësimdhënës,
mbikqyrin aktivitetin e dhomave të tregtisë dhe komisioneve profesionale, etj191
.
Kompanitë e përfshita në sistemin dual të arsimit profesional duhet të plotësojnë disa
standarte teknike në mënyrë që të akreditohen si firma trajnimi. Shpenzimet e
trajnimit brenda firmës janë të mbuluara nga vet kompanitë. Ato impenjohen dhe për
pagesat ndaj praktikantëve, të cilat varen nga një marrëveshje e nënshkruar në
përputhje me marrëveshjen kolektive të sektorit që rregullon karakteristikat e procesit
të trajnimit – punës dhe rritjen e pagave në fund të çdo viti trajnimi. Në përgjithësi,
190
Hippach-Schneider U., Krause M., Woll Ch., “Vocational education and training systems in Germany”,
Cedefop Panorama series nr. 138, 2007, fq. 25-27 Shiko në http://www.cedefop.europa.eu/files/5173_en.pdf 191
Po aty, fq. 27-28
58
paga e ofruar për këta të rinj që janë pjesë e sistemit dual është përafërsisht një e treta
(1/3) e pagës së një personi të kualifikuar192
.
Formën duale të AP-së e lejon edhe ligji “Për Arsimin dhe Formimin Profesional në
Republikën e Shqipërisë”. Shembull është FASTIP (Faculty of Integrated Studies with
Practice), që po eksperimentohet në Universitetin e Durrësit.
Në përgjithësi, arsimi profesional është shumë i ndjekur nga të rinjtë në vendet Europiane.
Këta të rinj kryesisht studiojnë në profilet teknike, (të lidhura me zejtarinë dhe tregtinë), që
kërkojnë zhvillimin e një niveli mesatar të aftësive. Megjithatë, popullariteti i AP-së në
Europë, ndryshon nga vendi në vend. Të dhëna të ndryshme tregojnë se ky lloj sistemi është
më i vlerësuar në, Austri, Sllovaki, Gjermani, Suedi dhe më pak i vlerësuar në Islandë,
Portugali, Qipro193
.
3.2 Veprimtaritë dhe programet e BE-së në sektorin e arsimit profesional
Interesi europian për arsimin profesional është i lidhur me tregun e punës dhe frymëzohet
prej faktorëve ekonomik. Politika europiane në këtë kuadër është e përqëndruar mbi
bashkëpunimin e vullnetshëm të shteteve anëtare. Sistemet e arsimit dhe formimit janë
kompetencë e vendeve, ndërsa BE mbështet të gjitha përpjekjet e kryera prej tyre për t’i
përmirësuar dhe modernizuar ato. Arsimi u njoh formalisht si zonë e kompetencave të
Bashkimit Europian, duke filluar me Traktatin e Maastricht në 1992. Roli i tij si pjesë
integruese e politikave ekonomike dhe sociale pranohet me miratimin e “Strategjisë së
Lisbonës” në vitin 2000. Ndonëse, si pasojë e krizës ekonomike, objektivat e vendosur nga
kjo strategji, nuk u arritën. Për të dalë prej krizës dhe për t’u përgatitur për të ardhmen,
Komisioni Europian ka aprovuar strategjinë “Europa 2020”. Në këtë kuadër, janë vendosur
disa objektiva shumë ambicioze në fushat e punësimit, arsimimit, inovacionit, integrimit
social dhe mjedisit për t’u arritur brenda vitit 2020. Të gjitha vendet anëtare të Bashkimit
Europan, për secilin nga këta sektorë kanë përcaktuar prioritetet e tyre kombëtare, të cilat
shërbejnë edhe për ta konsoliduar këtë strategji.
192
Nicoli D., “I sistemi di istruzione e formazione professionale in Europa”, CNOSFAP, 2009, fq. 41.
http://www.cnos-fap.it/sites/default/files/pubblicazioni/Sistemi%20di%20IeFP%28VET%29in%20Europa.pdf 193
Cedefop, “On the way to 2020: data for vocational education and training policies. Country statistical
overvies 2016 update”, Research paper nr. 61, 2017. Shiko në: http://www.cedefop.europa.eu/en/publications-
and-resources/publications/5561
59
Strategjia “Europa 2020”, propozon një projekt për ekonominë europiane mbështetur në tre
prioritete:
Rritje të zgjuar, që do të thotë zhvillimin e një ekonomie të bazuar mbi njohuritë dhe
inovacionin.
Rritje të qëndrueshme, që do të realizohet nëpërmjet promovimit të një ekonomie të
gjelbër, efikase në përdorimin e burimeve dhe konkuruese.
Rritje gjithëpërfshirëse, nëpërmjet promovimit të një ekonomie me nivel të lartë
punësimi që mbështet kohezionin social194
.
Progresi i realizimit të tyre do të vlerësohet mbi bazën e disa indikatorëve:
Niveli i punësimit tek 20-64 vjeçarët, duhet të jetë të paktën 75%, duke patur një
pjesëmarrje më të madhe të grave, punëtorëve më të moshuar dhe një integrim më
të mirë të emigrantëve në forcën e punës.
Kuota e burimeve të energjisë së rinovueshme duhet të jetë të paktën 20%.
Të paktën 95% e fëmijëve në moshën 4-6 vjeçare duhet të marrin pjesë në ciklin
parashkollor.
Përqindja e të rinjve, të cilët braktisin shkollën të jetë më e vogël se 10195
. Në fakt,
statistikat e fundit kanë treguar se, numri i të rinjve që braktisin shkollën është ulur
nga 17% në 2002, në 11.1% në vitin 2014. Niveli më i ulët i të rinjve që braktisin
shkollën vërehet në Kroaci me vetëm 2.7%, kurse niveli më i lartë vërehet në Spanjë
ku për vitin 2014 përqindja e këtyre të rinjve ishte 21.9%196
.
Përqindja e individëve në moshë 30-34 vjeçare që zotërojnë një diplomë universitare,
duhet të jetë të paktën 40. Të dhënat e Eurostat (The statististical office of the
European Union), tregojnë se numri i individëve që kanë përfunduar arsimin e lartë
është në rritje nga 23.6% në vitin 2002 në 37.9% në vitin 2014. Ky objektiv ka qënë
më i sukseshëm për femrat (nga 24.5% për 2002 në 42.3% në 2014) sesa për meshkujt
(nga 22.6% në 33.6%)197
.
Përqindja e të rriturve (25-64 vjeçarë), të cilët marrin pjesë më lifelong-learnig, duhet
të jetë të paktën 15.
194
European Commission, “Europe 2020: A European strategy for smart, sustainable and inclusive growth”,
Brussels, 2010, fq. 3. http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/COMPLET%20EN%20BARROSO%20%20%20007%20-
%20Europe%202020%20-%20EN%20version.pdf 195
Po aty, fq.8-9 196
Eurostat, “Europe 2020 education indicators in 2014”, Newsrelease 2015, fq. 2. Shiko në:
http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/6787423/3-20042015-BP-EN.pdf/b2f295ba-2e15-409c-bec9-
91c4e49c5d32 197
Po aty, fq. 1
60
Rreth 20% e të diplomuarëve universitar dhe 6% e të rinjve që marrin pjesë në arsimin
profesional duhet të kenë kaluar një periudhë studimi dhe formimi jashtë vendit198
.
Këto objektiva janë përfaqësuese të prioriteteve kryesore të kësaj strategje. Në mbështetje të
tyre janë të nevojshme shumë iniciativa si në nivel kombëtar ashtu dhe në nivelin e
Bashkimit Europian. Komisioni ka përcaktuar shtatë nisma për të nxitur përparimin në secilën
nga temat prioritare. Këtu përmendim:
Innovation Union, që ka për qëllim përmirësimin e kushteve financiare për kërkimin
dhe inovacionin në mënyrë që idetë e reja të shndërrohen në produkte dhe shërbime, të
cilat do të krijojnë rritje ekonomike dhe vende pune.
Youth on the move, synon rritjen e performancës së sistemeve të arsimit për të
lehtësuar hyrjen e të rinjve në tregun e punës.
A digital agenda for Europe, me qëllimin e përmirësimit të shërbimeve të internetit
prej të cilave do të kenë përfitime si individët ashtu dhe bizneset e ndryshme.
Resource efficient Europe, kjo nismë synon mbështetjen e një ekonomie të gjelbër
duke shtuar burimet e energjisë së rinovueshme, duke modernizuar transportin dhe
duke promovuar rritjen e efikasitetit të energjisë.
An industrial policy for the globalization era, e cila ka si qëllim të përmirësojë
mjedisin e biznesit dhe të mbështesë zhvillimin e një industrie të fortë dhe të
qëndrueshme në gjendje për të konkuruar globalisht.
An agenda for new skills for new jobs, për të modernizuar tregjet e punës dhe për të
forcuar fuqinë punëtore duke zhvilluar aftësitë indviduale gjatë të gjithë ciklit të jetës.
Kjo nismë ka si qëllim të sigurojë një kornizë të përgjithshme për të përmirësuar
informacionin mbi aftësitë që janë të nevojshme në tregun e punës dhe për të
ndihmuar të rinjtë mbi zgjedhjet më të mira për karrierë. Në këtë mënyrë,
përmirësohet oferta dhe kërkesa për punë, rritet pjesëmarrja në tregun e punës dhe
rritet lëvizshmëria e fuqisë punëtore.
European platform against poverty, kjo nismë ka si qëllim të sigurojë një kohezion
social dhe territorial më të madh në mënyrë që përfitimet nga rritja ekonomike dhe
punësimi të jenë gjerësisht të përhapura dhe njerëzit të cilët përjetojnë varfërinë dhe
198
European Commission, “Europe 2020: A European strategy for smart, sustainable and inclusive growth”,
Brussels, 2010,fq.8-9 http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/COMPLET%20EN%20BARROSO%20%20%20007%20-
%20Europe%202020%20-%20EN%20version.pdf
61
përjashtimin social të marrin pjesë aktivisht në shoqëri në mënyrë që të jetojnë me
dinjitet199
.
Pesë prej këtyre nismave, varen nga modernizimi i sistemeve të arsimit dhe formimit: “Youth
on the move; An agenda for new skills for new job; A digital agenda for Europe; European
platform against poverty”. Në veçanti, “Youth on the move”, e cila si një paketë e nismave
politike në lidhje me arsimimin dhe punësimin, synon t’i përshtasë sektorët e arsimit dhe të
trajnimit ndaj nevojave të të rinjve, t’i inkurajojë ata të përdorin më tepër grantet e BE-së për
të studiuar dhe për t’u trajnuar në një vend tjetër, etj200
. Në fakt, prej vitit 2011, të gjitha
vendet e Bashkimit Europian kanë implementuar një sërë masash për t’iu përgjigjur sfidave
kryesore të identifikuara në strategjinë “Europa 2020”. Në këtë kontekst, shumë nga
reformat kombëtare janë fokusuar në kontributin e arsimit dhe formimit për zbutjen e
fenomenit të papunësisë tek të rinjtë. Sipas raportit të Eurydice mbi “Education and Training
in Europe 2020”, dy të tretat (2/3) e vendeve të BE-së, kanë raportuar masa politike për të
përmirësuar fazën e kalimit të të rinjve nga shkolla në punë. Ato theksojnë masat që janë
marrë për të rritur përvojën e punës në sektorin e AFP-së, zakonisht duke u përqëndruar në
zbatimin e modelit të sistemit dual dhe duke njohur eksperiencën e fituar gjatë të mësuarit në
vendin e punës si dhe në kurset e zanatit. Disa vende, si Irlanda, Polonia dhe Portugalia,
raportojnë ndër nismat e fundit krijimin e sistemeve të parashikimit dhe monitorimit të
aftësive që kërkohen nga tregu i punës. Masat për të forcuar lidhjet mes arsimit, formimit dhe
tregut të punës, veçanërisht duke përfshirë kompanitë dhe partnerët socialë në zhvillimin e
kurrikulave në AFP, janë përmendur nga një numër vendesh (p.sh. Belgjik, Estoni, Lituani,
etj), si një instrument i rëndësishëm për të ecur me të njëjtin ritëm me nevojat në ndryshim të
ekonomisë. Vende të tjera raportojnë nisma për të përmirësuar aftësitë sipërmarrëse të të
rinjve, (Bullgaria, Hungaria, Portugalia, Rumania, etj)201
. Këto nisma, në masë të madhe, u
referohen kurseve të formimit afatshkurtra dhe kryesisht synojnë ata që janë të papunë dhe ata
që largohen nga arsimi në kohë të hershme. Masa të ngjashme janë marrë prej vendeve
anëtare të BE-së për të gjitha prioritetet e tjera.
199
European Commission,“Europe 2020: A European strategy for smart, sustainable and inclusive growth”,
Brussels, 2010,fq.3-4 http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/COMPLET%20EN%20BARROSO%20%20%20007%20-
%20Europe%202020%20-%20EN%20version.pdf 200
European Commission, ““Youth on the Move. An initiative to unleash the potential of young people to
achive smart, sustainable and inclusive growth in the European Union”, Brussels, 15.9.2010, fq. 4 Gjendet në:
http://europa.eu/youthonthemove/docs/communication/youth-on-the-move_EN.pdf 201
Eurydice, Report 2013, “Education and training in Europe 2020: Responses from the EU Member States”,
fq.6-7. Shiko në: http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/thematic_reports/163EN.pdf
62
Strategjia “Europa 2020”, përfshin në të edhe parimet e procesit të Kopenhagës202
dhe të
deklaratës së Bryzh203
, mbi bashkëpunimin në fushën e arsimit dhe formimit profesional.
Pikërisht në Kopenhagen në 2002, u hodhën bazat për bashkëpunimin në këtë sektorë midis
vendeve anëtare të BE-së. Qëllimi i këtij procesi ishte krijimi i një hapësire/zone të
përbashkët për AFP. Deklarata e Kopenhagës i referohej një “fushe të arsimit dhe trajnimit
europian” dhe synonte të nxiste veprime të ngjashme me procesin e Bolonjës, por të
përshtatura në fushën e arsimit dhe formimit profesional. Kjo deklaratë bën thirrje për më
shumë lëvizshmëri dhe bashkëpunim, krijimin e një strukture të vetme për dokumentet e
ndryshme që ndihmojnë në lëvizshmërinë e individëve në tregun e punës dhe midis sistemeve
të arsimit si dhe hedh idenë e rritjes së transparencës tek kualifikimet, duke përfshirë njohjen
e të mësuarit joformal dhe informal dhe vendosjen e kritereve dhe parimeve të përbashkëta
për cilësinë në AFP204
. Në këtë mënyrë, theksohet rëndësia e veçantë që ka ky sistem në
realizimin e objektivave dhe qëllimeve ekonomike dhe sociale për BE.
Në 2010 miratohet dhe “Deklarata e Bryzh” që përshkruan njësërë veprimesh për të rritur
cilësinë e arsimit dhe formimit profesional në Europe me qëllimin për ta kthyer në një opsion
më të aksesueshëm dhe të rëndësishëm për tregun e punës. Në fakt, komunikata e Bryzhit
është përditësimi i deklaratës së Kopenhagenit. Masat e dakorduara në të synojnë të rrisin
cilësinë e AFP-së205
, duke e kthyer këtë sistem në një alternativë efektive për të rinjtë që
dëshirojnë të përmirësojnë perspektivat e karrierës. Për të rritur cilësinë në arsimin dhe
formimin profesional, deklarata e Kopenhagenit se bashku me komunikatën e Bryzh, kanë
vendosur edhe fushat prioritare në të cilat shtetet anëtare kënë rënë dakort për të punuar dhe
për të përmirësuar. Këto prioritete mund të përmblidhen si më poshtë:
Të përmirësohet cilësia dhe të rritet efikasiteti i AFP-së, duke promovuar zhvillimin e
aftësive.
AFP-ja të kthehet në një opsion tërheqës për të rinjtë, i rëndësishëm për nevojat e
tregut dhe si një alternativë drejt arsimit të lartë.
202
European Commission, “The Copenhagen Declaration on European cooperation in vocational education
and training”, Copenhagen 29-30 November 2002. Shiko në: http://ec.europa.eu/education/policy/vocational-
policy/doc/copenhagen-declaration_en.pdf 203
Commissione Europea, 2010, “Il comunicato di Bruges - su una maggiore cooperazione europea in materia
di istruzione e formazione professionele per il periodo 2011-2020”. Shiko në:
http://ec.europa.eu/dgs/education_culture/repository/education/policy/vocational-policy/doc/brugescom_it.pdf 204
West J., “The Evolution of European Union Policies on Vocational Education and Training”, Llakes
research paper nr. 34, 2012, fq. 18. Gjendet në: http:// www.llakes.ac.uk/sites/default/files/34.%20West%20-
%20final.pdf 205
Commissione Europea, 2010, “Il comunicato di Bruges - su una maggiore cooperazione europea in materia
di istruzione e formazione professionele per il periodo 2011-2020” Shiko në:
http://ec.europa.eu/dgs/education_culture/repository/education/policy/vocational-policy/doc/brugescom_it.pdf
63
Të bëhet realitet arsimimi gjatë gjithë jetës dhe lëvizshmëria e punëtorëve.
Të bëhet më tepër për të promovuar procesin e të mësuarit në punë.
AFP-ja të jetë më gjithëpërfshirës dhe të promovojë barazinë dhe kohezionin social.
AFP-ja duhet të jetë lehtësisht i arritshëm për njerëzit në situata të ndryshme të jetës
duke e thjeshtëzuar zhvillimin e aftësive dhe ndryshimeve në karrierë.
Të inkurajojë kreativitetin, inovacionin dhe sipërmarrjen, nxitjen e investimeve për
këtë sektor206
, etj.
Këto prioritete, për të cilat shtetet anëtare kanë rënë dakord për të punuar dhe përmirësuar,
janë plotësuar me objektivat strategjikë si dhe nga 22 objektiva të ndërmjetëm të vendosuara
nga komunikata e Bryzh për periudhën 2011-2014. Pas një shqyrtimi të përparimit gjatë
2011-14, një grup i ri prej pesë rezultateve afatmesme për 2015-20 janë formuluar në
“Konkluzionet e Rigas” (Këshilli i Bashkimi Evropian dhe Komisioni Evropian, 22.06.2015).
Konkluzionet përfshijnë pesë fusha që kanë përparësinë për vitin 2015-2020. Ato janë:
Promovimi i të mësuarit të bazuar mbi punën në të gjitha format e tij, me vëmëndje të
veçantë për çirakërinë, duke angazhuar në këtë inisiativë partnerët social, kompanitë,
dhomat e tregtisë dhe ofruesit e AFP-së.
Zhvillimi i mëtejshëm i mekanizmave të sigurimit të cilësisë në AFP.
Lehtësimi i hyrejs së të rinjve në AFP përmes sistemeve më fleksibël dhe më të
depërtueshëm. Rritja e kualifikimeve, sidomos duke ofruar shërbime efikase dhe të
integruara dhe duke njohur vlefshmërinë e të nxënit joformal dhe informal.
Forcimi i mëtejshëm i kompetencave kyçe në kurrikulat e AFP-së dhe ofrimi i
mundësive më efektive për të fituar ose zhvilluar këto aftësi përmes IVET dhe CVET.
Mundësi për zhvillim fillestar dhe të vazhdueshëm profesional për mësuesit dhe
trajnerët e AFP-së, në të dyja mjediset në shkollës dhe/ose në punë207
.
Një tjetër iniciativë e rëndësishmë për bashkëpunimin europian në fushën e arsimit dhe
formimit është korniza strategjike “Education and Training 2020”208
. Programi u sugjeron
vendeve anëtare të orientojnë ofertën e arsimit dhe formimit sipas kërkesave të tregut të
206
Cedefop, “On the way to 2020: data for vocational education and training policies. Country statistical
overvies 2016 update”, Research paper nr. 61, 2017, fq. 6 http://www.cedefop.europa.eu/en/publications-and-
resources/publications/5561 207
European Commission,“Riga Conclusions 2015 on a new set of medium-term deliverables in the field of VET
for the period 2015-2020, as a result of the review of short-term deliverables defined in the 2010 Bruges
Communiqué”,2015 Shiko në: http://ec.europa.eu/dgs/education_culture/repository/education/policy/vocational-
policy/doc/2015-riga-conclusions_en.pdf 208
Eurydice, Report 2013, “Education and training in Europe 2020: Responses from the EU Member States”
Gjendet në: http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/thematic_reports/163EN.pdf
64
punës. Me anë të rekomandimeve specifike, ato marrin orientime mbi reformat që duhet të
kryejnë. Synimet kryesore të këtij programi janë:
Kthimi në relaitet i lifelong learning, (të nxënit gjatë gjithë jetës), dhe
lëvizshmërisë së individëve: Rrethanat ekonomike dhe sociale gjithnjë e më
sfiduese kërkojnë futjen e strategjive gjithëpërfshirëse të të nxënit gjatë gjithë jetës.
Në veçanti, duhet siguruar zhvillimi i kornizave kombëtare të kualifikimeve dhe lidhja
e tyre me Kornizën Evropiane të Kualifikimeve. Strategjia synon ta bëjë të mësuarit
më tërheqës në përgjithësi, si për shembull nëpërmjet përdorimit të teknologjive të
reja dhe të nxisë të mësuarit e të rriturve. Për të rritur punësueshmërinë e individëve
është e rëndësishe që të zgjerohet lëvizshmëria për nxënësit, mësuesit dhe trajnerët e
arsimit profesional, përmirësimi i shërbimeve të karrierës dhe mundësi më fleksibile
për studim për të rriturit, mbështetje financiare për të marrë pjesë në lifelong learning,
miratimi i të nxënit joformal dhe informal, etj.
Përmirësimi i cilësisë dhe efikasitetit në arsimin e lartë: Sistemet e arsimit të
dobishme, efikase dhe të barabarta për të gjithë janë vendimtare për zhvillimin e
punësueshmërisë së individëve në të gjitha grupet sociale. Në vendet e BE-së është në
rritje numri i të rinjve 30-34 vjecar që kanë përfunduar arsimin e lartë, me nivele më
të larta në Irland, Lituani, Qipro dhe me numër më të ulët të të rinjve me arsim të lartë
në Itali, Maltë, Rumani. Për të rritur numrin e të diplomuarve në arsimin e lartë
është e nevojshme të bëhen reforma që do të përmirësonin nivelin e të regjistruarve në
të nëpërmjet mbështetjes financiare për studentët, zhvillimit të sistemeve të sigurimit
të cilësisë, lidhjeve më të ngushta midis universiteteve dhe biznesit, etj.
Përballimi i fenomenit të braktisjes së shkollës: Politikat e arsimit dhe formimit
duhet t'u mundësojë të gjithë qytetarëve të zhvillojnë kompetencat e tyre, të rrisin
punësueshmërinë dhe të inkurajojnë qytetarinë aktive. Në këtë pikë, sistemet e arsimit
dhe aftësimit duhet të synojnë që të gjithë nxënësit, duke përfshirë edhe ata me
prejardhje të pafavorshme, të përfundojnë shkollën. Objektivi është që të reduktohet
përqindja e të rinjve që nuk kanë përfunduar arsimin e mesëm në vetëm 10%. Midis
vendeve Europiane, ka diferenca të mëdha në këtë pikë me vende si Kroacia,
Sllovenia, Polonia, që kanë nivelin më të ulët të braktisjes së shkollës. Për të realizuar
këtë objektiv vendet e BE-së kanë ndërmarrë iniciativa të ndryshme si; rritja e
pjesëmarrjes në edukimin e hershëm të fëmijëve dhe përmirësimin e cilësisë së këtij
shërbimi, mbështetje ndaj të rinjve në rrezik, reformim të arsimit dhe formimit
65
profesional, masa shpërblyese (si shans të dytë, mbështetje individuale,) për të rinjtë
që rezikojnë braktisjen e shkollës, zhvillimin e politikave monitoruese, etj.
Përmirësimi i arsimit dhe formimit profesional për të rritur punësueshmërinë e
të rinjve: Komisioni europian i ka inkurajuar Shtetet Anëtare, të ndërmarrin masa në
fushën e arsimit dhe formimit, veçanërisht në sektorin e arsimit profesional, për të
përmirësuar nivelet e punësimit në mesin e të rinjve, p.sh duke rritur mundësitë që të
rinjtë të krijojnë një eksperiencë pune qysh në shkollë, zhvillimin e sistemit dual, të
çirakërisë, të të mësuarit në punë, etj. Masa janë marrë prej vendeve të BE-së për të
rregulluar fenomenin e mospërputhjes së aftësive nëpërmjet zhvillimit të trajnimeve
dhe praktikave, edukimit të karrierës, shërbimeve të punësimit për nxënësit, etj209
.
Duhet theksuar se zhvillimet politike në këtë sektor bazohen tek aksionet vullnetare të
vendeve. Ato mbështeten tek krahasimet, shkëmbimet, dhe modelet referuese, nuk ka asnjë
legjislacion detyrues në fushën e arsimit. Në përgjithësi, përparimi drejt politikave të
përbashkëta në këtë sferë, ka qënë i kufizuar. Përpjekje të vazhdueshme, të cilat kanë ofruar
një qasje të përbashkët konkrete për AFP-në, janë bërë vetëm gjatë viteve të fundit.
Instrumentet kolektive europiane të dala prej procesit të Kopenhagenit janë të qëndrueshëm,
por akoma nuk e kanë provuar plotësisht përdorimin praktik të tyre. Programet e BE-së dhe
protokollet dypalëshe të njohjes duket se kanë arritur një pikë stabiliteti, pa dyshim të
dobishme në vetvete, por që kanë ndikuar vetëm në një pakicë të qytetarëve210
. Megjithatë,
ka një konsesus në rritje për rolin e Komunitetit në hartimin e instrumenteve të përbashkëta
për të rritur lëvizshmërinë dhe artikulimin në mes të sistemeve të ndryshme europiane.
Ndikimi më i madh i këtyre politikave vihet re tek shtetet anëtare të reja, sesa në anëtarët më
të vjetër, për shkak se ka një predispozim më të madh prej këtyre vendeve që të aderojnë në
përputhje me “idenë europiane”. Këto shtete kanë shfaqur gatishmëri më të madhe për t’u
angazhuar në reforma substanciale në sistemet e AFP-së, të cilat më parë ishin të
papërshtatshëm me rrethanat e tyre të reja211
. Përfshirja e vendeve kandidate në këto
mekanizma përpara anëtarësimit të tyre zyrtar, me qëllim për të përshpejtuar kalimin e tyre
drejt ekonomisë së tregut, ka ndikuar shumë në reformimin e sistemeve të arsimit dhe
formimit profesional në këto vende.
209
ECORYS, “Interim Evaluation of the strategic framework for European cooperation in education and
training (ET 2020)”, 2014, fq. 4, https://ec.europa.eu/education/sites/education/files/education-training-2020-
evaluation-2014-qa_en.pdf - Eurydice, Report 2013, “Education and training in Europe 2020: Responses from
the EU Member States”, http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/thematic_reports/163EN.pdf 210
West J., “The evolution of Europian Union Policies on Vocational Education and Training”, University of
London, LLAKES Research Paper nr. 34, 2012. fq. 27 Shiko në:
http://www.llakes.ac.uk/sites/default/files/34.%20West%20-%20final.pdf 211
Po aty, fq. 27
66
3.3 Kuadri institucional i AP-së në Bashkimin Europian
Përsa i përket konteksti institucional ku zhvillohen politikat mbi arsimin dhe formimin
profesional në BE, duhet theksuar se ai është kompleks. Përveç marrëveshjeve mes vendeve
anëtare, marrëveshje të veçanta janë lidhur edhe me vendet kandidate, si ato të Ballkanit
Perendimor, të cilave u jepet ndihmë në zhvillimin e sistemit të arsimit, të formimit dhe tregut
të punës. Në mënyrë që të arrihen objektivat e vendosur, Bashkimi Europian ka krijuar disa
agjenci teknike të cilat në fushën e arsimit kryejnë kërkime, përpilime të dokumentacionit
dhe sigurojnë mbështetje teknike ndaj Komisionit Europian. Midis agjencive që lidhen me
arsimin profesional përmendim: CEDEFOP dhe Europian Training Foundation (ETF).
a. CEDEFOP (European Center for the Development of Vocational Training)
CEDEFOP është agjencia europiane për zhvillimin e arsimit dhe formimit profesional me
qëndër në Selanik. Ofron informacione dhe analiza të sistemeve dhe politikave mbi AFP për
vendet e Bashkimit Europian. Detyrat e saj janë:
Të mbështesë zhvillimin, të koordinojë aktivitete kërkimi dhe të analizojë të dhënat në
fushën e AFP-së.
Të vlerësojë dhe të shpërndajë informacionin e duhur.
Të inkurajojë qasje të ngjashme për problematikat e arsimit dhe formimit
profesional212
.
Prej vitit 2004, CEDEFOP është i mandatuar për të raportuar se si vendet po ecin drej arritjes
së qëllimeve të vendosura nga Deklarata e Kopenhagës dhe mbi procesin e bashkëpunimit në
fushën e AFP-së. Ky institucion siguron të dhëna dhe analiza për hartuesit e politikave mbi
strategjitë e të nxënit gjatë gjithë jetës, mbi vlerësimin e të nxënit joformal dhe informal, mbi
zhvillimin profesional të mësuesve dhe instruktorëve, trajtimin e nxënësve që largohen nga
arsimi, etj. Për të ndihmuar në hartimin e politikave të punësimit dhe të arsimit profesional,
CEDEFOP kryen studime që identifikojnë dhe parashikojnë se cilat janë nevojat e ardhshme
për aftësi në tregun e punës. Gjithashtu, këto studime identifikojnë edhe (nëse ka),
mospërputhje ndërmjet aftësive që kërkohen nga tregu dhe atyre që zotërojnë individët. Në
2014, CEDEFOP ka realizuar studimin e parë mbi mospërputhjen e aftësive në të 28 vendet e
Bashkimit Europian, “The European skills and jobs (ESJ) survey213
”. Anketimi përcakton se
212
Informacioni marrë nga CEDEFOP, http://www.cedefop.europa.eu 213
Cedefop, “European Skills and Jobs survey. Skills, qualifications and jobs in the EU; the making of a perfect
match?”, Reference series nr.103, 2015. Gjendet në: www.cedefop.europa.eu/files/3072_en.pdf
67
cilat janë nevojat për aftësi në sektor të ndryshëm profesional. Gjithashtu, heton dhe
kapacitetin e arsimit profesional për të zbutur problemin e mospërputhjeve të aftësive.
b. ETF (European Training Foundation)
ETF, agjenci e BE-së, me qëndër në Torino, ka për qëllim të ndihmojë në zhvillimin e
sistemeve të arsimit dhe formimit profesional të vendeve partnere të Bashkimit Europian.
Nëpërmjet reformës së institucioneve dhe tregut të punës, ETF i mbështet këto vendet që të
forcojnë kapitalin e tyre njerëzor. Kjo agjenci, ndihmon me këshillime dhe analiza politike,
qeveritë e vendeve që kanë nisur procesin për të qënë pjesë e Bashkimit Europian214
. Nuk
ka dyshim se një punësim më i mirë, një rritje ekonomike e qëndrueshme dhe përfshirja
sociale do u lejojnë këtyre vendeve të përballojnë presionin e konkurencës dhe të masin
forcën e tregut. Ndërsa, zhvillimi dhe përmirësimi i kapaciteteve institucionale në këto fusha
do t’u krijojë mundësinë që të aderojnë më shpejt ndaj objektivave të bashkimit.
Midis 2010-2012, ETF ka iniciuar “Torino Process”, një analizë biennale e politikave për
aftësitë dhe arsimin profesional që zbatohen prej vendeve partnere. Ky proces ka patur si
qëllim forcimin e institucioneve kombëtare të këtyre vendeve në mënyrë që ata të
implementojnë me sukses politikat për zhvillimin e aftësive dhe të arsimit profesional.
Procesi i Torinos, është një përmbledhje që çon drejt një analize mbi politikat në arsimin dhe
formimin profesional në një vend të caktuar. Qëllimi i tij është të ndërtojë konsensus të
përgjithshëm për mënyrat e mundshme të zhvillimit të politkave dhe sistemeve të AFP-së.
Kjo përfshin përcaktimin e gjendjes aktuale dhe vizionin që krijohet mbi arsimin dhe
formimin profesional për secilin nga vendet pjesëmarrëse në këtë proces. Pas çdo një
periudhe dy-vjeçare, bëhet një vlerësimi mbi progreset dhe arritjet në rezultatet e dëshiruara
që vendet janë përpjekur të arrijnë215
. Vlera e shtuar e “Procesit të Torinos”, qëndron në
faktin se ai e përfshinë arsimin dhe formimin profesional, brenda kontekstit social-ekonomik
të çdo vendi. Në këtë mënyrë, analiza që sigurohet është e mbështetur në dëshmi përkatëse
dhe kryhet përmes dialogut të strukturuar. Si shembull, analiza e fundit për Shqipërinë ka
treguar disa arritje, qysh prej raundit të fundit të procesit në vitin 2014. Ndër to përmendim;
arritja kyçe ka qenë krijimi, për herë të parë, i një strukture për të monitoruar progresin
kundrejt objektivave dhe masave të “Strategjisë Kombëtare për Punësim dhe Aftësim 2014
214
Informacion nga “European Training Foundation”, http://www.etf.europa.eu/web.nsf/pages/home 215
Informacion nga “European Training Foundation”, http://www.etf.europa.eu/web.nsf/pages/home
68
2020”. Monitorimi i progresit kundrejt kësaj strategjie është një nga kushtet për përfitimin e
fondeve IPA në këtë sektor216
.
3.4 Instrumentet e Bashkimit Europian për zhvillimin e arsimit profesional
Aftësitë bazë, në lexim, matematikë dhe shkenca janë kërkesa të rëndësishme për të
përballuar jetën në punë dhe në profesione gjithnjë dhe më komplekse. Nga ana tjetër,
individi duhet të zotërojë edhe ato shkathtësi dhe kompetenca që do t’i lejonin t’i përshtasë
njohuritë e tij me situata të reja. Koncepti i aftësive/shkathtësive është tepër i lidhur me
botën e punës. Nuk ka dyshim se, arsimi dhe bota e punës duhet të kenë qëllime të
përbashkëta. Konceptet dhe terminologjia e përdorur duhet të mundësojnë dialogun midis të
dyjave217
. Në këtë kuadër, sfida kryesore për AP-në është ofrimi i një përzjerje të caktuar
aftësish/shkathtësish, e cila është specifikisht e mjaftueshme për të takuar nevojat e punësimit
dhe gjerësisht e mjaftueshme për t’u dhënë nxënësve një bazë për t’u përshtatur me fusha të
tjera të arsimit dhe punësimit si dhe për të vazhduar të nxënit gjatë gjithë jetës (lifelong
learning)218
. Kjo pikëpamje mbi aftësitë/shkathtësitë, ka pasur ndikim të madh në qasjen
europiane ndaj arsimit dhe formimit profesional. Në të vërtëtë, ajo ka mbështetur të gjitha
zhvillimet e ndodhura në këtë sektor. Në nivel europian janë hartuar disa mjete dhe parime
që do t’i ndihmojnë individët të përparojnë përmes arsimit dhe formimit në çdo moshë, për të
ndryshuar karrierën apo vendin e punës, etj. Këto mjete janë :
Sistemi europian i krediteve për arsimin dhe formimin profesional (ECVET)
Europass
Identifikimi dhe miratimi i të nxënit joformal dhe informal
Sigurimi i cilësisë europiane në arsimin dhe formimin profesional (EQAVET)
a. ECVET (Sistemi Europian i Krediteve për Arsimin dhe Formimin Profesional)
ECVET, (aprovuar nga Këshilli i BE-së në 2009), është një kornizë teknike për njohjen,
grumbullimin dhe transferimin e rezultateve të të nxënit me qëllim arritjen e një kualifikimi219
216
ETF, “Albania, executive summary. Torino Process 2016- 2017”, 2017, fq. 3. Shiko në:
http://www.etf.europa.eu/web.nsf/pages/TRP_2016-17_Albania 217
Popovic K., “The skills. A Chimera of Modern European Adult Education”, 2014, fq. 7-8 Gjendet në:
http://www.academia.edu/22874431/The_skills_A_Chimera_of_Modern_European_Adult_Education_2014_ 218
Cedefop, “Stronger VET for better lives. Cedefop’s monitoring report on vocational education and training
policies 2010-14”, Reference series nr. 98, 2015, fq. 31. Shiko në: www.cedefop.europa.eu/files/3067_en.pdf 219
Cedefop, “ECVET in Europe”, Monitoring report 2015, fq. 9 http://www.cedefop.europa.eu/en/publications-
and-resources/publications/5556
69
ECVET ndihmon ta bëjë sistemin e arsimit dhe formimit profesional të krahasueshëm midis
vendeve europiane.
Krijimi dhe zbatimi i parimeve kryesore të ECVET duhet të çojë në:
Një kuptim më të mirë të rezultateve të të nxënit që individët, fitojnë, në sisteme të
ndryshme, në mënyrë që ato të shërbejnë për përcaktimin e kualifikimeve profesionale
Të inkurojojë lëvizshmërinë e tyre (fuqisë punëtore) brenda dhe midis vendeve të
ndryshme anëtare të BE-së.
Të rrisë perspektivën profesionale të të diplomuarëve dhe besimin e punëdhënësve në
kompetencat dhe njohuritë specifike që çdo kualifikim në AFP, sjell.
Të kontribuojë në bashkëpunimin europian në arsim dhe formim në mënyrë më
koherente dhe të integruar220
.
ECVET shërben edhe për të njehësuar kurset që ndiqen në programet e shkëmbimit. Në
lidhje me një kualifikim të caktuar, zbatimi i kësaj kornize bëhet në bazë të legjislacionit,
normave dhe rregulloreve të shteteve anëtare dhe bazohet mbi parimet e mëposhtme:
Kualifikimet përshkruhen në njësi të rezultateve të të nxënit (learning outcomes), një
koncept kryesor ky për parimet e ECVET221
. Duke u bazuar në rezultatet e të nxënit,
sistemi i krediteve është i pajtueshëm me të gjitha sistemet e kualifikimeve dhe në
kontekste të ndryshme të të nxënit. Fleksibiliteti i kësaj kornize lehtëson lëvizshmërisë
e nxënësve të AFP-së, nga ana tjetër parimet ruajnë koherencën dhe integritetin e
përgjithshëm për secilin kualifikim në mënyrë që të shmanget fragmentizimi i tepruar
i rezultateve.
Është e rëndësishme që të ketë një proces në lidhje me njësitë e rezultateve të të
nxënit, në mënyrë që ato të vlerësohen të vlefshme, të vërtetohen, të pranohen dhe të
bëhen të njojtura222
. Gjithashtu, janë të nevojshme dhe kriteret që përcaktojnë
mënyrën si grumbullohen dhe transferohen kreditet. Në këtë kuadër, partneritetet dhe
rrjetet e ECVET, të cilat përfshijnë institucionet kompetente, autoritetet, partnerët
220
Po aty, fq. 9 221
European Commission, “Recommendation on the establishment of the European Credit system for Vocational
Education and Training (ECVET)”, 2008. Shiko në: http://eur-lex.europa.eu/legal-
content/EN/ALL/?uri=celex:32009H0708(02) 222
Cedefop, Monitoring report 2015, “ECVET in Europe”, fq. 9 http://www.cedefop.europa.eu/en/publications-
and-resources/publications/5556
70
social, sektorët dhe ofruesit e AFP-së kanë një rol thelbësor në testimin, zhvillimin
dhe zbatimin e gjerë të ECVET223
.
Bashkëpunimi midis vendeve për ECVET, mbështetet me anë të disa dokumenteve
shtesë si; memorandumi i kuptueshmërisë, marrëveshje mbi programet e të nxënit,
marrëveshje mbi transkriptimin e arritjeve personale, etj.224
Prej 2013, ECVET po zbatohet në arsimin dhe formimin profesional si dhe për të gjitha
nivelet e kaulifikimeve në kornizën europiane të kualifikimeve KEK. Një nga qëllimet
kryesore të ECVET është që t’u lejojë individëve të kenë mundësi të mbedhin rezultatet e tyre
të të nxënit dhe t’i përdorin ato për të arritur ose përditësuar kualifikimet e tyre225
. Kjo
mundëson ndërtimin e një kualifikimi sipas ritmit të nxënësve duke filluar nga rezultatet e të
nxënit që mund të fitohen në kontekste formale, joformale dhe informale, në vendin e tyre
të origjinës, gjithashtu dhe jashtë. Sistemi plotëson dhe ndërron mbi konceptet dhe parimet që
janë të përbashkëta me KEK, Europass dhe Kornizën Europiane për Sigurimin e Cilësisë në
AFP. CEDEFOP është institucioni që monitoron dhe ofron mbështetje teknike dhe analitike
për zbatimin e rekomandimeve të ECVET në nivelet e BE-së. Gjetjet e monitorimit të vitit
2015 mbi zbatimin e parimeve të ECVET, nga vendet europiane tregojnë se ato ndahen në
tre grupe.
Në grupin e parë; janë vendet që kanë një sistem kreditesh, i cili përputhet me parimet
e ECVET, (Belgjikë, Estoni, Finlandë, Francë, Islandë, Luxemburg, Maltë, Slloveni,
Spanjë, Suedi, Britani e Madhe). Në këto vende kualifikimet në AFP, janë të
përshkruara në formën e rezultateve të të nxënit. Pothuajse tek të gjitha këto vende,
njësitë e rezultateve të të nxënit mund të vlerësohen, certifikohen, njihen,
grumbullohen dhe transferohen brenda vendit. Gjithashtu, në 11 prej këtyre vendeve
edhe kreditet e fituar në vende të tjera mund të vlerësohen, certifikohen dhe njihen.
Në grupin e dytë; përfshihen ato vende që janë duke punuar drejt një sistemi kreditesh,
i cili të jetë në përputhje me parimet e ECVET, (Bullgari, Kroaci, Qipro, Çeki, Austri,
Danimark, Itali, Hollandë, Poloni, Portugali, Norvegji, Rumani). Megjithatë, nuk ka
homogjenitet midis këtyre vendeve, përsa u takon hapave që kanë ndërmarrë në lidhje
me përbërsit e ECVET, p.sh. Çekia është në fazën e testimit të shumë prej
223
European Commission, “Recommendation on the establishment of the European Credit system for Vocational
Education and Training (ECVET)”, 2008, fq.16. Shiko në: http://eur-lex.europa.eu/legal-
content/EN/ALL/?uri=celex:32009H0708(02) 224
Cedefop, Monitoring report 2015, “ECVET in Europe”, fq.9. http://www.cedefop.europa.eu/en/publications-
and-resources/publications/5556 225
Informacione marrë nga: https://ec.europa.eu/education/policy/vocational-policy/ecvet_en
71
komponentëve. Bullgaria, do të përshtasë elementët ekzistues në sistemin e ri, etj.
Disa nga pengesat në zbatimin më të shpejtë të ECVET në këto vende lidhen me; një
kërkesë të ulët nga ana e përdoruesëve potencial, Korniza Kombëtare e Kualifikimeve
(KKK), nuk i përfshin të gjitha kualifikimet, jo të gjitha kualifikimet përshkruhen në
terma të rezultateve të të nxënit (learning outcomes).
Në grupin e tretë; janë vendet të cilat nuk kanë një sistem kreditesh që të përputhet me
parimet e ECVET, (Gjermani, Greqi, Hungari, Litenshtenj, Sllovaki). Madje, disa nga
këto vende nuk kanë ndërmarrë akoma asnjë nismë për të krijuar një sistem kreditesh
që të përputhet me ECVET. Këto vende raportojnë se janë të kënaqura me sistemet e
tyre aktuale dhe se specifikimet teknike të ECVET, janë të paqarta për ta. P.sh.
Sllovakia është e përqëndruar në zhvillimin e regjistrit kombëtar të kualifikimeve dhe
e lidh zhvillimin e ECVET në një fazë tjetër të punës që po kryehet mbi
kualifikimet226
.
Megjithë, vështirësitë në implementimin e ECVET, vendet europiane japin një vlerësim
pozitiv për këtë kornizë. Sipas tyre parimet e ECVET mbi rezultatet e të nxënit i bëjnë
kualifikimet më transparente e të krahasueshme si dhe rrisin fleksibilitetin e AFP-së për t’u
përshtatur me ndryshimet që kërkon tregu i punës. ECVET inkurajon dhe mbështet
lëvizshmërinë jo vetëm të nxënësve, por dhe të fuqisë punëtore. Kontribuon në njohjen më të
saktë të rezultateve të të nxënit të fituara në një vend tjetër, e bën më të lehtë për më pak të
kualifikuarit të hyjnë në një sistem të AFP-së për të fituar ndonjë kualifikim, etj227
.
b. Europass
Europass, (aprovuar nga Keshilli i BE në 2004), është një seri dokumentesh që kanë si qëllim
të lehtësojnë lëvizshmërinë në tregun europian të punës, për faktin se formatet standarte janë
më të lehta për t’u kuptuar nga punëdhënësit. Europass është i formuar nga 5 dokumente,
(Europass CV; Passaporta e Gjuheve; Europass Mobility; Shtojca e Diplomës dhe Shtojca e
Certifikatës), që kanë si qëllim t’i bëjnë të kuptueshëm aftësitë dhe kompetencat e një
individi. Dy prej këtyre dokumentave, (Curriculum Vitae dhe Pasaporta e Gjuhëve) janë
lirisht të aksesueshme nga të gjithë. CV-ja i ndihmon individët të paraqesin aftësitë dhe
kualifikimet që zotërojnë në mënyrë efektive dhe të qartë. Pasaporta e Gjuhëve është një
mjet vetëvlerësimi i aftësive gjuhësore që individi zotëron. Tre dokumentet e tjera lëshohen
226
Cedefop, “ECVET in Europe”, Monitoring Report 2015, fq.14–25, Gjendet në:
http://www.cedefop.europa.eu/en/publications-and-resources/publications/5556 227
Po aty, fq. 25-26
72
prej autoriteteve të arsimit dhe trajnimit. Europass Mobility, regjistron njohuritë dhe
shkathtësitë e fituara në një vend tjetër europian. Shtojca e Diplomës përshkruan njohuritë
dhe aftësitë e fituara nga mbajtësit e diplomave të arsimit të lartë. Ajo u krijua nga Komisioni
Europian, Këshilli i Europës dhe UNESCO, për përdorim nga institucionet e arsimit të lartë
në të gjithë Europën dhe vende të tjera. Shtojca e Certifikatës, përshkruan njohuritë dhe
shkathtësitë e fituara nga mbajtësit e certifikatave të arsimit dhe formimit profesional. Dizanji
dhe përdorimi i saj janë të lidhura ngushtë me Sistemin Europian të Transferimit të Krediteve
ECVET228
.
c. Identifikimi dhe miratimi i të nxënit joformal dhe informal
Parime dhe metoda janë krijuar për identifikimin dhe miratimin e aftësive dhe kompetencave
të fituara në situata të tjera, jashtë sistemit të arsimit, (parimet janë aprovuar nga Këshilli
Europian në Maj 2004). Miratimi është një element kryesor për të siguruar vizibilitetin dhe
për të përcaktuar vlerën e aftësive dhe kompetencave që zhvillohen në çdo vend apo kohë në
jetën e një individi229
. Ky proces shikohet si një mënyrë për të përmirësuar të nxënit gjatë
gjithë jetës, i ndihmon individët të identifikojnë aftësitë e tyre, i çon ata drejt rritjes së
vetbesimit. Duke fituar kredite, individët mund t’i përdorin ato në të ardhmen për të hyrë në
një program studimi formal ose të kalojnë në një nivel më të lartë kualifikimi230
.
Parimet kryesore ku mbështetet miratimi i të nxënit joformal dhe informal janë:
Së pari, procesi i identifikimit dhe miratimit të të nxënit joformal dhe informal, në
parim, është një çështje vullnetare e individit. Në këtë proces, ka një trajtim të
barabartë për të gjithë individët. Hyrja, privatësia dhe të drejtat vetjake duhet të
respektohen.
Së dyti, procesi i identifikimit dhe miratimit të të nxënit informal dhe joformal duhet
të respektojë interesat legjitime dhe të sigurojë pjesëmarrjen e balancuar të grupeve të
interesit. Këto grupe duhet të përcaktojnë përgjegjësitë dhe kompetencat, sistemet dhe
qasjet për identifikimin dhe miratimin e aftësive. Janë këto grupe që duhet t’u
paraqesin, t’i udhëheqin, t’i këshillojnë dhe informojnë mbi këtë sistem dhe qasje
individët.
228
Informacioni marrë prej Europass, http://europass.cedefop.europa.eu/ 229
Colardyn D., Bjornavold J., “Validation of Formal, Non-Formal and Informal Learning; policy and practices
in EU Member States”, European Journal of Education, vol 39, nr.1, 2004, fq. 71 Gjendet në:
http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.513.7835&rep=rep1&type=pdf 230
Cedefop, “European Guidelines for validating non-formal and formal learning”, 2009, fq. 51 Gjendet në:
http://www.cedefop.europa.eu/en/publications-and-resources/publications/4054
73
Së treti, procesi, procedurat dhe kriteret për identifikimin dhe miratimin e aftësive
duhet të jenë transparente, të ndershme dhe të mbështetur nga mekanizmat për
sigurimin e cilësisë.231
Përsa i përket besueshmërisë së një procesi miratimi, varet nga praktikat lokale dhe
kombëtare, nga standartet e përdorura gjatë tij dhe si ai është formuluar dhe interpretuar.
Metodat për miratimin e të nxënit joformal dhe inforormal, janë të njëjtat mjete që përdoren
për certifikimin e të nxënit formal. Kjo, kërkon përfshirjen e gjerë të grupeve të interesit, të
cilat bëjnë certifikimet në sistemin formal të arsimit.
d. EQAVET (Sistemi Europian i Sigurimit të Cilësisë në AFP)
Për të siguruar cilësinë në AFP, Komisioni Europian në 2005, ka krijuar një rrjet europian
për sigurimin e cilësisë (EQAVET), i cili mundëson bashkëpunimin midis vendeve anëtare të
BE-së, për të garantuar cilësinë në sektorin e arsimit dhe formimit profesional232
. Për të çuar
më tej përpjekjet për rritjen e cilësisë në sistemet e AFP-së në Europë, Komisioni Europian ka
dorëzuar kohët e fundit një draftprojekt. Qëllimi është për të filluar një proces konsultimi në
kuadër të rekomandimit të Parlamentit Europian dhe Këshillit në ndërtimin e një Kornize
Europiane të Referencave për Sigurimin e Cilësisë për Arsimin dhe Trajnimin Profesional233
.
Ky rekomandim bëhet për të inkurajuar vendet anëtare të përdorin kornizën e përbashkët,
parimet e saj, kriteret e cilësisë dhe treguesit e referencave, si mjet për të përmirësuar mëtej,
për të reformuar dhe për të zhvilluar sisteme të AFP-së kombëtare. Nëse këto istrumente do të
përdoren, siç është qëllimi i tyre, nga mësuesit, nxënësit, prindërit dhe punëdhënësit për të
lehtësuar lëvizjen brenda sistemit të AFP-së, ato do të kenë efekte të mëdha në zhvillimin e
këtij sektori në vendet Europiane234
.
3.5 Korniza Europiane e Kualifikimeve
Për politikat europiane në fushën e zhvillimit dhe rritjes së cilësisë në AFP, padyshim që një
nga rezultatet më të rëndësishme është krijimi i Kornizës Europiane të Kualifikimeve,
231
Po aty, fq.11 232
Informacion nga EQAVET: http://www.eqavet.eu/gns/home.aspx 233
Comunita Europee, “Raccomandazione del Parlamento Europeo e del Consiglio sull’istituzione di un Quadro
Europeo di riferimento per la garanzia della Qualita dell’Istruzione e della Formazione Professionale”,
Brussels 18.06.2009. http://www.isfol.it/eqavet/Raccomandazione_garanzia_qualita_istruzione_formazione.pdf 234
West J.,“The Evolution of European Union Policies on Vocational Education and Training”, Llakes research
paper nr. 34, 2012, fq. 26 http:// www.llakes.ac.uk/sites/default/files/34.%20West%20-%20final.pdf
74
(KEK/EQF), aprovuar nga Keshilli i BE-së në 2008235
. Kjo kornizë shërben për të
përmirësuar të kuptuarit e sistemeve kualifikuese europiane dhe ka si qëllim të mbështesë të
nxënit gjatë gjithë jetës dhe të promovojë lëvizjen e studentëve dhe punëtorëve236
. Në fakt,
sipas OECD, korniza e kualifikimeve është një instrument për zhvillimin dhe klasifikimin e
kualifikimeve në përputhje me një tërësi kriteresh për nivelet që arrihen gjatë arsimimit, (ky
grup i kritereve mund të jetë i nënkuptuar në vet përshkruesit e niveleve)237
. Në bazë të kësaj
kornize qëndron ideja se punëdhënësit dhe individët do të jenë më të gatshëm për të vlerësuar
natyrën dhe nivelin e një trajnimim në mënyrë individuale sesa të mbështeten në kategori të
prodhuara zyrtarisht238
.
KEK, ka tetë nivele kualifikimesh, ku specifikohen njohuritë, aftësitë dhe kompetencat.
Nivelet e kualifikimeve, fillojnë nga ato bazë deri tek kualifikimet e larta (doktorale). Çdo
njëri prej tyre është i përcaktuar nga një sërë përshkruesish të cilët tregojnë se cilat janë
rezultatet e të nxënit dhe formimit në lidhje me kualifikimet. Korniza Europiane e
Kualifikimeve përqëndrohet mbi rezultatet e procesit të të nxënit, të cilët përcaktohen në tri
kategori: njohuri, aftësi dhe kompetenca. Kjo do të thotë se një kualifikim i caktuar, përfshin
njohuritë teorike, aftësitë praktike dhe teknike si dhe kompetencat sociale që një individ
zotëron në fund të një procesi arsimor apo formimi239
. Sipas kësaj kornize, me njohuri,
kuptojmë rezultatin e përvetësimit të informacionit nëpërmjet të mësuarit. Ato janë një tërësi
faktesh, parimesh, teorish dhe praktikash relative ndaj një sektori pune ose studimi240
. Përsa u
përket aftësive në kuadër të KEK ato janë të përshkruara si konjitive, (që do të thotë të
përdorësh mendimin logjik, intuitiv dhe krijues), ose aftësi praktike (që përfshinë përdorimin
e mënyrave, materialeve dhe instrumentave praktike). Aftësitë tregojnë kapacitetin për të
zbatuar njohuritë në mënyrë që të zgjidhen probleme dhe të përfundohen detyra. Ndërsa
kompetencat, janë përshkruar në këtë kornizë, në terma të përgjegjësisë dhe autonomisë. Ato
235
Referuar studiueses Stephanie Allaise, “Korniza e kualifikimeve është mjeti politik specifik për reformimin
dhe përhapjen e ofertës së arsimit në mënyre të tillë që të çojë drejt rritjes së nivelit të aftësive dhe drejt
përmirësimit të produktivitetit në tregun e punës”. Allais S., “What is a National Qualifications Framworks?”,
Journal of Contemporary Educational studies 5/2011, fq. 107 Gjendet në: http://www.sodobna-
pedagogika.net/wp-content/uploads/2013/03/3-stephanie-allais-what_is_a_national-eng.pdf 236
Comunita Europea, “Quadro europeo delle qualifiche per l’appredimento permanente (EQF)”, 2009, fq. 5
Në: https://ec.europa.eu/ploteus/sites/eac-eqf/files/broch_it.pdf 237
OECD, “The role of national qualifications Systems in promoting lifelong learning”, 2006, fq. 6. Gjendet në:
http://www.oecd.org/edu/innovation-education/33977045.pdf 238
West J., “The evolution of Europian Union Policies on Vocational Education and Training”, Llakes
research paper nr. 34, 2012, fq. 21-22 http://www.llakes.ac.uk/sites/default/files/34.%20West%20-%20final.pdf 239
“Në KEK, rezultati i të nxënit përcaktohet nga ajo ç’ka individi njeh, kupton dhe di të bëjë në përfundim të
një proçesi të mësuari apo të trajnuari” Comunita Europea, “Quadro europeo delle qualifiche per
l’appredimento permanente (EQF)”, 2009, fq. 11 https://ec.europa.eu/ploteus/sites/eac-eqf/files/broch_it.pdf 240
Po aty, fq.11
75
sjellin për individin aftësinë për të përdorur njohuritë dhe aftësitë personale, sociale ose
praktike, në situata pune dhe studimi për të arritur zhvillimin profesional dhe personal të
tij241
. Këto rezultate mund të formulohen për një numër qëllimesh; lidhur me programet,
modulet, njësitë dhe kurset që ndjek një individ. Ato më pas mund të përdoren nga autoritetet
kombëtare për të përkufizuar kualifikimet e plota. Institucionet ndërkombëtare mund t’i
përdorin këto rezultate për qëllime të transparencës, krahasueshmërisë, njohjes dhe
transferimit të krediteve242
.
Si shembull po japim rezultatet e të nxënit në nivelin e parë të KEK, të cilat përshkruhen si:
Njohuritë, si njohuri bazë të përgjithshme.
Aftësitë, si aftësi bazë të nevojshme për të kryer veprimtari dhe detyra të thjeshta.
Kompetencat, si punë ose studim, nën mbikqyrje, në një kontekst të strukturuar.
Ka një tendencë në rritje në mesin e vendeve europiane për të përfshirë brenda kornizave të
tyre, kualifikimet nga edukimi dhe formimi i vazhdueshëm dhe i mëtejshëm. Kjo qasje e rrit
transparencën e përgjithshme të peizazhit të kualifikimeve, si dhe forcon lidhjet mes arsimit
profesional fillestar (të ofruara nga sektori publik) dhe formimit të vazhdueshëm (të ofruara
kryesisht nga ofruesit joformal dhe privat). Vendet anëtare të BE-së, kanë përpunuar kornizat
e tyre të kualifikimeve duke u nisur nga ajo europiane. Atyre u kërkohet që të lidhin
nivelet e kualifikimeve kombëtare me referencat e përcaktuara nga kjo kornizë duke
përdorur kualifikime të bazuara në rezultatet mësimore, (ose ndryshe rezultatet e të nxënit)
dhe duke aplikuar parime të përbashkëta për sigurimin e cilësisë brenda sistemeve të tyre
kombëtare243
. Duhet theksuar se krijimi dhe suksesi i këtyre kornizave është i lidhur me
karakteristika ekonomike dhe sociale të vendeve dhe me prioritetet e tyre. Hulumtimet për
vendet europiane kanë treguar se KEK, kontribuon në mënyrë të konsiderueshme në
përdorimin më të plotë të rezultateve të të nxënit për të gjithë sektorët e arsimit dhe trajnimit.
Duke u lejuar studentëve dhe punëtorëve të përshkruajnë më mirë nivelin e tyre të
kompetencave, KEK, promovon lëvizshmërinë në tregun e punës në Europë. Prej vitit 2012
në certifikatat, apo diplomat e këtyre vendeve për të gjitha kualifikimet duhet vendosur një
referim që korespondon me nivelin përkatës të kualifikimit në KEK. Kjo i ndihmon
punëdhënësit të interpretojnë më me lehtësi kualifikimet e kandidatëve. KEK shton mundësitë
e hyrjes dhe pjesëmarrjes në formimin e vazhdueshëm dhe krijon përfitime të mëtejshme për
241
Po aty, fq.12-13 242
AlbVET, “Udhëzues metodologjik: Per Hartimin e Pershkrimeve të Kualifikimeve Profesionale në Shqipëri”,
Tiranë 2009, fq.18. Shiko në: http://www.akafp.gov.al/kualifikimet-profesionale/udhezues/ 243
Po aty, fq. 32
76
individët. Ajo mbështet ata individë që kanë një përvojë të madhe në punë dhe njeh aftësitë
dhe kompetencat e tyre, të fituara në mjedise joformale dhe informale.
Në fund të 2016, situatën mund ta përmbledhim si më poshtë: janë 39 vende që po
bashkëpunojnë në kuadër të KEK, prej këtyre 32 vende kanë aprovuar kornizat e tyre, (ndër të
fundit Austria në mars 2016, Polonia në janar 2016, etj), dhe gjashtë vende janë akoma duke
punuar për zhvillimin dhe aprovimin e tyre (Spanjë, Itali, Finlandë). Vende të tjera që i janë
bashkuar iniciativës si Shqipëria, Bosnja dhe Serbia, janë në fazë implementimi ose rishikimi
të kornizave të tyre244
. Korniza europiane ka ndihmuar për të bashkuar palët e interesuara
nga nënsisteme të ndryshme të arsimit, si dhe nga arsimi dhe punësimi, të cilët nuk ishin të
mësuar të bashkëpunonin me njëri-tjetrin. Përvoja ka rezultuar pozitive. Në një grup
vendesh, duke përfshirë Austri, Gjermani dhe Zvicër, partnerët socialë dhe aktorët e tjerë të
tregut të punës luajnë një rol të rëndësishëm në përcaktimin e kualifikimeve. Në vende të
tjera, si Bullgaria, Greqia dhe Polonia, aktorët e përfshirë në tregun e punës luajnë një rol më
të dobët. KEK, ka mundësuar që sistemet dhe kornizat arsimore kombëtare të jenë më të
lidhura me njëra -tjetrën, duke lehtësuar transferimin dhe njohjen e certifikatave të individëve
të ndryshëm. Në këtë kontekst, është e nevojshme që kualifikimet e parashikuara në kornizë,
të jenë qartësisht të paraqitura në dokumentet e kualifikimit. Tashmë janë të shumta vendet
europiane që në dokumentat e tyre (certifikata dhe diploma, diplomat Europass si dhe shtojcat
e certifikatave), tregojnë se cilat janë nivelet e kualifikimeve si për KEK, ashtu dhe për
kornizat e tyre të kualifikimeve. Deri në nëntor të 2016, ishin 20 vendet që i kanë paraqitur
këto referime. Kryesisht, progresi është bërë në arsimin dhe formimin profesional dhe në një
masë më të vogël për kualifikimet e arsimit të përgjithshëm245
.
Si përmbledhje, KEK synon të krijojë besim në kualifikimet ndërmjet vendeve dhe sektorëve
të ndryshëm duke përcaktuar qartë parimet në të cilat do të mbështeten proceset e sigurimit të
cilësisë, duke përcaktuar udhëzuesit dhe informacionet e nevojshme, mekanizmat e
transferimit dhe akumulimit të krediteve. Në mënyrë të tillë që, transparenca e nevojshme në
nivelet kombëtare dhe sektoriale të jetë gjithashtu e pranueshme në nivel ndërkombëtar246
244
Cedefop, Briefing note 2016, “Qualifications frameworks in europe”, fq.1-2 Gjendet në:
http://www.cedefop.europa.eu/en/publications-and-resources/publications/9117 245
Po aty. 246
AlbVET, Udhezues metodologjik Tiranë 2009; “Për Hartimin e Përshkrimeve të Kualifikimeve Profesionale
në Shqipëri”, fq. 32 http://www.akafp.gov.al/kualifikimet-profesionale/udhezues/
77
KAPITULLI IV:
VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM MBI ARSIMIN PROFESIONAL NË SHQIPËRI
Ky kapitull synon të evidentojë, përmes indikatorëve të përdorur për analizën e AP-së në
BE, se cilat janë zhvillimet kryesore në sistemin arsimor profesional në vend gjatë viteve të
fundit. Fillimisht janë dhënë karakteristikat e këtij sistemi, më pas kuadri ligjor dhe
institucional dhe standartet shqiptare. Në përgjithësi, arsimi shihet si faktor kyç për rritjen
ekonomike të një vendi, sepse i pajis njerëzit me aftësitë që u duhen për të qënë protagonist
në shoqëri dhe ekonomi. Investimet në arsim dhe në formimin profesional, shërbejnë
pikërisht për këtë, synojnë “të mbështesin rritjen e qëndrueshme ekonomike. Sikurse është
trajtuar në kapitujt e mëparshëm, përvoja europiane tregon se ka forma të ndryshme të arsimit
profesional, të cilat varen nga objektivat dhe mënyrat sesi ai ofrohet. Shembujt përfshijnë
arsimin dhe formimin profesional fillestar, (i cili përmban dhe çirakërinë), dhe arsimin dhe
formimin e vazhdueshëm, i cili përfshin edhe mësimin e bazuar në vendin e punës247
. Për
ligjin shqiptar, AFP-ja është“një fushё e aftësive profesionale, që kombinon arsimin me
praktikën profesionale, e cila i pajis individët me njohuri e shprehi tё veçanta, si dhe me
kompetenca të gjera qё kёrkohen pёr t’u punёsuar nё njё profesion tё caktuar dhe pёr t’u
integruar nё tregun e punёs248
”. Në shkallë vendi, ky lloj arsimi është organizuar në 39
shkolla teknike dhe 14 shkolla social-kulturore dhe sportive. Në këtë punim jemi përqëndruar
vetëm mbi shkollat e profilit teknik, të cilat si qëllim të tyre parësor kanë përgatitjen e
nxënësve për tregun e punës.
4.1 Arsimi profesional problematikat aktuale dhe perspektiva të së ardhmes
Me hapjen e shkollës teknike në Tiranë, në vitin 1921, fillon historia e arsimit profesional në
Shqipëri. Zhvillimi i tij ka ndjekur dinamikën e ndryshimeve të shoqërisë shqiptare. Shtrirjen
më të rëndësishme numri i shkollave të arsimit profesional e pati gjatë viteve '45-'90. Mbas
miratimit të reformës arsimore në vitin 1946, si arsimi i mesëm i përgjithshëm, gjithashtu dhe
ai profesional morën një zhvillim të ri. Filloi të zgjerohej rrjeti i shkollave tekniko-
profesionale në të gjitha kategoritë, të cilat arritën numrin 380 të tilla. Në bazë të këtij
organizimi qëndronte zbatimi i parimit marksist-leninist të lidhjes së shkollës me punën dhe
247
European Commission, “Vocational Education and Training in Europian Development Cooperation”,
Concept Note 2014, fq. 3-4. Shiko në: https://ec.europa.eu/europeaid/sites/devco/files/concept-note-tvet_en.pdf 248
Ligji nr. 15, dt.16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqipërisë”
78
prodhimin249
. Shkolla u vendos plotësisht në shërbim të ndërtimit socialist të vendit dhe i
gjithë sistemi shkollor u integrua ngushtë me industrinë në mënyrë që të përgatiste punëtorë
dhe teknikë të kualifikuar. Pas vitit 1991, si pasojë e krizës ekonomike dhe politike në
Shqipëri, sistemi arsimor u zhyt në kaos si reflektim i kaosit ekonomik e social. Në veçanti,
AP u prek më shumë për faktin se ai ishte i lidhur ngushtë me formën socialiste të organizimit
të vendit. Shkollat e arsimit profesionl përgatisnin teknikë dhe punëtorë të kualifikuar që
punësoheshin në fabrikat e mëdha shtetërore. Kur ndryshoi sistemi politik dhe këto fabrika
filluan të mbylleshin, individët të cilët kishin studiuar në shkollat e arsimit profesional nuk
kishin më mundësi punësimi. Gjithashtu një pjesë e madhe e popullsisë shqiptare emigroi
jashtë vendit dhe kualifikimet e tyre nuk përputheshin me çfarë kërkohej prej tregjeve të
punës në këto vende. Në Shqipëri, transformimi politik solli ndryshime të mëdha në jetën
ekonomike dhe sociale. Së pari, tashmë tregu i punës kërkonte aftësi të reja të cilat mund të
arriheshin vetëm me më shumë përgatitje. Për pasojë u ndërmorën reforma në arsim, të cilat
synonin të shtonin numrin e studentëve në universitet. Në këtë këndvështrim, arsimi i
mesëm i përgjithshëm shikohej si alternativa kryesore për të ndjekur studimet e larta. Në fund
të viteve 1990, reforma në sistemin arsimor preku të gjitha elementët e tij. Përmendim
reformat e kurrikulave, trajnimin e mësuesve, rishikimin e përmbajtjes dhe administrimin e
provimeve në përfundim të arsimit të mesëm, etj. Në vija të përgjithshme mund të themi se
tashmë, struktura është përcaktuar dhe elementët kanë marrë formë përfundimtare250
.
Mbështetur në ligjin nr.69/2012, “Për Sistemin Arsimor Para Universitar”, arsimi i mesëm
në Shqipëri ndahet në:
Sistemi i arsimit të përgjithshem, i cili i përgatit nxënëit për arsimin e lartë.
Sistemi i arsimit profesional, i cili i përgatit nxënësit si për tregun e punës, ashtu edhe
për arsimin e lartë.
Shkollat artistike, sportive, të gjuheve të huaja edhe pedagogjike251
.
Edhe në arsimin profesional janë ndërmarrë nisma që kanë sjellë ndryshime thelbësore në
strukturën e tij, ku përmendim ligjiet mbi AFP, Strategjia e Arsimit Profesional, ligjin mbi
KSHK, etj. Synimi është përmirësimi dhe përqasja e këtij sistemi me kërkesat e tregut të
punës. Duke iu referuar ligjit nr.15, dt.16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional”,
të gjitha ndërhyrjet janë vendosur për të arritur disa objektiva specifike:
249
“Por theksojmë se si prioritet i shkollës, në të gjitha ciklet e saj, vendoset përvetësimi i bazave të edukatës
komuniste dhe të lëndëve të marksizëm-leninizmit. Në këtë mënyrë ulej dhe demtohej shumë përgatitja shkencore
e nxënësve.” Nathanili V., “Reforma dhe Legjislacioni (arsimi parauniversitar)”, U.F.O Press, 2011, fq. 80 250
Nathanili V., “Reforma dhe Legjislacioni (arsimi parauniversitar)”, U.F.O Press, 2011, fq. 17 251
Ligji nr. 69, dt. 21. 06. 2012, “Për sistemin arsimor parauniversitar në Republikën e Shqipërisë”, neni 24
79
Së pari, synohet formimi i një sistemi që t’u përgjigjet ndryshimeve sociale,
ekonomike dhe teknologjike në përputhje me nevojat e tregut të punës. Në fakt,
vendosja e një kontakti më të madh dhe të vazhdushëm me botën e punës, (duke i
përshtatur programet e AP-së sipas kërkesave të tregut), është domosdoshmëri.
Së dyti, synohet modernizimi i këtij sistemi duke e kthyer në një mekanizëm të
efektshëm për rritjen e ekonomisë dhe përparimin e shoqërisë shqiptare.
Së treti, qëllimi është të krijohen mekanizmat më të përshtatëshme, të cilat në
përputhje me standartet e BE-së, të sigurojnë dhe garantojnë cilësinë në institucionet e
arsimit profesional252
.
Në fund, synohet krijimi i një sistemi që do t‘i lejojë individit të zhvillojë ato
kompetenca personale dhe profesionale që janë të nevojshme për të ushtuar një
veprimtari profesionale. Kërkohet të kultivohen tek të rinjtë ato shprehi dhe
kompetenca që pasqyrojnë jo vetëm preferencat, por dhe nevojat e punëdhënësve, me
qëllim sigurimin e mirëqënies sociale dhe zhvillimit ekonomik253
.
Shkollat e arsimit profesional në vend janë të përqëndruara kryesisht në zonat urbane, por në
disa rajone ky shërbim nuk ofrohet. Veçanërisht problematike janë zonat rurale, ku gjenden
vetëm tre shkolla të arsimit profesional, të orientuara drejt profilit të agro-biznesit. Sipas
studimit mbi ofruesit publik të AFP-së në Shqipëri, është vërejtur se ka qarqe, të cilat janë të
mirëshërbyera dhe arsimi profesional ofrohet në disa shkolla (Tirana, Elbasani, Durrësi,
Shkodra, Vlora), ka qarqe që janë të mbishërbyera (Korça), qarqe të nënshërbyera (Fieri,
Berati, Dibra) dhe qarqe seriozisht të nënshërbyera (Lezha, Kukësi dhe Gjirokastra)254
. Në
këto raste të rinjtë që dëshirojnë të vijojnë studimet në AP, mund të ndjekin këtë lloj arsimi
vetëm në ato rajone ku shkollat kanë dhe konvikte. Shkollat e arsimit profesional janë të
ndara në 4 fusha kryesore: Elektro-Mekanik, Ekonomik, Ndërtim, Bujqësi-Pyje dhe
Veterinari. Ato ofrojnë 44 drejtime dhe 110 profile mësimore255
. Vitet e fundit, tendenca e
arsimit profesional është kalimi nga profilet më tradicionale drejt atyre të shërbimeve si;
biznesi, turizmi, riparimet, teknologjitë e informacionit, etj256
.
252
Ligji nr.15, dt. 16. 02. 2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqipërisë”, neni 2 253
Po aty, neni 3, pika a 254
ETF/GIZ/ MMSR, Raport final 2014, “Studimi bazë i ofrusve publik të AFP-së në Shqipëri”, fq. 9 255
Të dhënat nga portali për Asimin dhe Formimin Profesional, www.vet.gov.al 256
LSE Enterprise, Interim report 2012, “Mapping of VET Educational Policies and Practices for Social
Inclusion and Social Cohesion in Westen Balkans, Turky and Israel”, fq. 44
http://www.etf.europa.eu/webatt.nsf/0/BF3860F4D2654E79C1257B2B0050456C
80
Sistemi i arsimit në Shqipëri është më tepër i fokusuar në arsimin e mesëm të përgjithshëm
dhe perceptimi i shoqërisë për AP është i dobët. Statusi shoqëror i të diplomuarëve në
shkollat e arsimit profesional është shpesh i lidhur me punëtorë që kanë aftësi të ulta dhe që
paguhen pak. Në këtë kontekst, AP-ja përballet me një numër mangësish të cilat ndikojnë në
nivelin e cilësisë së tij.
Së pari, kërkimet kanë treguar se ka dallime të theksuara midis shkollave, përsa u
takon mungesave në nivelin e infrastrukturës, të nxënësve si dhe në nivelin
profesional të mësuesve dhe instruktorëve. Performanca e shkollave të arsimit
profesional ka ardhur duke u përkeqësuar gjatë viteve. Shumë prej tyre nuk i zotërojnë
mjetet e nevojshme për të ofruar një program cilësor në lidhje me praktikat
profesionale. Ky fakt, është dukshëm i konstatuar në të gjitha studimet e kryera në
këtë sektor. Gjetje të ngjashme u vunë re edhe prej anketimit dhe intervistave të kryera
për qëllime të këtij punimi, (edhe pse vetëm në shkollat e bashkisë së Vlorës). Prej
nxënësve pjesëmarrës në anketim, 42.5%, mendonin se cilësia e shërbimeve në AP, do
të rritej nëse shkollat pajiseshin me më shumë laboratore dhe mjete për zhvillimin e
praktikave.
Cilësia e mësuesëve specialistë të lëndëve profesionale, mbetet një tjetër problem për
shumë shkolla, edhe pse një pjesë e konsiderueshme janë mbështetur me trajnime në
kuadër të zbatimit të projekteve të ndryshme. Sipas studimit të vitit 2014 për ofruesit e
AFP-së, 12% e instruktorëve japin mësim në një profil që pjesërisht nuk korrespondon
me arsimin e tyre. Për instruktorët e praktikave profesionale shkalla e pajtueshmërisë
ndërmjet lëndës që japin mësim dhe arsimimit të tyre është e ulët257
. Për më tepër,
pjesa më e madhe e mësuesëve, instruktorëve kanë një diplomë (të avancuar) në një
fushë teknike, por ata nuk kanë marrë një formim specifik për t’u bërë
mësues/instruktor të AFP-së258
. Mungesa e kompetencave peadagogjike është pengesë
në zhvillimin e stafit në këtë sektor.
Një tjetër çështje problematike e arsimit profesional, është numri i ulët i nxënësve që
ndjekin këto shkolla. Statistikat tregojnë se numri i nxënësve të regjistruar ka ardhur
gjithnjë në ulje dy dekadat e fundit. Nëse bëjmë krahasime me vendet e tjera, vihet re
përqindja e ulët e popullsisë se re, e cila zotëron një diplomë të lëshuar prej shkollave
të arsimit profesional. Marrim si shembull statistikat e vitit 2013-2014. Përqindja e
nxënësve në shkollat e mesme profesionale në Shqipëri ishte 16.3%, kurse mesatarja e
257
ETF/GIZ/ MMSR, Raport final 2014, “Studimi bazë i ofrusve publik të AFP-së në Shqipëri”, fq. 46 258
Po aty, fq.47
81
vendeve të OECD-së ishte 46%. Për të njëjtin vit shkollor përqindja e nxënësve që
vazhdonin arsimin e mesëm të përgjithshëm ishte 78.1%, për Shqipërinë dhe vetëm
54% për vendet e OECD-së)259
. Edhe nëse bëjmë një krahsim midis të diplomuarve të
arsimit profesional dhe arsimit të mesëm të përgjithshëm, ky fenomen është dukshëm i
qartë. Mjafton të kujtojmë se, për vitin shkollor 2013-2014, u diplomuan në shkollat e
arsimit profesional vetëm 3136 nxënës në krahasim me 32.118 të diplomuar në
shkollat e mesme të përgjithshme, prej këtyre vetëm 942 nxënës ishin femra260
.
Faktorët që kanë ndikuar në këtë fenomen janë; emigrimi i popullsisë, rritja e numrit
të të rinjve që ndjekin arsimin e lartë, hyrja në tregun e punës në moshë të re dhe me
aftësi të ulta, reduktimi i numrit të shkollave si dhe mungesa e cilësisë së shërbimeve
të ofruara nga to (infrastrukturë e dobët, pak mësues të kualifikuar dhe trajnues
ekspert, mungesë e bazës mësimore, etj). Vitet e fudit është vërejtur një rritje e lehtë
në numrin e nxënësve që ndjekin shkollat e arsimit profesional. Statistikat tregojnë se
në vitin 2010, vetëm 12.5% e nxënësve të arsimit të mesëm, i përkisnin atij
profesional, kundrejt 19.5% në vitin 2015261
. Referuar raportit të Instat “Vjetari
Statistikor 2017”, nëse e krahasojmë me vitin 2012 të diplomuarit e arsimit
profesional në vitin 2016, janë rritur 1.6 herë262
. Megjithatë, është konstatuar se pjesa
më e madhe e nxënësve e shohin këtë sistem si një alternativë më të lehtë për të
vazhduar studimet e larta. Shumica e nxënësve të diplomuar në shkollat e AP-së, (në
veçanti vajzat) paraqesin kërkesë për studime universitare, shumë regjistrohen në
universitete private e në profile që nuk kanë asgjë të përbashkët me profilet të cilat i
ndoqën në shkollat e arsimit profesional263.
Përveçse numrit të ulët shqetësim për shkollat e arsimit profesional eshtë dhe cilësia e
nxënësve. Zakonisht në AP regjistrohen nxënësit që kanë rezultate shumë të ulëta
shkollore. Studimet e kryera në këtë fushë e kanë konfirmuar të gjitha këtë fakt. Nota
mesatare e të diplomuarëve është 6.1. Nxënësit në profilet e ekonomisë dhe biznesit
duket se kanë notën më të lartë mesatare 6.8, ndërsa nxënësit e elektronikës kanë
notën më të ulët 5.6264
.
259
MAS,“Vjetari statistikor për arsimin 2013-2014 dhe seri kohore‘,Tiranë 2015, fq. 61. Shiko në:
www.arsimi.gov.al/files/userfiles/statistika/Vjetari-Statistikor-13-14.pdf 260
Të dhënat nga INSTAT, “Nxënës që morrën dëftesën e pjekurisë në shkollat e mesme”,
http://www.instat.gov.al/al/themes/arsimi.aspx?tab=tabs-5 261
INSTAT, “Vjetari statistikor 2011-2015”, Tiranë 2016, fq. 40 262
INSTAT, “Vjetari statistikor 2017”, Tiranë 2016, fq. 44 Gjendet në: www.instat.gov.al 263
MMSR, “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësim 2014-2020”, Tiranë 2014, fq. 15 264
ETF/GIZ/ MMSR, Raport final 2014, “Studimi bazë i ofrusve publik të AFP-së në Shqipëri”, fq. 44
82
Tjetër karakteristikë e AP-së në vend është numri më i madh i nxënësve djem që janë
pjesë e këtij sistemi krahasuar me vajzat. Djemtë përbëjnë rreth (82%) të nxënësve në
arsimin profesional, me numrin e vajzave gjithnjë në rënie. Të dhënat zyrtare tregojnë
se në vitin akademik 2013-2014, numri total i nxënësve që ndiqnin arsimin
profesional ishte 22.181 nxënës, nga të cilët vetëm 4629 ishin vajza265
.
Sfida për vendin është të shtojë punësimin e të rinjve duke i ndihmuar ata të jenë gati për
tregun e punës duke fituar aftësi të cilat do të jenë të kërkuara prej tij. Aktiviteti ekonomik
në vend, është i dominuar nga ndërmarrjet e mesme dhe të vogla, të cilat kanë pranuar se kanë
mungesa të konsiderueshme në lidhje me personelin e kualifikuar. Bizneset në vend, kanë
nevojë për zanatçinjë, teknikë të mesëm dhe punëtorë cilësor si për sektorët prodhues, ashtu
edhe për mirëmbajtjen. Gjithsesi, pjesa më e madhe e të rinjve vazhdojnë studimet
universitare266
dhe kryesisht, në profile për të cilat ka shumë pak oferta për punësim, siç janë
profilet shoqërore, (juridik, shkenca sociale, ekonomi, etj)267
. Në këtë mënyrë, arsimi
profesional duhet të kthehet në një instrument të rëndësishëm dhe një zgjidhje për të
përballuar sfidën e punësimit dhe kualifikimit të të rinjve. Por, AP në Shqipëri, nuk është i
orientuar drejt kërkesës së tregut të punës. Rezultate nga vlerësime të ndryshme kanë treguar
qartë se sistemi aktual i arsimit profesional nuk i pajis nxënësit me aftësitë, kualifikimet dhe
shkathtësitë e nevojshme për të hyrë në tregun e punës. Afërsisht, një në tre nxënës marrin
pjesë në programe për të cilat nuk ka asnjë aktivitet të përshtatshëm profesional, (p.sh.
ekonomi/biznes, administrim i zyrës së biznesit dhe ekonomia bujqësore), në dizpozicion në
tregun e punës268
. Shpesh programet e AP-së gjenden larg kërkesave të punëdhënësve. Në
fakt, bizneset janë shumë pak bashkëpunuese me shkollat e arsimit profesional. Ky qëndrim i
tyre nuk e ndihmon arsimin profesional të përmirësojë cilësinë e programeve të ofruara.
Megjithatë, në anketimin e kryer për qëllimet të këtij studimi shohim se si nxënësit, ashtu
dhe drejtuesit dhe specialistët e shkollave i vlerësojnë pozitivisht mundësitë e punësimit që
ofron arsimi profesional. Pjesa më e madhe e të diplomuarëve gjejnë punë shumë shpejt në
profilet për të cilat kanë studiuar. Nga sa përmendëm më sipër, këto mbeten probleme për t’u
zgjidhur me përparësi.
265
MAS,“Vjetari statistikor për arsimin 2013-2014 dhe seri kohore‘,Tiranë 2015, fq. 46. Gjendet në:
www.arsimi.gov.al/files/userfiles/statistika/Vjetari-Statistikor-13-14.pdf 266
“Prej universiteteve private dhe publike në vend vetëm për vitin akademik 2013-2014, janë diplomuar
29.333 studentë.” Po aty, fq. 54 267
“Mjafton të themi se për vitin akademik 2013-2014, ishin të regjistruar në shkencat e edukimit 15.426
studentë, në shkencat sociale, drejtësi dhe biznes 66.957 studentë, kurse në bujqësi dhe veterinari ishin
regjistruar vetëm 9128 vetë” MAS, Tiranë 2015, “Vjetari statistikor për arsimin 2013-2014 dhe seri kohore‘,
fq. 53 www.arsimi.gov.al/files/userfiles/statistika/Vjetari-Statistikor-13-14.pdf 268
ETF/GIZ/ MMSR, Raport final 2014, “Studimi bazë i ofrusve publik të AFP-së në Shqipëri”, fq. 10
83
Për të luftuar fenomenin e papunësisë tek të rinjtë është hartuar strategjia dhe planveprimi
për “Punësim dhe Aftësi 2014-2020”. Ajo është frymëzuar prej strategjisë ‘Europa 2020’
dhe ka si qëllimi “të nxisë vende pune cilësore dhe mundësi për aftësi për të gjithë femrat
dhe meshkujt shqiptarë gjatë gjithë ciklit të jetës269
”.
Strategjia përmban një analizë të plotë të sistemit të AFP-së dhe të mjedisit ku vepron,
siguron të dhëna kyçe, gjithashtu përcakton prioritetet, objektivat, qëllimet dhe masat, për
një periudhë kohore të shtrirë deri në vitin 2020. Plani i veprimit specifikon cili është
përgjegjësi për çdo masë që do të ndërmerret, duke përfshirë dhe buxhetin si dhe indikatorët e
rezultateve dhe performancës.
Strategjia është e përqëndruar në katër objektiva prioritare:
Objektivi i parë, të edukojë mundësi të denja për punë nëpërmjet politikave efektive
të tregut të punës. Iindikatorët e këtij objektivi janë;
1. 10% më shumë gra e burra në programet e punësimit;
2. 2 herë më shumë investim për masat e nxitjes së punësimit, etj.
Objektivi i dytë, të ofrojë një sistem të arsimit dhe formimit të cilësisë së lartë për të
rinjtë, gjithashtu dhe për të rriturit. Indikatorët e këtij objektivi janë;
1. rritja e numrit të meshkujve dhe femrave që ndjekin programe të AFP-së deri
në 25%;
2. rritja e shkallës së punësimit të të diplomuarëve nga arsimi profesional deri në
40%;
3. shtimi deri në 4% i numrit të popullsisë së rritur që merr pjesë në të nxënit
gjatë gjithë jetës;
4. rritja vjetore e raportit të personave me aftësi të kufizuara në AFP 1 pikë
përqindje;
5. rritja e investimeve në arsimin profesional me 30% deri në 2020.
Objektivi i tretë, të promovojë përfshirjen sociale dhe kohezionin territorial. Ndër
indikatorët e këtij objekti janë;
1. reduktimi i papunësisë afatgjatë për femrat në 61% dhe për meshkujt në 59%;
2. reduktimi i papunësisë rinore për të rejat deri në 25% dhe për të rinjtë në 35%;
3. 10% të pjesëmarrësve në programet e nxitjes së punësimit të vijnë nga
përfituesit e ndihmës sociale.
269
MMSR, “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësim 2014-2020”, Tiranë 2014, fq.83
84
Në fund, të forcojë qeverisjen e tregut të punës dhe sistemin e kualifikimeve.
Ndër indikatorët e këtij objektivi përmendim;
1. krijimi i fondit të punësimit dhe zhvillimit të aftësive;
2. kuadri ligjor sipas standardeve europiane përfshirë zhvillimin e mëtejshëm të
KSHK; forcimi i dialogut social;
3. rritja e përfshirjes së biznesit në drejtimin dhe financimin e sektorëve270
.
Përsa i përket objektivit të dytë të kësaj strategjie, (ofrimi i arsimit dhe formimit profesional
cilësor për të rinjtë dhe të rriturit), qëllimi i saj është “të sigurojë një sistem të AFP-së, që
është në gjendje të përgatisë dhe të ruajë një forcë pune të aftë për të gjithë sektorët, e cila i
përgjigjet kërkesës ekzistuese në tregun e punës në Shqipëri si edhe në rajon”271
.
Për të arritur këtë objektiv synohet:
Së pari, të përmirësohet rrjeti i ofruesve të AFP-së nëpërmjet sigurimit të një oferte
më të larmishme dhe përcaktimit të kompetencave sipas sektorëve. Në këtë pikë është
e rëndësishme të bëhet vlerësimi dhe riorganizimi i të gjithë ofruesve të AFP-së. Është
e rëndësishme të bëhet mirëmbajtja e bazës së të dhënve dhe duhet arritur sigurimi i
cilësisë së ofertës, duhet zhvilluar sistemi i akreditimit të AFP-së272
. I takon
Ministrisë përgjegjëse për funksionimin e AFP-së që të vazhdojë me riorganizimin
dhe strukturimin shkollave të arsimit profesional. Duke iu referuar edhe ligjit për
AFP-në, një nga qëllimet kryesore, është krijimi ose kthimi i shkollave profesionale
në qëndra shumëfunksionale që synojnë të ofrojnë arsim profesional të mesëm dhe
pas të mesmes, si dhe formim profesional për të rinjtë e të rriturit273
. Në këtë kontekst,
kanë filluar përpjekjet për krijimin e këtyre qëndrave dhe aktualisht me mbështetjen e
GIZ, ky projekt po realizohet në shkollën e arsimit profesional në Kamëz.
Një tjetër program i rëndësishëm në kuadër të riorganizimit të ofruesve të AFP-së
është "Skills for Jobs (S4J)" i zbatuar nga SwissContact. Ky program është duke
mbështetur transformimin dhe riorganizimin e sistemit të arsimit dhe formimit
profesional në Vlorë, Lezhë dhe Berat. Riorganizimi në Vlorë, përfshin mbështetjen
për shkollat e arsimit profesional “Pavarësia" dhe "Tregtare" si dhe për Qendrën e
Formimit Profesional274. Përsa i takon procesit të akreditimit të ofruesve të AFP-së
270
MMSR, “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësim 2014-2020”, Tiranë 2014, fq. 85-94 271
MMSR, “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësim 2014-2020, (plani i veprimit)”, Tiranë 2014, fq. 67 272
Po aty; fq. 68 273 Ligji nr. 15 dt. 16.02.2017, “Për Arsimin dhe Formimin Profesional”, neni 4, pika 19. 274
“Skills for Jobs” është projektuar për të adresuar disa nga sfidat kryesore me të cilat përballet arsimi
profesional, të tilla si statusi dhe cilësia e ulët, financim i pamjaftueshëm, orjentim i dobët i nxënësve drejt tregut
85
edhe pse Ligji nr.15, dt.16.02.2017 "Për Arsimin dhe Formimin Profesional"
përcakton domosdoshmërinë dhe procedurat për akreditimin, procesi nuk ka filluar.
Kjo për faktin se nuk janë përgatitur dhe miratuar aktet nënligjore që do të
mundësonin fillimin e tij. Referuar ligjit, standardet, kriteret dhe procedurat e
akreditimit do të përgatiten nga AKAFPK dhe do të miratohet nga ministria
përgjegjëse për AFP-në275. Aktualisht, AKAFPK në bashkëpunim me UNDP, kanë
realizuar vetëm fazën përgatitore ku është bërë vlerësimi i situatës së ofruesve të
AFP-së në vend.
Së dyti, për të arritur objektivin e parashikuar synohet të bëhet sigurimi i cilësisë për
të gjithë ofruesit e AFP-së nëpërmjet përmirësimit të infrastrukturës, (laboratorë,
pajisje, kurrikula, materiale mësimore, etj.), krijimit të katalogut kombëtar të
kualifikimeve profesionale, rishikimit të të gjithë skeletkurrikulave276
, hartimit të
programeve për ofrimin e AFP-së postsekondare277
, vlerësimit të përmbajtjes së
materialeve ekzistuese për t’i përshtatur me kërkesat e barazizë gjinore, si dhe për
personat me aftësi të kufizuara. Përmirësimi i infrasrukturës së ofruesve të AFP-së,
krijimi i kushteve që t’u përgjigjen nevojave të vajzave dhe të personave me aftësi të
kufizuara janë pika që duhet të kenë përparësinë në financimin e ministrisë për
arsimin profesional. Në këtë kuadër, mbështetje të vazhdueshme dhe substanciale
AFP ka pasur prej donatorëve të ndryshëm. Në projektet e fundit përmendim;
programin e GIZ për “Qëndrën shumëfunksionale” në Kamëz dhe projektin S4J për
shkollat profesionale në Vlorë, Berat dhe Lezhë. Të dyja këto programe, kanë bërë
vlerësimin e nevojave të infrastrukturës dhe kanë siguruar pajisje dhe materiale
mësimore për të mundësuar ofrimin e programeve cilësore në këto shkolla. Bazuar në
ligjin e ri mbi AFP (nr. 15, datë 16.02.2017), AKAFPK ka zhvilluar të gjitha
elementet e domosdoshme të Katalogut Kombëtar të Kualifikimeve Profesionale duke
të punës dhe angazhim i dobët i biznesit në zhvillimet e AP-së. Projekti i mbështet ofruesit e AFP-së për të
gjetur dhe ofruar metoda inovative në mësimdhënie, zhvillimin e trajnimeve e praktikave pranë ndërrmarjeve,
dhe në fund ofrimin e shërbimit të karrierës, që të rinjtë të kenë një tranzicion më të lehtë drejt kalimit në tregun
e punës. Të dhënat nga: http://www.swisscontact.org/en/country/albania/projects/projects-albania.html 275
Ligji nr. 15 dt. 16.02.2017, “Për Arsimin dhe Formimin Profesional”, neni 25 276
(kurrikulat e AFP-së duhet të jenë të ndara sipas sistemit modular të përcaktuar nga AKAFPK dhe të
zhvilluara në bashkëpunim me biznesin, Lista kombëtare e profesioneve e rishikuar, trajnim të aktorëve në
instiucionet e AFP-së, barazia gjinore përfshirë në kurrikula, kurrikula e përshtatëshme për të përgatitur
specialist edhe për vendet e tjera) . Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësi 2014-2020, (plani i veprimit),
fq. 68-69 277
(kurrikulat e hartuara për AFP post-sekondare në sektorët dhe kualifikimet parësore të kërkuara nga tregu,
marrëveshje midis shkollave dhe universiteteve, për të ofruar AFP-së post-sekondare, kushte për praktikë
mësimore së bashku me sektorin privat). Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësi 2014-2020, (plani i
veprimit), fq. 69
86
përfshirë Listën e Titujve dhe Përshkrimeve të Kualifikimeve Profesionale dhe të
Kurrikulave Kuadër. Përsa i përket zhvillimit të programe profesionale, pas shkollës
së mesme, progresi është shumë i kufizuar. Në fakt, për sistemin e AFP-së në vend,
zhvillimi i kualifikimeve të nivelit të pestë të Kornizës Shqiptare të Kualifikimeve
është një sfidë më vete.
Synim i tretë, është rritja e imazhit të ofruesve të AFP-së dhe informimi në lidhje me
kualifikimet dhe ofertën e tyre. Kjo mund të arrihet nëpërmjet fushatave publicitare,
informuese dhe ndërgjegjësuese mbi rëndësinë dhe mundësitë e ofruara nga AFP.
Krijimi dhe mirëmbajtja e portaleve të të dhënave në lidhje me kualifikimet,
kurrikulat dhe ofertat e AFP-së. Përgatitja e nxënësve të AFP-së për pjesëmarrje në
konkurse të ndryshme që vlerësojnë aftësitë profesionale si në nivel kombëtar ashtu
dhe ndërkombëtar. Dokumentet, siç janë; korniza e kurrikulave, materialet mësimore
udhëzimet dhe materialet e trajnimit të zhvilluara nga AKAFPK, ngarkohen
periodikisht në faqen e internetit të këtij institucioni, gjithashtu dhe në portalin e
VET: www.akafp.gov.al dhe www.vet.al. Materiali dhe dokumentet janë lehtësisht të
qasshme për publikun.
Synimi i katërt, është forcimi i lidhjeve midis arsimit dhe punës. Në këtë kuadër
qëllimi është të lehtësohet procesi i kalimit të të rinjve nga shkolla në punë. Tashmë,
është e nevojshme të krijohet një model i qartë për të gjitha institucionet e AFP-së, që
do të shërbejë për të vendosur lidhjet midis këtyre të fundit dhe bizneseve. Duhet të
lidhen marrëveshje me kompanitë dhe/ose shoqatat e biznesit që plotësojnë kriteret
për ofrimin e kualifikimeve për nxënësit. Sistemi dual, duke përfshirë praktikat e
nxënësve, duhet të jetë pjesë e kurrikulës së AFP-së. Një kompetencë kyçe në AP,
duhet të jetë nxitja e të nxënit për sipërmarrjen. Gjithsesi, këto janë zhvillime
relativisht të reja dhe nuk janë bërë përparime, përveçse, disa nismave të mbështetura
nga projekte të financuara nga donatorët për të krijuar mekanizma më të qëndrueshme
të bashkëpunimit midis shkollave të AP-së dhe biznesit. Zbatimi i ligjit nr. 70, datë
30.06.2016 "Për zejtarinë" dhe ligjit për AFP-në, do të lehtësojë futjen e mësimit të
bazuar në punë. Megjithatë, aktet nënligjore do të duhet të hartohen për të bërë
përparime të mëtejshme.
87
Në fund, synohet përmirësimi i emërimit dhe i kompetencave të mësuesve të AFP-së,
i instruktorëve të praktikave profesionale si dhe i drejtuesve të shkollave ose atyre
të qëndrave profesionale278
.
Në kuadër të procesit të integrimit, zhvillimet e ndodhurna në arsim kanë qënë pjesë e
monitorimeve të vazhdueshme prej BE-së. Çdo vit, duke filluar prej 2011, Komisioni
Europian ka paraqitur një raport për zhvillimet në fusha të ndryshme të ekonomisë dhe
shoqërisë në vend, ku jepen dhe rekomandimet përkatëse. Arsimi zë një hapësirë të
rëndësishme në të gjitha këto raportime. Raporti i fundit i viti 2016 theksonte se “në fushën e
arsimit dhe kulturës, Shqipëria është mesatarisht e përgatitur dhe disa përparime janë arritur,
veçanërisht mbas miratimit të strategjisë për arsimin parauniveristiar dhe zbatimin e reformës
së arsimit të lartë. Megjithatë, cilësia e arsimit duhet të përmirësohet sepse si tregojnë dhe
rezultatet e PISA, niveli i aftësive bazë të 15 vjeçarëve shqiptarë, është shumë më poshtë sesa
mesatarja e vendeve të OECD dhe BE-së. Duke parë se një nga problemetikat kryesore në
vend, është emigrimi i njerëzve me kualifikime të larta, kryesisht të rinjtë, si pasojë e
mundësive të pakta për punë, Komisioni rekomandon se duhen bërë përpjekje të mëtejshme
për të rritur bashkëpunimin midis institucioneve arsimore dhe sektorit të biznesit. Kjo është e
nevojshme për të përgatitur më mirë të diplomuarit për tregun e punës, i cili është në
ndryshim të vazhdueshëm. Në këtë kontekst, dhe vet BE-ja i kushton vëmendje të posaçme
zhvillimit të AP-së në Shqipëri pikërisht sepse ky sistem shihet si një mundësi për të zbutur
fenomenin e papunësisë te të rinjtë, mundësi për të siguruar punësim të qëndrueshëm dhe për
të promovuar përfshirjen sociale. Ndër rekomandimet në këtë fushë përmendim; kurrikulat
duhet të përshtaten vazhdimisht me kërkesat e punëdhënësve, duhet miratuar legjislacioni në
lidhje me zbatimin e mekanizmave të sigurimit të cilësisë, shërbimet e AP duhet të shtrihen
në zonat rurale dhe tek grupet më të prekshme, duke realizuar skemat e integruara të të nxënit
në punë, etj279
.
278
Të dhënat nga: “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësi 2014-2020, (plani i veprimit)”, fq. 67-71 279
European Commission, 2016, “Albania 2016 Report”, fq.78 https://ec.europa.eu/neighbourhood-
enlargement/sites/near/files/pdf/key_documents/2016/20161109_report_albania.pdf
88
4.2 Arsimi profesional, kuadri ligjor dhe institucional:
a. Kuadri ligjor
Kuadri ligjor i përgjithshëm në fushën e zhvillimit të arsimit dhe formimit profesional
përfshinë:
Ligjin nr. 15, dt. 16.02.2017 – “Për Arsimin dhe Formimin Profesional”, i cili ka
zëvendësuar legjislacionin e mëparshëm, (ligjet e viteve 2002, 2011 dhe 2014 (i
integruar)). Ky ligj ka sjellë ndryshime në qeverisjen, financimin dhe menaxhimin e
AFP-së. Ai ka vendosur një sërë konceptesh të reja në ofrimin e arsimit dhe të
formimit profesional dhe ka për qëllim arritjen e standarteve europiane në këtë
sistem. Ndër përkufizimet e përdorura përmendim ato për konceptet e të nxënit
formal, informal dhe joformal, formën duale të AP-së, të nxënit gjatë gjithë jetës,
qëndrat shumëfunksionale të AFP-së, arsimin profesional pas shkollës së mesme,
sigurimin e cilësisë në AFP, etj.
Ligji nr. 70, dt.30.06.2016 “Për Zejtarinë”, që ka për qëllim “nxitjen e zhvillimit të
zejtarisë, si dhe mbështetjen për zhvillimin e kualifikimit profesional në këtë
fushë280
”.
Ligj tjetër i rëndësishëm në përmirësimin dhe zhvillimin e mëtejshëm të AFP-së, është
Ligji nr.10247, dt.04.03.2010 – “Për Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve”, i cili
synon organizimin dhe sistemimin e kualifikimeve në vend, duke e bërë sitemin
arsimor më elastik dhe duke e afruar me standartet europiane.
Gjithashtu, kuadrin ligjor në këtë sektor e plotësojnë dhe udhëzime të ndryshme si:
Udhëzimi nr. 27, dt. 06.09. 2010 – “Për vlerësimin në arsimin profesional”
Udhëzimi nr.134, dt. 05.04. 2013 –“Për përdorimin e fondeve të shkollave të AP-së”
Udhëzimi nr. 21, dt. 09.07. 2014 –“Për transferimet e nxënësve në shkollat e AP-së”
Udhëzimi nr. 18, dt. 19.05. 2015 –“Për pranimet e nxënësve në shkollat e arsimit
profesional”
Udhëzimi nr. 12, dt. 09.03. 2015 – “Për certifikimin në shkollat e AP-së”
Udhëzimi nr. 191, dt. 08.09.2016 – “Për ngritjen e sistemit të gjurmimit për nxënësit
e diplomuar në AP”, etj.
280
Ligji nr. 70, dt. 30. 06. 2016, “Për Zejtarinë”, neni 2
89
b. Organet përgjegjëse dhe roli i tyre
Aktorët kryesorë të përfshirë në vendimmarrjen dhe zbatimin e politikave në arsimin
profesional janë:
Ministria përgjegjëse për AFP-në, Ministria përgjegjëse për arsimin e përgjithshëm,
Agjencia Kombëtare e Arsimit, Formimit Profesional dhe Kualifikimeve, Agjencia
Kombëtare e Punësimit dhe Aftësive, si dhe institucionet publike dhe jopublike në
nivel qëndror dhe vendor, përfshirë edhe ofruesit e AFP-së281
.
Ministria përgjegjëse për AFP-në
Ky institucion është përgjegjës për zhvillimin dhe zbatimin e politikave në AFP, për
reformimin dhe modernizimin e tij. Është kompetencë e këtij organi të përcaktojë se cilat janë
kriteret e përgjithshme sesi funksjononë institucionet që ofrojnë arsimin dhe formimin
profesional, monitoron dhe garanton cilësinë e tyre. Roli i kësaj Ministrie lidhet dhe me
riorganizimin dhe mbylljen e institucioneve të arsimit dhe formimit profesional. Ky
institucion nxjerr akte nënligjore për statusin dhe shkallën e autonomisë së institucioneve
publike dhe jo-publike ofruese të AFP-së si dhe për funksionimin e bordit. Duke ndjekur
direktivat e Bashkimit Europian, përcakton procedurat për njohjen e kualifikimeve
profesionale për profesionet e rregulluara. Detyrë tjetër e kësaj ministrie është edhe kontrolli
periodik i veprimtarisë së institucioneve të AFP-së, bën kordinimin e partnerve vendor e
ndërkombëtar që veprojnë në fushën e AFP-së, miraton dokumentat themelore të
kualifikimeve profesionale kombëtare, miraton proçedurat për njohjen e njohurive të
mëparshme, etj. Objektivat që ministria vendos janë të shumta. Ajo tenton t‘i përgjigjet
problemit të shpërndarjes shkollore dhe nivelit të ulët të të diplomuarëve krahasuar me
vendet e tjera. Ka si qëllim të ul nivelin e papunësisë tek të rinjtë që është pasojë e mungesës
së eksperiencës për të sapodiplomuarit. I takon kësaj Ministrie që në përputhje me drejtimet
europiane të përpunojë, zhvillojë dhe zbatojë politikat për reformimin dhe modernizimin e
arsimit profesional, etj282
.
Ministria përgjegjëse për arsimin e përgjithshëm
Ky insitiucion, në bashkëpunim dhe me ministrinë përgjegjëse për çështjet e AFP-së realizon
testimin dhe certifikimin e nxënësve në shkollat e arsimit profesional. Është organi që
përcakton se cilat janë kriteret e përgjithshme të nevojshme për kualifikimin e personelit
281
Ligji nr.15, dt.16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqipërisë”, neni 6 282
Ligji nr.15, dt.16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqipërisë”, neni 7
90
mësimdhënës, harton dhe zbaton politikat e zhvillimit profesional për mësuesit e kurrikulës së
përgjithshme, përcakton kriteret e nevojshme për marrjen në punë, kualifikimin dhe
certifikimin e këtyre mësuesëve. Gjithashtu, miratimi i kurrikulës për lëndët e përgjithshme
është kompetencë e kësaj ministrie283
Agjencia Kombëtare e Punësimit dhe Aftësive
Sipas Ligjit “Për Arsimin dhe Formimin Profesional”, kjo agjenci është përgjegjëse për
menaxhimin e disa aspekteve që lidhen me ofruesit publikë të AFP-së. Ajo mban një regjistër
me certifikatat dhe me suplementet e certifikatave të lëshuara nga ofruesit e AFP-së.
Gjithashtu, ky institucion është i ngarkuar të kryejë studime periodike për gjurmimin e të
diplomuarve të AFP-së284
. Procesi gjurmues realizohet për të diplomuarit në arsimin
profesional një vit pas përfundimit të këtij arsimi dhe për të certifikuarit në qëndrat e formimit
profesional, gjashtë muaj pas përfundimit të formimit285
.
Agjencia Kombëtare e Arsimit, Formimit Profesional dhe Kualifikimeve
AKAFPK ka objekt kryesor të veprimtarisë së saj krijimin e një sistemi kombëtar e unik të
kualifikimeve profesionale, të njohura në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar, bazuar në
Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve (KSHK)286
. Ajo shërben si sekretariat për Këshillin
Kombëtar të AFP-së. Harton plane dhe programe për realizimin e politikave për zbatimin e
KSHK, mban regjistrin kombëtar të kualifikimeve profesionale, etj. Është pikërisht kjo
agjenci që bënë përshkrimin e profesioneve dhe të kualifikimeve profesionale, harton dhe
mirëmban Listën Kombëtare të Profesioneve (LKP). Ajo harton skeletkurrikulat (pjesërisht
modulare) per secilin nga drejtimet/profilet e këtyre kualifikimeve si dhe përcakton kriteret e
vlerësimit dhe certifikimit për nxënësit në sitemin e AFP-së. Është detyrë e këtij institucioni
të hartojë standartet, kriteret dhe procedurat e akreditimit të ofruesve të AFP-së si dhe i takon
po këtij institucioni të monitorojë kualifikimin e personelit mësimdhënës të kulturës
profesionale tek ofruesit e AFP-së287
. Themelimi i saj u mbështet në Vendimin nr. 273 të
Këshillit të Ministrave viti 2006 dhe ka filluar veprimtarinë në datë, 1 mars, 2007.
283
Ligji nr.15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqipërisë”, neni 8 284
Po aty, neni 9 285
Urdher nr. 191, dt. 08.09.2016, “Për ngritjen e sistemit të gjurmimit për nxënësit e diplomuar në AFP”
www.vet.al/legal/urdhra 286
Vendim nr. 321, dt. 21.04.2011, “Për Krijimin e Agjensisë Kombëtare të Arsimit, Formimit Profesional dhe
Kualifikimeve” Gjendet në: www.akafp.gov.al/rreth-nesh/baza-ligjore/ 287
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqiperisë”, neni 10
91
Këshilli Kombëtar i Arsimit dhe Formimit Profesional
Këshilli Kombëtar i AFP-së, është organ këshillimor trepalësh (shtet-punëmarrës-
punëdhënës). Ka si qëllim t’u rekomandojë ministrive përgjegjëse dhe Këshillit të Ministrave,
politika për zhvillimin e sistemit të arsimit dhe formimit profesional. Krijohet dhe formohet
pranë Ministrisë përgjegjëse për AFP-në. Funksionimi i tij, kriteret e antarësimit dhe
modalitetet e punës, vendosen bashkërisht nga të gjithë partnerët dhe përcaktohen me vendim
të Këshillit të Ministrave288
. Duhet theksuar se, Këshilli Kombëtar i AFP, deri tani ka ngelur
thjesht një trup këshillimi formal. Bashkëpunimi midis aktorëve të ndryshëm është parë në
një këndvështrim shumë të thjeshtë dhe nëse përjashtojmë FASTIP/(Fakulteti i Studimeve të
Integruara me Praktikën)289
, pjesëmarrja e partnerëve social në këtë sistem është e dobët.
Ofruesit e AFP-së
Arsimimi dhe formimi profesional ofrohet si nga institucione publike, ashtu dhe private.
Shërbimet e ofruara nga këto institucione janë programe të arsimit dhe formimit profesional
për të rinjtë, gjithashtu dhe për të rriturit. Këto institucione ofrojnë trajnime sipas kërkesës për
ndërmarrjet, trajnim për aftësitë bazë, trajnim për kompetencat specifike kyçe, etj.
Përkatësisht, këto shërbime ofrohen nga shkollat e mesme të arsimit profesional, qëndrat
shumëfunksionale, qëndrat e formimit profesional, institucionet e specializuara për grupet në
nevojë dhe nga shoqëritë tregtare. Mënyra se si janë të organizuara dhe si veprojnë këto
institucione rregullohet me udhëzim të ministrit përgjegjës për funksionimin e AFP-së290
.
Bordi Drejtues i ofruesve publikë të AFP-së
Bordi i institucioneve të arsimit profesional është organ kolegjial që përfaqeson interesat e
nxënësve, të partnerëve social, (punëdhënës dhe punëmarrës), të komunitetit, të shkollës, si
dhe të pushtetit vendor. Bordi mbështet ofruesit e AFP-së në zhvillimin e profilit të tyre dhe
mbikëqyr veprimtarinë që lidhen me drejtimin dhe administrimin ekonomik, financiar dhe të
pronave të këtyre institucioneve. Bordi, merr vendime edhe për planifikimin e përgjithshëm
dhe përdorimin e burimeve njerëzore. Ai është i formuar nga; dy përfaqësues të sektorit
privat që lidhen me profilin e institucionit të AFP-së, një përfaqësues i drejtorisë arsimore, i
këshillit të qarkut, i zyrës rajonale të punësimit, një përfaqësues i personelit mësimdhënës dhe
288
Ligji nr.15,dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqiperisë”, neni 11 289
Fakulteti i Studimeve të Integruara me Praktikën/(FASTIP) në Universitetin e Durrësit ofron programe të
AFP-së pas-dytësore në Menaxhimin e Bankave, Menaxhimin e Hoteleri-Turizmit dhe Menaxhimi i
Ndërmarrjeve të Vogla dhe të Mesme. Kjo lloj e arsimit kombinon të nxënit teorik në fakultet me të nxënit
praktik në kompani. Informacioni nga: www.uamd.edu.al 290
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqiperisë”, neni 12
92
një përfaqesues i nxënësve. Kryetari i bordit zgjidhet prej anëtarëve përfaqësues të sektorit
privat. Kriteret e funksionimit dhe organizimit të Bordit Drejtues të AFP-së pëcaktohen me
udhëzim të ministrit përgjegjës për funksionimin e AFP-së291
.
Partnerët socialë
Partnerët socialë, organizatat e punëdhënësve e të punëmarrësve që përfaqësojnë të dyja anët
e dialogut social292
, kanë këto kompetenca: Ata mund të propozojnë hapjen e shkollave ose
qëndrave të reja të arsimit dhe formimit profesional, në përputhje me nevojat e punësimit dhe
zhvillimit ekonomik të vendit. Është e drejtë e tyre të marrin pjesë në procesin e hartimit të
standarteve kombëtarë për AFP. Kanë të drejtë të organizojnë kurse të formimit profesional
në lidhje me fushat që mbulojnë. Duhet të ndihmojnë në zhvillimin e praktikave profesionale
të nxënësve dhe kursantëve. Përfaqësues të tyre janë anëtar të bordeve të shkollave293
.
Organet e pushtetit vendor
Institucionet e pushtetit vendor janë të përfshira në proceset e zhvillimit të arsimit dhe
formimit profesional. Në fakt, njësitë bazë të qeverisjes vendore, bashki/komunë dhe qark,
ku ndodhen shkollat e arsimit profesional, këshillojnë ministrinë përgjegjëse për AFP-në në
hartimin e planit për shpërndarjen e bursave për nxënësit e këtyre shkollave. Këto
institucione, bazuar në planin e përcaktuar për to, vendosin, me këshillat e tyre, dhënien e
bursave, sipas kritereve të përcaktuara në VKM nr. 911, datë 11.11.2015294
, duke u dhënë
përparësi nxënësve nga shtresat sociale në nevojë dhe nxënëseve vajza. Gjithashtu, këto
institucione kanë një rol kordinues midis shkollave të arsimit profesional dhe komunitetit në
përgjithësi, një përfaqësues i këshillit të qarkut është antar i bordeve të shkollave të AP-së.
4.3 Tiparet e Arsimit Profesional në Shqipëri
Sistemi i arsimit profesional ka pësuar shumë ndryshime në strukturë dhe përmbajtje, me
synimin e përmirësimit dhe përqasjes se tij me kërkesat e tregut të punës. Qëllimi kryesor i
politikave në këtë sektor është ulja e nivelit të papunësisë, fal një kualifikimi më të madh të
fuqisë punëtore dhe një hyrje më të shpejtë të të rinjve në punë. AP, synon të përforcojë
aftësitë që u duhen të rinjve për t’u përshtatur me kërkesat e tregut të punës. Ndryshimi më i
madh në nivel institucional ka qënë, aprovimi i Ligjit nr. 15, datë 16.02.2017 mbi “Arsimin
291
Po aty, neni 13 292
Po aty, neni 4, pika 18. 293
Po aty, neni 26 294
VKM nr. 911, datë 11.11.2015, “Për Përcaktimin e kritereve për përfitimin e bursave e pagesave, për
nxënësit e studentët në institucionet arsimore publike”, pika 5-6 Gjendet në: www.vet.al/legal/ligje
93
dhe Formimin Profesional”. Ky ligj, u jep mundësi shkollave, të ofrojnë disa kurse për
kategori të ndryshme studentësh, pjesëmarrësish dhe konsumatorësh. Ai ka përcaktuar edhe
një numër konceptesh të reja si të nxënit formal, joformal dhe informal295
, të nxënit gjatë
gjithë jetës296
, rolin e partnerëve social, implementimin e Kornizës Shqiptare të
Kualifikimeve, programe të formës duale të AP-së297
, akreditimin298
, përcaktimin e Qëndrave
Shumëfunksionale299
, etj. Arsimi profesional në vend, zhvillohet në përputhje me
Klasifikimin ndërkombëtar standard të Arsimit (ISCED), me Kornizën Shqiptare të
Kualifikimeve (KSHK) dhe me Kornizën Europiane të Kualifikimeve (KEK). Ka një
strukturë fleksibile që u lejon nxënësve të zgjedhin aksesin e daljes në tregun e punës.
Emërtesat e kualifikimeve të ofruara nga shkollat profesionale bëhen në bazë të Drejtimeve
dhe Profileve300
. Shkollat e arsimit profesional ofrojnë 44 drejtime dhe 110 profile mësimore.
Nxënësit e këtyre shkollave, arsimohen dhe pajisen me kompetenca të përgjithshme dhe
kompetenca profesionale. Ndiqet pas përfundimit të arsimit të detyruar, ofrohet në shkollat
profesionale dhe zgjat 2 – 4 vjet301
.
Struktura
Arsimi profesional është i ndarë në këto tipe:
Struktura me tre nivele (2+1+1), vjeçare me 22 drejtime mësimore, që kanë 71 profile (p.sh.
Hoteleri-Turizem me 5 profile si: Kuzhinë, Recepsion, Pastiçeri, Bar/Restorant dhe Agjenci-
Turistike. Drejtimi Elektronikë me 3 profile si: Telekomunicacion-Elektronikë, Riparime të
pajisjeve elektronike, Mekatronikë, etj).
295
“Të nxënit formal është proçesi i planifikuar, i organizuar dhe i institucionalizuar i të nxënit, i shoqëruar me
çertifikata të njohura zyrtarisht nga një autoritet kombëtar”; “ Të nxënit joformal është mësimnxënia që
përfshihet në aktivitete të planifikuara dhe jo domosdoshmërisht të zhvilluara si forma mësimore në aspektin e
objektivave mësimore, kohës dhe mbështetjes mësimore”; “Të nxënit informal është proçesi i paplanifikuar, i
paorganizuar dhe i painstitucionalizuar i të nxënit, i cili nuk shoqërohet me çertifikata të njohura zyrtarisht nga
një autoritet kombëtar” Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republiken e
Shqipërisë”, neni 4, pika 12, 13, 14. 296
“Të nxënit gjatë të gjithë jetës është i gjithë aktiviteti i mësimnxënies i fituar gjatë jetës, i cili çon në
përmirësimin e njohurive, shprehive, aftësive, kompetencave dhe kualifikimeve për arsye personale, shoqërore
dhe/ose profesionale” Po aty, neni 4, pika 16 297
“Një lloj i ofrimit të arsimit dhe formimit profesional, i cili kombinon kualifikimin në një institucion të AFP-
së me punën dhe aftësimin praktik në ndërmarrje, në bazë të përcaktimeve të një marrëveshjeje ndërmjet
punëdhënësit dhe punëmarrësit (nxënësit) dhe ofruesit të AFP-së”, Po aty, neni 4, pika 7 298
“Akreditimi i një ofruesi të AFP është proçesi i sigurimit të cilësisë së ofruesit që tregon se institucioni është i
miratuar nga autoritetet përkatëse dhe ka përmbushur standarde të paracaktuara” Po aty neni 4, pika 21 299
“Qëndra Shumëfunksionale e AFP-së është një ofrues i arsimit dhe formimit profesional, që ka mandatin
ligjor dhe kapacitetin për të ofruar arsimin profesional të mesëm dhe pas të mesmes, si dhe formimin
profesional për të rinjtë dhe të rriturit.” Po aty, neni 4, pika 19 300
Të dhënat nga portali për Asimin dhe Formimin Profesional; www.vet.al 301
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqipërisë”, neni 16.
94
Niveli i parë 2-vjeçar, është ekuivalent me Nivelin II të KSHK302
dhe KEK, përgatit punëtorë
të kualifikuar me aftësi profesionale bazë, nuk përfundon me maturë, por lejon kalimin në
nivelin e dytë të arsimit profesional, për të njëjtin specialitet ose lejon kalimin në tregun e
punës303
. Skeletkurrikulat përmbajnë 40% lëndë të kulturës së përgjithshme, 30% lëndë të
teorisë profesionale si dhe 30% module të praktikës profesionale304
.
Niveli i dytë me kohëzgjatje 1 vit, është ekuivalent me Nivelin III në KSHK dhe KEK.
Skeletkurrikulat përmbajnë 30% lëndë të kulturës së përgjithshme, 20% lëndë të teorisë
profesionale si dhe 50% module të praktikës profesionale. Ky nivel arsimor përfundon me
Certifikatë të Përgatitjes Profesionale dhe lejon kalimin në Nivelin e III të arsimit profesional
ose në tregun e punës305
.
Niveli i tretë me kohëzgjatje 1 vit, është ekuivalent me Nivelin IV në KSHK dhe KEK. Në
përfundim të këtij niveli shkollimi nxënësit i nënshtrohen provimit të Maturës Shtetërore
Profesionale dhe provimit të Praktikës Profesionale të integruar. Ofron Certifikatë të Teknikut
(ose menaxherit) në drejtimin përkatës, si dhe Diplomën e Maturës Shtetërore Profesionale.
Lejon kalimin në tregun e punës, në arsimin e lartë universitar ose në arsimin profesional pas
shkollës së mesme306
.
Tabela 7. Lista e drejtimeve mësimore në strukturën 2+1+1
Nr Drejtimet Profilet në Niv. I
(2 vjecar, klasa 10 -
11)
Profilet në Niv. II
(1 vjecar, klasa 12)
Profilet Niv. III
(1 vjecar, klasa 13
1 Hoteleri-Turizëm Hoteleri-Turizëm Kuzhinë-Pasticeri
Bar-Restorant
Turizëm
Recepsion
Guidë- Turistike
Hoteleri-Turizëm
2 Tekstil-Konfeksion Tekstil-Konfeksion Rrobaqepsi
Tekstil
Modelim
Tekstil-Konfeksion
3 Mekanikë Mekanikë Makina Metalpunuese
Konstruksione Metalike
Metalurgji dhe Fonderi
Mirmbajtje dhe Riparime
Mekanikë
4 Shërbime Mjetesh
Transporti
Shërbime Mjetesh
Transporti
Shërbime Elektroauto
Shërbime Xhenerike
Shërbime Motori
Sherbime Mjetesh
Transporti
302
Nivelet e kualifikimit në Shqipëri përcaktohen me Ligjin nr.10247, dt. 04.03.2010, “Për Kornizën Shqiptare
të Kualifikimeve” 303
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqiperisë”, neni 16,
pika 4/a. 304
Të dhënat nga portali për Asimin dhe Formimin Profesional: www.vet.al 305
Të dhënat nga portali për Asimin dhe Formimin Profesional: www.vet.al 306
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqiperisë”, neni 16,
pika 4/b.
95
Shërbime Karrocerie
5 Elektroteknikë Elektroteknikë Instalime Elektrike
Instalime-Mirëmbajtje të
linjave të TU dhe TL
Riarim Elektroshtëpiake
Teknologji Automatizimi
Elektroteknikë
6 Elektronikë Elektronikë Telekomunikacion
Riparime Elektronike
Mekatronikë
Elektronikë
7 Përpunim Druri Përpunim Druri Mobilieri-Tapiceri Përpunim Druri
8 Ndërtim Ndërtim Muratim-Suvatim
Shtrim-Veshje Pllaka
Karpentieri dhe Betonim
Punime -Riparim Rrugesh
Punime Dekorative dhe
Bojatisje
Ndërtim
9 Teknologji -
Ushqimore
Teknologji -
Ushqimore
Përpunim Qumshti
Përpunim Brumi
Përpunim Fruta-Perime
Përpunim Pije Alkolike
Përpunim Mish e Peshk
Teknologji - Ushqimore
10 Teknologji
Agroushqimore
Teknologji
Agroushqimore
Produkte Blegtorale
Produkte Bujqësore
Teknologji Prodhimi Vere
Teknologji
Agroushqimore
11 Teknologji Kimike Teknologji Kimike Përpunim Material
Ndërtimi
Përpunim të Naftes
Përpunim i Bojrave
Teknologji Kimike
12 Bujqësi Ferma Bujqësore
Mbarështim te Kafshëve
Mekanikë Bujqësore
Prodhim Shtazor
Prodhim Bimor
Hortikulturë
Frutikulturë
Akuakulturë
Kopshtari
Bujqësi
13 Peshkim Peshkim Peshkim
Përpunim peshku
Peshkim
14 Poligrafi Poligrafi Libërlidhje
Faqosje
Projektim grafik
Poligrafi
15 Shërbime Sociale
Shëndetësore
Shërbime Sociale
Shëndetësore
Kujdesi për Fëmijë
Kujdesi për të Moshuar
Shërbime Sociale
Animim Social
Shërbime Sociale
Shëndetësore
16 Gjologji-miniera Gjologji-miniera Gjologji-Miniera
Shpim
Gjologji-miniera
20 Zeje/Artizanat Zeje/Artizanat Punime Argjendarie
Punime Guri
Punime Bakri
Punime Tezgjahu
Punime Artistike Druri
Zeje/Artizanat
21 Instalues i
Sistem.Termohidra
ulike pilot
Instalues i sistemeve
termohidraulike pilot
Instalues i Sistemeve
Termohidraulike
Instalues i Sistemeve
Termohidraulike/
Panele Diellore dhe
Hidraulike 22 Detari
96
Struktura me dy nivele (2+2) vjeçare, me 6 drejtime mësimore që kanë 22 profile, (drejtimi
Teknologji Informacioni dhe Komunikimi ka 4 profile, drejtimi Pyje ka 4 profile, drejtimi
Ekonomist-Biznes ka 6 profile si: Llogari, Tregti, Shërbime Bankare, Sigurime, Tatim-Taksa
dhe Sipërmarrje e Agjencisë Turistike, etj.).
Niveli i parë, përgatit punëtorë të kualifikuar me aftësi profesionale bazë në 2 vitet e para dhe
niveli i dytë, përgatit punëtorë të kualifikuar me aftësi teknike ose menaxherë të mesëm pas 2
viteve të tjera. Përfundon me maturë si dhe me certifikatën e teknikut/menaxherit në
profesionin përkatës, lejon kalimin në universitet.
Tabela 8. Lista e drejtimeve mësimore në strukturën 2+2
Nr. Drejtimi mesimor niveli I klasa 10-11 Profili mesimor niveli II+III klasa 12-13
1 Teknologji Informacionit dhe
Komunikimit/ TIK
Mbështetje të përdoruesve të TIK
Rrjete të dhënash
Zhvillim Ëebsite
Rrjete të dhënash (Pilot-GIZ)
2 Teknologji Informacioni dhe
Komunikimi /TIK pilot PEM Elektronikë në Teknologjinë e Automatizimit
3 Ekonomi/biznes
Llogari
Tregti
Sherbime bankare
Sigurime
Sipërmarrje e agjencisë turistike
4 Ekonomi Biznes/Administrim Zyre pilot
PEM Administrim Biznesi pilot PEM
5 Pyje
Shfrytëzim Pyjesh
Mbrojtje Mjedisi Pyjor
Silvikulturë
Florikulturë
6 Ekonomi Bujqësore (nuk aplikohet më,
vetëm për klasat ne vijim)
Marketing Bujqësor
Agrobiznes
Agroturizëm
IT në Bujqësi
Zhvillim ural
Struktura 4 vjeçare bllok me 2 drejtime mësimore që kanë 2 profile, (Drejtimi Veterinari që
ka 1 profil dhe Drejtimi Gjeodezi me 1 profil), është ekuivalent me Nivelin IV të KSHK dhe
KEK. Për vitin shkollor 2016-2017, është hapur dhe drejtimi “Shërbime Kujdesi për të
Moshuar”. Ky është një drejtim pilot që po implementohet nga GIZ. Kjo stukturë e AP-së u
jep nxënësve kulturë teknike dhe manaxheriale në një drejtim apo specialitet të dhënë. Në
përfundim të këtij niveli shkollimi profesional, nxënësit i nënshtrohen provimit të Maturës
Shtetërore Profesionale dhe Provimit të Praktikës Profesionale të integruar. Ofron certifikatën
e teknikut në profesionin përkatës si dhe diplomën e maturës shtetërore profesionale. Edhe
kjo formë e AP-së, mbas përfundimit, veçmas kalimit në tregun e punës, jep mundësinë që të
97
diplomuarit të vazhdojnë studimet në arsimin e lartë universitar ose në arsimin profesional
pas së mesmes307
.
Tabela 9. Lista e drejtimeve mësimore në strukturën bllok 4 vjeçare
Nr. Struktura bllok drejtimet 4 vjecare
1 Veterinari
2 Gjeodezi
3 Shërbime kujdesi për të moshuar (pilot-
GIZ)
Në fund, arsimi profesional pas përfundimit të arsimit të mesëm (jouniversitar), me
kohëzgjatje 1 deri në 2 vjet, fillon pas përfundimit të arsimit të mesëm profesional ose pas
përfundimit të gjimnazit. Këto programe u drejtohen të diplomuarëve nga gjimnazet të cilët
nuk regjistrohen në universitete dhe nuk kanë asnjë kualifikim të nevojshëm për në tregun e
punës, si dhe të diplomuarëve nga shkollat profesionale, të cilët dëshirojnë të marrin një
kualifikim të përparuar profesional. Është ekuivalent me Nivelin V në KSHK dhe KEK. Në
përfundim të tij ofrohet, Certifikatë e Kualifikimit Pofesional në profesionin përkatës dhe
mundësohet kalimi në tregun e punës. Kur zgjat dy vite shkollore dhe grumbullon 120 kredite
europiane (ECTS), përfundon me marrjen e diplomës “Diplomë Profesionale…” në fushën e
arsimit të kryer308
. Kjo diplomë, mundëson kalimin në tregun e punës, si dhe transferimin e
kreditetve në studimet universitare të ciklit të parë në fushën e arsimit përkatës309
.
Aktualisht, programet profesionale mbas shkollës së mesme janë zhvilluar kryesisht si pjesë e
sektorit të arsimit të lartë. Shembujt më të mirë janë Fakulteti i Studimeve Profesionale dhe
Fakulteti i Studimeve të Integruara me Praktikën (FASTIP) në Universitetin e Durrësit.
Programet e AFP-së pasdytësore të ofruara janë; Ndihmës Dentist, Asistent Ligjor, Specialist
i Rrjeteve Kompjuterike, Menaxhim Tranporti Detar/Toksor, etj. Ndërsa, FASTIP kombinon
të nxënit teorik në fakultet me të nxënit praktik në kompani. Programi ka pasur sukses në
fushën e Menaxhimit Banker, fal bashkëpunimit të disa bankave kryesore në Shqiperi.
Projekti, nuk ka gjetur mbështetje nga punëdhënësit në programet e “Menaxhimit të
Turizmit” dhe “Menaxhimit të Ndërmarrjeve” të vogla dhe të mesme310
. Qëllimi kryesor i
këtyre formave të arsimit, është të formojë figura profesionale të nivelit të lartë që u
307
Të dhënat nga portali për Asimin dhe Formimin Profesional: www.vet.al 308
Të dhënat nga portali për Asimin dhe Formimin Profesional: www.vet.al 309
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqiperisë”, neni 6/
pika d. 310
Të dhënat nga portali i Universitetit të Durrësit: www.uamd.edu.al
98
përgjigjen ndryshimeve teknologjike dhe organizuese të tregut të punës. Por, nëse shohim
numrin e studentëve të diplomuar në programet e studimit profesional jouniversitare, krahasur
me diplomimet e nivelit Bachelor vërejmë se, diplomimet në nivelin Bachelor zënë pjesën
kryesore të diplomimeve në insititutet e arsimit të lartë. Për vitin akademik 2011-2012, të
diplomuarit në nivelin bachelor, ishin 98.4% dhe vetëm 1.6% ishin të diplomuarit në
programet e studimit profesional jouniversitar. Për vitin akademik 2012-2013, 99.4% janë të
diplomuar, në niveli bachelor dhe 0.6% të diplomuar në programet profesionale dhe për vitin
2013-2014 vazhdon po e njëjta tendencë me 99.6% të diplomuar në nivelin bachelor dhe
vetëm 0.4% të diplomuar në programet profesionale jo-universitare311
. Ajo që të bie në sy,
është ulja e studentëve që ndjekin këto programe të arsimit profesional.
Tabela 10. Lista e drejtimeve mësimore pas së mesmes
Nr. Profili mësimor - Niveli IV (1-2 vite mësimore)
1 Diagnostikim-Menaxhim në Autoservis
2 Laborant Ushqimor
3 Dizenjim Mode
4 Inspektor në AFP
5 Kontroll Laboratorik i Ushqimit
6 Shërbime Detare në Kuvert
Kurrikula
Tjetër proces i rëndësishëm në zhvillimin e arsimit profesional, është dhe modernizimi i
kurrikulave312
. Synimi është të përafrohet përmbajtja e tyre, me kërkesat e botës së punës.
Bazuar në ligjin nr. 15, dt. 16.02.2017, kurrikulat e kualifikimeve profesionale hartohen nga
AKAFPK dhe më pas, zhvillohen sipas nivelit të ofruesit të AFP-së313
.
Në arsimin profesional kurrikula është e formuar nga; lëndët e formimit të përgjithshëm,
lëndët e teorisë profesionale dhe praktika profesionale, e cila llogaritet në orë mësimore. Ajo
është e ndarë në dy nivele. Së pari kemi nje kurrikul të hartuar në nivel qëndror dhe së dyti
kemi kurrikulat e hartuara në nivel shkolle. Korniza kurrikurale kombëtare për lëndët
profesionale është e përgatitur nga AKAFPK. Ajo është e organizuar duke ndjekur një
strukturë modulare dhe bazohet në rezultatet e të nxënit. Pjesët e kurrikulës së lëndëve të
311
MAS,“Vjetari statistikor për arsimin 2013-2014 dhe seri kohore‘,Tiranë 2015, fq. 64
www.arsimi.gov.al/files/userfiles/statistika/Vjetari-Statistikor-13-14.pdf 312
“Kurrikula nënkupton një “tërësi specifikimesh për një kurs, lëndë ose modul, që përshkruan të gjitha nevojat
e të nxënit të cilave u nënshtrohet nxënësi dhe që përgjithësisht përmbajnë objektivat, përmbajtjen, rezultatet e
pritshme të të nxënit, metodologjinë mësimore, kërkesat për vlerësimin e nxënësve, etj.” AKAFP, Tiranë 2008,
“Udhëzues Metodologjik për Hartimin e Kurikulave të Arsimit dhe Formimit Profesional në Shqipëri”, fq.15
http://www.akafp.gov.al/dokumente-kurrikulare/udhezues/ 313
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqiperisë”, neni 19
99
përgjithshme, janë të përgatitura nga MAS. Kurrikulat shkollore, janë të zhvilluara nga
mësuesit e teorisë profesionale dhe instruktorët e praktikave dhe bazohen tek kërkesat e tregut
të punës dhe mundësitë konkrete të shkollave. Ato janë të përbëra nga; plani mësimor
operativ, programet e mësimdhënies së lëndëve teorike profesionale, (të cilat hartohen bazuar
në programet e përgjithshme të lëndëve profesionale përkatëse), programet e mësimdhënies
së moduleve praktike profesionale, (të cilat hartohen bazuar në përshkruesit e moduleve
profesionale përkatëse)314
. Kurrikulat në arsimin profesional, janë të modularizuara. Formimi
i tyre në këtë mënyrë, bëhet për të lehtësuar integrimin e kompetencave të profesionit si dhe
për të mundësuar mbledhjen dhe transferimin e krediteve të fituara. Ato mbështeten me
“tekste integrale”, të cilat përdoren për një kohë të gjatë nga një numër i madh përdoruesish,
jo vetëm të një niveli, apo drejtimi profesional. Kjo, ul kostot e prodhimit të tyre. Tjetër
veçanti e kurrikulave të AP-së, është parimi i “specializimit gradual”. Pra, me kalimin e
viteve të studimit, zvogëlohet raporti i lëndëve të arsimit të përgjithshëm ndaj atyre
profesionale315
. Çdo kurrikul në arsimin profesional, përmban emërtimin e profilit, të
drejtimit dhe nivelin përkatës. Gjithashtu, çdo kurrikul përmban edhe listën e kompetencave
që fitojnë nxënësit, planin mësimor, udhëzime për vlerësimin dhe provimet, të dhënat për
certifikatën që fitohet në përfundim të arsimit, programet e përgjithshme të lëndëve teorike
profesionale si dhe përshkruesit e moduleve të praktikës profesionale316
.
Numri i studentëve që ndjekin arsimin profesional
Krahasuar me arsimin e mesëm të përgjithshëm, AP-ja në vend, vazhdon akoma të ketë një
përqindje shumë të ulët regjistrimi të nxënësve. Reformat e kryera në këtë sektor kanë synuar
të rrisin interesin për të, por, ende nxënësit e shkollave profesionale kanë pasur një luhatje
nga 16.3% të numrit të përgjithshëm të nxënësve të regjistruar në arsimin e mesëm për vitin
2013-2014, në 19.8% për vitin shkollor 2016-2017317
. Këto regjistrime janë akoma poshtë
nivelit mesatar të vendeve të OECD ku 46% e nxënësve që vazhdojnë studimet në arsimin e
mesëm janë të regjistruar në shkollat profesionale318
. Referuar të dhënave të “Vjetarit-
statistikor-rajonal 2015” sa u takon të diplomuarëve prej shkollave të arsimit profesional për
vitin 2013-2014, ishin vetëm 9.5%. Për të njëjtin vit shkollor, nxënësit e shkollave të mesme
314
AKAFPK, “Udhëzues për Drejtuesit dhe Mësuesit e Shkollave Profesionale. (Në kuadrin e fillimit te vitit
shkollor 2017-2018)”, Tiranë 2017, fq. 3 http://www.akafp.gov.al/dokumente-kurrikulare/udhezues/ 315
Të dhënat nga portali për Asimin dhe Formimin Profesional: www.vet.al 316
AKAFPK, “Udhëzues për Drejtuesit dhe Mësuesit e Shkollave Profesionale. (Në kuadrin e fillimit të vitit
shkollor 2017-2018)”, Tiranë 2017, fq. 3 317
INSTAT, Tiranë 2017, “Vjetari statistikor rajonal 2017”, fq. 39 www.instat.gov.al 318
Po aty, fq. 30
100
të përgjithshme përbënin 90.5% të të diplomuarëve319
. Vihet re rritja e të diplomuarëve prej
arsimit profesional për vitin shkollor 2016-2017, në 12.7% të të diplomuarëve gjithsej prej
arsimit të mesëm320
. Të shpërndarë sipas qarqeve, këto përqindje marrin vlera të ndryshme.
Numri më i lartë i nxënësve të regjistruar në shkollat profesionale vërehet në shkollat e
Tiranës, por duke u nisur nga dy vitet e fundit 2015-2016, në qarqet e Shkodrës, Durrësit,
Fierit, Korçës është i dukshëm përmirësimi i regjistrimeve në këto shkolla, ndërsa me ulje
janë qarqet, Lezhë, Dibër, Berat dhe Kukës321
. Edhe përsa i përket të diplomuarëve dallojmë
të njëjtat tendenca. Përqindja më e lartë e nxënëse të diplomuar në arsimin e mesëm
profesional është në qarkun e Tiranës (1497 nxënës) dhe Korçës (679 nxënës), ndërsa më e
ulta në qarqet e Kukësit (21 nxënës), Gjirokastrës (42 nxënës) dhe Dibrës (51 nxënës)322
.
Hyrja në sistemin e AP-së, nuk ka barriera të mirëfillta, por ka diferenca të mëdha në
rezultatet e nxënësve. Në vend, është mbizotërues mendimi se shkollat e arsimit profesional
janë të përshtatëshme vetëm për nxënësit me rezultate të ulta gjatë ciklit nëntëvjeçar të
shkollës. Në fakt, këto shkolla janë të dominuar nga nxënësit me notë mesatare të ulët.
Sipas studimit mbi ofruesit publik të AFP-së, nota mesatare e të diplomuarëve është vetëm
6.1323
. Gjithashtu, vërehet një shpërndarje jo e drejtë gjeografike e shkollave. Ky fakt
penalizon ata të rinj që ndodhen larg zonave ku janë vendosur shkollat e arsimit profesional.
AP, kryesisht është i ndjekur nga djemtë. Numri i vajzave vazhdon të jetë i ulët. Prej
statistikave për vitin shkollor 2013-2014 dallojmë se nga 22181 nxënës që në total ndiqnin
studimet në shkollat e arsimit profesional vetëm 4629 ishin vajza324
. E njëjta tendencë vërehet
edhe për vitin 2014-2015 nga 22993 nxënës të regjistruar në arsimin profesional, vajza ishin
vetëm 4615 ose 20.1% e totalit. Pjesa më e madhe e vajzave, 95.6% (4413) e tyre, vazhdonin
studimet në shkollat e AP-së të vendosura në qytet dhe vetëm 4.4% (202) ishin në fshat325
.
Prirje të ngjashme kemi edhe prej shkollave të arsimit profesional në Vlorë, ku prej të
dhënave administrative shohim se numri i vajzave të regjistruara është i ulët. Përkatësisht
prej të dhënave të DAR/Vlorë, rezulton se për vitin shkollor 2016-2017 në shkollën
“Industriale” janë të regjistruar gjithësej 886 nxënës nga të cilët vetëm 42 janë vajza, ndërsa
në shkollën “Tregtare” për të njëjtin vit shkollor, rezulton se vetëm 109, nxënës janë vajza në
319
Po aty,, fq. 43 320
INSTAT, Tiranë 2017, “Vjetari statistikor rajonal 2017”, fq. 39 321
Po aty, fq. 39 322
Po aty, fq. 50 323
ETF/GIZ/MMSR, “Studimi bazë i ofrusve publik të AFP-së në Shqipëri”, Tiranë 2014, fq.44 324
MAS, “Vjetari statistikor për arsimin 2013-2014 dhe seri kohore”, Tiranë 2015, fq. 46 Gjendet në:
www.arsimi.gov.al/files/userfiles/statistika/Vjetari-Statistikor-13-14.pdf 325
MAS, “Vjetari statistikor për arsimin 2014-2015 dhe seri kohore”, Tiranë 2016, fq. 46 Gjendet në:
www.arsimi.gov.al/files/userfiles/statistika/Vjetari_2014-2015-web.pdf
101
375 nxënës të regjistruar gjithësej në këtë shkollë. Një nga mënyrat për të rritur numrin e
nxënësve në shkollat e arsimit profesional, përveçse përmirësimit të imazhit për këtë sektor,
është dhe mbështetja me anën e bursave për grupe të caktuar nxënësish. Bazuar mbi ligjin
nr.15, dt. 16.02.2017 “Për Arsimin dhe Formimin Profesional”, llojet e bursave janë: bursat e
studimit për nxënësit me arritje mësimore, bursat e studimit për nxënësit që ndjekin drejtime
profesionale që janë prioritet kombëtar ose vendor, bursat e studimit për studentët që u përkasin
shtresave sociale në nevojë. Masa, kriteret e përftimit dhe procedurat e dhënies së bursave miratohen
me vendim të Këshillit të Ministrave. Pushteti vendor mund të ofrojë bursa për të ndjekur arsimin
profesional në bashki, të tjera në profile që përputhen me prioritetet vendore, sipas udhëzimit
përkatës të ministrit përgjegjës për pushtetin vendor326
.
Niveli i kompetencave
Për termin “konpetencë”, kanë mbizotëruar dy kuptime. Kuptimi i parë i referohet rezultateve
të trajnimit (kompetenca është rezultati i trajnimit të plotë të një individi dhe e pranuar nga
shoqëria në një kontekst të përcakuar). Kuptimi i dytë, u referohet atributeve kyçe që i
kërkohen personit për të pasur një rezultat kompetent, (kompetenca si kombinim i njohurive,
shkathtësive dhe qëndrimeve të përshtatshme për kontekstin)327
. Në arsimin profesional,
niveli i kompetencave të fituara prej të rinjve, përputhet me nivelet 2, 3, 4 dhe 5 të KSHK.
Në nivelin e II-të të kornizës njihen kompetencat e fituara nga një individ për ndihmës ose
punëtorë gjysëm të kualifikuar. Shkollat e AP-së, i pajisin nxënësit në këtë fazë me
certifikatë profesionale, ata mund të hyjnë në tregun e punës ose të vazhdojnë studimet në
invelin tjetër328
. Në këtë nivel, individi duhet të zotërojë njohuri bazë faktike për një fushë
pune ose studimi. Aftësi bazë njohëse dhe praktike për përdorimin e informacionit përkatës,
me qëllim kryerjen e detyrave dhe zgjedhjen e problemeve rutinë, duke përdorur rregulla dhe
mjete të thjeshta. Të mësuarit ose të studiuarit nën mbikqyrje, me pavarësi të caktuar329
.
Niveli i III-të i kornizës, bën njohjen e kompetencave që arrihen pas një programi
studimi/trajnimi 2 vjeçar për punëtorë të kualifikuar. Shkollat i pajisin nxënësit me certifikatë
profesionale330
. Në këtë nivel, individi duhet të ketë njohuri mbi faktet, parimet, proceset dhe
konceptet e përgjithshme në një fushë pune ose studimi. Një sërë aftësish njohëse dhe
praktike që nevojiten për përmbushjen e detyrave dhe për zgjidhjen e problemeve nëpërmjet
326
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqiperisë”, neni 32 327
Karameta P., Shtëpia botuse Sara, Tianë, 2014, “Arsimi i gjeneratës tjetër; konstruktivizmi, kurrikula,
kompetenca”, fq. 136 328
Ligji nr. 10247, dt. 04.03.2010, “Për Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve”, shtojca 1 329
Po aty, shtojca 2 330
Ligji nr. 10247, dt. 04.03.2010, “Për Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve”, shtojca 1
102
përzgjedhjes dhe për zbatimin e metodave, mjeteve, materialeve dhe informacionit bazë,
marrjen e përgjegjësisë për kryerjen e detyrave në punë e studim. Përshtatje në rrethana të
caktuara për zgjidhjen e problemeve331
.
Në nivelin e IV të KSHK, bëhet njohja e kompetencave që arrihen me përfundimin e arsimit
të mesëm. Në shkollat e AP-së, përveçse me certifikatën profesionale, nxënësit pajisen edhe
me dëftesën e maturës shtetërore. Në këtë nivel aftësitë që individi duhet të zotërojë janë:
Njohuri teorike e faktike në një kontekst të gjerë në një fushë pune ose studimi. Një sërë
aftësish njohëse dhe praktike gjithëpërfshirëse që nevojiten për të zgjidhur probleme të
veçanta në një fushë pune ose studimi. Vetëmenaxhim brenda kuadrit udhëzues të punës ose
studimit, i cili zakonisht është i parashikuar, por mund të ndryshohet. Mbikqyrje e punës
rutinë të të tjerëve, duke marrë disa përgjegjësi për vlerësimin dhe përmirësimin e
veprimtarive të punës ose studimit332
.
Niveli i V i kornizës, bën njohjen e kompetencave që arrihen në programe studimi/trajnimi
2 - vjeçar, pas përfundimit të arsimit të mesëm, për menaxherë të rinj dhe për teknikë të lartë.
Të rinjtë fitojnë një diplomë profesionale. Njohuri gjithëpërfshirëse të specializuara faktike
dhe teorike brenda një fushe pune apo studimi, deri në një nivel të caktuar. Një sërë aftësish
njohëse dhe praktike gjithëpërfshirëse që nevojiten për të zgjidhur në mënyrë krijuese
problemet. Menaxhim dhe mbikqyrje në kuadrin e veprimtarive të punës ose studimit, në
situata të ndryshueshme. Shqyrtimi dhe përmirësimi i performancës vetjake dhe të të
tjerëve333
.
Organizimi i provimeve dhe certifikatat/dëftesat e lëshuara për nxënësit
Vlerësimi përfundimtar i nxënësve dhe i kursantëve në arsimin dhe formimin profesional
publik dhe atë jopublik, të akredituar, bëhet në bazë të provimeve, me pjesëmarrje edhe të
partnerëve social për fushat profesionale. Në fakt, komisionet e provimeve përfshijnë
përfaqësues të biznesit apo ekspertë me përvojë teorike e praktike në fushën në fjalë.
Vlerësimet kryhen për të përcaktuar nëse rezultatet e të nxënit, (njohuri, shprehi, sjellje), kanë
arritur standartet e parashikuara. Kriteret dhe rregullat e provimeve përcaktohen nga
ministritë përkatëse. Për provimet e niveleve të arsimit profesional, llojet dhe standartet e
vlerësimit janë të rregulluara nga AKAFPK dhe të miratuara nga ministria përgjegjëse për
funksionimin e Afp-së334
. Për provimet e Maturës Shtetërore, kriteret dhe rregullat
331
Po aty, shtojca 2 332
Po aty, shtojca 2 333
Po aty, shtojca 1 dhe 2 334
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqipërisë”, neni 28
103
përcaktohen me udhëzim të përbashkët të Ministrit, përgjegjës për çeshtjet e AFP-së dhe të
Ministrit, përgjegjes për çeshtjet e arsimit të përgjithshëm. Në fakt, Matura Shtetërore
certifikohet në mënyrë të pavarur, si një kualifikim tërësisht më vete335
. Këto dy Ministri me
udhëzim të përbashkët, përcaktojnë llojin, përmbajtjen, formatin dhe procedurën e dhënies së
dokumenteve të certifikimit për nxënësit në sistemin e arsimit profesional. Kjo, sipas niveleve
të përcaktuara në Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve. Në përfundim të çdo niveli të arsimit
profesional, pas vlerësimit përfundimtar, nxënësit pajisen me këto dokumente. Çdo certifikatë
përfundimtare zyrtare në AFP shoqërohet nga një suplement i certifikatës, duke ndjekur
udhëzimet e miratuara në BE dhe duke përshkruar njohuritë, aftësitë dhe kompetencat e
përftuara nga mbajtësi i certifikatës336
. Formati i dokumenteve të certifikimit përgatitet nga
AKAFPK dhe miratohet nga Ministria përgjegjëse për AFP-në. Formati i diplomës së maturës
shtetërore profesionale përgatitet nga agjencia kombëtare e provimeve dhe miratohet nga
MAS dhe Ministria përgjegjëse për AFP-në337
. Detyrat, funksionet e organeve përgjegjëse
dhe mënyrat e zhvillimit të provimeve përfundimtare janë të përcaktuara në rregulloren nr.
957, dt.15.02.2011 të MASH338
. Dokumentat vlerësuese që jepen për nxënësit në
përfundim të çdo viti mësimor janë:
Tabela 11. Dokumentat e lëshuara për nxënësit e diplomuar në AP
Viti I-rë DËFTESË SHKOLLORE
Viti II-të DËFTESË SHKOLLORE
CERTIFIKATË PROFESIONALE NIVELI I-rë
Viti III-të DËFTESË SHKOLLORE
CERTIFIKATË PROFESIONALE NIVELI II-të
Viti IV-të CERTIFIKATË E MATURËS SHTETËRORE PROFESIONALE
CERTIFIKATË PROFESIONALE NIVELI III-të
DIPLOMË E MATURËS SHTETËRORE PROFESIONALE
PËRMBLEDHËSE e rezultateve të Praktikës së nxënësit
Statusi i mësuesit dhe i trajnuesit
Në shkollat profesionale është i angazhuar një personel mësimdhënës teorik e praktik. Stafi
përbëhet nga; mësuesit e kulturës së përgjithshme, mësuesit e kulturës profesionale dhe
mësuesit e formimit praktik. Përsa u përket kërkesave bazë për stafin e mësuesëve dallojmë
335
Udhezim nr.12, dt. 09.03.2015, “Për llojin, përmbajtjen dhe dhënien e dokumentave të çertifikimit në
sistemin e Arsimit Profesional” 336
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqipërisë”, neni 29 337
Udhezim nr.12, dt. 09.03.2015, “Për llojin, përmbajtjen dhe dhënien e dokumentave të çertifikimit në
sistemin e Arsimit Profesional” 338
MASH, Rregullore nr. 957, dt.15.02.2011, “Për zhvillimin e provimeve përfundimtare të nivelit të parë dhe
të dytë në arsimin profesional”
104
se kryesoret janë profesionalizmi i duhur dhe respektimi i detyrimeve ligjore. Pra, mësuesit
duhet të kenë kualifikim mësimdhënieje të përshtatshëm me nivelin e lëndës ku japin mësim,
gjithashtu, duhet të respektojnë dhe zbatojnë të gjitha detyrimet ligjore në profesionin e tyre.
Lëvizja e nxënësve
Përsa i përket hyrjes, vazhdimit dhe transferimit të nxënësve nga një nivel i arsimit
profesional në tjetrin, duhet patur parasysh se ai bëhet sipas rregullave dhe udhëzimeve të
përcaktuara nga ministri përgjegjës për AFP-në. Udhëzimi nr. 18, dt. 19.05. 2015 – “Për
pranimet e nxënësve në shkollat e arsimit profesional” Udhëzimi nr. 12, dt. 09.03. 2015 –
“Për certifikimin në shkollat e arsimit profesional”, etj. Transferimi i nxënësve nga arsimi
profesional në arsimin e mesëm të përgjithshëm dhe anasjelltas bëhet sipas rregullave dhe
udhëzimeve të përbashkëta të ministrit përgjegjës për AFP-në dhe të ministrit përgjegjës për
çshtjet e arsimit339
. Udhëzimi nr. 21, dt. 09.07. 2015 – “Për transferimet e nxënësve në
shkollat e arsimit profesional”.
AP Privat
Oferta e arsimit profesional privat, megjithë zhvillimin që ka fituar arsimi jopublik vitet e
fundit, vazhdon të jetë shumë e vogël në raport me atë publik. AP jopublik, është kryesisht i
orientuar në përgatitjen e nxënësve për të ndjekur studimet universitare në drejtimet
respektive që ato ofrojnë. Pjesa më e madhe e ofertës përfaqesohet nga shkolla Teknike
“Harry Fultz” në Tiranë, dhe “Peter Mahringer” në Shkodër që ofrojnë kualifikime
profesionale në drejtimet Biznes, Elektronikë, Automekanikë, TIK, etj340
. Edhe arsimi
profesional jopublik, është i përqëndruar në zonat urbane. Hapja dhe mbyllja e shkollave
profesionale jopublike bëhet me miratimin e ministrit përgjegjës për AFP.
Kualifikimet profesionale dhe nivelet përkatëse
Kualifikimet profesionale në Shqipëri mund të përfitohen përveçse në shkollat e mesme të
arsimit profesional gjithashtu, edhe duke ndjekur kurse profesionale, duke u bërë njohja e të
nxënit të mëparshëm informal dhe joformal, duke u bërë njohja e të nxënit të përfituar jashtë
vendit, ose duke ndjekur formën duale të AP-së341
. Njohja e të nxënit të mëparshëm
vlerësohet në përputhje me standartet e profesioneve për kualifikimet. Procedurat e vlerësimit
dhe të certifikimit miratohen nga Ministria përgjegjëse për AFP-në. Edhe për kualifikimet
339
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqipërisë”, neni 20. 340
Pullumbi A., “Study on VET supply and demand in Albania” www.eft.europa.eu/web.nsf/pages/Albania 341
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017,“Për arsimin dhe formimin profesional në Republikën e Shqipërisë”, neni 16,
pika 3
105
jashtë vendit përgjegjëse për rregullat e njehësimit është përsëri Ministria përgjegjëse për
politikat e zhvillimit të AFP-së342
. Ndërsa, forma duale e AP-së ofrohet në bashkëpunim me
punëdhënësit. Mjedisi kryesor ku fitohet kualifikimi është vendi i punës, bazuar mbi një
kontratë të lidhur ndërjmet punëdhënësit dhe nxënësit. Kualifikimi i përgjithshëm i nxënësve
bëhet nga shkollat343
.
Financimi i shkollave të arsimit profesional Kostot e arsimit profesional, ndahen në kosto të drejtpërdrejta, ku përfshihen, pagesat për
personelin, materialet teknike, pajisjet dhe kostot indirekte ku përfshihen taksat, çmimi i
braktisjes së shkollës, kostot e mundësive, etj. Nëse e krahasojmë me arsimin e përgjithshëm,
shpenzimet në AP, janë shumë të larta, në veçanti për ato profesione ku kërkohen pajisje të
rënda dhe një infrastrukturë e sofistikuar. Referuar ligjit nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për Arsimin
dhe Formimin Profesional”, neni 30, ky sitem financohet nga, buxheti i Shtetit, nga të
ardhurat e gjeneruara prej shkollave profesionale, kontributet e donatorëve dhe sponsorizimet.
Duhet theksuar se mekanizmat financiar të AP-së në vend, nuk janë të qëndrueshëm. Buxheti
për arsimin është në shifra të ula. Në raport me Prodhimin e Brendshëm Bruto, Shqipëria
vazhdon të shpenzojë më pak për arsimin (3% në vitin 2011) në krahasim me vendet e tjera.
Vendet e BE-së shpenzojnë mesatarisht 5.4% të PBB-së. Shumicën e fondeve për arsimin
61%, e merr arsimi fillor, arsimi i mesëm i përgjithshëm ka 13.3% të shpenzimeve, ndërsa
arsimi profesional ka pjesën më të ulët me vetëm 5.9% të shpenzimeve344
. Pjesa më e madhe
e fondit për AP-në, përdoret për të paguar stafin, duke lënë burime të kufizuara për
përmirësimin e pajisjeve apo modernizimin e reparteve të punës, etj. Edhe pse ligji i lejon
shkollat publike të AP-së të veprojnë si njësi ekonomike, duke kontraktuar me persona fizikë
dhe juridikë shtetërorë e privatë345
, në praktikë veprimtaritë ekonomike të shkollave dhe
sponsorizimet nga ana e biznesit janë të papërfillshme. Prej intervistave me drejtuesit e
shkollave të arsimit profesional në Vlorë, u konstatua se pjesa kryesore e të ardhurave për
këto shkolla përballohet me fondet e ministrisë përkatëse. Aktivitetet e zhvilluara nga shkollat
nuk kanë gjeneruar të ardhura.
342
Po aty, neni 21 343
Po aty, neni 22 344
ETF/GIZ/MMSR, Tiranë 2014,“Studimi bazë i ofrusve publik të AFP-së në Shqipëri”, fq.12 345
“Ofruesit publikë të AFP-së funksionojnë si njësi ekonomike për të siguruar të ardhura nga aktivitetet e
praktikave mësimore. Ata kanë të drejtë të investojnë dhe të riinvestojnë të gjitha të ardhurat e përftuara nga
aktivitetet e tyre të ligjshme sipas rregullave të miratuara nga ministri përgjegjës për AFP.” Ligji Nr. 15, dt.
16.02.2017, “Per arsimin dhe formimin profesional ne Republiken e Shqiperise”, neni 31/1
106
Shqipëria, si rezultat i buxhetit të ulët për AFP-në, vazhdon akoma të jetë e varur nga
financimet e huaja. Në këtë pikë, rol të rëndësishem kanë patur, projektet e donatorëve.
Veçanërisht, ato të financuara nga Gjermania, Zvicra dhe Austria që kanë ndihmuar në
ristrukturimin e AFP-së. Këto projekte, kanë trajnuar mësues, instruktorë dhe drejtues të
shkollave, kanë pajisur me infrastrukturën e nevojshme kabinetet dhe repartet e praktikave
profesionale. Gjithashtu, kanë zhvilluar edhe disa kurrikula pilot. Ndër to përmendim:
Projektin në sektrorin e tekstileve dhe veshjeve, të zbatuar në kuadër të nismës për
mbështetjen e arsimit profesional në zonat veri-lindore të vendit, financuar nga GIZ. Deri në
fund të vitit 2013, ky program ka dhënë mbështetjen për gjashtë shkolla profesionale të
zgjedhura në katër zona urbane dhe rurale në veri-lindje të vendit346
. Projekti i Swisscontact
“AlbVET” në termo-hidraulik prej vitit 2009 i zbatuar në dhjetë shkolla deri në nivelin e dytë
dhe për specializimet e avancuara në nivelin 1+1 të zhvilluar në katër shkolla të zgjedhura347
.
Statistikat kanë treguar se rezultate më të qëndrueshme këto projekte do të kishin, nëse
ndërhyrja do të zhvillohej jo vetëm për të sjellë ndryshime në kurrikula, por edhe në pjesë të
tjera të arsimit profesional, (si zhvillimin e infrastrukturës, zhvillimin e bashkëpunimit me
bizneset) dhe në se do të shtriheshin në nivel kombëtar dhe jo vetëm në disa shkolla pilot348
.
Procesi i integrimit i ka dhënë mundësi vendit të përfitojë edhe prej asistences europiane349
.
Ajo tashmë, akordohet përmes Instrumentit të Ndihmës për Para-antarsimin (IPA)350
.
Projektet kryesore europiane kanë përfshirë asistencën teknike për reformën në sistemin e
AFP-së dhe rikonstruksionin e shkollave të arsimit profesional. Ndër këto projekte të
zhvilluara gjatë viteve permendim: CARDS 2002 “VET 2002 programme”, i cili fokusohej
në përmirësimin e shkollave të arsimit professional; CARDS 2008, “Përkrahje për reformën
në Arsimin dhe Formimin Profesional në Shqipëri“, që përfundoi me ngritjen e pesë
Qëndrave Rajonale të AFP-së. Gjatë viteve 2008-2011, me fondet IPA, u bë e mundur
rikonstruktimi i disa shkollave profesionale me qëllim përmirësimin e kushteve mësimore për
346
Të dhënat nga ps http://www.giz.de/en/worldwide/20447.html 347
Të dhënat nga http://www.vet.al/docs/materials/albvet 348
Swisscontact, 2016, “Skills for Jobs”, fq. 50, skillsforjobs.al/wp-content/uploads/2016/11/JobSkills-EN-
web.pdf 349
Sipas nenit 100 të MSA-së: “Palët bashkëpunojnë me synim ngritjen e nivelit të arsimit të përgjithshëm dhe
arsimit dhe trajnimit profesional në Shqipëri, ashtu si dhe të politikave për rininë. ... Programet dhe
instrumentat përkatëse të komunitetit do të kontribuojnë për rritjen e nivelit të strukturave dhe veprimtarive
arsimore dhe trajnuese në Shqipëri. Bashkëpunimi do të marrë në konsideratë fushat prioritare që lidhen me
acquis e Komunitetit në këtë fushë”. http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/albania/st08164.06en.pdf 350
Nëpërmjet fondeve IPA, “asistenca per para-antarësimin do të jetë më ngushtë e lidhur me prioritetet e
zgjerimit, dhe do të bazohet në një qasje më strategjike të orjentuar drejt rezultateve të reformave kyçe në
vendet që janë kandidate për zgjerimin” Koeth W., EIPA working paper 2014; “The new Instrument for Pre-
Accession Assistance (IPA II): Less Accession, More Assistance?”, fq.4, Gjendet në: https://www.eipa.eu/wp-
content/uploads/2017/11/20160318134447_WorkingPaper_2014_W_01.pdf
107
nxënësit e këtyre shkollave, etj351
. Gjithashtu, European Training Foundation/(ETF) ka
mbështetur iniciativa të ndryshme në Shqiperi në sektorin e AP-së, nëpërmjet kualifikimeve,
guidës për karrierën, mbështetje të iniciativave që kanë si qëllim zhvillimin e burimeve
njerëzore, etj. Për vitet 2014-2020, asistenca europiane ndaj Shqipërisë do të fokusohet në
shtatë sektorë prioritar; demokracia dhe qeverisja, zbatimi i ligjit dhe të drejtat themelore,
mjedisi, transporti, konkurenca dhe inovacioni, arsimi, punësimi dhe politikat sociale,
bujqësia dhe zhvillimi rural. Strategjia për Shqipërinë, konfirmon që fondet IPA, do të
vazhdojnë të bashkëfinancojnë projektet në sektorët strategjik dhe të kapitujve negociues për
antarësimin. Si shembull kemi: Pjesëmarrja në programin “EaSI”352
(Programme for
Employment and Social Innovation) - do të mbështesë iniciativa dhe strategji qeveritare për të
modernizuar tregjet e punës, sistemet e sigurisë sociale e rritjen e punësimit, në veçanti atë të
brezit të ri. Marrëveshja u nënshkrua në 9 Mars 2015. Pjesëmarrja në programin “Erasmus+”,
ka si qëllim të mbështesë aksionet në fushat e arsimit, trajnimit, rinisë dhe sportit për
periudhat 2014-2020, edhe pse në këtë rast Shqipëria do të bashkëpunojë në ato pjesë të
programit Erasmus+ që kanë lidhje më ndërtimin e kapaciteteve të insititucioneve të arsimit të
lartë.
4.4 Korniza Shqiptare e Kualifikimeve
Për të luftuar fenomenin e mospërputhjes së aftësive, korniza e kualifikimeve është një nga
mjetet politike specifike të përdorura në shumë vende. Ajo shërben për organizimin dhe
sistemimin e kuptueshëm të kualifikimeve e bën sitemin arsimor më fleksibël dhe gjithashtu
lehtëson lëvizshmërinë e fuqisë punëtore353
.
Arsyet për miratimin dhe zbatimin e saj janë të shumta :
Arsyeja e parë është përmirësimi në të kuptuarit e sistemeve të kualifikimeve. Shpesh
sistemet ekzistuese të kualifikimeve, janë komplekse dhe të pakuptueshme si nga
nxënësit dhe nga shtresat e tjera të shoqërisë. Korniza e kualifikimeve ka si qëllim të
përmirësojë kuptueshmërinë e këtyre sistemeve.
Së dyti, kornizat e kualifikimeve u japin punëdhënësve një informacion të
mjaftueshëm mbi aftësitë e një individi, mbi atë çfarë di dhe mund të bëjë.
351
“National Programme for Albania under the IPA - Transition Assistance and Institution Building component
for the year 2011” Gjendet në: http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/albania/ipa/2011/1_en_annexe_part1_v3.pdf 352
EaSI, ( Programme for Employment and Social Innovation) (Programi për punësim dhe inovacion në fushën
sociale), http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=1081 353
Thorsen S. M., “The spread of national qualifications frameworks”, University of Oslo 2014, fq.15, Gjendet
në: https://www.duo.uio.no/bitstream/handle/10852/41288/Master-thesis-final.pdf?sequence=1
108
Së treti, duke përmirësuar transparencën e kualifikimeve zgjerohen mundësitë në
akumulimin dhe transferimin e krediteve në mes fushave të ndryshme të të nxënit.
Arsyeja e katërt qëndron në faktin se një kornizë e tillë pritet të shërbejnë si bazë për
ekuvalentimin e kualifikimeve kombëtare dhe ndërkombëtare duke mundësuar
lëvizjen e personave përtej kufijve kombëtarë dhe fusha të kualifikimit354
.
Kornizat mund të shërbejnë si bazë për formalizimin e kompetencave, njohurive,
aftësive, të fituara jashtë sistemeve të arsimit dhe trajnimit355
. Pra, individët mund t’i
formalizojnë aftësitë dhe njohuritë që tashmë zotërojnë pa përfunduar kurset apo
programet formale. Në këtë mënyrë u jepet mundësia atyre që kanë kualifikim të ulët
të gjejnë rrugë alternative, qasje për të arritur kulifikimet e nevojshme.
Së fundmi, Korniza Kombëtare e Kualifikimeve i lehtëson rrugët e aksesit në arsim.
Ajo, shpesh shihet si mjeti që promovon dhe mundëson të nxënët gjatë të gjithë
jetës356
.
Përsa i takon Shqipërisë, miratimi i kornizes lidhet me qëllimet dhe objektivat e saj që janë;
zhvillimi i shpejt ekonomik dhe integrimi europian. KSHK synon zgjidhjen e disa
problemeve në sektorin e arsimit dhe trajnimit. Miratimi i saj mundëson zhvillimin dhe
rruajtjen e standarteve si dhe për ta bërë sistemin arsimor shqiptar të krahasueshëm me
shumicën e sistemeve në Europë357
.
KSHK është një sistem kombëtar për klasifikimin e kualifikimeve, sipas një tërësie kriteresh.
Ajo ka për qëllim të sigurojë që kualifikimet në Shqipëri të;
përputhen me nevojat ekonomike dhe sociale të vendit dhe të kenë cilësi të mirë
përmirësojë mundësitë e punësimit dhe të mësuarit për individët, duke qartësuar
rëndësinë që kanë kualifikimet,
të njihen në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar,
nxisin zhvillimin e të nxënit gjatë gjithë jetës,
rrisë mundësitë e së drejtës për certifikim.358
354
Allais S., “The implementation and impact of National Qualifications Frameworks: Report of a study in 16
countries”, ILO, Geneva, 2010, fq. 30-31. Gjendet në: www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_emp/@ifp_skills/documents/meetingdocument/wcms_126589.pdf 355
Tuck R., “An Introductory Guide to National Qualifications Frameworks: Conceptual and practical issues
for Policy makers”, ILO, Geneva, 2007, fq. 6. Gjendet në:
www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_emp/@ifp_skills/documents/instructionalmaterial/wcms_103623.pdf 356
Cedefop, “Development of national qualifications frameworks in Europe”, Working paper nr. 12, 2011, fq.
15. www.cedefop.europa.eu/files/6112_en.pdf 357
https://sites.google.com/site/juridikal/plus/arsimi-i-larte/korniza-shqiptare-e-kualifikimit-kshk 358
Ligji nr. 10247, dt. 04.03.2010, “Për Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve”, neni 4
109
KSHK ka një strukturë me tetë nivele, të ngjashme me nivelet e Kornizës Europiane të
Kualifikimeve. Secili nivel i korrespondon një kombinimi të aftësive, njohurive dhe
kompetencave përkatëse të shprehura nëpërmjet përshkruesit të nivelit. Sa më i lartë të jetë
niveli i KSHK, aq më shumë cilësi dhe kompetenca pritet të arrijë një person359
. Të tetë
nivelet mbulojnë të gjithë gamën e kualifikimeve nga aftësi bazë (niveli 1) siç janë aftësia për
të shkruar, folur dhe numëruar, deri te ato që fitohen në nivelet e larta akademike dhe
profesionale (nivelet 7-8). Çdo nivel i kornizës përshkruhet duke u bazuar në parimin që
përshkruesit e të gjitha niveleve më të ulëta janë përfshirë në të. Prandaj, nuk ka përsëritje të
rezultateve të të nxënit, të cilat përdoren në përshkrimin e niveleve më të ulëta. Për të siguruar
një kuptim të plotë të nivelit duhet të ketë një “ndarje harmonike” të tre kategorive të
rezultateve të të nxënit. Me fjalë të tjera, duhet ndjekur sekuenca e fjalisë “kjo është njohuria
e cila përdoret me këtë aftësi në këtë fushë kompetence”360
.
Përshkruesit e nivelit kanë dy qëllime kryesore:
T’i japin një kuptim shumë të qartë palëve të interesuara dhe ofruesëve të AFP-
së rreth natyrës së niveleve të kualifikimit dhe progresit në arsim dhe formim. Ato
duhet të tregojnë cilat janë karakteristikat e rezultateve të të nxënit, si dhe të
saktësojnë që kualifikimet në nivele të përafërta ndryshojnë nga njëri-tjetri.
Përshkruesit e nivelit duhet të sigurojnë instrumentet e nevojshme për të bërë
krahasime përgjatë llojeve të ndryshme të kualifikimeve361
.
KSHK, përmban një sistem kreditesh që përputhen si me sistemin europian të mbledhjes dhe
transferimit të krediteve në arsimin e lartë, ashtu dhe në arsimimin dhe formimin profesional
(ETCVET). Çdo rezultat i të nxënit, vlerësohet me pikë kreditesh. Pikët e krediteve i
përgjigjen një kualifikimi dhe përmbajtjes mësimore që përbën kualifikimin në fjalë362
.
Gjithashtu, korniza mbështet të nxënit gjatë gjithë jetës duke përcaktuar rrugët për marrjen e
kualifikimeve. Ajo merr parsysh shumëllojshmërinë e tipeve të arsimit dhe formimit që bëhen
në Shqipëri si në shkollë, në qëndrat e formimit, në universitete, në vendin e punës, në situata
formale, joformale dhe informale363
.
359
AKAFPK/AbVET, “Udhëzues Metodologjik: Për Hartimin e përshkrimeve të kualifikimeve profesionale në
Shqipëri”, Tiranë 2009, fq. 45 www.akafp.gov.al 360
Po aty, fq. 38 361
Po aty, fq. 38 362
AKAFPK/AbVET, “Udhëzues Metodologjik: Për Hartimin e përshkrimeve të kualifikimeve profesionale në
Shqipëri” , Tiranë 2009, fq. 45, www.akafp.gov.al 363
Arsim formal – të mësuarit e strukturuar të udhëhequra nga një mësues apo instruktor (arsim me bazë
shkolle). Arsim joformal – të mësuarit e planifikuar nga përvoja në kontekste praktike (të mësuarit në punë apo
110
Pra, korniza ndihmon për të lidhur së bashku rezultatet e formave të ndryshme të të mësuarit,
duke vlerësuar rezultatet e të nxënit, të përcaktuara nga përshkruesit e niveleve. Pikërisht,
“rezultatet e të nxënit”gjenden në bazë të KSHK-së. Ato përkufizohen si“tërësia e njohurive,
shprehive dhe kompetencave që nxënësi ka përvetësuar dhe është i aftë të demonstrojë në
fund të një procesi mësimor”. KSHK identifikon edhe mënyrat e kriteret, të cilat lejojnë që
individët të lëvizin nga një nivel në tjetrin në të njëjtën kohë që ata ndërmarrin studime të reja
për të fituar aftësi të tjera. Megjithatë duhet theksuar se edhe pse ligji për KSHK-në,
parashikon njohjen e të gjitha formave të të nxënit përfshi ato në situata informale dhe
joformale, në të vërtetë certifikimi i këtyre dy lloj formash të të mësuarit nuk është zhvilluar
akoma plotësisht, me përjashtim të disa rasteve pranë Qëndrave të Formimit Profesional.
Tre janë llojet e kualifikimeve që njihen nga KSHK:
“Kualifikimet e përgjithshme” që lidhen me studimet e arsimit të përgjithshëm të
fituara nga nxënësit e shkollave të mesme apo nga të rriturit në nivelet 1-4 të KSHK.
“Kualifikimet e Larta” të ofruara nga ose në bashkëpunim me universitetet, në nivelet
5-8 të kornizës të rregulluara nga MAS nëpërmjet Këshillit të Akreditimit.
“Kualifikimet Profesionale” të ofruara në arsimin profesional dhe teknik nga
insititucionet përkatëse (kualifikimet e përgatitjes profesionale) ose në vendin e punës
(kualifikimet e kompetencave profesionale). Këto zënë vend në nivelet 2-5 të
kornizës364
.
Institucionet zbatuese të KSHK-së janë:
Agjencia Kombëtare e Arsimit, Formimit Profesional dhe Kualifikimve.
Instituti i Kurrikulave dhe Trajnimit për arsimin e përgjithshëm.
Agjencia e Akreditimit të Arsimit të Lartë.
Shërbimi Kombëtar i Punësimit.
Këto institucione kanë për detyrë:
Të kryejnë shqyrtime vlerësuese të kualifikimeve dhe t’i krahasojnë me ato
ndërkombëtare.
Të këshillojnë institucionet përgjegjëse për njohjen e kualifikimeve të huaja, për
qëllime akademike ose punësimi.
në qëndër formimi). Arsimi informal – të mësuarit e paplanifikuar si rezultat i aktiviteteve të përditshme. Ligji
nr. 10247, dt. 04.03.2010, “Për Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve”, neni 3, pika h/i/j 364
Gjoni E., “Kualifikimi në vend të diplomës”,2010, http://edliragjoni.wordpress.com/2010/03/12/kualifikim-
ne-vend-te-diplomes/
111
Të kryejnë vlerësime të tregut të punës, etj365
.
KSHK duhet të sigurojë cilësinë, vlerësimin e kandidatëve dhe certifikimin e kompetencave
të tyre. Korniza përfishin një sistem të mbledhjes dhe transferimit të krediteve. Përmes këtij
sistemi kreditesh, nxënësit dhe studentët do të jenë në gjendje të mbledhin kreditet që do t’i
mundësojnë kalimin nga një tip shkollimi në një tjetër, apo nga një vend pune në një tjetër.
Pra mund të themi se KSHK, shërben si një sistem që kontrollon cilësinë e shkollave. Në këtë
mënyrë i jepet mundësia sistemit të arsimit shqiptar, të jetë i krahasueshëm me shumicën e
sistemeve në Europë.
KAPITULLI V
ARSIMI PROFESIONAL NË BASHKINË E VLORËS – Studim Rasti
Kapitulli i pestë konsiston në analizën dhe përshkrimin e arsimit profesional në bashkinë e
Vlorës. Për të patur një panoramë të plotë mbi AP është e rëndësishme të njohësh si është
niveli i përgatitjes së nxënësve, si është infrastruktura, financimi, shërbimet që ky sistem
ofron, niveli i përgatitjes së mësuesëve dhe instruktorëve, bashkëpunimi me bizneset, etj.
Tabloja e organizimit të arsimit profesional në Vlorë, u ndërtua përmes të dhënave që u
morën prej DAR/Vlorë dhe nëpërmjet intervistave gjysmë të strukturuara të zhvilluara me
drejtuesit e shkollave, drejtues të bizneseve, specialistë të institucioneve dhe plotësimit të një
pyetësori nga ana e nxënësve të përfshirë në këtë sistem. Këto intervista, krahas analizave të
përgjithshme të sistemit të AP-së në nivel kombëtar, shërbejnë si tregues për zhvillimet
kryesore në arsimin profesional në Vlorë të shprehura nëpërmjet indikatorëve analitikë
referuar aktorëve kryesorë:
Ofruesit e arsimit profesional në Vlorë. Sfidat me të cilat përballen ofruesit e AP-
së dhe mundësitë që krijojnë për të rinjtë në tregun e punës. Aktivitetet e ndërmarra
për të përballuar shpenzimet e shkollës. Përditësimi i kurrikulave dhe roli i
specialistëve, i biznesit apo grupeve të tjera të interesuara gjatë këtij procesi.
Infrastruktura e ofruesve të AP-së, mjediset, laboratorët dhe mjetet e nevojshme për
zhvillimin e procesit mësimor dhe të praktikave profesionale, burimet financiare dhe
njerëzore me kualifikimin dhe eksperiencën e duhur, etj.
365
Ligji nr. 10247, dt. 04.03.2010, “Për Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve”, neni 10, pika 1-2
112
Përfituesit. Target grupi i nxënësve që ndjekin këto shkolla dhe kriteret për
përzgjedhjen e tyre, faktorët që i ndikojnë të rinjtë në zgjedhjen e bërë, si familja apo
komuniteti ku jetojnë.
Institucionet politikbërëse në nivel vendor; bashkia, qarku, prefektura, DAR.
Tregu i përfaqësuar nga bizneset. Si bashkëveprojnë shteti, tregu dhe komuniteti me
shkollat e AP-së. Si stimulohen ato për t’u angazhuar në proceset e mëtejshme të
zhvillimit të arsimit profesional, etj.?
Ky kapitull paraqet rezultatet e anketimit të studentëve dhe rezultatet e intervistave gjysmë të
strukturuara të zhvilluara me drejtues të shkollave dhe drejtues të bizneseve. Gjetjet janë
ndarë sipas temave kryesore të kërkimit dhe janë pasqyruar me anë të statistikave deskriptive,
në formën e tabelave dhe grafikëve. Këto të dhëna janë transkriptuar dhe interpretuar.
Rezultatet e tyre janë përmbledhur në konkluzionet dhe rekomandimet.
5.1 Profili socio-ekonomik i Bashkisë së Vlorës
E vendosur në jugperëndim të Shqipërisë, Vlora, bashki bregdetare me sipërfaqe 616.85 m2
dhe popullsi rreth 196547366
, është një qëndër tregtare dhe detare. Padyshim, një nga më të
rëndësishmet nga ana ekonomike, sociale dhe kulturore të kësaj pjese të vendit. Dallohet për
zhvillimin e industrisë së peshkimit, atë të manifakturës tekstike dhe të ndërtimit, me prirje të
theksuar drejt zhvillimit të turizmit. Në fakt, gjiri i Vlorës ka resurse të shumta natyrore dhe
biodiversitet të pasur. E shpallur nga Këshilli i Ministrave zonë me përparësi për zhvillimin e
turizmit potenciali i saj i lartë lidhet me daljen direkte në det dhe me pasuritë e shumta jo
vetëm natyrore por edhe arkeologjike, historike, kulturore dhe ekonomike367
. Vlora ka portin
e dytë në vend dhe në lëvizjen e pasagjerëve përfaqëson 31.3% të transportit detar368
. Sipas
të dhënave të INSTAT, për vitin 2015, Qarku i Vlorës kontribuonte me 5.7% në Prodhimin e
Brendshëm Bruto të vendit369
. Sipas degëve të ekonomisë dallojmë se në Vlorë bujqësia,
blegtoria dhe peshkimi përfaqësojnë rreth 25% të aktivitetit ekonomik, ndjekur prej sektorit të
tregtisë dhe hoteleri-turizmit me 18.7% , industrisë 13.7% dhe ndërtimit 11.3%370
. Edhe
sipas sektorëve të punësimit, bujqësia mbetet sektori më i rëndësishëm në Vlorë që punëson
366
Popullsia aktuale sipas gjendjes civile. “Plani i Përgjithshëm vendor i Bashkisë Vlorë”, fq. 9
bashkiavlore.org/wp-content/uploads/2016/12/Plan-Zhvillimi-Vlore.pdf 367
Informacion marrë nga portali i Bashkisë Vlorë. http://bashkiavlore.org/ 368
INSTAT, “Vjetari statistikor rajonal 2017”, Tiranë 2017, fq. 93-94. Gjendet në:
http://www.instat.gov.al/al/publikime/librat/2017/vjetari-statistikor-rajonal-2012-2016 369
Po aty, fq. 70 370
INSTAT, Tiranë 2017, “Tregues rajonal Statistikor 2015”, http://www.instat.gov.al/al/temat/ekonomi-dhe-
financ%C3%AB/llogarit%C3%AB-rajonale-n%C3%AB-shqip%C3%ABri/#tab2
113
rreth 34% të të gjithë numrit të personave që punojnë. Pason, punësimi në tregti-turizëm me
25%371
. Si një bashki dinamike dhe në zhvillim ekonomik të vazhdueshëm, ka nevojë për një
forcë punëtore të kualifikuar, e cila duhet të përshtatet me kërkesat për aftësi dhe kompetenca
që kërkohen prej bizneseve. Ajo që vihet re, prej të dhënave të INSTAT, në këtë bashki,
ashtu si dhe për të tjera të vendit, është niveli i lartë i papunësisë tek të rinjtë. Shkalla e
papunësisë për të rinjtë e grupmoshës 15-29 vjeç, është ndër më të lartat në vend 39% shumë
më lartë dhe se mesatarja kombëtare 28.9%372
. Ky fenomen, shpesh është pasojë e
mospërputhjes së aftësive. Bizneset kërkojnë kualifikime të tjera nga ato që zotërojnë të
rinjtë. Si prioritet në zhvillimin ekonomik të qytetit është sektori i turizmit. Është një industri
e bazuar në kapitalin njerëzor dhe ofron një mori vendesh pune për kategori të ndryshme
profesionale. Në këtë kontekst, aftësitë dhe shkathtësitë e kërkuara prej bizneseve lidhen
kryesisht me profesionet në fushën e hoteleri-turizmit. Të kërkuara janë dhe ato profesione që
lidhen me zhvillimin e manifakturës tekstile dhe të ndërtimit. Kualifikimet në këto fusha të
rinjtë mund t’i fitojnë më së shumti prej studimeve në shkollat e arsimit profesional, të cilat
duhet t’u kushtojnë më shumë vëmendje përgatitjes së një personeli të specializuar për
industrinë e turizmit, por edhe për fushat e tjera të rëndesishme për ekonominë e zonës.
Vlora si qytet është e mirëshërbyer në lidhje me ofruesit e arsimit dhe formimit profesional.
Në të gjenden dy shkolla të mesme profesionale me traditë të gjatë, (përkatësisht shkolla
Industriale “Pavarësia” dhe shkolla “Tregtare”), si dhe “Qëndra e Formimit Profesional”.
Shkolla Industriale “Pavarësia”, është ndërtuar në vitet 1970-71, ka në total 886
nxënës, nga të cilët 42 janë vajza dhe ofron drejtime mësimore në 6 drejtime:
Mekanikë, Shërbime Mjetesh Transporti, TIK, Elektroteknikë, Instalim i sistemeve
Termohidraulike dhe Ndërtim. Të gjitha këto drejtime profilizohen në klasën XII.
Shkolla Profesionale “Tregtare”, është hapur në nëntor të 1924. Në historinë e saj të
gjatë ka krijuar një emër të mirë në edukimin profesional dhe shkencor të të rinjve. Sot
në këtë shkollë ofrohen drejtime mësimore në Ekonomi-Biznes dhe Hoteleri –
Turizëm. Në drejtimin Ekonomi-Biznes struktura 2+2 është e ndarë në tre profile;
Llogari, Shërbime Bankare dhe Sipërmarrje e Agjencisë Turistike. Drejtimi Hoteleri –
Turizëm me strukturë 2+1+1 është i ndarë në profilet: Kuzhinë-Pastiçeri, Recepsion,
Bar-Restorant, Guidë - Turistike. Numri i nxënësve të regjistruar për vitin shkollor
2016-2017 është 375, prej të cilëve 109 janë vajza.
371
Qarku Vlorë, “Plani strategjik për Qarkun Vlorë: Territor me Zero Emetime”, Vlorë 2011, fq.34 Gjendet në:
https://qarkuvlore.gov.al/dokumenta-strategjik/ 372
INSTAT, “Tregu i punës 2016”, Tiranë 2017,fq. 31. http://www.instat.gov.al/al/publikime/librat/2017/tregu-
i-pun%C3%ABs-2016/
114
Tabela 12. Lista e profileve mësimore të ofruara në shkollat profesionale Vlorë
SHKOLLA DREJTIMI STRUKTURA
INDUSTRIALE
MEKANIKË 2+1+1
SHERBIME MJETE TRANSPORTI 2+1+1
TIK 2+2
ELEKTROTEKNIKË 2+1+1
NDËRTIM 2+1+1
TREGTARE HOTELERI-TURIZËM 2+1+1
EKONOMI-BIZNES 2+2
5.2 Rezultatet e anketimit me nxënësit
a. Qëllimi i anketimit dhe informacioni demografik
Anketimi i zhvilluar me nxënësit kishte tre qëllime kryesore për të realizuar:
Së pari, të përcaktoheshin arsyet që i çojnë të rinjtë drejt zgjedhjes së AP-së.
Të tregohej eksperienca e tyre përgjatë shkollës.
Në fund, të zbuloheshin aspiratat për të ardhmen.
Për të arritur këto qëllime, 167 nxënësve të shkollave të arsimit profesional në Vlorë i’u
kërkua të plotësonin një pyetësor me 42 pyetje të ndara në katër seksione. Pyetësori u
plotësua nga të gjithë nxënësit e përfshirë në anketim, 107 (64.1%) nxënës të shkollës
“Industriale” dhe 60 (35.9%) nxënës të shkollës “Tregtare”.
Grafiku 5. Shkollat
Në pjesën e parë të pyetësorit janë mbledhur të dhënat demografike. Përcaktohet mosha,
gjinia, klasa e regjistruar dhe profili studimor i të anketuarve.
Numri më i madh i pjesëmarrësve, ishte i grupmoshës 15-16 vjeç, 95 vetë (56.9%) të kësaj
moshe. Numri më të vogël i pjesëmarrësve në anketim ishte i nxënësve të moshës 18-19 vjeç,
vetëm 11 (6.6%) vetë i përkisnin kësaj grupmoshe.
115
Përsa i takon shpërndarjes së të gjithë të anketuarve sipas klasave, ka qënë e tillë: 89
veta/(53.3%) ishin nxënës të viteve të para, 60/(35.9%) nxënës të viteve të dyta dhe 18
veta/(10.8%) ishin nxënës të klasës XII, ky është viti ku fillon dhe profilizimi i drejtimeve
mësimore të ofruar nga shkollat.
Konsideruar sipas gjinisë, pjesa më e madhe pjesëmarrësve ka qënë djem dhe vetëm 24.6% e
të anketuarve ishin vajza. Prej statistikave të DAR/Vlorë rezulton se, për vitin shkollor
2016-2017, numri i vajzave të regjistruara ka qënë përkatësisht 42 vajza, nga 886 nxënës
gjithsej në shkollën “Industriale” dhe 109 vajza në shkollën “Tregtare” nga 375 nxënës që ka
gjithsej kjo shkollë. Si është e dallueshme prej këtyre statistikave edhe në Vlorë është e njëjta
karakteristikë e AP-së që vazhdon akoma të ndiqet kryesisht prej djemve, kurse numri i
vajzave është i pakët373
. Faktorët pengues për vajzat janë të shumtë, paragjykimet, vështirësitë
ekonomike të familjeve, largësia e shkollave nga vendbanimet e tyre, etj. Gjithsesi, duhet
theksuar se pengesa kryesore për vajzat që dëshirojnë të ndjekin studimet në shkollat e AP-së,
qëndron në vet profilet mësimore të ofruara prej këtyre shkollave. Kjo provohet dhe prej
shkollave të arsimit profesional në Vlorë, ku prej të dhënave për tre vitet e fundit dallohet
tendenca në rënie e numrit të vajzave të regjistruara në shkollën e mesme “Industriale”, në të
kundërt, në shkollën “Tregtare” dallohet tendenca në rritje e nxënësve vajza. Profilet
mësimore të ofruara nga sistemi janë kushti kryesor për motivimin e vajzave, si në rastin e
shkollës “Tregtare”, ku ofrohen profile mësimore të përshtatëshme për to. Ndërsa, shkolla
“Industiale” ofron profesione që kryesisht ushtrohen nga djemtë, gjë që përcakton dhe numrin
e lartë të tyre kundrejt vajzave që janë të pakta.
Tabela 13. Numri i nxënësve të regjistruar në shkollat profesionale Vlorë
SHKOLLA 2014-2015 2015-2016 2016-2017
GJITHSEJ DJEM VAJZA GJITHSEJ DJEM VAJZA GJITHSEJ DJEM VAJZA
INDUSTRIALE 1314 1217 97 1026 960 66 886 844 42
TREGTARE 162 131 31 363 276 87 375 266 109
Pas pjesës që analizon të dhënat identifikuese të kampionimit, pyetësori vazhdon me kërkimin
e informacionit që lidhet me kushtet familjare të nxënësve. Në këtë mënyrë, synohet të
analizohen se cilët faktorë ndikojnë më së shumti në zgjedhjen e adoleshentëve. Nëse
konteksti familjar, (vështirësitë ekonomike, arsimimi i prindërve etj.), influencon ose jo në
373
“Në vitin shkollor 2013-2014 përqindja e vajzave të regjistruara në AP ishte 20.9% e totalit të nxënësve të
regjistruar në këtë sistem. Për këtë vit shkollor prej shkollave të arsimit profesional u diplomuan vetëm 926
vajza në një total prej 3069 të diplomuarish. MAS,“Vjetari statistikor për arsimin 2013-2014 dhe seri kohore”,
Tiranë 2015, fq. 41-46. Gjendet në: www.arsimi.gov.al/files/userfiles/statistika/Vjetari-Statistikor-13-14.pdf
116
zgjedhjet që ata kryejnë. Në fakt, studime të ndryshme kanë treguar se ndjekja e arsimit
profesional prej të rinjve ndikohet si nga faktorët individual ashtu dhe ata familjarë. Nxënësit
që kanë aftësi praktike janë ata që ndjekin më së shumti programet e arsimit profesional.
Gjithshtu, adoleshentët që kanë një traditë familjare në profesionet që lidhen me zanatet
bëhen pjesë e sistemit të AP-së. Sikurse shihet edhe nga rezultatet e anketimit në lidhje me
kushtet familjare të nxënësve, del qartë pesha e tyre në zgjedhjet e kryera prej adoleshentëve.
Pjesa më e madhe, 92.2% e pjesëmarrësve në anketim jetojnë me prindërit, (7.8% jo) dhe
kanë kushte të mira ekonomike për të vazhduar studimet. Përkatësisht, 19.2% e nxënësve
pjesëmarrës në anketim, kanë kushte shumë të mira ekonomike për të vazhduar shkollën,
46.7% kanë kushte të mira dhe janë vetën 7.2% e tyre që kanë vështirësi ekonomike në
vazhdimin e shkollës.
Grafiku 6. Mundësitë ekonomike të nxënësve për të vazhduar shkollën
Në shumicën e rasteve, 74.3% të tyre, (si tregon dhe tabela në vijim), rezulton se prindërit e
nxënësve ishin të punësuar. Ky fakt shpjegon dhe gjetjet në lidhje me kushtet e mira
ekonomike për të ndjekur shkollën që shumica e nxënësve pranuan që kishin.
Tabela 14. A punojnë prindërit tuaj?
Frequency Percent Valid Percent Cumulative
Percent
Valid PO 124 74.3 74.3 74.3
JO 43 25.7 25.7 100.0
Total 167 100.0 100.0
Gjithsesi, theksojmë se prej të dhënave të mëtejshme u dallua që në pjesën më të madhe të
rasteve, 41.6% të tyre, i punësuar ishte vetëm një pjesëtar i familjes, kryefamiljari dhe
117
përgjithësisht si punëtorë 36.1% të rasteve. Të dy prindërit ishin të punësuar vetëm në 26.5%
të rasteve. Edhe hulumtime të tjera kanë treguar këtë drejtim. Përmendim studimin e vitit
2013 të Xhumari M. dhe Dibra S., të cilat vërenin se prej nxënësve që ndiqnin shkollën
profesionale vetëm 29% e tyre i kishin të dy prindërit në punë, ndërsa në 46% të rasteve
nxënësit e kishin njërin nga prindërit të papunë (në këtë rast nëna)374
. Rezultate të ngjashme
jep dhe raporti i vitit 2016 “Skills for Jobs” i Swisscontact, i cili tregon një hendek të madh
midis numrit të anëtarëve të familjes që sigurojnë të ardhura mujore, kundrejt dominimit të
profilit të familjeve të mëdha. Sipas tij pjesa më e madhe e të anketuarve jetonin në familje
me shumë anëtar 5-15vet. Në to, përgjithësisht, vetëm 1 ose 2 pjesëtarë të familjes siguronin
të ardhura mujore375
. Grafiku i mëposhtëm paraqet rezultatet se kush i siguron të ardhurat
mujore në familjet e nxënësve pjesëmarrës në anketim.
Grafiku 7. Punësimi i prindërve
Sipas të dhënave të anketimit, pjesa më e madhe e nxënësve i kishin prindërit në 36.1% të
rasteve të punësuar si punëtor, në 32.5% të rasteve prindërit e nxënësve të anketuar rezultuan
të papunë dhe vetëm 9% e të anketuarve raportuan se profesioni i prindërve të tyre lidhet me
kualifikime të larta. Më poshtë, tabela e përpunuar për këto të dhëna.
374
Xhumari M., Dibra S., “VET Education Policies and practices for Social Inclusion and Social Cohesion in
Albania”, fq. 12. Gjendet në:
https://ec.europa.eu/epale/sites/epale/files/mapping_of_vet_educational_policies_and_practicies_for_social_incl
usion_and_social_cohesion_country_report_albania.pdf . 375
Swisscontact, “Skills for Jobs”, Research report 2016, fq. 33 Gjendet në: skillsforjobs.al/wp-
content/uploads/2016/11/JobSkills-EN-web.pdf
118
Grafiku 8. Profesioni i prindërve
Një tjetër karakterisikë e përgjithshme për nxënësit që janë pjesë e shkollave të AP-së, është
prejardhja nga familje me një nivel arsimor të ulët dhe të mesëm, në shumë raste të orientuar
drejt arsimit profesional. Prej përgjigjeve të anketimit u dallua se tek të dy prindërit vihet re
dominimi i arsimit të mesëm. Përkatësisht, të diplomuar prej shkollave të mesme rezultuan
në 39.5% të rasteve babai dhe në 49.7% të rasteve nëna. Këto gjetje janë në të njëjtën linjë
me përfundime të nxjerra prej studimeve të tjera të kryera në shkollat e arsimit profesional në
vend. Përmendim përsëri studimin me titull “Skills for jobs”, ku autorët theksojnë se; “i
vetmi profil, ku nxënësit raportojnë në shumicë të kenë të paktën një anëtar të familjes me
diplomë universitare është TIK, në profilet e tjera vërehet e kundërta376
”.
b. Arsyet e zgjedhjes së Arsimit profesional nga ana e nxënësve
Përzgjedhja, e arsimin profesional si alternativa kryesore e edukimit është një vendim i
vështirë për adoleshentët. Pikërisht, sepse prej këtij vendim do të përcaktohet dhe profesioni
që individi do të ushtrojë në të ardhmen. Në këtë drejtim, të rinjtë krijojnë shumë pasiguri
mbi vendimet e ndërmarra, të cilat lidhen me mungesën e programeve orientuese që do t’i
informonin për kërkesat reale të punësimit. Të influencosh mbi karrierën e ardhshme të tyre
do të thotë t’u tregosh se cilat janë aftësitë dhe kompetencat e kërkuara më së shumti nga
tregu i punës. Rezultatet sugjerojnë se shkolla është vendi prej nga ku duhet filluar të
parashikohet informacioni që u duhet dhënë të rinjve. Por, duhet theksuar se burimet kryesore
të të dhënave për ta vazhdojnë të mbeten familja dhe miqtë. Si fillim, në anketimin e
zhvilluar me nxënësit, synohej të përcaktoheshin arsyet e zgjedhjes, nga ana e tyre, së kësaj
forme studimi kundrejt arsimit të përgjithshëm dhe faktorët influencues në vendimmarrje.
376
Po aty, fq. 37
119
Për t’u dhënë përgjigje këtyre qëllimeve, janë formuluar disa pyetje më specifike,
mbi mendimin që nxënësit kishin për shkollat e arsimit profesional, mbi motivet dhe faktorët
ndikues në përzgjedhjen e kryer, etj. Për studiues të ndryshëm, AP është një mjet shumë i
rëndësishëm në zhvillimin tek të rinjtë të kompetencave dhe aftësive të lidhura me punën.
Kjo pikëpamje është e dallueshme dhe prej përgjigjeve të të anketuarve. Rezultatet treguan se
shumica e tyre, (32.3% e rasteve), kishin bërë këtë lloj zgjedhjeje sepse mendonin se kjo
formë e arsimit i ndihmon individët në zhvillimin e aftësive të nevojshme për rritjen në
karrierë. Për 30.5% të nxënësve të anketuar nuk ka dyshim se AP i rrit shanset për të gjetur
më shpejt një punë. Në fakt, të rinjtë e sapo diplomuar prej shkollave të arsimit profesional
kanë më shumë mundësi për të gjetur një punë në përputhje me profesionin e tyre, sepse
këto shkolla i përgatisin individët me ato kompetenca dhe shkathtësi që janë të kërkuara prej
punëdhënësve. Një përqindje e lartë e tyre (13.2%) besonin se arsimi profesional u jep më
shumë mundësi për të fituar dhe për të përmirësuar ato aftësi dhe kompetenca që kërkohen jo
vetëm nga tregu i punës në vend, por edhe në tregjet e punës jashtë vendit. Nxënësit ishin të
mendimit se njohuritë dhe aftësitë e fituara në shkollat e arsimit profesional, u siguronin atyre
një perspektivë të qartë punësimi edhe për në vendet europiane. Kurse, 13.8% e nxënësve u
përgjigjën se kishin zgjedhur si alternativë studimi, arsimin profesional duke menduar që
kualifikimet e fituara në këtë sistem, do u jepnin mundësinë për të patur të ardhura më të
larta në të ardhmen. Vetëm 4.2% e të anketuarëve u përgjigjën se kishin zgjedhur shkollën si
rezultat i pritshmërive të familjes. Në fund 6% e tyre nuk dhanë asnjë arsye për vendimin e
marrë. Bazuar mbi këto gjetje, arrijmë në përfundimin se shumica e nxënësve që ndjekin
shkollat e arsimit profesional në Vlorë, e kanë zgjedhur këtë formë arsimimi për të fituar një
punë dhe të ardhura më të qëndrueshme në të ardhmen si dhe për të përmirësuar nivelin e
kualifikimeve në mënyrë që të jenë më kokurues në tregun e punës.
Grafiku 9. Arsyet e zgjedhjes së AP-së, prej nxënësve
120
Rezultatet e përmendura më lartë përshtaten me shumë studime të tjera në këtë fushë.
Eichhorst377
vë në dukje se arsimi profesional siguron punët më të përshtatshme për të rinjtë,
sepse është më i sukseshëm gjatë periudhës së tranzicionit, kalimit nga shkolla në punë. Në
këtë përfundim ka arritur dhe studiuesi tjetër Ryan P., duke analizuar të dhënat e disa
vendeve, ai thekson se, AP-ja i shton mundësitë që të sapodiplomuarit të fillojnë punë në një
kohë relativisht të shkurtër378
. Në studimet e kryera prej ETF mbi “Arsimin profesional,
perfshirjen dhe kohezionin social në Ballkan, Turqi dhe Izrael”, prej raporteve mbi këto
vende vërehet se kryesisht arsyet pse nxënësit kishin zgjedhur këtë sistem arsimor lidheshin
me perspektivën e punësimit në të ardhmen dhe mundësitë për studime të mëtejshme379
.
Përgjigje të ngjashme u konstatuan prej nxënësve të të dyja shkollave edhe në lidhje me
faktorët ndikues në zgjedhjen pikërisht të shkollës ku studionin dhe jo të një shkolle tjetre.
Bindja se, aftësitë e fituara në këtë shkollë i shtonin shanset për të gjetur shpejt një punë
shpjegon vendimin e marrë nga rreth 43.7% e nxënësve. Në këtë linjë, 23.4% e të anketuarve
mendonin se pikërisht në shkollën ku studionin do të kishin mundësinë të fitonin një
kualifikim më të lartë për profilin që kishin zgjedhur, kjo do të rriste potencialin e tyre
konkurues në tregun e punës. 17.4% e nxënësve të anketuar u përgjigjën se programi i
zhvilluar në shkollë ishte i pëlqyeshëm, duke u kthyer kështu në faktorin influencues në
vendimmarrjen e tyre për të zgjedhur pikërisht shkollën ku ishin regjistruar. Nuk duhet
harruar se nxënësit e këtyre shkollave kanë qënë në djeni për programet e ofruara në to, para
se të bëheshin pjesë e tyre. Këto gjetje janë mjaft të përafërta me rezultatet e raportit“Skills
for Jobs”. Studimi i realizuar prej Swisscontact tregon se faktori më i rëndësishëm që të rinjtë
marrin në konsideratë kur zgjedhin është rritja e mundësisë për punësimim që shkolla e
arsimit profesional ofron (rreth 40%). Kurse, në zgjedhjen e profilit, "mundësia për të fituar
më shumë", është faktori më i rëndësishëm.380
Perspektiva për të vazhduar arsimin e lartë
ishte një arsye e vlerësueshme vetëm për 3.6% të tyre. Emri i mirë i shkollës apo distanca
nga shtëpia nuk ishin faktor të rëndësishëm sa t’i shtynin nxënësit të ndiqnin këto shkolla. Në
377
Eichhorst W., “Does vocational training help young people find a (good) job?”, IZA 2005, Gjendet në:
https://wol.iza.org/uploads/articles/112/pdfs/does-vocational-training-help-young-people-find-good-job.pdf 378
Ryan P.,“Apprenticeship: between theory and practice, school and workplace”, Working paper nr. 64,
Zurich 2011. https://moodle.adaptland.it/pluginfile.php/20825/mod_data/content/42869/2011_ryan.pdf 379
ETF, Interim report 2012, “Mapping of VET educational policies and practices for social inclusion and
social cohesion in the Western Balkans, Turky and Israel”.
http://www.etf.europa.eu/web.nsf/pages/EV_2013_Mapping_of_VET_policies_and_practices_for_social_inclus
ion_and_social_cohesion_in_the_Western_Balkans_Turkey_and_Israel?opendocument 380
Swisscontact, “Skills for Jobs”, Research report 2016, fq. 46-48
121
fakt, vetëm 2.4% e nxënësve e kishin zgjedhur shkollën bazuar në emrin e mirë të saj. Nuk i’u
përgjigjën kësaj pyetje 1.2% e të anketuarve.
Grafiku 10. Arsyet e nxënësve për zgjedhjen e shkollës ku studionin
Tabela nr. 15 (pesëmbëdhjetë), paraqet përgjigjet e nxënësve pjesëmarrës në anketim mbi
elementët ndikues në zgjedhjen e kryer. U dallua se, 47.9% e tyre kishin vendosur të
vazhdonin studimet në arsimin profesional të ndikuar prej ndihmës dhe këshillës së
familjarëve dhe një pjesë tjetër rreth 9.6% ishin influencuar prej miqve. Këto gjetje tregojnë
se shumica e nxënësve nuk e kanë zgjedhur shkollën në mënyrë të pavarur dhe se familja dhe
të afërmit luajnë rol të rëndësishëm në vendimet që ata marrin. Veçanërisht prindërit, edhe
pse nuk kanë njohuri të mjaftueshme për tregun e punës, ndikojnë fort në përcaktimin e
studimeve tek fëmijët e tyre. Në shumicën e rasteve ata kanë një zë parësor në vendimet e të
rinjve për të zgjedhur një rrugë të caktuar. Rezultate të ngjashme shquhen dhe në studime të
mëparshme. Prej Xhumari M. dhe Dibra S., familja dhe miqtë përbëjnë faktorin kryesor që
ka kontribuar në vendimmarrjen e nxënësve për të zgjedhur arsimin profesional kundrejt
arsimit të përgjithshëm381
. Në anketimin e zhvilluar, bie në sy fakti se edhe një numër i
konsiderueshëm nxënësish, kanë vendosur sipas bindjeve dhe dëshirave vetjake për të
vazhduar studimet në arsimin profesional. Ky numër përbën përkatësisht 39.5% të të
anketuarve. Të dhënat nxjerrin në pah se, vitet e fundit është rritur influenca e faktorëve të
tjerë mbi vendimet e të rinjve. Këta janë, kryesisht faktorë që lidhen me kërkesat e tregut të
punës. Rezultatet, konfirmohen edhe prej intervistave me drejtuesit e shkollave, të cilët u
shprehën se është rritur numri i nxënësve që regjistrohen në këto shkollat, të tërhequr
kryesisht prej programeve të ofruara. Përsa i takon, përdorimit të burimeve të tjera të
informacionit, si mësuesit, zyrat e karrierës, interneti, etj., kanë influencuar në vendimmarrje
vetëm 3% të nxënësve.
381
Xhumari M., Dibra S., “VET Education Policies and practices for Social Inclusion and Social Cohesion in
Albania”https://ec.europa.eu/epale/sites/epale/files/mapping_of_vet_educational_policies_and_practicies_for_s
ocial_inclusion_and_social_cohesion_country_report_albania.pdf .
122
Tabela 15. Faktorët ndikues në zgjedhjen e nxënëve
Frequency Percent Valid
Percent
Cumulative
Percent
Valid Këshilla e miqve 16 9.6 9.6 9.6
Këshilla e
familjes 80 47.9 47.9 57.5
Vet 66 39.5 39.5 97.0
Tjetër 5 3.0 3.0 100.0
Total 167 100.0 100.0
c. Perceptimi i nxënësve mbi arsimin profesional
Shoqëria shqiptare ka një perceptim negativ për arsimin profesional. Reputacioni i këtij
sistemi vazhdon të jetë i ulët dhe tendenca në shoqëri është promovimi i arsimit të
përgjithshëm. AP shihet si një alternativë e përshtatshme vetëm për nxënësit që kanë patur
rezultate jo të larta gjatë ciklit nëntëvjeçar të shkollës. Përgjithësisht, zgjedhja e tij nga ana e
të rinjve është e kushtëzuar nga performanca e tyre e dobët në mësime. Vlerësime të
përafërta janë konfirmuar prej shumë anketimeve të kryera në vend mbi cilësinë e shkollave
profesionale, si edhe prej të dhënave statistikore ku mesatarja e nxënësve që vazhdojnë
studimet në shkollat profesionale është 6.1382
. Në terma krahasuese me arsimin e mesëm të
përgjithshëm, AP mendohet të ketë vetëm një avantazh – “hyrjen e hershme të mundshme në
tregun e punës”. Megjithatë, për opinionin publik të metat që shfaq arsimi profesional e
mundin edhe këtë avantazh të tij. AP-ja perceptohet si një sistem që mundëson punë, por
jo të paguara mirë, të pasigurta, të dominuara nga informaliteti, ose e shumta si një sistem që
çon drejt vetëpunësimit me të gjitha sfidat që e shoqërojnë atë383
. Edhe studime
ndërkombëtare kanë arritur shpesh në përfundimin se arsimi profesional shihet si një
“zgjedhje e dytë” për të rinjtë që u nevojitet një kualifikim profesional por nuk mendojnë për
vazhdimin e mëtejshëm të studimeve. Dalley-Trim L., Alloway N., dhe Walker K., theksojnë
se, “arsimi profesional konsiderohet prej shoqërisë si vendi i individëve që performojnë një
punë fizike dhe të nënvlerësuar në të kundërt, arsimi i përgjithshëm konsiderohet si vendi i
individëve që performojnë një punë shumë të vlerësuar, mendërisht rigoroze dhe të mirë
382
ETF/GIZ/ MMSR, “Studimi bazë i ofrusve publik të AFP-së në Shqipëri”, 2014, fq. 44 383
Swisscontact, “Skills for Jobs”, Research report 2016, Research report 2016, fq. 32, Gjendet në:
skillsforjobs.al/wp-content/uploads/2016/11/JobSkills-EN-web.pdf
123
paguar384
”. Këto cilësime mbi AP, padyshim që kanë implikime për pjesëmarrjen,
angazhimin dhe ambicjet e të rinjve për të ardhmen. Gjithsesi, në këtë pikë nxënësit
pjesëmarrës në anketim treguan se kanë një mendim pozitiv për sitemin arsimor profesional.
50.9% e tyre u përgjigjën “Po” pyetjes:“A mendoni se shkolla e arsimit profesional është më
e mirë sesa gjimnazi i përgjithshëm?” Kësaj pyetjeje 46.1% u përgjigjën “Jo” duke shprehur
opinionin se shkollat e AP-së nuk ishin më të mira apo më cilësore krahsuar me gjimnazet e
përgjithshme. Në fund 3% e të anketuarve ishin të pasigurt dhe nuk mund të shprehnin një
mendim mbi këtë pyetje .
Grafiku 11. Arsimi profesional përkundrejt arsimit të përgjithshëm
Gjithashtu, në një përqindje më të madhe, ata u përgjigjën pozitivisht me 68.3% të rasteve
pyetjes “A e realizon shkolla formimin e përgjithshëm si në gjimnaz krahas formimit
profesional?” Ndërsa 29.9% ishin të mendimit se shkollat e arsimit profesional nuk e
realizojnë dot formimin e përgjithshëm. Sipas opinionit të këtyre nxënësve, meqënëse këto
shkolla janë shumë të fokusuara në dhënien e njohurive që lidhen me një profesion të caktuar,
nuk u kushtojnë vëmendjen e duhur lëndëve të formimit të përgjithshëm duke ndikuar kështu
në njohuritë që transmetojnë tek të rinjtë. Të pakët ishin nxënësit e pasigurt, vetëm 1.8%, të
cilët nuk mund të shprehnin një mendim nëse shkolla e realizonte ose jo formimin e
përgjithshëm të tyre si gjimnazi. Rezultatet janë paraqitur në grafikun e mëposhtëm.
384
Dalley-Trim L., Alloway N., Walker K., “Secondary School Students’ Perceptions of, and the Factors
influencing their decision-making in relation to, VET schools”, James Cook University, 2008, fq. 11
http://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ810264.pdf.
124
Grafiku 12. Opinioni i nxënësve për formimin e përgjithshëm në shkollat e AP-së
Edhe rezultatet e pyetjeve të tjera treguan se, nxënësit e anketuar pothuajse të gjithë kishin një
qëndrim pozitiv në lidhje me arsimin profesional. Prej pjesëmarrësve në anketim 69.5% e tyre
e kanë vlerësuar pozitivisht cilësinë e shkollës. Vetëm një pakicë prej 6.6% kanë shprehur
mendim negativ, duke theksuar se cilësia e shkollave të arsimit profesional nuk është në
lartësinë e duhur për të përgatitur nxënësit me të gjitha aftësitë e nevojshme që kërkohen prej
tregut të punës. Ajo që bie në sy është fakti se, 24% prej tyre nuk kishin formuar akoma një
mendim të qartë në lidhje me shkollat e arsimit profesional, nëse ato mund t’i përgatisnin
nxënësit me të gjitha aftësitë/shkathtësitë e kërkuar prej tregut të punës . Këto përgjigje u
konstatuan më së shumti në vitet e para.
Tabela 16. Opinioni i nxënësve për arsimin profesional
Frequency Percent Valid
Percent
Cumulative
Percent
Valid pozitiv 116 69.5 69.5 69.5
negativ 11 6.6 6.6 76.0
pavendosur 40 24.0 24.0 100.0
Total 167 100.0 100.0
Vlerësimin e mirë që nxënësit kishin për shkollat ku studionin, e dallojmë edhe prej faktit se
shumica e tyre do t’ua këshillonin arsimin profesional miqve. Në fakt, pothuajse të gjithë
pjesëmarrësit në anketim, (85.4%) u shprehën të gatshëm t’i këshillonin miqtë e tyre për të
vazhduar studimet në këto shkolla, sepse ishin të bindur se AP-ja, i pajis me ato njohuri që
janë të nevojshme për të përballuar të ardhmen. Pjesa tjetër e të anketuarëve 14.6% nuk do i
këshillonin miqtë për të vazhduar studimet në shkollat e arsimit profesional duke shprehur
125
kështu pakënaqësinë e tyre në lidhje me sitemin e AP-së. Më poshtë po paraqesim grafikun e
përpunuar për këtë pyetje.
Grafiku 13. A do ta këshilloje arsimin profesional te ndonjë mik?
Në përfundim mund të themi se, përgjithësisht nxënësit pjesëmarrës në këtë anketim,
shprehën një këndvështrim shumë pozitiv mbi arsimin profesional. Në të njëjtën kohë, për të
rritur cilësinë e shërbimeve të ofruara prej këtij sektori, përmirësime të mëtejshme janë të
nevojshme. Referuar nxënësve, furnizimi i klasave dhe laboratorëve me mjete si dhe
organizimi i më shumë praktikave janë dy ndër faktorët që mund të ndikojnë më tepër në
cilësinë e këtyre shkollave. Përkatësisht, pjesëmarrësit në testim kanë dhënë këto përgjigje:
42.5% mendojnë se pajisja e klasave dhe laboratorëve me mjetet e duhura është e
rëndësishme për rritjen e cilësisë në AP, 35.9% theksojnë se më shumë praktika do e
përmirësonin arsimin dhe formimin profesional, kurse 7.8% mendojnë se për të arritur këto
objektiva duhet të përditësohen kurrikulat. Në fund, 13.8% e të anketuarëve listojnë edhe
faktorë të tjerë që kanë një rol domethënës si bashkëpunimi më i ngushtë me komunitetin apo
me shkolla të ngjashme, organizimi i më shumë konkurseve midis shkollave profesionale,
bashkëpunim me institucione të ndryshme për zhvillimin e praktikave, nxitja e nxënësve më
të talentuar me anë të stimujve të ndryshëm, kualifikimi i mësuesëve veçanërisht i
instruktorëve të praktikave, etj.
126
Grafiku 14. Nevoja për përmirësime në AP
Përpos investimeve në infrastrukturë, përditësimit të kurrikulave, kualifikimit të mësuesve,
faktor tjetër që do të çonte drejt rritjes së cilësisë në shkollat e arsimit profesional, është
padyshim promovimi i këtij sistemi. Nxënësit mendojnë se AP-ja ka nevojë për më shumë
vëmëndje. Për shumicën e tyre 78.4%, promovimi i arsimit profesional do të rriste njohjen e
tij nga ana e komunitetit. Në këtë mënyrë, do të luftoheshin disa nga steriotipat kryesore që
prekin këtë sistem në shoqërinë tonë. Për pjesën dërrmuese të nxënësve, promovimi i arsimit
profesional është i nevojshëm dhe janë vetëm 17.4% që mendojnë se kjo iniciativë nuk
përbën domosdoshmëri. Këto gjetje janë të ngjashme dhe me studime ndërkombëtare si
shembull, artikulli“Secondary school student’s perceptions of VET” i Dalley-Trim L. e të tjerë,
i cili vë në dukje se AP-ja në Australi po përjeton një “problem të imazhit” dhe një nga arsyet
pse nxënësit nuk bëhen pjesë e këtij sistemi lidhet, pikërisht, me perceptimin negativ që kanë
ndaj tij duke sugjeruar se duhet bërë shumë punë për të ndryshuar perceptimin që shoqëria ka
për këtë sistem arsimimi385
.
Grafiku 15. Publicitet për arsimin profesional
385
Dalley-Trim L., Alloway N., Walker K., “Secondary school student’s perceptions of, and the faktors
influencing their decision-making in relation to VET in schools”, The Australian Educational Research, Vol. 35,
nr. 2, 2008. Gjendet në: https://link.springer.com/article/10.1007/BF03216883
127
d. Eksperienca e nxënësve në shkollë
Në këtë pjesë të punës janë paraqitur rezultatet e gjetura në lidhje me aspektet e përvojës
individuale të nxënësve në shkollë. Pyetjet janë formuluar për të kuptuar nëse nxënësit janë të
kënaqur me zgjedhjen e tyre për të vazhduar studimet në shkollat profesionale. A janë të
kënaqur me rezultatet e arritura në mësime, me marrëdhëniet e krijuara me mësuesit, në tërësi
me të gjithë shërbimin e ofruar nga shkolla? Shumica prej tyre janë shumë të kënaqur me
çfarë mësojnë në shkollë dhe besojnë se kjo përbënë një bazë të mirë për të ardhmen. Në fakt
pyetjes: “A ju pëlqen profili që keni zgjedhur?” 87.4% e pjesëmarrësve në anketim u
përgjigjën “Po”. Profili që kishin zgjedhur përputhej me dëshirat dhe aspiratat e tyre. Ata
besonin se njohuritë dhe aftësitë e fituara në shkollë do të jenë të dobishme për gjetjen e
punës në të ardhmen. Ndërsa 2.4% e nxënësve që plotësuan pyetësorin nuk dhanë përgjigje,
rezultuan se 10.2% e tyre nuk ishin të kënaqur me zgjedhjen e profilit ku studionin. Gjë që
sugjeron se më shumë sesa dëshirat dhe dhuntitë e tyre për këtë kategori nxënësish, kanë qënë
faktorë të tjerë që kanë ndikuar në vendimin e marrë për të zgjedhur arsimin profesional si
alternativë studimi.
Grafiku. 16 A ju pëlqen profili i zgjedhur?
Pjesa më e madhe e të anketuarve, gjithashtu ishin shumë të kënaqur edhe me zgjedhjen e
shkollës. Vetëm një pakicë prej 1.8% nuk ishin aspak të kënaqur me shkollën ku studionin.
Tabela 17. Opinioni i nxënësve për shkollën ku studiojnë
Frequency Percent Valid
Percent
Cumulative
Percent
Valid shumë 114 68.3 68.3 68.3
pak 50 29.9 29.9 98.2
aspak 3 1.8 1.8 100.0
Total 167 100.0 100.0
128
Përsa i përket përditshmërisë në shkollë, (shpërndarjes së lëndëve, praktikat, etj), shumica e
nxënësve u përgjigjën se është e lehtë dhe pa shumë stres, për të paktën 31.7% të tyre është
kështu. Shpërndarjen e lëndëve gjatë vitit akademik, nxënësit e vlerësojnë si të arsyeshme në
65.9% të rasteve.
Tabela 18. Opinioni i nxënësve për ngarkesën mësimore
Frequency Percent Valid
Percen
t
Cumulative
Percent
Valid
PO 110 65.9 65.9 65.9
JO 40 24.0 24.0 89.8
TJETER 17 10.2 10.2 100.0
Total 167 100.0 100.0
Rezultate interesante në përgjigje shënohen edhe përsa i përket pyetjes mbi orët e shpenzuara
nga nxënësit për të mësuar. Përgjigjet sipas shkollave janë të përafërta. Gjetjet treguan se
nxënësit i kushtonin shumë pak kohë studimit. Përgjithësisht, për 27.5% të tyre mesatarja e
orëve të kaluara në studim, ishte rreth 2 orë. Kurse, 22.2% u përgjigjën se shpenzonin deri në
1 orë dhe vetëm një pjesë e vogël 9% shpenzonin pak më shumë se 3 orë në ditë për të
studiuar. Këto përfundime janë të ngjashme me pjesën më të madhe të studimeve të kryera
mbi këtë temë, duke nxjerrë në pah se shkollat e arsimit profesional frenkuetohen prej të
rinjve që kanë patur rezultate të dobta gjatë ciklit nëntëvjeçar të shkollës. Në analizën e viti
2014 mbi ofruesit e AFP-së, të dhënat nxorën si përfundim se mosvendosja e kritereve të
forta në procedurat e rekrutimit dhe përzgjedhjes së nxënësve nëse nga një anë kanë ndihmuar
në rritjen e regjistrimeve, nga ana tjetër kanë ndikuar akoma më tepër në tërheqjen e nxënësve
me rezultate të ulta ose shumë të ulta386
.
Grafiku 17. Orët shpenzuara nga nxënësit për të studiuar
386
ETF/GIZ/ MMSR, 2014,“Studimi baze i ofrusve publik të AFP-së në Shqipëri”, fq. 44 kerkojpune.gov.al
129
Pohimet i konfirmojmë edhe kur analizojmë rezultatet për notën mesatare që nxënësit arrijnë.
Të dhënat tona tregojnë se këta nxënës përgjithësisht,vlerësohen me nota të ulta. Është në
31.8% numri i tyre që kishin mesatare notat nga pesë (5) deri në gjashtë (6). Edhe në nivel
ndërkombëtar dallojmë po të njëjtat tendenca. Nadir Altinok, në analizimin e të dhënave të
testit “PISA 2009”, tregon se nxënësit e shkollave të arsimit profesional, në shumicën e
vendeve të shqyrtuara kanë një performancë më të ulët në krahasim me nxënësit e shkollave
të mesme të përgjithshme, (në matematikë, shkenca apo lexim). Ai shpjegon se, 1/3 e këtyre
rezultateve varet dhe nga faktorë të tjerë si tiparet e vet individëve, dhe jo nga sistemi arsimor
i ndjekur prej këtyre nxënësve.387
Grafiku 18. Nota mesatare e arritur prej nxënësve
5-6
Nota Mesatare
31.8%
733.8%
829.9%
94.5%
Kryesisht, rezultate të tilla të dobëta janë pasojë e mosangazhimit nga ana e vet nxënësve për
t’u aktivizuar në proceset mësimore, lidhen me pavullnetin e tyre për të studiuar më tepër.
Pavarësisht këtyre gjetjeve, nëse konsiderojmë përgjigjet e nxënësve për nivelin e notave që
duhet të arrijnë në mësime vihet re se ata duken të kënaqur me rezultatet e arritura. Më shumë
se gjysma e të anketuarve (55.1%) kishin këtë mendim. Vetëm 31.7% prej të anketuarve nuk
ishin të kënaqur me rezultatet e arritura, kuse 13.2% nuk shprehën asnjë mendim.
387
Altinok N., “General versus vocational education: Some new evidence from PISA 2009”, UNESCO 2012,
Gjendet në: http://unesdoc.unesco.org/images/0021/002178/217873e.pdf
130
Grafiku 19. Kënaqësia e nxënësve për rezultatet e arritura në mësime
Është i dallueshëm fakti se, shumica e nxënësve janë të vetëdijshëm se suksesi në shkollë ka
një peshë të madhe për punësim në të ardhmen. Në fakt, 39.5% e tyre mendojnë se
përfundimi i shkollës me rezultateve të larta në mësime, në të ardhmen, do t’i ndihmojë të
gjejnë punë më me lehtësi. Arritja e këtyre rezultateve është e rëndësishme për vet ata në
52.1% të rasteve, kurse 8.4% i konsideronjnë këto arritje të rëndësishme edhe për kontekstin
e tyre familjar. Gjithsesi, si treguam dhe prej gjetjeve më lartë, ata vazhdojnë të kenë rezultate
të ulta në mësime, duke treguar në këtë mënyrë se nuk i kushtojnë vëmëndjen e duhur
studimit.
Tabela 19. Rëndësia e rezultateve të larta në mësime
Frequency Percent Valid
Percent
Cumulative
Percent
Valid për veten 87 52.1 52.1 52.1
për familjen 14 8.4 8.4 60.5
pune në të
ardhmen
66 39.5 39.5 100.0
Total 167 100.0 100.0
Pa dyshim, familja dhe mësuesit duhet të luajnë një rol më aktiv për t’i nxitur të rinjtë të
arrijnë nivele të larta në mësime. Kjo qasje do të ndihmonte në përmirësimin e cilësisë së
shkollave të arsimit profesional. Megjithatë, në anketimin tonë vumë re se kryesisht kërkesat
e prindërve ndaj nxënësve janë të pakta. Përkatësisht, vetëm 15% e të anketuarve treguan se
kishin kërkesa të shumta nga prindërit për të arritur rezultate të larta në shkollë kundrejt
36.5% që nuk kishin aspak kërkesa të tilla.
131
Grafiku 20. Kërkesat nga prindërit për rezultate të larta në mësime
Dy pyetje të tjera, (Si mendoni se është mësimdhënia në shkollë? Si janë marrëdhëniet me
mësuesit?), u përdorën për të matur nivelin e dakortësisë së nxënësve mbi punën e kryer
prej mësuesëve në arsimin profesional. Qëllimi i këtyre pyetjeve ishte të përcaktonte sesa
efektiv janë mësuesit gjatë procesit mësimor. Analiza të ndryshme që janë kryer në lidhje me
cilësinë e ofruesëve të AP-së në vend, kanë treguar se një nga vështirësitë më të mëdha që
ndikon në cilësinë e këtyre shkollave është niveli i ulët i mësimdhënies. Në anketimin
tonë, nxënësit që morën pjesë, nivelin e mësimdhënies në shkollë e konsideruan mesatar,
përkatësisht 56.9% e tyre mendonin kështu. Ndërsa 7.8% raportuan se metodat e
mësimdhënies të përdorura në shkollë janë të cilësisë së ulët. Prej kësaj dallohet, se nxënësit
nuk janë shumë të kënaqur me mënyrën se si zhvillohet mësimi në shkollat ku studiojnë.
Tabela 20. Opinioni i nxënësve për cilësinë e mësimdhënies në shkollë
Frequency Percent Valid
Percent
Cumulative
Percent
Valid e larte 59 35.3 35.3 35.3
mesatare 95 56.9 56.9 92.2
e ulet 13 7.8 7.8 100.0
Total 167 100.0 100.0
Qëndrimet e nxënësve kundrejt metodës së mësimdhënies së mësuesve dhe përgatitjes së tyre
janë të ngjashme me gjetjet e anketimeve të tjera të zhvilluara mbi shkollat e arsimit
profesional në vend. Përmendim përsëri analizën e vitit 2016 “Skills for Jobs” të
Swisscontact, rezultatet e të cilit treguan se për shumicën e nxënësve metodat e mësimdhënies
së përdorura nuk ishin shumë tërheqëse, veçanërisht në profilin TIK, ku dhe mësuesit kishin
132
mungesat më të mëdha në kualifikime388
. Ajo që mund të nxiret prej këtyre gjetjeve është
fakti se metodat e mësimdhënies nuk janë të përditësuara dhe të zhvilluara në bazë të
kërkesave të kohës. Kjo gjë sugjeron se duhen bërë përmirësime të mëtejshme për këtë pjesë
të AP-së. Gjithashtu, shumica e nxënësve theksojnë se duhen kryer shërbime të
menjëhershme në përmirësimin e infrastrukturës së shkollës si dhe 42.5% e tyre raportojnë se
duhen kryer përmirësime edhe në mjetet e përdorura gjatë orëve të praktikave profesionale.
Nuk ka dyshim se, të gjitha këto ndryshime do e rrisnin cilësinë e mësimdhënies në shkollat e
arsimit profesional.
Në përgjigjet e pyetjes që analizon marrëdhëniet që nxënësit kanë krijuar me mësuesit, vihet
re se qëndrimet dhe mendimet mbi këtë argument janë të ndryshme. Shumica e nxënësve
ishin të kënaqur nga marrëdhënia që kishin me mësuesit duke i konsideruar ato të mira në
46.1% dhe shumë të mira në 50.9% të rasteve. Nga ana tjetër janë rreth 3% e nxënësve që
mendojnë dhe kanë një marëdhënie jo shumë miqësore me mësuesit. Kjo është një gjetje që
sugjeron një përvojë të ndryshme brenda shkollës për këtë grup nxënësish. Arsyet për këtë
duhen të studiohen më tej, edhe pse një pakicë është e qartë që ky minoritet nxënësish mund
të jetë shoqërisht i përjashtuar brenda sistemit shkollor.
Tabela 21. Raporti i nxënësve me mësuesit
Frequency Percent Valid
Percent
Cumulative
Percent
Valid Shumë të
mira 85 50.9 50.9 50.9
të mira 77 46.1 46.1 97.0
aspak të
mira 5 3.0 3.0 100.0
Total 167 100.0 100.0
e. Aspiratat dhe planet e së ardhmes
Në këtë seksion analizohet informacioni mbi planet dhe aspiratat e nxënësve për të ardhmen,
mbi pritshmëritë që ata kanë për punësim si dhe opinini i tyre mbi faktorët që ndikojnë në të.
Prej përgjigjeve të të anketuarve kemi arritur në këto gjetje:
Si fillim, tabela më poshtë paraqet rezultatet lidhur me pyetjen e parë të kësaj pjese, “Cilat
janë planet tuaja për të ardhmen?”. Prej përgjigjeve të nxënësve dalluam se qëllimi kryesor i
388
Swisscontact, Research report 2016, “Skills for Jobs”, fq. 59 Gjendet në: skillsforjobs.al/wp-
content/uploads/2016/11/JobSkills-EN-web.pdf
133
pjesës më të madhe të tyre ishte vazhdimi i mëtejshëm i studimeve. Duhet theksuar se është i
konsiderueshëm numri i nxënësve që e shohin arsimin profesional si një rrugë më të lehtë për
vazhdimin e studimeve në arsimin e lartë. Prej anketimit, 37.1% u përgjigjën se në të
ardhmen po planifikojnë ndjekjen e univesitetit. Qëllimi i dytë më i ndjekur është programimi
për të kërkuar një vend pune mbas përfundimit të shkollës. Në fakt, 34.7% e nxënësve janë
përgjigjur në mënyrë të tillë, “pas përfundimit të shkollës, po planifikoj të kërkojnë punë”.
Dhe në fund, nuk janë të pakët ata nxënës që mendojnë të kërkojnë të punësohen në vende të
tjera mbas përfundimit të shkollës. Dëshirojnë dhe planifikojnë të largohen në emigrim 18.6%
e nxënësve të anketuar. Në këtë mënyrë, nxënësit tregojnë besimin që kanë, se arsimi
profesional i pajis me ato aftësi dhe shkathtësi që do u shërbejnë për të konkuruar edhe në
tregjet e punës në vende të ndryshme.
Tabela 22. Planet e nxënësve pas përfundimit të shkollës
Frequency Percent Valid
Percent
Cumulative
Percent
Valid kërkoj punë 58 34.7 34.7 34.7
vazhdim
universitet 62 37.1 37.1 71.9
kujdes për
familje 5 3.0 3.0 74.9
biznes familjar 11 6.6 6.6 81.4
emigrim 31 18.6 18.6 100.0
Total 167 100.0 100.0
Përsa i takon pyetjes nëse mendonin a do të gjenin punë shpejt në profesionin e zgjedhur,
shumica e atyre që u përgjigjën (47.9%) ishin të mendimit që njohuritë e fituara në shkollat e
arsimit profesional, do t’i ndihmonin për të gjetur një punë menjëherë mbas diplomimit.
Mundësitë për punësim, menjëherë mbas diplomimit, 10.2% e të anketuarëve i konsideronin
si të parealizueshme si dhe ishin të mendimit se do u duhej shumë kohë para se të gjenin
punën e parë. Nxënësit u përgjigjën këtyre pyetjeve duke treguar se, punësimi është një
çështje e rëndësishme për ta. Shumë prej të anketuarëve nënvizuan vështirësitë për të gjetur
një punë dhe një nga mënyrat që do t’i ndihmonte mbas diplomimit për t’u punësuar ishte
kryerja e praktikave profesionale pranë një biznesi. Kjo i vendos nxënësit në kontakt të
drejtpërdrejt me botën e punës duke e lehtësuar më pas punësimin e tyre, i cili zakonisht
ndodh pranë të njëjtës firmë ku kanë kryer praktikën.
134
Tabela 23. A mendon se do të gjesh punë shpejt në profesionin e zgjedhur?
Frequency Percent Valid
Percent
Cumulative
Percent
Valid PO 80 47.9 47.9 47.9
JO 17 10.2 10.2 58.1
SHPRESOJ 70 41.9 41.9 100.0
Total 167 100.0 100.0
Prej nxënësve që morën pjesë në anketim në të dyja shkollat u konstatua se shumica e tyre
mendonin në mënyrë pozitive mbi aftësitë që po fitonin në shkollën ku ishin të regjistruar. Në
fakt, 52.1% e tyre ishin të mendimit se, arsimi profesional po i përgatiste për botën e punës
duke ju dhënë aftësitë e duhura profesionale shumë të kërkuara nga tregu. Nga ana tjetër, jo të
pakët, (23.4%), ishin dhe ata nxënës që mendonin se nuk i kishin fituar aftësitë e duhura
profesionale për të punuar.
Tabela 24. A mendoni se keni fituar aftësitë e duhura profesionale për të punuar?
Frequency Percent Valid
Percent
Cumulative
Percent
Valid
PO 87 52.1 52.1 52.1
JO 39 23.4 23.4 75.4
TJETER 41 24.6 24.6 100.0
Total 167 100.0 100.0
Përsa i përket arsyes kryesore që mund të vështirësojë gjetjen e një pune për shumicën e
pjesëmarrësve në anketim janë vazhdimi i shkollës, ku 44.9% e tyre u përgjigjën kështu dhe
kualifikimi i pakët për 30.5% të tyre. Këto përgjigje shfaqin opinionin e nxënësve për
mënyrën sesi ata e shohin rolin që luajnë aftësitë profesionale në zhvillimin e karrierës së tyre
të ardhëshme. Për të gjithë, zhvillimi dhe përmirësimi i aftësive për punë është
domosdoshmëri. Ajo që është e rëndësishme, të rinjtë janë të mendimit se këto aftësi duhet të
fitohen para fillimit të punës
Grafiku 21. Faktorët pengues në punësim
135
Duhet theksuar se përpos bindjes së nxënësve se arsimi profesional u krijon mundësitë për të
hyrë në tregun e punës të përgatitur, vërehet paqartësia e tyre për mënyrën si po ndryshon
bota e punës. Në fakt, 22.8% prej tyre nuk ishin aspak të qartë dhe 32.3% ishin disi të qartë
mbi aftësitë dhe shkathtësitë e nevojshme, më tepër të kërkuara prej bizneseve në qytet.
Mungesa e informacionit, në lidhje me tregun e punës është elementi që shkakton këtë
paqartësi tek të rinjtë.
Grafiku 22. Njohuritë e nxënësve mbi tregun e punës
Punësimi për herë të parë është një nga proceset më të vështira për të rinjtë. Në këtë kontekst,
të anketuarëve iu kërkua të përcaktonin se cilat prej burimeve të informacionit përdornin për
të planifikuar karrierën e ardhshme ose mundësitë e punësimit. Tabela më poshtë paraqet
qëndrimet e nxënësve. Duke u nisur nga shifrat dallohet se burimi kryesor i informacionit mbi
mundësitë për punësim vazhdojnë të mbeten njohjet familjare, miqtë dhe të afërmit. Janë të
pakët ata që përdorin zyrat e punësimit, zyrat e karrierës në shkolla apo mjetet e tjera, për të
marrë informacionin e nevojshëm. Përkatësisht rezultatet e anketimit tonë janë: 46.1%
ndihmohen nga familja, 13.2% nga miqtë, 12% marrin informacion nga mediat e ndryshme
dhe vetëm 15.6% e tyre, do të përdorinin si burim informacioni, për të kërkuar punë, zyrat e
punësimit. Këto rezultate janë konsistente me gjetje të punëve të mëparshme, si shembull
anketimi “Skills for Jobs” thekson se rreth 36.6% e nxënësve e marrin informacionin mbi
mundësitë e punësimit nga miqtë dhe të afërmit e tyre dhe se zyra e karrierës është burimi i
fundit i rëndësishëm i informacionit389
.
389
Swisscontact, Research report 2016, “Skills for Jobs”, fq. 78 Gjendet në: skillsforjobs.al/wp-
content/uploads/2016/11/JobSkills-EN-web.pdf
136
Tabela 25. Burimet e informacionit për mundësitë e punësimit
Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent
Valid miq 22 13.2 13.2 13.2
familje 77 46.1 46.1 59.3
mësues 7 4.2 4.2 63.5
media 20 12.0 12.0 75.4
zyra-pune 26 15.6 15.6 91.0
tjetër 15 9.0 9.0 100.0
Total 167 100.0 100.0
Përgjigjet e anketimit të kryer me nxënësit treguan se shumica prej tyre kanë një vlerësim të
lartë lidhur me arsimin profesional si dhe në veçanti për profilet e zgjedhura. Shumë nxënës
shprehën qëllimin për të vazhduar studimet e mëtejshme, gjithsesi pjesa kryesore mendonte se
mbas përfundimit të shkollës po përgatiteshin për të hyrë në tregun e punës. Ata dëshironin që
kualifikimet e tyre të njihen në mënyrë të tillë që ato t’i çojnë drejt mundësive të ndryshme,
duke përfshirë trajnimet e mëtjeshme dhe punën. Nxënësit e kishin të qartë se aftësitë për
punë luanin një rol të rëndësishëm në jetën e tyre dhe rolin kryesor që arsimi profesional
kishte në këtë pjesë. Nga ana e të rinjve është e nevojshme të mësohen ato aftësi dhe
shkathtësi që më së shumti kërkohen prej punëdhënësve para se të fillojnë kërkimin për punë.
Rezultatet tregonin që shumë nxënës ishin akoma në mes të rrugës pa ditur me saktësi
drejtimin që duhet të ndërmerrnin.
5.3 Interpretimi i rezultateve të intervistave
Përsa u përket intervistave, analiza e tyre është zhvilluar në tri pjesë: pjesa e parë për të
njohur mendimin e drejtuesve të shkollave, pjesa e dytë tërheq opinionin e specialistëve të
arsimit në institucionet e pushtetit vendor dhe pjesa e fundit për të njohur mendimin e biznesit
që ka bashkëpunuar me shkollat e arsimit profesional. Këto intervista kanë shërbyer si mjet
për të krijuar një panoramë të përgjithshme mbi ndryshimet dhe progresin e arsimit
profesional në bashkinë e Vlorës. Qëllimi i tyre, është njohja me mënyrën si drejtuesit e
shkollave, përfaqësuesit e pushtetit vendor dhe biznesit e vlerësojnë këtë sektor të arsimit.
Intervistat me drejtuesit e shkollave dhe specialistët e institucioneve, dallojnë këndvështrimin
e këtij personeli të kualifikuar, fillimisht për mënyrën sesi ata e shohin dhe mendojnë rreth
AP-së dhe së dyti, mbi ndryshimet që duhen sjellë për të rritur cilësinë e këtyre shkollave.
137
Pyetjeve u janë përgjigjur gjashtë drejtues të shkollave të arsimit profesional dhe katër
përfaqësues të institucioneve, përkatësisht specialist të arsimit pranë DAR/Vlorë, prefekturës,
qarkut dhe bashkisë. Ndërsa, ato të realizuara me përfaqësues të biznesit, tregojnë pikëpamjet
e tyre lidhur me pritshmëritë që kanë për të rinjtë e diplomuar pranë shkollave të arsimit
profesional. Intervistat janë konsideruar të rëndësishme për studimin, sepse drejtuesit e
shkollave kanë një ide të qartë për mënyrën se si arsimi profesional performon, kanë ide të
qarta ndaj pritshmërive në nivelin e shkollave dhe nëse këto shkolla përballen me vështirësi
në implementimin e programeve. Ata, gjithashtu, japin një mendim të saktë për nivelin e
nxënësve dhe të interesit të tyre për AP-në. Tërheqin vëmendjen mbi, mënyrat për të
përmirësuar cilësinë e shërbimeve të ofruara prej shkollave të arsimit profesional, etj. Nga ana
tjetër, punëdhënësit japin mendim në lidhje me aftësitë dhe etikën e kërkuar për tregun e
punës, përmirësimeve që duhen kryer në AP për të rritur cilësinë e të diplomuarëve, etj.
Intervistat janë kryer në vendet e punës të çdo të intervistuari. Ato janë analizuar duke
përcaktuar dhe mbajtur shënim çështjet kyçe. Gjetjet janë diskutuar dhe përmbledhur më
poshtë.
5.3.1 Rezultatet e intervistave me drejtues të shkollave profesionale
Me drejtuesit e shkollave intervistat janë përqëndruar në argumente të tilla si:
Vështirësitë që përballojnë shkollat e arsimit profesional dhe faktorët që do të
ndikonin në përmirësimin e tyre.
Profili i nxënësve që janë pjesë e këtyre shkollave, njohuritë dhe aftësitë që fitojnë ata
pranë AP-së.
Si bëhet përditësimi i kurrikulave për lëndët profesionale?
Si përballohen shpenzimet në shkollat e arsimit profesional?
Format e bashkëpunimit me bizneset, institucionet apo shkolla të ngjashme. Si
stimulohen ato për t’u angazhuar në proceset e zhvillimit të shkollës, etj.?
Po paraqesim më poshtë disa nga gjetjet kryesore të këtyre intervistave.
a. Cilësia e shërbimeve të ofruara nga shkolla
Përgatitja e individëve për punë është qëllimi kryesor i shkollave të arsimit profesional. Ato
duhet të krijojnë tek të rinjtë aftësi dhe shkathtësi që shërbejnë për të kryer mirë të gjitha
proceset e punës në një profesion të caktuar. Arritja e rezultateve të mira ndikohet nga një
sërë faktorësh që kryesisht janë;
138
koha e nevojshme e shpenzuar për trajnim e nxënësve, e cila duhet të jetë sa më e
gjatë;
rritja e cilësisë së mësimdhënies nëpërmjet kualifikimit të mësuesëve, në mënyrë të
veçantë për instruktorët e praktikave profesionale, të cilët duhet të jenë specialist me
përvojë në profesionin e tyre;
përmirësimi i mjediseve ku zhvillohen praktikat mësimore, të cilat duhet të jenë të
standarteve bashkohore për të ofruar një vend të përshtatshëm në funksion të
mësimdhënies, etj.
Në tërësi, intervistat e zhvilluara me drejtues të dy shkollave të arsimit profesional në qytet,
treguan se cilësia e këtyre shkollave është mesatare. Mbështetur në këto raportime,
infrastruktura përbën një pikë të dobët të institucioneve të arsimit profesional. Në fakt,
godinat janë të vjetra edhe pse janë objekt përmirësimi dhe zgjerimi, (si në rastin e shkollës
Industriale, ku së fundmi është investuar në rregullimin e mjediseve në të cilat zhvillohen
praktikat profesionale). Drejtuesit e shkollave pranuan se nxënësit e regjistruar në to, jo
gjithmonë mund t’i fitonin njohuritë dhe aftësitë e kërkuara. Kjo, ishte pasojë si e mungesës
së materialeve, ashtu edhe e mjediseve të nevojshme për t’i angazhuar nxënësit në më shumë
praktika profesionale. Pra, nevoja për të patur më tepër laboratore dhe mjedise për praktikat,
është një nga pikat më urgjente për t’u përmirësuar në këto shkolla. Mjediset ekzistuese së
bashku me bazën e tyre materiale, si dhe u theksua, janë të pamjaftueshme për të përballuar të
gjitha kërkesat e shkollës.
“Shkolla jonë në përgjithësi mundëson zhvillimin e aftësive praktike tek nxënësit
për faktin se mjediset ku zhvillohen praktikat janë të pajisur me mjetet e nevojshme.
Por, për të plotësuar të gjitha kërkesat që ka shkolla numri i laboratorëve duhet të
ishte më i lartë. Mendoj se orët e praktikave për nxënësit duhet të jenë më tepër edhe
pse vijnë duke u shtuar gjatë viteve. Faktikisht, praktikat zhvillohen duke filluar nga
gjashtë orë në javë për klasën X, vazhdojnë duke u rritur në dymbëdhjetë orë në javë
praktikë për klasën e XI dhe pesëmbëdhjetë orë për klasën e XII. Në vitin e fundit orët
e praktikave pakësohen përsëri, me gjashtë orë në javë për t’i lehtësuar maturantët në
përgatitjen e provimeve.” (T.H. Nëndrejtor, Sh. Industriale)
“Mjedisi i shkollës e mundëson në mënyrë të pjesëshme zhvillimin e aftësive praktike
tek nxënësit për faktin se, nuk ka laborator të mjaftueshëm për të gjithë ata. Në fakt,
është e nevojshme ndarja e klasave në katër grupe gjatë zhvillimit të praktikave dhe jo
në dy siç është aktualisht e zhvilluar praktika në shkollë. Por, kjo është e pamundur
për shkak të pamjaftueshmërisë së mjediseve. Praktikat zhvillohen një ditë apo dy ditë
në javë sipas numrit të orëve, në shkollë apo pranë bizneseve të ndryshme ose pranë
OSHEE.” (D.V. Shef Dep. Mekanikës, Sh. Industriale)
“Zhvillimi i aftësive praktike tek nxënësit realizohet vetëm pjesërisht. Kjo për faktin se
infrastruktura nuk është e plotë. Mjediset ku zhvillohen praktikat janë të pakta në
139
krahasim me numrin e nxënësve. Është e domosdoshme që të bëhen investime në këto
mjedise, laboratorët duhet patjetër të shtohen për të realizuar mësimdhënien në kushte
sa më të mira. Investime duhet të bëhen dhe në laboratorët e IT, të gjithë nxënësit
duhet të kenë mundësi të zhvillojnë njohuritë në fushën e teknologjive të reja.” (E.B.
Shef Dep. Hoteleri-Turizëm, Sh. Tregtare)
Përsa i takon cilësisë së mësuesëve, mbështetur në analizën e rezultateve dallojmë.
Në shkollat e arsimit profesional të Vlorës mësuesit, veçanërisht ata të lëndëve profesionale,
janë të kualifikuar për lëndën që japin mësim, por shpesh nuk kanë përgatitjen e duhur
pedagogjike. I njëjti fakt është i dallueshëm edhe për instruktorët e praktikave, të cilët e kanë
përvojën e duhur profesionale, por duhet të jenë më shumë në kontakt me ndryshimet dhe
zhvillimet e reja që ndodhin në profesionin e tyre. Këto gjetje janë në përputhje dhe me
studimin e përmendur më parë të Swisscontact, “Skills for Jobs”. Sipas tij, 28% e mësuesëve
të lëndëve profesionale nuk janë të kalifikuar si mësues390
. Nuk ka dyshim se, investimet në
infrastrukturë, në kualifikimin e stafit mësimdhënës, si dhe në promovimin e shkollave, janë
faktorë që mund të kenë ndikim të madh në përmirësimin e shërbimeve të ofruara prej
shkollave të AP-së, ndaj iu duhet kushtuar shumë vëmendje.
Në lidhje me instruktorët e praktikave mund të them se ata e kanë eksperiencën e
duhur profesionale, megjithatë, në disa raste, duhet të ishin më tepër të përditësuar
me zhvillimet e reja teknologjike. Këto mangësi të vogla shkolla është përpjekur t’i
korrigjojë, duke ofruar edhe përvojën e profesionistëve të lidhur drejtpërdrejt me
punëdhënësit, kryesisht duke realizuar disa orë të praktikave profesionale pranë
mjediseve të punës në biznese të ndryshme. (T.H. Nëndrejtor, Sh. Industriale)
Mësuesit e shkollës sonë janë të kualifikuar për lëndët që japin mësim, ky konstatim
është i vlefshëm si për mësuesit e lëndëve të përgjithshme ashtu dhe për ata të lëndëve
profesionale. Nga ana tjetër, instruktorët e praktikave, që japin mësim në shkollën
tonë, kanë përvojën e duhur profesionale por, i njohin shumë pak teknologjitë e reja
që përdoren në profesionin e tyre, (mekanikë, elektrik, etj). Në veçanti, kanë mangësi
në lidhje me makineritë e reja që bizneset përdorin gjatë procesit të punës. Këto
mangësi të instruktorëve e ulin nivelin e tyre të mësimdhënies dhe ndikojnë në
përgatitjen profesionale të nxënësve.” (D.V. Shef Dep. Mekanikës, Sh. Industriale)
Përsa u përket instruktorëve të praktikave, në shkollën tonë janë të angazhuar
profesionistë që zotërojnë eksperiencën e duhur profesionale. Njëkohësisht, në
drejtimet e profilit Hoteleri-Turizëm, janë të përfshirë në proceset mësimore dhe dy
instruktorë të jashtëm, përvoja e tyre i njeh nxënësit me tendencat e fundit në tregun e
punës. Gjithsesi, përveçse biznesit dhe përfshirja e institucioneve vendore është e
nevojshme për përmirësimin e cilësisë së shkollës. Ato duhet të angazhohen më
shumë. p.sh. Bashkia duhet të investojë me patjetër për të ndërtuar rrugën që të çon
në shkollë dhe duhet të vendosë në dispozicion të shkollës një mjet transporti” (E.B.
Shef Dep. Hoteleri-Turizëm, Sh. Tregtare)
390
Swisscontact, “Skills for Jobs”, Research report 2016, fq. 56 Gjendet në:
skillsforjobs.al/wp-content/uploads/2016/11/JobSkills-EN-web
140
b. Bashkëpunimi i shkollave të arsimit profesional me aktorë të tretë
Bashkëpunimi me shkolla të tjera, me institucionet dhe mbi të gjitha me punëmarrësit është
një faktor kyç që do të ndihmonte për të përmirësuar më tej cilësinë e shërbimeve të ofruara
në arsimin profesional. Së pari, zhvillimi i veprimtarive të përbashkëta midis shkollave të
arsimit profesional, rrit mundësinë e shkëmbimit të përvojës dhe çon në përmirësim të
performancës në këto shkolla. Së dyti, bashkëpunimi me institucionet vendore mund të
lehtësojë kostot financiare për to. Ndërsa, bashkëpunimi me biznesin u jep mundësi shkollave
të qëndrojnë në kontakt me zhvillimet e reja në tregun e punës si dhe të shërbejnë si urë
lidhëse midis të rinjve dhe punëdhënësve. Ligji mbi arsimin dhe formimin profesional e
parashikon këtë formë ndërveprimi midis shkollave të arsimit profesional dhe biznesit,
veçanërisht për kryerjen e praktikave profesionale, por, në realitet zhvillime të tilla janë të
pakta. Bizneset janë njohës shumë të mirë të kërkesave të komunitetit ku veprojnë, për këtë
arsye është e qartë rëndësia që ka për zhvillimin e shkollave bashkëpunimi me to.
Bashkëveprim që fiton peshë edhe për faktin se këto shkolla kanë një bazë materiale shumë
të pakët dhe i përballojnë me vështirësi objektivat që kanë vendosur. Njëkohësisht, është e
rëndësishme edhe për nxënësit që t’u jepet mundësia për t’u njohur konkretisht me një mjedis
të vërtetë pune. Në këtë mënyrë, në përfundim të shkollës do të jenë në zotërim të njohurive
teorike dhe praktike që do u lehtësonin periudhën e tranzicionit të kalimit nga shkolla në
punë. Përvoja e drejtpërdrejt i ndihmon të rinjtë të kuptojnë shpejt dhe qartë natyrën e punës,
të vendit dhe mënyrat si ndryshon ajo, si dhe u mundëson atyre të planifikojnë më me lehtësi
karierën që dëshirojnë të kryejnë në të ardhmen. Bashkëpunimi i shkollave me bizneset,
institucionet, familjen, pra, me komunitetin në tërësi është një çështje mjaft e rëndësishme.
Megjithatë, duhet theksuar se shumë pak aktivitete janë ndërmarrë në këtë aspekt në shkollat
e arsimit profesional në Vlorë. Drejtuesit e intervistuar raportojnë se, bashkëpunimi midis
shkollave dhe punëmarrësve është i varur nga aftësitë negociuese pikërisht, të drejtuesve të
institucionit dhe nuk ka një komunikim formal dhe të mirëfillt midis tyre. Kryesisht,
bashkëpunimi shënohet vetëm në lidhje me praktikat profesionale të nxënësve duke mos patur
ndërveprime të tjera midis punëdhënësve dhe shkollave. Ndërsa në lidhje me shkollat e tjera
profesionale në vend, të intervistuarit raportojnë se; bashkëpunimi kryesisht konsiston në
zhvillimin e seminareve të ndryshme, ku mësuesit konsultohen mbi zhvillimin dhe
përmirësimin e kurrikulave. Komunikimi me familjet është i përqëndruar tek takimet e
shpeshta që zhvillohen me prindërit si dhe tek realizimi i ditëve të hapura në shkollë, etj.
Komunikimi elektronik, në veçanti përdorimi i rrjeteve sociale, është një mundësi tjetër e
141
përdorur nga shkollat për të informuar mbi ndyshime të mundshme apo aktivitete që mund të
zhvillohen prej tyre. Këto rrjete përdoren edhe për të qëndruar në kontakt me nxënësit e
diplomuar. Prej gjetjeve të intervistave dallohen përpjekjet e shkollave për të rritur
bashkëveprimin me institucione të ndryshme publike dhe private që do të çonin në
përmirësim të performancës për to, gjithsesi, iniciativa më të shumta duhen kryer në këto
kushte. Më poshtë po paraqesim disa nga përgjigjet e të intervistuarve lidhur me pyetjet që
kërkojnë të japin një panoramë të përgjithshme mbi format e bashkëpunimit të ndjekura nga
shkollat e arsimit profesional në Vlorë.
“Shkolla “Industriale” bashkëpunon me shkollat e tjera të arsimit profesional në
vend. Ka bashkëpunim të qëndrueshëm me instiucionin e Bashkisë si dhe lidhje me
biznesin për realizimin e praktikave profesionale të nxënësve. Për t’i tërhequr më
tepër bizneset në proceset e zhvillimit të shkollës, u japim informacion për punime të
realizuar nga nxënësit. Këtë vit kemi filluar edhe një projekt për klasat e TIK me
ndihmën e Swisscontact dhe mendojmë që të realizojmë dhe binjakëzim me shkolla të
ngjashme në Zvicër” (G.B. Drejtor, Sh. Industriale)
“Po, me shkolla të tjera të arsimit profesional në vend tashmë, kemi një marrëdhënie
të mirë bashkëpunimi. Kryesisht, konsultohemi në lidhje me zhvillimin dhe
përmirësimin e kurrikulave. Me punëmarrësit, bashkëpunimi konsiston vetëm në
zhvillimin e praktikave pranë këtyre bizneseve. Në të vërtetë, asnjë prej tyre nuk është
i angazhuar në proceset e tjera të zhvillimit të shkollës edhe pse nga ana jonë
përpjekjet janë maksimale për të tërhequr biznesin të bëhet më aktiv. Në fakt nxënësit
e shkollës zhvillojnë punë në komunitet, p.sh kanë realizuar zbukurimin e qytetit gjatë
festave të ndryshme, bëjnë riparime në shkolla nëntëvjeçare të qytetit, etj. Këtë vit
shkollor ka filluar një projekt në bashkëpunim me Swisscontact për zhvillimin e degës
së TIK. Gjithsesi, projekti sapo ka filluar dhe nuk mund të flasim nëse do të ketë
ndonjë ndikim për nxënësit e këtij profili.” (T.H. Nëndrejtor, Sh. Industriale)
“Shkolla bashkëpunon me shkolla të ngjashme në vend, shkëmbejmë përvojën dhe
mendimet në lidhje me kurrikulat profesionale. Bashkëpunimi me insititucionin e
bashkisë është tashmë i konsoliduar, kryejmë punime të ndryshme në qytet në orët e
praktikës, (baza materiale sigurohet nga Bashkia). Edhe me bizneset, kemi vendosur
bashkupunime konstate në lidhje me praktikat. Zakonisht, prej tij kërkojmë të tërheqim
edhe bazën materiale të nevojshme për zhvillimin e orëve të praktikave profesionale,
këtu në shkollë. Për të arritur këtë objektiv i ftojmë bizneset të jenë të pranishëm si
vëzhgues gjatë këtyre orëve.” (D.V. Shef Dep. Mekanikës, Sh. Industriale)
“Shkolla “Tregtare” ka marëdhënie me shkollat e arsimit profesional në vend, ka
marrë pjesë në shumë projekte që janë realizuar për zhvillimin e AP-së. Bashkëpunon
me institucionet e pushtetit vendor dhe në veçanti ka një bashkëpunim të qëndrueshëm
me punëdhënësit në qytet. Madje mund të them se bizneset që veprojnë në fushën e
hoteleri-turizmit, janë vetë shumë të gatshëm të punojnë me shkollën tonë. Në degët e
profilit Hoteleri-Turizëm, këtë vit kemi filluar një projekt së bashku me Swisscontact, i
cili synon edhe binjakëzimin me një shkollë të ngjashme në Zvicër. Gjithsesi, ky
projekt është në hapat e para dhe asgjë nuk është konkretizuar ende” (M.M.
Nëndrejtor, Sh. Tregtare)
142
“Bashkëpunojmë me shkollat e ngjashme të arsimit profesional në vend dhe me
biznese të ndryshme. Format e bashkëpunimit janë të shumëllojshme si seminare,
panaire, work-shop dhe shumë veprimtari të tjera. Bashkëpunimi me biznesin, tashmë
është i qëndrueshëm. Një nga iniciativat e ndërmarra nga shkolla për të tërhequr sa
më shumë punëdhënësit e interesuar është duke realizuar promovimin e biznesit në
faqen online të shkollës. Tjetër iniciativë është panairi. Në panaire të ndryshme
promovimi i bizneseve bëhet prej nxënësve të shkollës” (E.B. Shef Dep. Hoteleri-
Turizëm, Sh. Tregtare)
c. Kurrikula e arsimit profesional dhe aftësitë e nevojshme të kërkuara për punësim
Është e rëndësishme të theksojmë se, përveç investimeve në infrastrukturë, bashkëpunimit
me punëdhënës e institucione, rritja e cilësisë së shërbimeve në AP kërkon edhe ndryshime të
mëtejshme në kurrikulat profesionale. Përshtatja e tyre me kërkesat për aftësi në tregun e
punës është domosdoshmëri. Kurrikulat e lëndëve profesionale përfaqësojnë pjesën më të
madhe të programit mësimor në AP, gjithsesi, hartimi dhe përditësimi i tyre bëhet në nivel
qëndror dhe roli i shkollave në këtë proces është shumë i kufizuar. Pra shkollat e kryejnë
mësimin mbi kritere të vendosura më parë nga AKAFPK (Agjensia Kombëtare e Arsimit,
Formimit Profesional dhe Kualifikimeve), që është autoriteti për përgatitjen e kurrikulave të
lëndëve profesionale. Në të njëjtën shkallë, përfshirja e punëdhënësve, gjatë këtij procesi
është e nevojshme, por edhe këtu vihet re një mosangazhim nga ana e biznesit. Këto të
dhëna bëhen të qarta edhe prej intervistave të zhvilluara. Të gjithë pjesëmarrësit theksuan
nevojën për ndryshime të kurrikulave në lëndët profesionale dhe përshtatjen e tyre me
teknologjitë e reja. Rëndësinë e përfshirjes së punëdhënësve, specialistëve dhe grupeve të
tjera të interesit për të patur programe më afër kërkesave për aftësi të nevojshme për
punëdhënësit. Prej intervistave u dallua se në shkollat e arsimit profesional në Vlorë, ashtu si
në të gjithë sistemin, lëndët e profileve profesionale zënë rreth 60-70% të kurrikulës. Gjatë
viteve, krahasuar me lëndët e profilit të përgjithshëm kurrikula profesionale vijnë duke u
shtuar. Kjo tregon rëndësinë e këtyre lëndëve në përgatitjen e nxënësve. Vlerësimi, hartimi
dhe përditësimi i kurrikulave, bëhet prej AKAFPK-së. Gjithsesi, shkollat kanë të drejtë të
hapin degë të reja në përshtatje me kërkesat e tregut por edhe të nxënësve. Në këtë pikë,
sugjerimet e specialistëve kanë vlerë të madhe, kurse përfshirja e punëdhënësve në proces
është e ulët. Përgjithësisht, profilet mësimore të shkollave profesionale në Vlorë, përshtaten
me zhvillimet në tregun e punës në qytet. Veçanërisht, kualifikimet e ofruara prej shkollës
“Tregtare” janë shumë të kërkuara. Ato formojnë profesionistë në fushat e turizmit.
Investimet dhe zhvillimi në këtë sektor kanë përparësi për qytetin e Vlorës, prandaj forca
143
punëtore e kualifikuar është shumë e kërkuar. Drejtuesit e shkollës Tregtare, raportojnë se
shpesh kanë patur edhe sugjerime prej bizneseve në lidhje me pjesë të programit mësimor
që janë të nevojshme të theksohen më tepër, të tjera që duhen përditësuar ose ndryshuar, etj.
“Lëndët e profilit profesional zënë rreth 60% të kurrikulës mësimore në këtë shkollë.
Në përditësimin e tyre roli i specialistëve të fushës eshtë i rëndësishëm, kurse biznesi
ka një rol të vogël në këto zhvillime. Faktikisht, përfshirja e punëdhënësve në
planifikimin dhe ndryshimin e kurrikulave është një domosdoshmëri. Profilet e
ofruara nga shkolla “Pavarësia”, të cilat paraqesin më shumë lehtësira për nxënësit
janë; Mekanikë, SHMT dhe TIK. Në tregun e punës, në qytetin e Vlorës ata pothuajse
nuk kanë vështirësi në gjetjen e punës, madje janë shumë të kërkuar”. (G.B. Drejtor,
Sh. Industriale)
Edhe për nëndrejtorëshën e shkollës Industriale, Znj. T.H. “lëndët e profilit
profesional zënë rreth 60% të kurrikulës. Duhet të kemi parasysh se kurrikula
profesionale shtohet me kalimin e viteve, kurse lëndët e profilit të përgjithshëm
pakësohen. Zakonisht, kurrikulat janë të përcaktuara nga IZHA, për lëndët e
përgjithshme dhe prej AKAFPK, për lëndët e profilit profesional. Përsa u përket
lëndëve profesionale shkolla mund të hapë degë të reja në bazë dhe të kërkesave të vet
nxënësve. Në këtë pikë, sugjerimet e specialistëve marrin vlerë të madhe”. “Profilet
profesionale të ofruara nga shkolla janë plotësisht të përshtatur me kërkesat e tregut
të punës në qytet. Në fakt rezulton se pjesa më e madhe e nxënësve gjejnë shumë
shpejt punë. Ato më të kërkuart janë profesionet në Mekanikë, Shërbime Mjete
Transporti, Hidraulik dhe Elektricistë. Nxënësit, të cilët kanë patur më shumë
vështirësi për tu punësuar në qytet kanë qënë ata të profilit TIK, siç duket akoma nuk
ka një treg të mirëformuar për ta në qytet.” (T.H. Nëndrejtor, Sh. Industriale)
Lëndët profesionale zënë pjesën më të madhe të programit mësimor, por kanë nevojë
për përmirësim, sepse teknologjia ka përparuar dhe këto lëndë duhet të përshtaten me
këto ndryshime. Sugjerimet dhe mendimet e specialistëve të fushës nuk zënë veçse
10% të sugjerimeve që bëhen për ndryshimet në kurrikula. Ndërsa prej bizneseve nuk
ka asnjë lloj sygjerimi. Ata nuk janë shumë të përfshirë në proçeset e zhvillimit të
shkollës, përveçse në lidhje me praktikat”. “Janë plotësisht në përputhje me tregun,
profilet; elkektronikë dhe mekanikë. Pikërisht në këto degë si dhe në profilin
“shërbime mjetesh transporti”, të diplomuarit nga shkolla e kanë më të lehtë të gjejnë
punë.” (D.V. Shef Dep. Mekanikës, Sh. Industriale)
Përfundime të ngjashme dallohen dhe prej intervistave në shkollën “Tregtare”.
Kurrikulat e lëndëve të profilit profesional zënë 70% të programit. I takon agjencisë
së AKAFPK-së, të merret me zbatimin, hartimin dhe përditësimin e kurrikulave. Në
fakt, shkolla nuk ka asnjë rol në ndryshimin apo përditësimin e tyre. Profilet mësimore
profesionale që shkolla ofron, përshtaten plotësisht me tregun e punës në qytet, madje
kërkesat e tregut janë në rritje. Katër profilet e drejtimit “Hoteleri-Turizëm” janë të
gjitha shumë të kërkuara dhe të diplomuarit gjejnë punë me lehtësi (Kuzhinë, Guidë,
Recepsion, Bar-restorant). Shkolla u mundëson nxënësve praktikën në biznes gjatë të
tre viteve dhe në bazë të aftësive që tregon nxënësi gjatë praktikës, biznesi e punëson
atë.” (A.I. Drejtor, Sh. Tregtare)
144
Lëndët profesionale zënë rreth 60-70% të programit mësimor. Në përgjithësi
kurrikulat janë të përgatitura nga agjencia e arsimit dhe formimit profesional,
gjithsesi mësuesit kanë mundësi të bëjnë sugjerimet e tyre në seminare të ndryshme që
zhvillohen me organizata përfaqësuese për AP-në. Mësues të ndryshëm, kryejnë edhe
një punë individuale duke u informuar nëpërmjet internetit dhe literaturës, mbi të
rejat e fundit në lëndën që japin mësim. Gjithashtu, ka patur sugjerime dhe nga
bizneset me të cilët kemi bashkëpunuar për pjesë të programit që është e nevojshme të
theksohen më shumë, etj. Programet mësimore në tërësi, i reflektojnë nevojat e të
rinjve si në teori, ashtu dhe në praktikën profesionale. Njohuritë që u jepen nxënësve
janë të plota, megjithatë është i nevojshëm dhe angazhimi i vet nxënësve për të mësuar
më tepër. Profilet e “Kuzhinë-Pastiçeri”, “Bar-Restorant”, “Guidë-Recepsion” janë
plotësisht të përshtatur me tregun e punës në qytet. Në këto profile nxënësit e kanë
shumë të lehtë për të gjetur punë, veçanërisht gjatë sezonit turistik profesionistët në
këto fusha janë tepër të kërkuara. Pak më e vështirë është për nxënësit e profilit
“Ekonomi-Biznes” për të gjetur punë. Kjo më shumë kushtëzohet nga qëndrimet e
biznesit të cilët kërkojnë të punësojnë të diplomuar prej universiteteve në këto fusha.
Në këtë pikë është mirë që edhe bizneset të informohen në lidhje me aftësitë që fitojnë
nxënësit, të cilat janë në nivelet e duhura për të kryer të gjitha punët në profesionet
për të cilat studiojnë, p.sh. si llogaritar, etj” (E.B. Shef Dep. Hoteleri-Turizëm, Sh.
Tregtare)
d. Financimi i shkollave të arsimit profesional
Kostot financiare të arsimit profesional janë të larta si pasojë e infrastrukturës së nevojshme
për të realizuar praktikat profesionale. Të gjitha shkollat e arsimit profesional kanë një fond të
caktuar që mbulon shpenzimet e tyre, i siguruar nga buxheti i shtetit për arsimin. Kryesisht,
ky fond përdoret për të paguar stafin dhe është i pamjaftueshëm për të mbuluar të gjitha
shpenzimet, si shembull, burimet për përmirësimin apo modernizimin e reparteve të punës
janë të kufizuara. Këto janë arsyet pse shkollat publike të arsimit profesional janë
vazhdimisht në kërkim të fondeve të ndryshme të financimit. Edhe pse ligji për AFP-në, u
njeh këtyre shkollave të drejtën të veprojnë si njësi ekonomike391
, në realitet ato nuk kanë
nxjerrë të ardhura prej aktiviteteve që kanë zhvilluar. Prej intervistave të kryera në Vlorë u
konstatua se shumica e shpenzimeve në AP, përballohet me fondet e ministrisë përkatëse.
Institucionet e tjera vendore, si DAR, Bashki, etj, nuk ofrojnë më asnjë lloj mbështetje
financiare për këto shkolla që tashmë ndodhen plotësisht në varësi të MMSR. Përsa iu takon
aktiviteteve të ndërmarra prej tyre, të gjithë të intervistuarit pohuan se nuk kanë gjeneruar të
ardhura por janë zhvilluar në kuadër të bashkëpunimeve vullnetare. Raportohet vetëm një rast
në shkollën “Tregtare”, ku fondet e nxjerra nga një aktivitet u përdorën për blerjen e bazës
materiale.
391
Ligji nr. 15, dt.16.02.2017, “Për Arsimin dhe Formimin Profesional në Republikën e Shqipërisë”, neni 31
145
“Të ardhurat kryesore të shkollës “Industriale”, vijnë prej buxhetit për arsimin nga
ministria përkatëse MMSR. Bashkëpunime kemi patur me biznese të ndryshme apo
me OSHEE, në lidhje me zhvillimin e praktikave pranë tyre. Është konsoliduar dhe
bashkëpunimi me Bashkinë për të realizuar punimet për zbukurimin e qytetit me
rastin e festave të ndryshme. Gjithsesi, shkolla nuk është paguar për këto veprimtari.
Nxënësit e kësaj shkolle kanë marrë pjesë në shumë konkurse kombëtare, ku kanë
zënë edhe vende të para. Disa nga vlerat e fituara, edhe pse simbolike, janë përdorur
për të pajisur klasat me mjetet e duhura.” (G.B. Drejtor, Sh. Industriale)
“Ministria është burimi kryesor i të ardhurave për shkollën tonë. Bashkia apo
institucionet e tjera si DAR nuk bëjnë më asnjë lloj financimi, sepse tashmë shkollat e
arsimit profesional janë në varësi të plotë të Ministrisë së Mirëqënies Sociale. Roli i
biznesit kufizohet vetëm me zhvillimin e praktikave dhe nuk kemi marrë asnjë ndihmë
tjetër prej tij, si p.sh. për bazën materiale të laboratorëve, etj. Aktivitetet e shkollës,
edhe pse të shumta nuk kanë krijuar asnjë të ardhur. Së fundmi, kemi bashkëpuunar
me Bashkinë për të realizuar zbukurimin e qytetit në prag të festave të fundvitit.
Shkolla u vlerësua me një çertifikatë mirënjohje nga ana e bashkisë por nuk u pagua
për punën e kryer nga nxënësit e saj.” (T.H. Nëndrejtor, Sh. Industriale)
“Shkolla “Tregtare” ka ndërmarrë shumë pak aktivitete prej të cilave të ketë
gjeneruar të ardhura. Kostot e saj përballohen nga buxheti i shtetit nëpërmjet
ministrisë përkatëse si dhe prej nxënësve dhe familjeve të tyre.” (A.I. Drejtor, Sh.
Tregtare)
“Kostot kryesore të shkollës përballohen nga Ministria e Mirëqënies Sociale dhe
Rinisë. Shkolla ka realizuar një projekt vitin e fundit, i cili ka konsistuar në bërjen dhe
shitjen e produkteve ushqimore. Lekët e fituara janë shpenzuar për blerjen e një
frigoriferi.” (M.M, Nëndrejtor, Sh. Tregtare)
“Padyshim që shpenzimet kryesore të shkollës përballohen prej ministrisë. Gjithashtu,
vet nxënësit dhe aktivietetet e kryera nga shkolla kanë rëndësi për të përballuar
shpenzimet. Veprimtaritë që kemi ndërmarrë lidhen kryesisht, me zhvillimin e
praktikave profesionale, ndërsa për departameintin e Hoteleri-Turizmit, kemi
realizimin dhe shitjen e produkteve ushqimore” (E.B. Shef Dep. Hoteleri-Turizëm,
Sh. Tregtare)
e. Target-grupi i nxënësve në arsimin profesional
Rritja e numrit të nxënësve që ndjekin shkollat e arsimit profesional është objektivi kryesor i
politikave dhe strategjive që synojnë zhvillimin e këtij sistemi. Ndonëse, në vend AP-ja
vazhdon të ketë një reputacion të ulët që e penalizon vazhdimisht në lidhje me numrin e
nxënësve pjesëmarrës në të, vitet e fundit janë bërë përmirësime në lidhje me regjistrimet.
Disa nga pyetjet e intervistave të zhvilluara kanë patur në fokus pikërisht, masat e ndërmarra
prej shkollave në rritjen e numrit të nxënësve të regjistruar si dhe nivelin e tyre në mësime.
Kryesisht, nxënësit që frenkuetojnë këto shkolla kanë nota shumë të ulta dhe numri i tyre
është i vogël. Edhe pse, në tregun e punës interesi për profilet arsimore profesionale është në
146
rritje përgjithësisht, të rinjtë vazhdojnë të kërkojnë një rrugë drejt arsimit të lartë dhe jo drejt
arsimit profesional. Pikërisht, për të zbutur këtë fenomen dhe për të nxitur regjistrimet kriteret
për pranimin e nxënësve, janë shumë të ulta. Edhe në Vlorë, të intervistuarit konfirmuan edhe
njëherë trendin se, nxënësit të cilët kanë rezultate të ulta gjatë ciklit nëntëvjeçar të studimve,
përbëjnë shumicën e atyre që ndjekin këtë lloj arsimi. Gjithashtu, këta drejtues, treguan se
institucionet e arsimit profesional nuk zbatojnë asnjë normë shtrënguese për pranimin e
nxënësve në shkollë. Vetëm një pakicë, kryesisht në profilet e reja që lidhen me zhvillimin e
teknologjive të komunikacionit, janë zgjedhur bazur në rezultatet e tyre të mëparshme
shkollore. Pra, në mesataren e arritur në ciklin nëntëvjeçar të studimeve. Rezultati ështe
konsistent me raporte dhe studime të mëparshme si; studimi i Xhumari dhe Dibra392
, studimi
mbi “Ofruesit e Arsimit Profesional393
”, raporti për “Strategjinë e punësimit dhe
aftësimit394
”, etj. Të gjitha këto hulumtime, kanë evidentuar nivelin shumë të ulët të nxënësve
në AP. Në këtë kontekst, mosvendosja e mesatares për profilet e ofruara, është një nga masat
e ndërmarra për të rritur regjistrimet. Për t’u theksuar është fakti që në shkollën “Industriale”,
vihen re përpjekje për të tërhequr një nivel më të lartë të nxënësve. Kjo duke vendosur si
kriter për pranimin e tyre në profilin TIK dhe Elektronikë mesataren shtatë. Gjithsesi, mbetet
një iniciativë e veçuar, sepse në profilet e tjera të ofruara nga shkolla nuk është vendosur
asnjë kriter për pranimin e këtyre të rinjve. Edhe në shkollën “Tregtare” ndiqet i njëjti plan
vprimi. Në këtë mënyrë, duke mos patur kërkesa më të larta, këto shkolla vazhdojnë të shihen
prej komunitetit si një alternativë vetëm për individët që nuk kanë mundësi të tjera për të
vazhduar arsimimin e tyre. Nga këndvështrimi i drejtuesve, faktorë të tjerë që kontribuojnë
në tërheqjen e nxënësve drejt arsimin profesional lidhen me kushtet familjare të tyre. Në fakt,
pjesa më e madhe e nxënësve e kanë prejardhjen nga familje me vështirësi ekonomike, (edhe
pse këto mendime bien në kundërshtim me gjetjet e anketimit sipas të cilit 46.7% e
studentëve kanë kushte të mira ekonomike për të ndjekur shkollën). Kryesisht, tërhiqen prej
AP-së djemtë. I njëjti fenomen është i dallueshëm edhe për shkollat e arsimit profesinal në
Vlorë. Përveçse faktorëve të ndryshëm social, një arsye, pse numri i vajzave është i ulët,
lidhet me faktin se arsimi profesional nuk është shumë tërheqës për to. Këto shkolla,
vazhdojnë të ofrojnë profile që kryesisht janë të përshtatshme për djemtë. Në Vlorë, dukshëm,
ky fenomen vihet re në shkollën “Industriale”, ku dhe numri i vajzave është shumë i vogël,
392
Xhumari M., Dibra S., “VET Education Policies and practices for Social Inclusion and Social Cohesion in
Albania”,https://ec.europa.eu/epale/sites/epale/files/mapping_of_vet_educational_policies_and_practicies_for_s
ocial inclusion_and_social_cohesion_country_report_albania.pdf 393
ETF/GIZ/ MMSR, Raport final 2014, “Studimi bazë i ofrusve publik të AFP-së në Shqipëri” 394
MMSR, “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftesim 2014-2020”, Tiranë 2014
147
profilet dhe drejtimet mësimore që ofron kjo shkollë (Mekanikë, SHMT, TIK, Ndërtim,
Elektroteknikë), janë kryesisht në profesione të ushtruara prej meshkujve. Në të kundërt,
oferta (Hoteleri-Turizëm, Ekonomi-Biznes) e shkollës “Tregtare” është shumë më e
përshtatëshme për vajzat, dhe numri i tyre në këtë shkollë eshtë më i lartë. Që të rritet numri i
vajzave, në këtë lloj arsimi është e nevojshme të ofrohen profile në përputhje me dëshirat dhe
aspiratat e tyre. Në këtë kontekst, nuk ka dyshim që, rritja e performancës dhe tërheqja e më
shumë të rinjve kërkon që AP-ja t’u sigurojnë nxënësve çfarë ata dëshirojnë. Ai do të jetë
më efikas “nëse merr parasysh karakteristikat e grupeve që u shërben395
”. Masa e dytë e
ndërmarrë prej shkollave të arsimit profesional në Vlorë, për të rritur numrin e nxënësve të
regjistruar, është promovimi i këtyre shkollave . Kjo bëhet në dy mënyra. Së pari, duke
zhvilluar ditët e hapura për të informuar të gjithë ata që janë të interesuar të njohin më mirë
ofertat mësimore të këtyre shkollave. Së dyti, duke bërë promovimin pranë nxënësve të
shkollave nëntëvjeçare. Promovimi i AP-së, do të çonte drejt rritjes së cilësisë së këtij sistemi.
Intervistat me drejtuesit e shkollave konfirmuan se tashmë, “promovimi” përbën një prioritet
të tyre. Nxënësit gjatë periudhës së regjistrimit, informohen në lidhje me programet e ofruara
në mënyrë që të zgjedhin profilin më të përshtatshëm me dëshirat dhe prirjet që kanë.
“Përsa i përket grupit të nxënësve që ndjekin shkollën “Pavarësia”, janë ata nxënës
që kanë shfaqur një talent të ngjashëm me profilin e zgjedhur qysh në vegjëli. Duhet të
them se, institucioni është përpjekur të përmirësojë cilësinë e njohurive të nxënësve që
janë të regjistruar në këtë shkollë, ndaj ka vendosur të zbatojë kriterin e notës
mesatare për profilin TIK. Meqënëse, ky profil i ri, është një nga më të kërkuarit prej
të rinjve, për t’u regjistruar në të, nxënësit duhet të kenë të paktën mesataren shtatë
gjatë ciklit nëntëvjeçar të shkollës. Ndërsa, për profilet e tjera që ofron shkolla, ky
kriter nuk zbatohet dhe në këtë shkollë vazhdojnë të regjistrohen nxënësit që kanë një
mesatare të ulët në arsimin nëntëvjeçar. Megjithatë, në përgjithësi vendimmarrja e
adoleshentëve për të zgjedhur këtë shkollë influencohet nga kërkesat e tregut të punës.
Për nxënësit mund të them se shkolla ka si qëllim jo vetëm t’i përgatisë ata me
njohuritë dhe aftësitë e nevojshme për të përmbushur kërkesat e tregut të punës, por,
gjithashtu duhet të nxisë besimin dhe vetbesimin tek ta. Më me rëndësi do të ishte
zhvillimi i më shumë praktikave pranë biznesit në mënyrë që nxënësit të njiheshin me
një mjedis real pune”” (G.B. Drejtor, Sh. Industriale)
“Në këtë shkollë, janë të regjistruar më së shumti nxënës që kanë pasur një mesatare
të ulët gjatë ciklit nëntëvjeçar edhe pse insititucioni ka përcaktuar notë mesatare për
t’u pranuar në disa profile, më saktësisht TIK dhe Elektronikë. Gjithsesi, shkolla
vazhdon akoma të ndiqet kryesisht prej nxënësve që kanë një nivel të ulët në ciklin
nëntëvjeçar. Faktori kryesor që influencon të rinjtë të zgjedhin këtë shkollë lidhet me
kërkesat që ka tregu i punës. Në fakt, profilet e ofruara, sidomos ato të mekanikës,
kanë shumë kërkesa në tregun e punës në qytet dhe nxënësit mbas diplomimit gjejnë
punë me lehtësi. Duhet të theksoj se, gjatë fazës së regjistrimit, nxënësit informohen
395
Prosser CH. A., Quigley TH. H., “Vocational Education in a Democracy”, Chicago 1949, Libër i
dixhitalizuar nga Google. Shiko në: https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=coo.31924013105048;view=1up;seq=1
148
dhe drejtohen drejt profileve profesionale më të përshtatshme për ta. Një tjetër
mënyrë për të tëhequr më shumë të rinjë është promovimi që shkolla jonë bën çdo vit
me klasat e nënta të shkollave nëntëvjecare në qytet, duke zhvilluar diskutime me
nxënësit dhe prindërit e tyre. Gjatë vitit shkollor zhvillohen edhe ditët e hapura për të
informuar të gjithë ata që janë të interesuar të njohin më mirë ofertën dhe punën e
zhvilluar në të. Interesi për t’u njohur me çfarë profilesh mësimore apo në cilat
kushte zhvillohet mësimi ka ardhur në rritje. Kjo për faktin se shumë të rinj kërkojnë
të hyjnë sa më shpejt në tregun e punës dhe janë të bindur se një profesion i mirë do
t’i ndihmojë në këtë drejtim. (T.H. Nëndrejtor, Sh. Industriale)
Edhe për shefen e departamentit të mekanikës në shkollën “Industriale”, Doloreza
Veizaj, “pjesa më e madhe e nxënësve që vazhdojnë studimet në shkollë kanë rezultate
të ulta në mësime, me përjashtim të degës së TIK dhe Elektronikë ku është vendosur
mesatarja 7 (shtatë) për t’u pranuar në këto dy profile. Kurset e tjera nuk kanë të
vendosur asnjë mesatare dhe mund të ndiqen sipas dëshirës nga nxënësit. Dy faktorë
kryesor influencojnë në vendimmarrjen e të rinjve për të ndjekur këtë shkollë janë
nevojatat e tregut të punës që kërkojnë gjithnjë dhe më shumë punëtorë të kualifikuar
edhe dalja më herët për në tregun e punës i shtyn adoleshentët drejt zgjedhjes së bërë.
Të rinjtë informohen rregullisht për profilet që ofron shkolla nga grupi i punës që
kryen regjistrimet. Shkolla kryen gjithmonë promovimin e saj pranë shkollave
nëntëvjecare. (D.V. Shef Dep. Mekanikës, Sh. Industriale)
“Në shkollën “Tregtare” zakonisht janë të regjistruar nxënës nga familje me
probleme sociale, ekonomike dhe zonat periferike. Për të nxitur regjistrimet drejtoria
nuk ka përcaktuar akoma asnjë kriter për mesataren e pranimit, megjithatë faktori që
ndikon më tepër në vendimmarrjen e këtyre të rinjve për të zgjedhur këtë shkollë të
arsimit profesional është largësia e shkollës nga vendbanimi i tyre.” “Nxënësit janë të
mirëinformuar rreth zgjedhjes së profilit profesional, sepse promovimi i shkollës është
prioriteti kyç që ka ky institucion në periudhën prill-maj-qershor.” (A.I. Drejtor, Sh.
Tregtare)
“Target grupi i nxënësve të regjistruar në shkollën “Tregtare” është i ndryshëm. Nuk
ka kritere të përcaktuara për përzgjedhjen e nxënësve. Kryesisht, emri i shkollës,
dëshira për të fituar një profesion dhe në disa raste familja, janë faktorët që
influencojnë vendimmarrjen e tyre për të vazhduar studimet në këtë shkollë.” (M.M.,
Nëndrejtor, Sh. Tregtare)
“Grupi i nxënësve që ndjekin shkollën është kryesisht i orientuar nga profesionet.
Kanë patur rezultate të ulta gjatë ciklit nëntëvjecar të shkollës dhe dëshirojnë të hyjnë
sa më shpejt në punë. Gjithashtu, pjesë e shkollës janë dhe nxënës nga komunitete të
ndryshme. Kritere për përzgjedhjen e tyre nuk ka. Faktorët që kanë influencuar në
vendimmarrje janë, puna e mirë promovuese e shkollës si dhe promovimi i arsimit
profesional nga MMSR. Të rinjtë informohen për ofertat e shkollës “Tregtare”,
nëpërmjet faqes online të shkollës dhe fletpalosjeve të ndryshme që shpërndahen.
Aktiv janë dhe “grupet e promovimit”, të cilët duke filluar prej muajit prill kanë për
detyrë të informojnë për ofertat dhe mundësitë që ofron shkolla nxënësit e klasave të
nënta. Zakonisht, promovimi bëhet në shkollat publike edhe pse në parim nuk duhet të
mungojnë edhe takimet në shkollat private. Nxënësit, kur zgjedhin profilin që do të
ndjekin në shkollë, duhet të kenë parasysh dy faktorë. Së pari cilat janë prirjet që
zotërojnë dhe së dyti cilat janë dëshirat e tyre për profesionin e ardhshëm. Në këtë
149
pikë, stafi i shkollës i orienton gjithmonë nxënësit në mënyrë që të bëjnë zgjedhjen më
të përshtatshme për ta.” (E.B. Shef Dep. Hoteleri-Turizëm, Sh. Tregtare)
f. Procesi i kalimit nga shkolla në punë
Punësimi për herë të parë është një nga proceset më të vështira për të rinjtë. Nga sa kemi
përmendur edhe më sipër, studimet mbi arsimin profesional përqëndrohen, pikërisht tek koha
e tranzicionit të kalimit nga shkolla drejt punës. Në raport me të rinjtë që kanë përfunduar
studimet në arsimin e përgjithshëm, të rinjtë e diplomuar në shkollat e arsimit profesional
gëzojnë një kalim më të shpejtë drejt tregut të punës. Puna e tyre e parë është më e
qëndrueshme dhe afër kualifikimit të tyre dhe zakonisht nuk kanë vështirësi me aftësitë dhe
kompetencat që kërkohen nga vendi i punës. Drejtuesit ndajnë pikëpamje të njëjta përsa i
përket efektshmërisë së arsimit profesional në punësimin e te rinjve krahasuar me arsimin e
përgjithshëm. Ata mendojnë se, ky arsim është më efektiv dhe për këtë rendisin faktorë të tillë
si; i njeh të rinjtë me kushtet reale të punës, i përgatit ata me shkathtësitë dhe aftësitë që
kërkohen më tepër në tregun e punës, i vendos të rinjtë në një kontakt më të shpeshtë me
punëdhënësit duke lëhtësuar në këtë mënyrë komunikimin midis këtyre dy kategorive, etj.
Është e qartë se, kalimi i të rinjve nga shkolla në punë shpesh shoqërohet me papunësi. Për
këtë arsye është e rëndësishme informimi i tyre mbi mundësitë e punësimit, mbi aftësitë e
kërkuara dhe qëndrimet personale që do t’i përgatisin për planifikimin e karrierës qysh në
moshë të re. Në fakt, personat që kanë një kualifikim profesional dhe i njohin bazat e procesit
të punës për të cilin aplikojnë kanë më shumë mundësi që të merren në konsideratë prej
punëdhënsëve krahasuar me të rinj më pak të kualifikuar. Prej anketimit dhe intervistave të
zhvilluara u dallua që, për nxënësit e shkollave profesionale në Vlorë, mënyrat kryesore për të
kërkuar punë vazhdojnë të mbeten njohjet familjare, miqtë dhe të afërmit. Janë të pakët ata
që përdorin zyrat e punësimit, zyrat e karrierës në shkolla apo mjetet e tjera, për të marrë
informacionin e nevojshëm. Përsa u përket vet shkollave, ato mundohen të forcojnë
bashkëpunimin me bizneset për t’u ardhur në ndihmë nxënësve gjatë këtij tranzicioni.
“Meqënëse periudha e kalimit nga shkolla në punë është e rëndësishme për nxënësit,
shkolla i ndihmon nëpërmjet këshillimit të karrierës, duke zhvilluar dhe rritur më
tepër bashkëpunimin me bizneset. Në këtë mënyrë nxënësit hyjnë në kontakt të
drejtpërdrejt me tregun e punës.” (G.B. Drejtor, Sh. “Industriale”)
“Shkolla duke bashkëpunuar me biznesin për kryerjen e praktikave profesionale i
ndihmon nxënësit gjatë procesit të kalimit për në punë, sepse në këtë mënyrë nxënësit
hyjnë në kontakt të drejtpërdrejt me punëdhënësit. Zakonisht, nxënësit më të talentuar
janë ata që punësohen në bizneset ku dhe kanë kryer praktikat. Një tjetër lloj ndihme
që shkolla ofron është përgatitja e listave për të diplomuarit, sipas profileve në çdo
150
fund viti shkollor duke i dorëzuar këto lista në zyrën e punësimit të qytetit ku dhe
bizneset e ndryshme do e kenë më të lehtë për të gjetur personel të kualifikuar.” (T.H.
Nëndrejtor, Sh. Industriale)
“Për të lehtësuar procesin e kalimit nga shkolla në punë për të diplomuarit, shkolla
“Tregtare”, është munduar të krijojë lidhje sa më të qëndrueshme me bizneset e
ndryshme. Në, fakt lidhja e kontratës për zhvillimin e praktikave pranë bizneseve është
një moment deçiziv, sepse në shumicën e rasteve nxënësit punësohen mbas përfundimit
të praktikës”. (E.B. Shef Dep. Hoteleri-Turizëm, Sh. Tregtare)
Një tjetër e dhënë, dalë prej intervistave është mendimi i përgjithshëm se arsimi profesional i
shton mundësitë e punësimit të qëndrueshëm për të rinjtë, jo vetëm për tregun e punës në
vend, por edhe për punësim jashtë vendit. Të intervistuarit janë të bindur plotësisht se
diplomat e lëshuara, (veçanërisht certifikatat profesionale), prej shkollave të arsimit
profesional të Vlorës, janë të njohura nga vendet e BE-së dhe se shumë nxënës të diplomuar
janë punësuar në këto vende, kryesisht në Gjermani. Për të gjithë personat e intervistuar në
shkollën “Industriale”, arsimi profesional i shton shanset e punësimit për të rinjtë, në tregun
europian të punës, madje ata mendojnë se tashmë kjo është bërë realitet. Edhe pjesëtarët e
shkollës “Tregtare”, mendojnë se arsimi profesional u jep, maksimalisht, mundësinë e
punësimit të rinjve për në vendet europiane.
“Jam plotësisht e bindur që arsimi profesional u jep të rinjve shqiptar mundësi më të
mëdhaja për t’u punësuar në vendet Europiane. Shumë nxënës të diplomuar prej
kësaj shkolle kanë gjetur punë në profesionin e tyre. Në Gjermani janë punësuar një
pjesë e konsiderueshme. Është fakt i vërtetuar se të gjitha diplomat e lëshuara nga
shkolla, veçanërisht çertifikatat profesionale, njihen në vendet e BE-së.” (T.H.
Nëndrejtor, Sh. Industriale)
“Diplomat e lëshuara prej shkollës sonë njihen nga vendet e BE-së. Për mendimin tim
arsimi profesional është më i miri, i vetmi që ofron shanse punësimi në këto vende”
(D.V. Shef Dep. Mekanikës, Sh. Industriale)
Po, diplomat e shkollës njihen në vendet Europiane. Po, arsimi profesional u
mundëson të rinjve shqiptar të punësohen në vende të ndryshme. Jam e bindur për
këtë” (M.M. Nëndrejtor, Sh. Tregtare)
“Diplomat tona njihen edhe në vendet e tjera. Maksimalisht, PO! Arsimi profesional i
rrit shanset për t’u punësuar në vendet e BE-së” (A.I. Drejtor, Sh. Tregtare)
Në këtë pjesë të hulumtimit, trajtuam gjetjet e intervistave të zhvilluara me drejtuesit e
shkollave. Prej tyre dallojmë se po bëhen përpjekje për të rritur cilësinë e shërbimeve të
ofruar nga këto institucione duke përmirësuar infrastrukturën, rritur kualifikimin e mësuesëve
dhe instruktorëve si dhe duke bërë promovimin e shkollave për të luftuar steriotipet ndaj këtij
sistemi në shoqëri. Përpjekje për të rritur numrin e nxënësve dhe për të përshtatur kurrikulat
151
me çfarë kërkojnë punëdhënësit si dhe rritjen e bashkëpunimit me bizneset për ta afruar
shkollën e arsimit profesional më tepër me kërkesat e komunitetit. Tashmë, ato ofrojnë
mundësi më të mëdha dhe kanë vlera më të qëndrueshme, por nuk janë kthyer akoma në një
alternativë tërheqëse për të rinjtë. Nuk ka dyshim se, iniciativa të tjera janë të domosdoshme
për përmirësime të mëtejshme, është e sugjerueshme përfshirja në vendimmarrje dhe zbatim e
të gjitha grupeve të interesit, duke filluar me prindërit, biznesin, institucionet e ndryshme
shtetërore, në tërësi me të gjithë komunitetin.
5.3.2 Rezultatet e intervistave me specialistë të arsimit në institucionet e qeverisjes
vendore.
Përsa u përket intervistave të zhvilluara me përfaqësuesit e institucioneve vendore, qëllimi i
tyre ka qënë të shikohej pikëpamja e politikëbërësve vendor mbi shkollat e arsimit profesional
në Vlorë dhe me çfarë mënyre këto institucione do të mund të ndihmonin në zhvillimin e
mëtejshëm të AP-së në Vlorë.
Argumentat e trajtuara në këto intervista përfshijnë pyetje mbi:
Faktorët që do të ndikonin në përmirësimin e shkollave të arsimit profesional.
Shërbimet që ofrojnë institucionet vendore për shkollat e AP-së në qytet.
Masat e ndërmarra prej këtyre institucioneve për të nxitur dhe stimuluar
bashkëpunimin midis sektorit privat dhe shkollave.
Roli i institucioneve vendore në financimin e shkollave të arsimit profesional.
Vlerësimi i këtij personeli të kualifikuar mbi shkollat profesionale në qytet.
a. Faktorët ndikues në rritjen e cilësisë në shkollat e arsimit profesional
Të gjithë përfaqësuesit e institucioneve vendore të intervistuar, vlerësuan përparimet që janë
bërë lidhur me rritjen e cilësisë së shërbimeve të ofruara nga shkollat e arsimit profesional. Po
ashtu, si edhe drejtuesit e këtyre shkollave, ata theksuan se janë të nevojshme të tjera
investime për zhvillimin e mëtejshëm të këtij sektori arsimor. Shtimi i bazës materiale,
ndërtimi i laboratorëve të rinj, rritja e buxhetit të përcaktuar për këto shkolla, lidhje më të
ngushta me punëdhënësit si dhe krijimi i degëve të reja që t’u përshtateshin profileve
profesionale të kërkuara në qytet, janë faktorë që do të luanin një rol të madh në tërheqjen e të
rinjve drejt arsimit profesional. Gjithashtu, është e rëndësishme të bëhen më tepër përpjekje
për të rritur cilësinë akademike të nxënësve. AP, nuk duhet të shikohet më si një “rrugë e
152
dytë” arsimimi, por si një alternativë që u siguron të rinjve mundësi të mira për të përparuar
në karierën e tyre profesionale.
“Cilësinë e shkollave të arsimit profesional në qytetin e Vlorës e vlerësojë të mirë,
pasi në të dyja shkollat e qytetit tonë, po punohet fort në këtë drejtim si nga drejtoritë
respektive ashtu dhe prej stafeve përkatëse. Rritja e clësisë në këto shkolla, po ashtu,
është e dallueshme në rritjen e numrit të nxënësve, gjithsesi përmirësime të mëtejshme
janë të nevojshme. Mendoj se përveç pasurimit të bazës materiale dhe shtimit të
laboratorëve, vëmendje i duhet kushtuar nivelit akademik të nxënësve. Nxënësit që
frekuentojnë këto shkolla, edhe pse janë shtuar në numër këto vitet e fundit, kanë
mesatare shumë të ulët. Faktorë të tjerë që do të çonin në përmirësimin e këtyre
shkollave janë; hapja e degëve të reja për profesione të cilat duhen më shumë nga
tregu i punës në qytet, lidhje më të ngushta me bizneset dhe në fund mendoj se
kurrikulat në AP duhet të kenë një raport më të drejt teorikopraktikë”. (R. S. Bashki,
Specialist Arsimit)
“Cilësinë e shkollave unë e vlerësojë në mënyrë shumë pozitive. Jam pjesë e bordit të
shkollës “Tregtare” dhe të “Qëndrës së Formimit Profesional”, kam mendimin se në
të dyja këto insititucione po punohet shumë për të ofruar programe të përshtatëshme
dhe cilësore për të gjithë ata që dëshirojnë të fitojnë një profesion. Mungesa e
investimeve është vështirësia më e madhe për shkollat e arsimit profesional. Ka nevojë
për më shumë mbështetje nga bizneset si dhe buxheti i përcaktuar për këto shkolla
duhet të rritet.” (A. H. Qark, Specialist Arsimit, Kulturës, Turizmit)
“Cilësia e shkollave profesionale në Vlorë vjen duke u rritur. Ato kanë përmirësuar
bazën materiale, infrastrukturën dhe shtuar numrin e nxënësve. Gjithsesi, kontigjenti i
nxënësve në këto shkolla është i dobët. Është e nevojshme të punohet shumë më tepër
për të rritur nivelin e tyre në mësime. Ndër faktorët që do të përmirësonin cilësinë e
shërbimeve të ofruara prej këtyre shkollave mund të përmend ‘hapjen e degëve të
reja”. Këto programe të reja duhet të përputhen me ato profesione që kërkohen më
shumë nga tregu i punës. Patjetër që kjo do t’i çonte shkollat profesionale drejt
përforcimit të përmbajtjes së tyre. Tjetër faktor që do ndikonte në përmirësimin e
mëtejshëm të shërbimeve të ofruara prej shkollave është bashkëpunimi me organizma
dhe institucione të ndryshme, kryesisht për financimin e programeve të veçanta.”
(A.L. DAR, Specialist)
“Shkollat e arsimit profesional duhet të ofrojnë profile të reja mësimore, më afër me
kërkesat e tregut të punës në qytet. Mendoj se së bashku me përmirësimin e bazës
materiale, shtimi i mjediseve dhe orëve për praktikat profesionale janë ndër faktorët
kryesorë që mund të çojnë drejt rritjes së cilësisë për këto shkolla. Gjithashtu jam i
mendimit se shkollat e arsimit profesional në Vlorë nuk i përgatisin dot plotësisht
nxënësit për të përballuar kërkesat e një ekonomie tregu. Në këtë pikë është e
nevojshme që ato të rrisin kontaktet me biznesin jo vetëm individualisht, por duke u
kordinuar me dhomën e tregtisë në qytet. Duhet të kërkojnë prej firmave në qytet që të
angazhohen jo vetëm për zhvillimin e praktikave, por këto biznese duhet të paraqesin
kërkesat e tyre në lidhje me cilat aftësi kërkojnë më së shumti, gjithashtu duhet të
ndihmojnë zhvillimin e shkollave dhe për bazën materiale.” (M.GJ. Prefekturë,
Specialist i arsimit)
153
b. Shërbimet e institucioneve vendore për shkollat e AP-së.
Përgjigje të ngjashme u dalluan prej intervistave të zhvilluara lidhur dhe me shërbimet që
institucionet vendore ofrojnë për shkollat e arsimit profesional në qytet. Kryesisht,
institucionet vendore kanë tashmë një rol më të vogël në proceset e zhvillimit të këtyre
shkollave. Një rol kordinues dhe mbështetës të aktiviteteve të zhvilluara. DAR ndërvepron
me shkollat e arsimit profesional vetëm lidhur me nxitjen e kualifikimit për mësuesit e
lëndëve të përgjithshme, mbledh statistikat kryesore përsa i përket numrit të nxënësve të
regjistruar dhe merret me koordinimin e zhvillimit të maturës shtetërore. Nga ana tjetër,
ndërveprimi me institucionet e tjera, si bashki, qark, prefekturë, është i pakët. Një nga detyrat
e këtyre insitiucioneve është shpërndarja e bursave për nxënësit e shkollave të arsimit
profesional, por, nuk kanë asnjë buxhet të planifikuar për shërbime të tjera ndaj këtyre
shkollave. Përgjithësisht, roli i tyre është, mbështetës ndaj iniciativave të ndërmarra prej vet
shkollave.
“Bashkia e Vlorës ka mbështetur aktivitete të ndryshme të zhvilluara prej shkollave të
arsimit profesional të qytetit. Bashkia ka qënë pjesë e të gjitha panaireve të zhvilluara
për promovimin e arsimit profesional tek të rinjtë në qytet duke dhënë ndihmë për
zhvillimin sa më mirë të këtyre veprimtarive. Përsa i përket, infrastrukturës së
shkollave të arsimit profesional, ato varen direkt prej ministrisë së mirëqënies sociale,
gjithashtu edhe buxheti i tyre planifikohet prej ministisë dhe në këtë pikë institucioni
ynë nuk ka ndonjë funksion.” (R.S. Bashki, Specialist i Arsimit)
Qarku ka një rol kordinues dhe është gjithmonë në mbështetje të stafit të këtyre
shkollave. Nuk kemi ndërmarrë ndonjë aktivitet të mirëfilltë për promovimin e AP-së
në qytet, por nëse na kërkohet prej shkollave zhvillimi i aktiviteteve të tilla do të
merrnim të gjitha masat e nevojshme. Si institucion ne nuk kemi buxhet për të
financuar shkollat e arsimit profesional, gjithsesi mendoj se financimet që shkollat
marrin i shpenzojnë mirë, pasi produkti që del prej tyre, (nxënësit e kualifikuar), është
i mirë. (A. H. Qark, Specialist Arsimit, Kulturës, Turizmit )
“Tashmë, shkollat e arsimit profesional janë tërësisht në varësi të ministrisë sociale
dhe nuk kanë shumë lidhje me DAR. Ky insititucion punon vetëm në drejtim të nxitjes
së kualifikimit për mësuesit e lëndëve të përgjithshme në këto shkolla. Mbledh
statistikat për numrin e nxënësve të regjistruar, maturantët dhe koordinon zhvillimin e
maturës shtetërore. Përsa i përket mënyrës sesi i përballojnë shpenzimet, në djeninë
time, shkollat kanë një plan të tyre për mënyrën e shpenzimit të fondit që ua ka
përcaktuar MMSR-ja. DAR nuk i financon më shkollat e arsimit profesional” (A. L.,
DAR, Specialist)
“Insititucioni i Prefekturës nuk ka bashkëpunim me shkollat e arsimit profesional në
qytet. Ka defekte të kordinimit në këto shkolla për pasojë nuk ka nisma konkrete për të
korrigjuar këtë. Përsa i përket financimit të këtyre shkollave duhet të themi se
Prefektura nuk ka buxhet për shërbime të tilla.”(M. Gj. Prefekturë, Specialist i
Arsimit)
154
c. Vlerësimi për shkollat e arsimit profesional të qytetit
Cilësia e shkollave të AP-së të Vlorës, u vlerësua me nota pozitive prej specialistëve të
arsimit pranë institucioneve të qeverisjes vendore, të cilët theksuan rëndësinë që kanë për
sektorin privat të ekonomisë kualifikimet që këto shkolla ofrojnë për të rinjtë. Nxënësit e
diplomuar në to, kanë më shumë shanse për t’u punësuar në profesionet më të kërkuara në
qytet. Kryesisht, shkollat e arsimit profesional e kryejnë mirë funksionin e tyre në përgatitjen
e të rinjve për punë, gjithsesi masa të tjera duhen ndërmarrë për të rritur më tej cilësinë e tyre.
“Aktivitetet e ndryshme private ofrojnë pjesën më të madhe të punësimit në qytet. Ky
fakt, është i vlefshëm dhe për të rinjtë e diplomuar në shkollat e arsimit profesional.
Për vet kualifikimet e ofruara prej këtyre shkollave punësimi i të rinjve është më i
arritshëm në sektorët privat të ekonomisë. Jam e bindur që nxënësit e diplomuar në
shkollat e AP-së, janë të përgatitur për t’iu përshtatur kërkesave të tregut. Duke qënë
anëtare e bordit të shkollës “Tregtare”, jam në kontakt të vazhdueshëm me këta të rinj
dhe shpesh kam qënë e pranishme në veprimtaritë që kanë zhvilluar për të prezantuar
produktin e punës së tyre. Sipas mendimit tim, të dy shkollat e arsimit profesional në
qytet, e kanë potencilain e mjaftueshëm për të mundësuar tek nxënësit zhvillimin e
atyre aftësive që janë më të kërkuarat prej punëdhënësve.” (A. H. Qark, Specialist
Arsimit, Kulturës, Turizmit)
“Fasoneria, hoteleri-turizmi dhe call-center, janë sektorët më të sukseshëm në
punësimin e pjesës më të madhe të të rinjve në qytet dhe arsimi profesional ka një rol
me rëndësi në përgatitjen profesionale të tyre. Mendoj se përgjithësisht të dy shkollat
e arsimit profesioanl të qytetit, e kryejnë mirë funksionin e tyre në përgatitjen për
punë të të rinjve, por i duhet kushtuar më shumë vëmendje dhe përkushtim realizimit
të praktikave mësimore për të rritur më tej cilësinë e këtyre të diplomuarëve. Të dyja
shkollat e qytetit tonë kanë bërë hapa përpara në këtë drejtim. Mendoj se shkolla
“Industriale” është më e kompletuar gjithsesi, tek të dyja stafet dhe drejtoritë po
punohet për të krijuar mjedis konformë degëve që kanë.” (R. S. Bashki, Specialist i
Arsimit)
“Punësimi në qytet, përgjithësisht është i vështirë, por sektori i ndërtimit dhe ai i
turizmit janë sektorët që punësojnë numrin më të madh të nxënëse të këtyre shkollave.
Shkalla e kualifikimit dhe degët e reja krijojnë premisa për zhvillimin dhe përshtatjen
me kërkesat e tregut të punës.” (A. L. DAR, Specialist)
d. Proçesi i daljes nga shkolla
Prej intervistave me përfaqësuesit e institucioneve vendore, vihet re ngjashmëria në mendime
lidhur me mundësitë e punësimit që të rinjtë shqiptarë kanë në vendet europiane . Sipas tyre
shkollat e arsimit profesional u mundësojnë të rinjve që të konkurojnë për një vend pune edhe
jashtë vendit, pikërisht sepse ata janë më të përgatitur sesa bashkëmoshatarët që nuk kanë
asnjë formim profesional. Të intervistuarit u përgjigjën se tashmë, diplomat e lëshuara prej
155
shkollave të arsimit profesional njihen prej vendeve europiane, duke rritur në këtë mënyrë
shanset e të rinjve shqiptar për të gjetur një vend pune të qëndrueshëm edhe jashtë Shqipërisë.
“Diplomat e lëshuara prej shkollave të AP-së, njihen prej shumë vendeve europiane.
Kjo është arsyeja pse mendoj se arsimi profesional, i rrit shanset e punësimit të të
rinjve në këto vende. Megjithatë duhet forcuar dhe përmirësuar vazhdimisht puna që
bëhet në këto shkolla për kualifikimin e të rinjve. Janë të nevojshme përmirësimet e
kurrikulës, forcimi i lidhjeve që shkolla krijon me organizma të ndryshme, hapja e
degëve duke pasur parasysh kërkesat e tregut, krijimi i lidhjeve të shkollave të arsimit
profesional në vend me simotrat e tyre në vendet europiane, etj.” (R.S. Bashki,
Specialist i Arsimit)
“Mundësitë e të rinjve shqiptar për t’u punësuar në vendet europiane janë më të larta
nëse kanë përfunduar studimet në arsimin profesional, shembulli i Gjermanisë është
më konkreti. Gjithashtu, dhe në vendet e tjera europiane punësimi i të rinjve shqiptar
ka qënë më i lehtë kur kanë patur në zotërim një diplomë të arsimit profesional, ndaj
duhet punuar më fort për të rritur cilësinë e këtyre shkollave në mënyrë që ato të
formojnë profesionist të kërkuar jo vetëm nga tregu i punës në vend, por edhe prej
tregjeve europiane.” (A. H. Qark, Specialist Arsimit, Kulturës, Turizmit)
Jam i bindur se shanset për të punuar në vendet e Bashkimit Europian janë rritur
vazhdimisht për këta nxënës dhe kërkesat janë të shumta. Për këto arsye, duhet të
punohet mirë për çdo vit në vazhdim për të rritur cilësinë AP-së.”(A. L. DAR,
Specialist)
“Mendoj se shanset e punësimit në Europë, për të rinjtë e diplomuar prej këtyre
shkollave janë në rritje. Përgjithësisht, për disa profesione si infermeria, mekanikë,
elektroaut, punime artizanali, etj. ” (M. GJ. Prefekturë, Specialist i arsimit)
Në këtë pjesë, trajtuam gjetjet e intervistave të kryera me specialistë të arsimit pranë
insititucioneve kryesore vendimmarrëse në qytet. Intervistat treguan se tashmë, këto
institucione kanë kryesisht një rol kordinues dhe mbështetës të veprimtarive të shkollave të
arsimit profesional, por nuk janë të tërhequra nga veprimtaritë e drejtpërdrejta për këto
shkolla, të cilat janë në varësi të Ministrisë së Mirëqënies Sociale dhe Rinisë.
5.3.3 Punëdhënësit si aktor aktivë të AP-së
Gjatë fazës së shqyrtimit të literaturës, u identifikuan disa studime që kishin në qëndër të
vëmendjes ndikimin e arsimit profesional në ecurinë ekonomike të bizneseve. Të gjitha kishin
arritur në përfundimin se punëdhënësit kanë shumë përfitime prej zhvillimit të sistemeve të
arsimit profesional, posaçaërisht në rritjen e produktivitetit. Për CEDEFOP, AP ka një
ndikim pozitiv në ecurinë ekonomike të firmave në të gjithë treguesit e performancës,
156
(produktivitetin, cilësinë, inovacionin, rritjen e punësimit, etj)396
. Studiuesja Hoeckel K.,
argumenton se avantazhet që punëdhënësit kanë prej arsimit profesional maten me
perfomancën e mirë të punëtorëve të trajnuar397
”. Punësimi i punëtorëve të kualifikuar
përkthehet në përfitime të larta për punëdhënësit, të cilët kursejnë kostot që do të duhet të
bënin për trajnimin e tyre. Brenda këtij konteksti mund të themi se; aftësitë, njohuritë dhe
shkathtësitë e individëve të fituara në arsimin profesional, përdoren prej bizneseve në disa
sektorë të ndryshëm, sepse ky sistem arsimor ofron kompetenca që janë specifike për
kompanitë. Të tjera studime kanë paraqitur dëshmi se, tranzicioni i të rinjve drejt tregut të
punës ndodh më shpejt dhe me më pak probleme, kur punëdhënësit janë të përfshirë në
proceset e zhvillimit të shkollave të arsimit profesional. Për këto arsye dhe ligji per AFP-në u
ka njohur bizneseve një rol të rëndësishëm në zhvillimin e këtij sistemi. Ligji parashikon
përfshirjen e punëdhënësve në proceset e zhvillimit dhe menaxhimit të shkollave, të pajisura
me një “Bord”, ku janë të përfshirë dhe përfaqësues të biznesit, madje ky bord duhet të
drejtohet pikërisht nga përfaqësuesi i biznesit398
. Në konkluzione të ngjashme kemi arritur
dhe prej intervistave të zhvilluara për këtë studim me përfaqësues të bizneseve në qytet.
Qëllim i intervistave, ishte përcaktimi i opinionit të punëdhënësve mbi përfshirjen e tyre në
zhvillimet e AP-së dhe mbi vlerësimin për këtë sistem. Kompanitë e përzgjedhura kishin një
përvojë të gjatë në treg dhe disa herë qenë angazhuar në veprimtari të ndryshme me shkollat
e arsimit profesional në qytet. Intervistat u realizuan me administratorët e këtyre bizneseve
pranë vendit të tyre të punës, gjatë muajit janar dhe shkurt 2017. Respondentët u kontaktuan
disa herë para se të zhvilloheshin intervistat dhe gjatë kësaj kohe u informuam mbi qëllimet e
studimit dhe mbi përdorimin e informacionit të nxjerrë. Pyetjet përqëndrohen mbi tema që
trajtojnë kriteret e përzgjedhjes së punëmarrësve, kompetencat që duhet të zotërojnë të rinjtë
dhe mangësitë kryesore që vërehen gjatë proçesit të punës tek ata. Pyetje të tjera kishin si
qëllim t’i bënin punëmarrësit të përgjigjeshin nëse bisneset e tyre kanë organizuar ndonjë
formë trajnimi për punëmarrësit e rinj. Bashkëpunimi me shkollat e AP- së dhe mendimi i
punëmarrësve për këtë sektor vazhdonin pjesën tjetër të intervistave. Atyre i’u është kërkuar
t’u përgjigjen pyetjeve për të ardhmen kryesisht, nëse kanë planifikuar të bashkëpunojnë më
shkollat e arsimit profesional apo jo. Qëllimi, të përcaktohej niveli i përfshirjes së biznesit në
396
CEDEFOP, “The impact of vocational education and training on company performance”, Research paper
nr.19, 2011. Gjendet në: http://www.cedefop.europa.eu/en/publications-and-resources/publications/5519 397
Hoeckel K., “Costs and benefits in vocational education and training”, OECD 2008, fq. 11 Gjendet në:
http://www.oecd.org/education/innovation-education/41538706.pdf 398
Ligji nr. 15, dt.16.02.2017, “Për Arsimin dhe Formimin Profesional në Republikën e Shqipërisë”, neni 13,
pika. 3.
157
zhvillimin e AP-së. Mbas mbledhjes së informacionit, u kalua në fazën e analizimit dhe
përpunimit të të dhënave. Gjetjet po i paraqesim në vijim.
a. Kriteret e përzgjedhjes së personelit
Pjesa e parë e intervistave është fokusuar mbi të dhënat e përgjithshme të këtyre bisneseve.
Prej tyre rezulton se këto janë biznese të konsoliduara, të hapura në fillim të viteve ’90 dhe
kanë rreth 8-12 të punësuar, përveçse “Hotel Partner” me më shumë se 12 të punësuar. Në
bizneset ku u kryen intervistat, kishin të punësuar të rinj që vinin nga rradhët e arsimit
profesional. Në lidhje me temat e trajtuara u vu re se përgjigjet e të intervistuarëve ishin,
gjerësisht, të ngjashme.
Mbas pyetjeve mbi karakteristikat e përgjithëshme të bizneseve, punëdhënësit u pyetën të
tregonin sesa të rëndësishme i konsideronin ata aftësitë për punësim dhe aftësitë personale të
të punësuarëve të rinj. Prej tyre u kërkua të përcaktonin se cilat kritere përdornin për të
përzgjedhur stafin, cilat aftësi dhe kompetenca ishin më të nevojshme për të përballuar punën
dhe në fund, cilat mangësi konstatoheshin më tepër në stafin e ri të përzgjedhur. Rezultatet
treguan se, punëdhënësit janë më të interesuar të punësojnë të rinj që zotërojnë aftësi shumë
të mira për punën që do të kryenin, të rinj që kanë një kualifikim të përshtatshëm dhe qëndrim
personal të drejtë. Përpos kësaj, ajo çka vihet re te këto firma është fakti se, edhe pse tashmë
biznese të konsoliduara në treg, ato vazhdojnë akoma të kenë praktika shumë të dobta në
rekrutimin e stafit të ri. Prej intervistave u dallua se, për të përzgjedhur punëtorët e rinj,
burimet kryesore të informacionit mbeten të njohurit. Bashkëpunimi me zyrat e punësimit ka
qënë i rrallë dhe është përmirësuar vetëm vitet e fundit, ndërsa ndërveprimi me shkollat
profesionale është pothuajse i papranishëm. Rezultatet e arritura nga këto intervista janë
shumë të përafërta me studime të ngjashme si raporti, “Skill Needs Analyses 2014” sipas të
cilit, “58.9% e numrit të përgjithshëm të bizneseve deklarojnë se për plotësimin e vendeve të
lira përdorin informacionin që marrin prej të njohurve, ndërsa rekrutimi i stafit prej “zyrave
të punësimit" përdoret nga bizneset si zgjedhje e parë vetëm në 11.8% të rasteve”399
.
Përsa u përket aftësive që bizneset kërkojnë prej punëmarrësve bien në sy, aftësitë e
kominikimit dhe të etikës në punë. Të rëndësishme janë dhe zhvillimi i shkathtësive të duhura
për të kryer me saktësi të gjitha detyrat që kërkon pozicioni i punës. Në fakt, punëdhënësit i
vlerësojnë së tepërmi dijet bazë profesionale sipas rolit dhe vendit të punës që punëmarrësit
do të kryejnë. Gjithashtu, shumë të vlerësuara rezultuan të jenë dhe aftësitë që përfshijnë,
399
ILO/MMSR, “Skills Needs Analyses 2014”, Tirane, 2014, fq. 51 http://www.kerkojpune.gov.al/publikime-
shkp/
158
sensin e iniciativës, të planifikimit dhe vetmenaxhimit. Përpos këtyre, të mësuarit e
vazhdueshëm, aftësia për të punuar në grup dhe mbi të gjitha aftësia për të zgjidhur problemet
e ndryshme që lindin gjatë procesit të punës, në veçanti në një situatë stresuese. Disa nga
përgjigjet e punëdhënësve mbi këto pyetje po i paraqesim më poshtë:
“Padyshim një nga kriteret më të rëndësishme për biznesin tonë, është komunikimi
midis grupit të punës dhe komunikimi me klientët, prandaj është domosdoshmëri që
stafi ynë të ketë aftësi të mira komunikuese. Në fakt, këto aftësi dhe kompetenca ne i
kërkojmë prej punëtorëve qysh në fillim. Ndër aftësitë e tjera që anëtarët e stafit tonë
duhet të zotërojnë mund të përmend, raportet korrekte me kolegët e punës, të jenë të
kujdesshëm ndaj urdhërave të eprorit, të përballojnë një situatë problematike dhe
stresuese, të kenë sensin e iniciativës dhe shumë të tjera. Nuk duhen harruar dhe
aftësitë për profesionin, punëtorët duhet të njohin mirë të gjitha proçeset e punës dhe
të kënë njohuri teorike dhe praktike për mjetet e transportit, në veçanti për makinat
personale. Gjithashtu, punëtorët duhet të kenë intuitën për të kuptuar se ku mund të
lind një defekt dhe si duhet të riparohet. Ata, duhet të dinë si të përzgjedhin, të
porosisin dhe të shesin pjesët e këmbimit për mjetet e transportit” (E.C. Servis Cani)
“Punëtorët duhet të jenë të kualifikuar për punën që kryejnë, duhet të jenë të sjellshëm
dhe meqënëse ky është një sektor ku kemi të bëjmë me shumë klientë pa dyshim që
kërkesat e tij duhet të konsiderohen primare nga ana e stafit. Gjithashtu, etika në
marrëdhëniet me kolegët e tjerë duhet të jetë shumë e mirë. Të gjithë duhet të punojnë
në grup dhe të ndihmojnë në rast se është e nevojshme. Përveçse kritereve të
përgjithshme në lidhje me mirësjelljen brenda stafit dhe me klientët, dy nga kërkesat
kryesore në sektorin e mobilerisë ku punojmë janë; prerja dhe bordimi (kocerimi) i
materialeve të ndryshme si dhe përdorimi i makinerisë së pantografit, prandaj është e
nevojshme që punëtorët të kenë njohuritë bazë për këto procese të punës dhe të
ndihmojnë kolegët në çastin e nevojshëme” (A.B. Bifsha shpk)
“Në fushën e hoteleri-turizmit, kriteri kryesor që duhet të kenë të punësuarit është
etika me klientët. Duhet të jenë të edukuar, të dëgjojnë kërkesat e klientëve dhe t’i
realizojnë ato shpejt dhe me saktësi. Komunikimi është një nga kriteret më të
rëndësishme, megjithatë edhe aftësitë në profesion duhet të jenë cilësore” (O.B. Hotel
Partner)
Gjetja e punëtorëve me shkathtësitë dhe aftësitë e duhura, është një nga vështirësitë kryesore
me të cilat përballen punëdhënësit në vend. Kjo problematikë është trajtuar në disa studime të
mëparëshme. Në rastin konkret, intervistat e zhvilluara me përfaqësuesit e bizneseve në
Vlorë, nxorrën në pah se mangësitë kryesore që punëmarrësit e rinj shfaqin, lidhen kryesisht
me kualifikim të pakët dhe njohuri jo të plota në lidhje me profesionin e ushtruar. Mangësi u
gjetën dhe në etikën e punës, më tepër e theksuar në sektorin e hoteleri-turizmit. Në këtë
kuadër, mungesa e disiplinës dhe neglizhimi i punës përbëjnë problemin kryesor që
punëdhënësit kanë. Të tjera intervista treguan për kualifikimin e pakët që kishin punëtorët e
rinj. Kjo lidhej, kryesisht, me faktin se të rinjtë nuk kishin përgatitje teorike për punën edhe si
pasojë e mos pasjes mundësi të zhvillimit të këtyre aftësive, sepse mungojnë profilet në
159
shkollat e arsimit profesional, apo kurset pranë qëndrës së formimit profesional. Mangësitë e
tjera, në disa raste lidhen edhe me vet karakteristikat e profesionit, i cili zakonisht është më i
përshtatshëm për djemtë.
“Për profesionet që merren me shërbimin për mjetet e transportit një nga pengesat
kryesore është gjinia. Padyshim, që ky profesion është i përshtatshëm për djemtë dhe
në fakt në biznesin tonë nuk kemi të punësuara vajza. Përveçse kësaj mangësie e cila
më tepër lidhet me vet karakteristikat e profesionit, mangësia kryesore e të rinjve
është disiplina në punë. Ata nuk janë shumë të mësuar me oraret e punës, shpesh nuk i
dëgjojnë kërkesat që u bëhen, kanë pak aftësi komunikuese dhe me klientët.” (E.C.
Servis Cani)
Përgjigje të ngjashme dallojme dhe prej punëdhënësve të tjerë.
“Zakonisht, mangësitë kryesore që kam vërejtur tek të punësuarit e rinj gjatë gjithë
këtyre viteve në këtë punë, lidhen me kualifikim të pakët dhe njohuri jo të plota në
fushën e mobilerisë. Me pak fjalë, aftësitë që ata zotërojnë nuk përshtaten me punën
që kryejnë. Në përgjithësi të punësuarit në këtë firmë i kanë mësuar sekretet e
profesionit gjatë punës, nuk kanë ndonjë përgatitje teorike në këtë fushë. Për këtë
profesion, arsimi profesional që u jep të rinjve aftësi praktike është i nevojshëm.
Mendoj se shkollat profesionale të Vlorës, duhet të hapin dhe degë në fushën e
mobilërisë.Vlora ka traditë të mirë dhe të konsoliduar në këtë fushë. Duhet që të rinjtë
të përgatiten për të, ta shohin si një profesion për të ardhmen, sepse është shumë i
bukur dhe sfidues. Gjithmonë ka gjëra të reja që duhen mësuar” (A.B. Bifsha shpk)
“Mangësitë kryesore që kemi konstatuar me stafin tonë lidhen me etikën e punësimit.
Zakonisht, punëtorët nuk i dëgjojnë urdhërat e eprorit dhe përpiqen të neglizhojnë
punën. Në fakt, kemi vërejtur se puna kryhet mirë, nëse punëtorët mbahen në vëzhgim,
në të kundërt kemi mangësi në përmbushjen e detyrave në rastet, kur punëtorët nuk
mbikëqyren shpesh. Është e qartë shmangia e përgjegjësive nga ana e tyre. Padyshim,
kjo sjellje e dëmton procesin e punës, sepse krijon vonesa në kryerjen e detyrave të
përcaktuara, të cilat më pas reflektohen në uljen e cilësisë së shërbimit ndaj klientit”
(O.B. Hotel Partner)
b. Perceptimi i punëdhënësve mbi aftësitë për punësim
Pjesa e dytë e intervistave me punëdhënësit vazhdoi me pyetje, të cilat kishin si qëllim të
identifikonin qëndrimin e tyre përsa i përket kualifikimeve të stafit. Më konkretisht, atyre iu
kërkua të shprehnin vlerësimin lidhur me aftësitë e të rinjve që kishin ndjekur programet e
arsimit profesional. Përgjigjet treguan se këndvështrimi i punëdhënësve ishte shumë pozitiv
në lidhje me këtë sistem të arsimit. Ata shprehën opininin se të rinjtë e diplomuar prej
shkollave të AP-së, kishin përparësi në punësim. Arsyeja duket se qëndron në vet
karakteristikat e këtyre bizneseve, të cilët prej punëtorëve kërkonin më së shumti shkathtësi
praktike dhe manuale. Prej përgjigjeve u dallua që, përpos opinionit përgjithësisht pozitiv për
arsimin profesional në tërësi, punëdhënësit nuk ishin shumë të kënaqur me kualifikimin e
160
punëtorëve të rinj. Në këtë pikë, pakënaqësia përcaktohej prej karakteristikave të të rinjve që
nuk ishin të angazhuar në proceset e mësimit dhe të punës. Gjithashtu, përgjigjet sugjeruan
edhe mangësi në programet e arsimit profesional, kurrikulat e të cilit nuk janë të përditësuara
me kërkesat për aftësi që këto biznese kanë. Intervistat sugjeruan se, këta punëdhënës prej
sistemit të AP-së, presin që të përgatiten nxënës që janë më së shumti të informar për detyrat
dhe kërkesat e punës për të cilën aplikojnë. Për këto arsye shkollat e AP-së, duhen të tregohen
më aktive. Ato duhet të bëjnë ndryshimet e nevojshme në mënyrë që kurset që ofrojnë të
përkojnë me pritshmëritë e punëdhënësve. P.sh. në Servis “Cani”, u përgjigjën se, “përfshirja
në profilin e Shërbimeve të Mjeteve të Transportit, të programit të “automekanikës së
përgjithshme” do të përmirësonte dukshëm nivelin e njohurive teorike dhe praktike të këtyre
të rinjve”. Në biznesin “Bifsha” shpk. që vepron në fushën e mobilerisë, u përgjigjën se, “do
të ishte e dëshirueshme që të hapeshin profile të reja pranë shkollave të arsimit profesional që
lidhen me mobilerinë”. Sipas të intervistuarëve, programet e AP-së, duhet t’i aftësojnë të
rinjtë për të menduar vet për zgjidhjen e një problemi në një situatë punë, si dhe të kenë
qëndrimin dhe maturitetin e duhur gjatë punës. Pa dyshim që kërkesat e biznesit mund të
realizoheshin më mirë nëse vet ata e rrisnin shkallën e bashkëpunimit me shkollat e arsimit
profesional. Në fakt, kjo është mënyra për të paraqitur aspiratat dhe kërkesat e tyre me synim
përgatitjen e të rinjve të kualifikuar. Bazuar tek përgjigjet e intervistave në Vlorë, bizneset që
më së shumti kanë bashkëpunuar me shkollat e arsimit profesional, janë ato që lidhen me
shërbimin ndaj automjeteve dhe ato të fushës së turizmit. Forma e bashkëpunimit përfshin
zhvillimin e praktikave profesionale pranë këtyre ndërmarrjeve. Biznese të tjera, si ato që
veprojnë në fushën e mobilerisë, nuk kanë bashkëpunuar me këto shkolla, edhe sepse
shkollat e AP-së në Vlorë, nuk ofrojnë asnjë degë që lidhet me këto profesione. Këto biznese
theksojnë se, do të ndihmonin për praktikat e studentëve nëse do u kërkohej një gjë e tillë.
“Po, kemi disa të punësuar që kanë përfunduar studimet në shkollën “Industriale”.
Në përgjithësi fusha e tyre e diplomimit përkon me kërkësat që ne kemi për
profesionin. Gjithsesi, duhet të them se nuk jam shumë i kënaqur me kualifikimin e
tyre. Kanë mangësi të theksuara në anën teorike, mendoj se është më tepër një
mungesë vullneti nga ana e tyre për të mësuar, sesa mungesë në programet e ofruara
nga shkolla.” (E C. Servis “Cani”)
“Kam punësuar katër punëtorë që janë diplomuar pranë shkollave të arsimit
profesional. Për fat të keq arsimimi i tyre nuk përkon me aftësitë dhe kompetencat që
kërkohen në mobileri. Si thashë edhe më sipër, punëtorët janë kualifikuar gjatë punës,
mendoj se është e nevojshme që të hapen edhe degë të mobilerisë në shkollat
profesionale. Përsa i përket kualifikimit të punëtorëve tashmë jam e kënaqur. Stafi ka
disa vite që punon dhe kanë mësuar pjesën më të madhe të proceseve të punës, madje i
161
vendosin në punë me rezultate të mira. Gjithmonë kemi bërë trajnime për punëtorët
para se të fillojnë punën dhe kur fusim makineri të reja” (A.B. “Bifsha” shpk)
“Kemi punëtorë në kuzhinë dhe një nga vajzat në recepcion që kanë përfunduar
studimet në shkollën Tregtare. Po, fusha e tyre e diplomimit përkon me punën që
kryejnë. Në përgjithësi jemi të kënaqur me punën e tyre, por si për të gjithë punëtorët
duhet të jenë më të angazhuar dhe jo vetëm, kur ju kërkohet llogari” (O.B. Hotel
“Partner”)
c. Vlerësimi i punëdhënësve për arsimin profesional
Pyetjet e fundit të intervistave kishin për qëllim të tregonin për këndvështrimin e
punëdhënësve, lidhur me pjesëmarrjen në AP dhe realizimin e trajnimeve. Mesazhi kryesor
që shfaqet prej këtyre pyetjeve është se punëdhënësit janë në favor jo vetëm të krijimit dhe
zhvillimit të programeve në arsimin profesional, por janë përkrahës të trajnimeve pranë
bizneseve. Rezultatet treguan se në përgjithësi ata kanë ofruar disa trajnime të vogla për
punëtorët, kryesisht gjatë futjes së teknologjisë së re, apo të një proçesi të ri në punë.
Gjithsesi, përsa u takon trajnimeve të mirëfillta, të realizuara në bashkëpunim me qëndrat e
formimit apo shkollat e arsimit profesional, asnjë nga bizneset nuk është i përfshirë në
programe të tilla. Kjo për disa arsye; së pari këto biznese nuk kanë kohën dhe fondet e
nevojshme për të kryer asnjë trajnim të tillë, të caktuar; së dyti, numri i të punësuarëve
është i vogël; në fund, shumë nga të punësuarit e rinj, pritet që t’i kenë të gjitha aftësitë që
kërkohen prej vendit të punës, pasi i kanë fituar këto aftësi nëpërmjet trajnimit në shkollat e
AP-së, për pasojë, të punësuarit e rinj, konsiderohen si personel i kualifikuar. Disa biznese
kanë qënë promotore të bashkëpunimit me shkollat e arsimit profesional. Gjithsesi, ato
theksojnë se institucionet vendore nuk kanë ndërmarrë iniciativa për të nxitur bashkëpunimin
midis punëdhënësve dhe shkollave të AP-së. Në lidhje më shkollat e Vlorës, ato mendojnë se
vitet e fundit, këto shkolla kanë shkuar drejt përmirësimit të cilësisë, si përsa i përketë
infrastrukturës dhe rritjes së nivelit të nxënësve të diplomuar. Studime të mëtejshme janë të
nevojshme për të konfirmuar këto rezultate.
“Gjithmonë bëjmë trajnim të stafit, veçanërisht gjatë futjes së një procesi të ri në punë
dhe të teknologjive të reja. Trajnimi, kryesisht kryhet prej punëtorit që ka njohuri mbi
teknologjinë e re që kemi vendosur. Përsa i takon bashkëpunimit
me shkollat e arsimit profesional të qytetit, biznesi ynë, ka kohë që bashkëpunon me
shkollën “Industriale”. Nxënësit kryejnë orët e praktikës pranë nesh. Shpesh herë
nxënësve që kanë ardhur pranë biznesit tonë u kemi shpjeguar dhe teorikisht shumë
nga proçeset e punës. Mendoj se mangësitë kryesore të nxënësve lidhen me anët
teorike të profesionit, sidomos njohuritë e përgjithshme të profesionit kanë mangësi të
mëdha. Nuk ka asnjë iniciativë nga insititucionet vendore për të nxitur bashkëpunimin
midis biznesit dhe shkollave të AP-së. Madje as prej vet shkollës “Industriale”, nuk ka
162
asnjë iniciativë tjetër për të nxitur dhe përmirësuar më tëj bashkëpunimin tonë. Lidhur
me praktikat mësimore, dua të them se është shumë e rëndësishme që të zhvillohen
pranë strukturave ku punohet, duhet të ketë më shumë orë praktike për nxënësit.
Vëmendje i duhet kushtuar edhe anës teorike, sepse mangësitë në njohuritë teorike i
pengojnë nxënësit që të realizojnë në praktikë qëllimin e profesionit. Mësuesit duhet të
kërkojnë më shumë nga nxënësit, duhet të jenë më të rreptë përsa i përket notës dhe
mos t’i kalojnë të gjithë. Në lidhje me këtë pyetje, nëse shkollat e AP-së i përgatisin të
rinjtë për punë, mund të them se përgjithësisht në profesionin tonë (shërbimet ndaj
makinave) ajo e realizon formimin e nxënësve, por si dhe thashë më parë, duhet që
nxënësit të jenë më të përgatitur nga ana teorike” (E.C. Servis “Cani”)
“Kemi bashkëpunuar shumë pak. Ёshtë një mënyrë e mirë për të përfituar staf të
kualifikuar, për të cilin kemi gjithmonë nevojë në mënyrë të veçantë gjatë sezonit
turistik nga maji deri në shtator, ku dhe fluksi i punës është më i madh. Iniciativa nga
insititucionet vendore nuk kemi për të bashkëpunuar me shkollën “Tregtare” dhe prej
shkollës nuk kemi patur ndonjë kërkesë më specifike” (O.B. Hotel “Partner”)
“Firma jonë nuk ka bashkëpunuar me shkollat e arsimit profesional të qytetit. Nuk
kam ofruar edhe mundësi për paraktikat e nxënësve të shkollave të AP-së. Kjo për
faktin se nuk më është kërkuar ndonjë gjë e tillë prej këtyre shkollave, as prej
insititucioneve nuk më është ofruar ndonjë iniciativë për të bashkëpunuar me këto
shkolla. Në qoftë se më kërkohet bashkëpunim në këtë fushë, do të ndihmoja me shumë
dëshirë. (A.B. “Bifsha” shpk)
Të dhënat nga këto intervista tregojnë se, arsimi profesional zë një vend të rëndësishëm në
edukimin e të rinjve. Jo vetëm përmirëson aftësitë e tyre për punë, por gjithashtu i ndihmon
ata për të gjetur punë më me lehtësi apo për të vazhduar një trajnim të mëtejshëm. Ashtu si
dhe shumë studime të tjera edhe rezultatet e këtyre intervistave, treguan se të rinjtë që nuk
kanë kualifikimet e duhura e kanë shumë të vështirë gjetjen e një pune pikërisht sepse ata
kanë mungesa të theksuara në aftësitë që më së shumti kërkohen për punësim. Nuk ka dyshim
se, nëse të rinjtë duan të gjejnë punë, është e nevojshme që të zotërojnë disa kualifikime
profesionale që përshtaten me kërkesat e punëdhënësve.
163
KAPITULLI VI
PËRFUNDIMET DHE REKOMANDIMET
6.1 Përfundimet
Një popullsi e pajisur me njohuritë dhe aftesitë e kërkuara nga tregu i punës është e
nevojshme për rritjen ekomomike dhe mirëqënien sociale të vendit. Në këtë kuadër, zhvillimi
i arsimit profesional është prioritet për Shqipërinë në sfidat e saj drejt integrimit në BE. Prej
vitit 2012, ky sistem ka qënë nën reformim të vazhdueshëm, duke synuar të krijojë një
sistemi edukimi që do t‘i çojë të diplomuarit e tij drejt zhvillimit të shkathtësive dhe aftësive
të përshtatshme me kërkesat e tregut të punës. Rezultatet e këtij hulumtimi, edhe pse të
arritura vetëm për shkollat e AP-së në bashkinë e Vlorës, tregojnë se çështjet aktuale të
zhvillimit të arsimit profesional janë shumë të lidhura me zhvillimet aktuale të tregut të
punës. Përfundimet kryesore që rrjedhin prej shqyrtimit të literaturës bashkohore, zhvillimeve
të arsimit profesional në BE, rezultateve të anketimit dhe intervistave janë adresuar në tre
drejtimet kryesore;
zgjedha e arsimit profesional nga të rinjtë,
zhvillimi i shkollave të arsimit profesional,
kalimi i të diplomuarëve nga arsimi profesional në tregun e punës.
Më poshtë rezultatet.
a. Zgjedhja e arsimit profesional
Rritja e numrit të nxënësve të regjistruar në shkollat e arsimit profesional, është një
nga objektivat kryesorë të të gjithave politikave dhe strategjive të ndërmarra përsa i
përket AFP-së, duke ndjekur zhvillimet në BE dhe me asistencën e donatorëve nga
shtetet më të fuqishme europiane. Ky sistem vazhdon të ketë një reputacion të ulët që
ndikon në zgjedhjen e tij nga të rinjtë që përfundojnë arsimin e detyrueshëm
nëntëvjeçar. Kjo ndikon në peshën specifike të ulët të numrit të nxënësve të
regjistruar, për t’iu afruar standardeve të vendeve të BE-së, apo së paku vendeve të
rajonit të Ballkanit Perendimor, ku që të gjithë kanë indikatorë më të lartë se
Shqipëria. Nga studimi im, dhe në konfirmim të studimeve të tjera të marra në
shqyrtim, rezulton se, arsimi profesional nuk është tërheqës për të rinjtë si shkak i disa
faktorëve. Përmendet performanca e ulët e shërbimeve të ofruara prej shkollave të AP-
164
së dhe paragjykimet që ekzistojnë për të gjithë sistemin. Stereotipi më i fortë, e
mendon AP-në, si arsimim të “dorës së dytë” që u përshtatet vetëm nxënësve me
rezultate të ulta në mësime. Edhe në shkollat e arsimit profesional të Vlorës, vihen re
këto karakteristika. Dallohet numri i ulët i të rinjve të regjistruar, krahasuar me
gjimnazin e përgjithshëm. Si shembull për vitin shkollor 2014-2015 kanë ndjekur
institucionet e arsimmit profesional vetëm 1476 nxënës nga të cilët 591 kanë qënë
part-time, shifër shumë e ulët krahasur me 5517 që kanë vazhduar gjimnazin400
.
Shumicën e nxënësve që ndjekin këto shkolla, e formojnë ata që kanë patur rezultate
të ulta gjatë ciklit nëntëvjeçar të studimve. Ndërsa faktorët që ndikojnë në tërheqjen
e tyre drejt AP-së, drejtuesit e këtyre shkollave në Vlorë, i lidhin me kushtet familjare
të nxënësve. Pjesa më e madhe e të cilëve e kanë prejardhjen nga familje me vështirësi
ekonomike. Përsa i përket këndvështrimit të nxënësve, dëshira për të fituar aftësi të
mjaftueshme që të përshtaten me kërkesat e tregut të punës, është motivi kryesor që i
shtyn drejt AP-së.
Nxitja e regjistrimeve në shkollat e arsimit profesional mbështetet në dy linja
kryesore. Së pari, kriteret e vendosura për pranimin e nxënësve janë të pakta. Në
Vlorë, të gjithë të intervistuarit konfirmuan se institucionet e arsimit profesional nuk
zbatojnë asnjë normë shtrënguese për pranimin e nxënësve në shkollë. Vetëm për
profilet “TIK” dhe “Elektronikë” në shkollën “Industriale”, është vendosur si kriter
hyrje mesatarja shtatë. Gjithsesi, nuk duhet harruar se mungesa e standarteve më
strikte i penalizon këto shkolla që vazhdojnë të tërheqin nxënës me nota shumë të ulta
të cilët nuk kanë mundësi të tjera arsimimi. Masa e dytë e ndërmarrë është promovimi
i shkollave. Si fillim, duke zhvilluar ditët e hapura që informojnë të interesuarit mbi
ofertat mësimore dhe së dyti duke bërë promovimin pranë nxënësve të shkollave
nëntëvjeçare. Intervistat me drejtuesit konfirmuan se tashmë, kjo praktikë përbën një
prioritet të tyre.
Aftësia tërheqëse e arsimit profesional është e dobët, pasi vazhdon ende të
konceptohet si një “rrugë e lehtë” drejt arsimit të lartë dhe jo si alternativë për të hyrë
në tregun e punës. Prej anketimit të zhvilluar, u dallua numri i lartë i nxënësve që
kishin këtë këndvështrim. Ata e shihnin arsimin profesional si një mundësi për të
vazhduar universitetin. Në fakt, planifikimi për të vazhduar arsimimin e mëtejshëm
400
MAS, “Vjetari statistikor për arsimin dhe seri kohore 2014-2015”, Tiranë 2016, fq. 26 Shiko në:
www.arsimi.gov.al/files/userfiles/statistika/Vjetari_2014-2015-web.pdf
165
ishte qëllimi i parë i nxënësve për të ardhmen. Qëllimi i dytë më i ndjekur ishte
kërkimi për një vend pune.
Në shkollat e arsimit profesional është e dallueshme ndarja e thellë gjinore që ekziston
sipas sektorëve dhe profileve. AP ndiqet më së shumti prej djemve dhe në disa profile
vajzat mungojnë tërësisht. Si shembull marrim statistikat e vitit shkollor 2013-2014,
ku përqindja e vajzave të regjistruara në AP ishte 20.9% e totalit të nxënësve të
regjistruar në këtë sistem. Për këtë vit, prej shkollave të arsimit profesional, u
diplomuan vetëm 926 vajza, në një total prej 3069 të diplomuarish401
. I njëjti fenomen
është qartësisht i dukshëm edhe për shkollat e arsimit profesional në Vlorë. Numri i
djemve është më i lartë sesa ai i vajzave. Prej 1261 nxënësve të regjistruar për vitin
akademik 2016-2017, vetëm 151 janë vajza, (42 në shkollën “Industriale” dhe 109 në
shkollën “Tregtare”). Arsimi profesional nuk është shumë tërheqës për to. Shkollat
vazhdojnë të ofrojnë profile që kryesisht janë të përshtatshme për djemtë, në këtë
mënyrë vajzat nuk janë të motivuara të vazhdojnë studimet në AP. Statistikat në
Vlorë, tregojnë pikërisht këto prirje. Numri i vajzave të regjistruara ka ardhur gjithnjë
në rënie në shkollën e mesme “Industriale”, e cila ofron profesione që zakonisht
ushtrohen nga djemtë. Vajzat në këtë shkollë janë të regjistruar vetëm në profilin TIK.
Nga ana tjetër, gjatë tre viteve të fundit, në shkollën “Tregtare”, vërehet tendenca në
rritje e nxënësve vajza si në profilet e “Hoteleri-Turizmit”, ashtu dhe në profilet e
“Ekonomi-Biznes”
Zgjedhja midis arsimit profesional dhe atij të përgjithshëm është një vendim i vështirë
për adoleshentët, sepse në moshë të re do të duhet të përcaktojnë profesionin e
ardhshëm. Paqartësitë e të rinjve në këtë aspekt lidhen me mungesën e programeve
orientuese të karrierës. Anketimi në shkollat e AP-së së Vlorës, nxori në pah se
nxënësit kishin si burim të parë informacioni, familjen dhe miqtë. Prindërit edhe pse
në shumicën e rasteve me njohuri të pamjaftueshme për tregun e punës, kanë ndikim
parësor tek fëmijët e tyre në zgjedhjen e studimeve. Në fakt, faktorët familjarë, veç
atyre individual, ndikojnë shumë në ndjekjen e arsimit profesional prej të rinjve.
Adoleshentët me traditë familjare në zeje, bëhen pjesë e sistemit të AP-së. Përsa i
takon përdorimit të burimeve të tjera të informacionit si; mësuesit, zyrat e karrierës,
interneti, etj., anketimi tregoi se kishin ndikuar në vendimmarrjen e vetëm pak nxënës.
401
MAS, “Vjetari statistikor për arsimin me seri kohore 2013-2014”, Tiranë, 2015, fq.41-46 Gjendet në:
www.arsimi.gov.al/files/userfiles/statistika/Vjetari-Statistikor-13-14.pdf
166
Në përfundim, të rinjtë e shkollave të arsimit profesional në Vlorë, kishin zgjedhur të
vazhdonin studimet në këtë sistem “për të fituar aftësitë dhe shkathtësitë e nevojshme
që do të çonin në zhvillimin e karrierës së tyre profesionale”. Ata udhëhiqeshin nga
“mundësia për të fituar më shumë të ardhura dhe për të gjetur një punë të
qëndrueshme”. Shumica e nxënësve ishin të kënaqur me çfarë mësonin në shkollë dhe
besonin se kjo do të përbënte një bazë të mirë për punësim në të ardhmen. Në fakt,
profili që kishin zgjedhur përputhej me dëshirat dhe aspiratat e tyre. Gjithashtu, ky
sistem ishte në përputhje me nevojat që kishin dhe mund t’ju siguronte një rrugë më
të përshtashme për të vazhduar arsimimin e mëtejshëm.
b. Zhvillimi i shkollave të arsimit profesional
Prej intervistave të realizuara me drejtuesit e shkollave, u konstatua se një nga faktorët
kryesor pengues në zhvillimin e arsimit profesional është niveli i pamjftueshëm i
financimit. Kostot financiare të AP-së janë të larta si pasojë e infrastrukturës së
nevojshme për të realizuar praktikat profesionale. Në Vlorë, shpenzimet përballohen
me fondet e ministrisë përkatëse, që kryesisht përdoren për të paguar stafin e
mësuesve dhe për të kryer pagesat e shërbimeve, si ujë, energji, telefon apo
mirëmbajtje të lehta. Këto fonde janë të pamjaftueshme për të mbuluar të gjitha
nevojat e tjera, si shembull, burimet për përmirësimin, modernizimin e infrastrukturës
apo për trajnimin e mësuesve dhe instruktorëve janë të kufizuara. Është kjo arsyeja
pse shkollat janë vazhdimisht në kërkim të fondeve të ndryshme të financimit.
Gjithsesi, duhet theksuar se edhe pse ligji për AFP-në, u lejon shkollave vet-
administrimin e të ardhurave të gjeneruara nga aktiviteti ekonomik402
, në realitet ato
nuk kanë përfituar prej aktiviteteve që kanë kryer.
Faktor tjetër pengues në zhvillimin e këtij sistemi, është mungesa e bashkëpunimit
me aktorë të tjerë. Mospërfshirja e rregullt e punëdhënësve lokal, e organizatave të
punëmarrësve dhe institucioneve të pushtetit vendor, (në zhvillimin e kurrikulave, të
praktikave, sigurimin e bazës materiale apo veprimtarive të tjera në shkollat e arsimit
profesional), është problem. Sektori privat i ekonomisë konsiderohet një partner
strategjik për zhvillimin e AP-së, gjithsesi, duhet theksuar se kontributi i tij është
modest. Këto konstatime u vërejtën edhe për ofruesit e arsimit profesional në Vlorë.
Prej intervistave të zhvilluara si me drejtues të shkollave, gjithashtu dhe me
402
Ligji nr. 15, dt. 16.02.2017, “Për Arsimin dhe Formimin Profesional në Republikën e Shqipërisë”, neni 30,
pika b.
167
përfaqësues të biznesit u dallua se, organizimi i aktiviteteve të përbashkëta është
shumë i ulët, i përqëndruar vetëm në kryerjen e orëve të praktikës profesionale. Pak
biznese kanë ofruar bashkëpunimin e tyre, zakonisht, serviset e mjeteve të transportit
për nxënësit e shkollës “Industriale” dhe disa hotele për nxënësit e shkollës
“Tregtare”. Edhe aktivitetet e zhvilluara në bashkëpunim me institucionet vendore
janë të pakta. Është vetëm shkolla “Industriale” që ka lidhur kontratë me OSHEE për
zhvillimin e praktikave për nxënësit e profilit “Elektrikë”. Është, gjithashtu po kjo
shkollë që prej disa viteve po bashkëpunon me Bashkinë me qëllim zbukurimin e
qytetit gjatë festave të fundvitit. Nxënësit e saj janë përgjegjës për to, por duhet
theksuar që kjo vepimtari nuk ka gjeneruar të ardhura për shkollën.
Rritja e cilësisë së shërbimeve të ofruara në AP, kërkon ndryshime dhe përmirësime
të mëtejshme në kurrikulat e lëndëve profesionale, të cilat përfaqësojnë pjesën më të
madhe të programit mësimor. Gjithsesi, hartimi dhe përditësimi i tyre bëhet në nivel
qëndror dhe roli i shkollave në këtë proces është shumë i kufizuar. Mungesa e
autonomisë i pengon ato t’i përshtasin kurrikulat me atë që kërkon tregu i punës në
rajonet ku janë vendosur. Kjo pamje bëhet e qartë edhe prej intervistave të zhvilluara.
Për drejtuesit e shkollave të arsimit profesional në Vlorë, programet e lëndëve
profesionale kanë nevojë për përmirësime të vazhdueshme. Megjithatë, ata theksojnë
se gjatë procesit të përditësimit të kurrikulave, sugjerimet dhe mendimet e
specialistëve të fushës, nuk zënë veçse 10% të sugjerimeve, ndërsa bizneset nuk janë
aspak të përfshirë. Përgjithësisht, profilet mësimore të këtyre shkollave në Vlorë,
përshtaten me zhvillimet në tregun e punës në këtë qytet. Veçanërisht, kualifikimet e
ofruara prej shkollës “Tregtare” janë shumë të kërkuara, sepse formojnë profesionistë
në fushat e turizmit, sektori me më përparësi për qytetin e Vlorës. Drejtuesit e shkollës
“Tregtare”, raportojnë se, shpesh kanë patur edhe sugjerime prej bizneseve në lidhje
me pjesë të programit mësimor që janë të nevojshme të theksohen më tepër, të tjera që
duhen përditësuar ose ndryshuar, etj.
Cilësia e shkollave të arsimit profesional, është e kushtëzuar dhe nga niveli i
mësimdhënies. Në përgjithësi, vitet e fundit vihet re se, është rritur përdorimit i
metodave të ndryshme gjatë orëve të mësimit. Në shkollat e AP-së, në Vlorë, u vu re
se si mësuesit, ashtu dhe instruktorët, përdornin burime të ndryshme për të siguruar
materialin e nevojshëm për orën e mësimit. Përveç teksteve shkollore të lëndëve të
përgjithshme dhe teksteve për kurrikulat profesionale të përgatitura prej
168
AKAFPK-së, mësuesit përdornin material tjetër të siguruar prej vet atyre me anë të
internetit, apo shqyrtimit të literaturës bashkohore.
Përsa i takon përvojës profesionale të stafit dallohet që mësuesit e lëndëve
të përgjithshme janë më të kualifikuar dhe kanë kryer më shumë trajnime. Ndërsa, ata
të teorisë profesionale si dhe instruktorët e praktikës profesionale, kanë përvojë të
gjatë në industri, por trajnime dhe kualifikime më të pakta. Nga intervistat, problemi
kryesor për instruktorët, ishte mungesa e njohurive në teknologjitë e reja. Kjo sillte
mangësi në instruktimin e nxënësve gjatë orëve të praktikave duke e kufizuar kështu
nivelin e shkathtësive dhe aftësive që ata fitonin. Pjesa më e madhe mësuesëve të
praktikave profesionale, kanë nevojë për një trajnim të mëtejshëm në lidhje me
teknologjitë që tashmë përdoren në proceset e punës. Nga ana tjetër, në anketimin
tonë, nxënësit që morën pjesë, nivelin e mësimdhënies në shkollë e konsideruan
mesatar. Ata nuk ishin shumë të kënaqur me mënyrën se si zhvillohej mësimi në
shkollë. Prej kësaj dallohet se, për opinionin e të rinjve, metodat e mësimdhënies nuk
janë të përditësuara dhe të zhvilluara në bazë të kërkesave të kohës.
Përmirësimi i infrastrukturës së shkollave të arsimit profesional do të përmirësonte jo
vetëm cilësinë e shërbimeve të ofruara prej tyre, por do të tërhiqte një numër më të
madh nxënësish për t’u bërë pjesë e këtij sistemi. Paisja me mjetet e nevojshme për
praktikat profesionale është treguar nga nxënësit pjesëmarrës në anketim si një nga
ndërhyrjet më të domosdoshme. Gjithashtu, ata theksuan se, është i nevojshëm edhe
përmirësimi i kushteve të klasave. Kjo do e lehtësonte procesin mësimor, veçanërisht
gjatë orëve të lëndëve të teorisë profesionale, ku mësimi do të ishte më i kuptueshëm.
Drejtuesit theksuan se, shtimi i numrit të laboratorëve përbën domosdoshmëri, pasi
numri i madh i nxënësve gjatë orëve të praktikave nuk e lejon zhvillimin normal të
orës së mësimit. Për mësuesit dhe instruktorët mësimi në grupe të vogla është një nga
mënyrat më efektive të mësimdhënies. Prandaj, shtimi i mjediseve, ku zhvillohen
praktikat profesionale, rritja e numrit të instruktorëve si dhe përdorimi i teknologjisë
moderne në mësimdhënie janë të domosdoshme. Padyshim që kjo nuk është detyrë e
lehtë, sepse kërkohen dhe financime të mëdha. Megjithatë është e nevojshme për
zhvillimin e mëtejshëm të sistemit arsimor profesional, duke patur parasysh dhe
ndryshimet e shpejta që kanë ndodhur në mjedisin e punës si pasojë e ndryshimeve
teknologjike.
169
c. Kalimi i të diplomuarëve nga arsimi profesional në tregun e punës
Edhe pse objektivi kryesor i AP-së, është të lehtësojë hyrjen e të rinjve në tregun e
punës, të dhënat tregojnë se, nuk ka mekanizma për të ndihmuar në arritjen e këtij
objektivi. Kërkimi i punës nga të rinjtë, vazhdon të mbetet një nismë personale. Në
anketimin e kryer, rezultoi se nxënësit i drejtoheshin familjarëve dhe miqve për të
marrë informacionin e nevojshëm kur kërkonin për punë dhe ishin të pakët ata që do
të përdorin zyrat e punësimit apo mjetet e tjera, si mediat e ndryshme. Në fakt, vetëm
15.6% e tyre, do të përdorinin si burim informacioni për të kërkuar punë zyrat e
punësimit. Gjithashtu, edhe shkollat nuk kishin një bashkëpunim të plotë me zyrën e
punësimit, ato kufizoheshin vetëm me dërgimin e listave të të diplomuarëve pranë
këtij institucioni. Gjetjet në lidhje me hyrjen në tregun e punës dhe punësimin e të
diplomuarëve janë shumë të ngjashme, mes nxënësve të të dyja shkollave. Kryesisht,
të rinjtë, orientohen në tregun e punës, nëpërmjet të njohurve edhe pse shkollat,
tashmë mundohen të krijojnë lidhje më të forta me bizneset dhe institucionet në
mënyrë që të rrisnin kontaktet midis nxënësve dhe punëmarrësve të ardhshëm.
Praktikat profesionale pranë bizneseve, i ndihmojnë nxënësit të njohin mjedisin real të
punës dhe të njohin kërkesat e vërteta të punëdhënësve. Nga ana tjetër, bizneset e
lidhura me shkollat e AP-së, janë të disponueshëm për punësimin e të rinjve që janë
diplomuar prej shkollave të AP-së, vecanërisht ata që kanë arritur rezultate të larta në
mësime. Rezultatet e intervistave me drjetuesit e shkollave dhe përfaquesit e
bizneseve konfirmuan se, bashkëpunimi më i ngushtë midis tyre i ndihmon nxënësit të
hyjnë më shpejt në tregun e punës, veçse, ky bashkëpunim është i pakët dhe kufizohet
vetëm në zhvillimin e praktikave për një numër të kufizuar nxënësish.
Një pjesë e konsiderueshme e popullsisë shqiptare ka emigruar jashtë vendit, kryesisht
në vendet e Bashkimit Europian. Ky fenomen ka tendencën të jetë i qëndrueshëm për
aq kohë sa kërkohen të arrihen kushte më të mira punësimi dhe pagë më e kënaqshme.
Në këtë kontekst, individët duhet të zotërojnë ato aftësi dhe kualifikime që përputhem
me çfarë kërkojnë tregjet e punës në këto vende. Arsimi profesional, mund të luajë
një rol të rëndësishëm në integrimin më të shpejtë të kësaj pjese të popullsisë në këto
shoqëri. Prej intervistave me drejtues të shkollave të AP-së dhe me përfaqësues të
institucioneve vendore në Vlorë, u vu re bindja e tyre se diplomat dhe çertifikatat
profesionale të lëshuara nga shkollat, njiheshin në vendet europiane. Pjesa më e
madhe e nxënësve të emigruar kishin gjetur punë në profesionin e tyre, raste të
170
njohura ishin ato në Gjermani dhe Angli. Në këtë kontekst, duhet të zhvillohen dhe
përmirësohen mjetet që do t‘i bënin kualifikimiet më lehtë të kuptueshme dhe të
krahasueshme në këto vendeve. Prej institucioneve përgjegjëse, duhet ofruar
informacion më i detajuar në mënyrë që të përmirësohen kërkesat midis atyre që
kërkojnë punë dhe vendeve të ofruara.
6.2 Rekomandimet
Rekomandimet rrjedhin pej rezultateve të hulumtimit dhe u drejtohen aktorëve të përfshirë në
sistemin e AFP-së dhe kryesisht institucioneve përgjegjëse në zhvillimin dhe përmirësimin e
sistemit arsimor profesional. Qëllimi kryesor i këtij sistemi është pajisja e të rinjve me njohuri
të orientuara drejt praktikës dhe me aftësitë që kërkohen në një profesion të caktuar, duke i
ndihmuar ata të kalojnë me sukses fazën e tranzicionit nga shkolla në punë. Në kontekstin
shqiptar, qeveritë e njëpasnjëshme kanë theksuar vazhdimisht rëndësinë për të ofruar një
shërbim të arsimit profesional më cilësor, megjithatë arritjet sistematike në këtë drejtim kanë
qenë mjaft të pamjaftueshme. Një sërë faktorësh e kanë penguar zhvillimin e këtij sektori.
Edhe rezultatet e kërkimit treguan se, shkollat e arsimit profesional në Vlorë, përballen me
disa sfida që kërkojnë zgjidhje; si numri i ulët i të rinjve që regjistrohen në to, infrastruktura e
dobët, shërbime jo shumë cilësore, etj. Po paraqesim më poshtë rekomandimet për
politikbërësit në nivel qëndror dhe vendor, rekomandimet për ofruesit e AP-së, për biznesin
dhe komunitetin në përgjithësi
a. Rekomandime për ofruesit e AFP-së
Rekomandimet për dy shkollat e arsimit profesional në Vlorë janë si më poshtë:
Gjetjet e studimit treguan se, shkollat e arsimit profesional në Vlorë, përballen me
sfidat e numrit të vogël të nxënësve, në veçanti të vajzave dhe me performancën e ulët
në mësime. Për këto arsye është e këshillueshme që, shkollat të përcaktojnë faktorët
që i çojnë nxënësit drejt rezultateve të dobta në mësime. Mbas identifikimit të këtyre
faktorëve, duhen të merren masa për t’i nxitur nxënësit të përmirësojnë nivelin e tyre,
nëpërmjet stimujve të ndyshëm, si këshillimet, takimet me individë të sukseshëm të
diplomuar në këto shkolla apo konkurset që nxjerrin në pah aftësitë dhe talentet e
nxënësve. Për të rritur numrin e vajzave, është e nevojshme që shkollat të ofrojnë
profile më tërheqëse për to. Në përshtatje me kërkesat dhe nevojat për aftësi të tregut
171
rajonal të punës, vetë shkollat mund të kërkojnë krijimin e profileve të reja që do të
plotësonin dhe nevojat për kualifikim të vajzave.
Për trajtimin e problemeve të shumta që ka AP-ja, një autonomi më e madhe për
shkollat, do të ishte faktor vendimtar. Është shumë e nevojshme që këto shkolla të
ofrojnë kurse afatshkurtër edhe për grupet e të rinjve që nuk kanë mundësi të ndjekin
arsimin formal. Gjithsesi edhe pse ligji për arsimin profesional parashikon mundësinë
për të gjitha shkollat të ofrojnë kurse me kohëzgjatje të shkurtër, vetëm Qëndra
Shumëfunksionale në Kamëz, i ofron këto dhe kjo si pasojë e statusit të saj ligjor si
një program pilot.
Duke parë financat e pakta të shkollave, është e nevojshme që ato t’i shtojnë të
ardhurat e tyre nëpërmjet veprimtarive të ndryshme që zhvillojnë, p.sh. kurset
afatshkurtra që mund të organizojnë shkollat të jenë me pagesë. Padyshim, efektet do
të jenë të shumta. Shkollat do të kenë një autonomi financiare më të madhe, do të
mund të investojnë në infrastrukturë, trajnimin e mësuesëve, në krijimin e programeve
të reja, etj. Gjithsesi, duhet theksuar se mungesa e aktetve nënligjore që do të
përcaktonte rregullat për funksionimin e këtyre veprimtarive, është pengesa kryesore
për mosrealizimin e tyre dhe penalizimin e shkollave, të cilat privohen nga fonde aq të
nevojshme për zhvillimin e mëtejshëm.
Cilësia e mësimdhënies në shkollat e arsimit profesional në Vlorë u përshkrua, prej
nxënësve si mesatare, duke treguar në këtë mënyrë pakënaqësitë e të rinjve lidhur me
metodat apo rezultatet e mësimdhënies. Është e nevojshme për shkollat të vendosin
një program trajnimi të rregullt me qëllimin për të rritur kompetencat e mësuesëve.
Mësuesit dhe instruktorët duhet të përdorin dhe metoda të reja gjatë proçesit mësimor
të mbështetura kryesisht në përdorimin e teknologjive të informacionit. Shkollat
inkurajohen të investojnë më shumë në pajisjet e IT dhe t’i motivojnë jo vetëm
nxënësit, por edhe stafin pedagogjik për t’i përdorur. Në shkollën “Industriale”, është
investuar në disa laboratorë të rinj për profilin e TIK, në bashkëpnim me Swisscontact
në kuadër të programit “Skills for jobs”.
Shkollat duhet të formojnë lidhje më të forta me punëdhënësit lokalë në lidhje me
shtimin e orëve të praktikave profesionale pranë këtyre bizneseve. Ёshtë e
këshillueshme që ato të kërkojnë ndihmën e dhomave të tregtisë. Në këtë mënyrë, më
shumë biznese do të angazhohen në aktivitetet e arsimit profesional dhe kontratat e
bashkëpunimit nuk do të lidheshin vetëm individualisht midis një punëdhënësi dhe
172
shkollës. Bashkëpunimimi me komunitetin e biznesit dhe me sektorin privat duhet të
shtrihet edhe lidhur me një punësim potencial të nxënësve. Shkollat duhet të vendosin
lidhje më të forta dhe me shërbimet e punësimit, p.sh. duke organizuar evente të
përbashkëta ose duke marrë pjesë në veprimtari që mund të realizojnë zyrat e
punësimit. Në këtë mënyrë, nxënësit do të kenë një panoramë më të qartë të nevojave
dhe mundësive që ofron tregu i punës në qytet.
Përditësimi i kurrikulave profesionale për shkollat e sistemit të AP-së, bëhet në nivel
qëndror prej AKAFPK-së. Gjatë këtij procesi si shkollat ashtu dhe grupet e interesit, si
punëmarrës, punëdhënës, institucionet vendore apo shoqëria civile luajnë një rol
margjinal. Ndaj është e rëndësishme që shkollat, institucionet vendore dhe
punëdhënësit të kenë një rol më të madh në përcaktimin dhe përditësimin e
kurrikulave. p.sh. punëdhënësit lokalë, por edhe institucionet mund të kërkojnë hapjen
e degëve të reja ose përmirësimin e kurrikulave që kanë potencial të lartë për nevojat e
territorit ku ato janë vendosur. Kjo praktikë mund ta përforcojë bashkëpunimin midis
punëdhënëse dhe sistemit arsimor profesional si dhe mund ta përmirësojë besimin e
tyre tek cilësia e shërbimeve që AP ofron, ( rrisin besimin mbi njohuritë dhe aftësitë
që të rinjtë fitojnë në AP, të cilat mund të përdoren menjëherë në punë.)
Prej intervistave u dallua se, gjatë periudhës së regjistrimit, nxënësit merrnin
informacionin dhe këshillat e duhura për të zgjedhur degën që u përshtatej më shumë
talentit dhe dhuntive të tyre. Kjo mënyrë e këshillimit për karrierën duhet të vazhdojë
dhe më tej, në veçanti është e rëndësishme për nxënësit e viteve të fundit, të cilët
përgatiten për t’u bërë pjesë e tregut të punës. Në këtë pikë, shkollat duhet të forcojnë
vaprimtaritë dhe shërbimet për t’iu ofruar nxënësve informacionin e plotë. Edukimi
për karrierën, këshillime psikologjike, organizimi i panaireve ku nxënësit të paraqesin
aftësitë e tyre dhe të kenë mundësinë për të vendosur kontakte më të ngushta me
punëmarrësit potencial, janë disa nga veprimtaritë që shkollat mund të zhvillojnë.
Këto aktivitete mund të shërbejnë gjithashtu për të rritur rrjetin e bashkëpunimit midis
shkollave të arsimit profesional në vend. Shkollat duhet të gjejnë mënyrat për të
mbledhur informacionin e duhur rreth mundësive për punësim. Në këtë kontekst, janë
ato që duhet t’i shtojnë kontaktet me zyrën e punësimit në qytet. Në këtë mënyrë, të
rinjtë do të kenë në dipozicion mjetet e nevojshme të informacionit që do të mund t’i
ndihmonin gjatë procesit të kërkimit për punë.
Në dy institucionet e arsimit profesional në Vlorë duke filluar prej vitit akademik
2016-2017 po zbatohet një projekt i zhvilluar prej Swisscontact me qëllimin për të
173
mbështetur të rinjtë në përmirësimin e aftësive të tyre në disa nga sektorët më me
potencial zhvillimi ekonomikë në vend, (TIK dhe Turizëm). Në kuadër të këtij
projekti, janë parashikuar edhe kontakte me shkolla të ngjashme në Zvicër. Këto
projekte janë një mundësi shumë e mirë për shkollat që të vendosen në kontakt dhe të
shkëmbejnë përvojën me institucione më të zhviluuara dhe të përfitojnë prej tyre
praktikat më të mira të mësimdhënies, etj. Këto shkëmbime duhet të vazhdojnë për
shkollat, të cilat duhet të përpiqen të rrisin kontaktet e tyre edhe për faktin se shumë
prej nxënësve të tyre mendojnë që mbas diplomimit të largohen dhe të kërkojnë
punësim në vende të tjera. Informacionet që do të siguronin prej shkollave do t’i
ndihmonin në rrugëtimin e planifikuar.
b. Rekomandime për politikbërësit në nivel qëndror dhe vendor
Studimi tregoi se shkollat e arsimt profesional përballen me numrin e vogël të
regjistrimeve krahasuar me gjimnazin e përgjithshëm. Institucionet përgjegjëse për
zhvillimin e AFP-së duhet të inkurajojnë dhe mbështesin regjistrimin e të rinjve në
këto shkolla, duke përdorur stimuj të ndryshëm për t’i tërhequr ata. Një masë
inkurajuese është ofrimi i bursave. Kriteret e dhënies së bursave në arsimin
profesional janë përcaktuar në VKM nr. 911, datë 11.11.2015403
. Kryesisht, ato jepen
për të rinjtë që janë në vështirësi ekonomike/sociale si dhe nxënëseve vajza. Edhe në
dy shkollat e arsimit profesional në Vlorë, ka nxënës përfitues të këtyre bursave.
Drejtuesit e shkollave në intervista informuan se proçedura për të kërkuar bursë është
e gjatë dhe e vështirë, kjo i dekurajon nxënësit nga kërkimi. Në këto kushte, është e
nevojshme që të rinjtë të kenë një informacion më të detajuar për mënyrën sesi mund
të bëhen përfitues të këtij shërbimi. Masa të tjera inkurajuese për të rritur numrin e
nxënësve në arsimin profesional janë dhënia e subvencioneve të drejtpërdrejta të tilla
si ato të transportit, përjashtimi nga tarifat e librit, etj, për ata të rinjë që ndodhen larg
vendeve ku janë vendosur shkollat e AP dhe dëshirojnë të vazhdojnë studimet në to.
Shkollat e arsimit profesional tërheqin, nxënës që kanë patur nota të ulta gjatë ciklit
nëntëvjecar të studimeve. Të njëjtat rezultate u arritën dhe për këtë studim Për të
afruar nxënësit me nivel të lartë në mësime është e këshillueshme që në shkollat
nëntëvjeçare ata të informohen, nëpërmjet një guide cilësore, rreth aftësitësive dhe
403
VKM nr. 911, datë 11.11.2015, “Për Përcaktimin e kritereve për përfitimin e bursave e pagesave, për
nxënësit e studentët në institucionet arsimore publike”, pika 5, 6. www.vet.al/legal/ligje
174
kompetencave profesionale të përshtatëshme me veçoritë e tyre, duke i orientuar drejt
një karrierë më të qëndrueshme. Duhen identifikuar cilat janë shkaqet e performancës
së dobët të nxënësve në arsimit profesional, bazuar në rezultatet që mund të dalin,
autoritetet përgjegjëse për AP-në të japin mbështetjen e tyre ndaj shkollave për të
gjetur mjetet dhe mënyrat që do të ndryshonin situatën.
Cilësia e shërbimeve të ofruara prej shkollave të arsimit profesional duhet
përmirësuar. Si fillim, janë të nevojshme investimet në zhvillimin e mëtejshëm të
njohurive profesionale të mësuesëve, kryesisht tek instruktorët e praktikës
profesionale, Kualifikimet e tyre mund të përditësohen nëpërmjet trajnimeve të
vazhdueshme. Përmirësimi i infrastruktures së shkollës dhe i bazës materiale, janë të
tjerë faktorë që ndikojnë në performancën e shkollave të AP-së. Fondet në dispozicion
të shkollave duhet të jenë më të larta. Ato janë të nevojshme për të garantuar si
materialin e duhur mësimor dhe disponueshmërinë e mësuesve të trajnuar. Pa asnjë
dyshim sistemi i AP-së, ka nevojë për përmirësimin dhe rritjen e financimit. Duhen
zhvilluar të gjitha aktet e nevojshme nënligjore që do t’i lejonin këto shkolla të
kryenin aktivitete të ndryshme prej të cilave të nxirrnin të ardhura. Kjo do t’u jepte
mundësinë të siguronin pavarësi financiare, të ofronin trajnime të vazhdueshme për
mësuesit dhe investime të konsiderueshme në përmirësimin e infrastrukturës.
Ligji për AFP, i njeh bizneset si një nga financuesit e mundshëm të këtij sistemi. Në
këtë kontekst, është e nevojshme që si autoritetet qëndrore ashtu dhe ato lokale duhet
të gjejnë mëyrat më të përshtatshme për të nxitur dhe realizuar një bashkëpunim më
të qëndrueshëm midis shkollave të arsimit profesional dhe biznesit. Kjo mund të
realizohet me anë të iniciativave financiare për bizneset, p.sh. duke i lehtësuar
kompanitë që pranojnë nxënës për praktikat profesionale prej disa taksave kundrejt
bashkisë, etj.
Punësimi për herë të parë është një proces i vështirë për të rinjtë. Informacioni dhe
konsultimet që të rinjtë mund të marrin në shkollë apo pranë institucioneve të tjera
lujanë një rol të rëndësishëm në mbështetje të tyre. Ndaj është e rëndësishme të
përforcohet bashkëveprimi midis zyrave të punësimit dhe shkollave të arsimit
profesional. Shërbimet e ofruara për punëkërkuesit e rinj prej zyrave të punësimit
duhet të jenë më të kordinuara, me veprimtaritë e zhvilluara në shkolla. Shkollat duhet
të ofrojnë jo vetëm guidë dhe këshillim për arsimimin e ardhshëm, por edhe
informacion mbi karrierën, hyrjen e të rinjve në botën e punës, etj. Nga ana tjetër
shërbimet e punësimit jo vetëm duhet të ofrojnë informacion dhe këshillim për
175
punëkërkuesit e rinj, por duhet të organizojnë edhe eventeve informative e trajnimeve
praktike për nxënësit, (asistim në përgatitijen e intervistave për punë, shkruajtjen e një
CV dhe letrave motivuese, etj.), në bashkëpunim me shkollat e arsimit profesional,
veçanërisht për maturantët.
Roli i institucioneve vendore në mbështetje të arsimit profesional, është shumë i
kufizuar. Është një rol koordinues, në bërjen bashkë të shkollave me komunitetin
lokal. Në fakt, do të ishte e këshillueshme që Bashkia të organizonte evente dhe
takime midis shkollave profesionale, bisnesit dhe institucioneve për të diskutuar për
gjendjen dhe kushtet lokale. Kjo i angazhon dhe i lidh më tepër të rinjtë me nevojat e
komunitetit të tyre. Institucionet vendore mund të organizojnë edhe evente të tjera si
panairet e punës, të cilat krijojnë tek të rinjtë një perspektivë reale të mundësive që
ofron tregu i punës dhe i shtyn drejt zgjedhjeve më të përshtatshme për karrierën.
c. Rekomandime për bizneset
Studimi gjeti se cilësia e trajnimeve që nxënësit fitonin në shkollë varej nga orët e
praktikave që ata zhvillonin. Mungesa e laboratorëve dhe mjeteve të nevojshme, i
penalizon të rinjtë në marrjen e kualifikimt të duhur. Ndërsa, shkollat nuk i kanë
burimet e duhura financiare për të realizuar investimet e nevojshme, është e
rekomandueshme që të forcohet roli i punëdhënësve në proceset e zhvillimit të AP-së.
Pjesëmarrja e bizneseve në trajnimet e nxënësve të shkolllave profesionale është
forma më e mirë që këto biznese kanë për të përzgjedhur personel të ri dhe të
kualifikuar. Në fakt, ato kursejnë shpenzimet që do të kryenin për rekrutimin e
personelit të ri, kursejnë kohën në këtë proces dhe mbi të gjitha shmangin rrezikun se
mund të punësojnë individë të gabuar për pozicionin e punës që ofrojnë.
Zhvillimi dhe përmirësimi i mëtejshëm i arsimit profesional duhet të fokusohet në
kërkesat e bizneseve. Cilat aftësi, shkathtësi apo kompetenca janë më të kërkuara prej
tyre. Përgatitja mësimore e të rinjve me punën që do të kryejnë në të ardhmen është e
nevojshme jo vetëm për rritjen personale, por është e rëndësishme për vet tregun e
punës, i cili nuk do të ketë më probleme të mungesës së individëve të kualifikuar.
Ndaj, komuniteti i biznesit, veçanërisht dhomat e tregtisë duhet të tregojnë më shumë
vëmendje ndaj kërkesave të shkollave të arsimit profesional, duhet të forcojnë lidhjet
me Ministrinë përgjegjëse për AFP-në dhe me AKAFPK për të shprehur pikëpamjet
e tyre në procesin e zhvillimit dhe përditësimit të kurrikulave.
176
Në mënyrë që të përballojë sfidat e zhvillimit ekonomik, Shqipëria duhet t’i zgjerojë
mundësitë për kualifikime të mëtejshme profesionale për të rinjtë. Ajo duhet të mësojë prej
praktikave europiane, të cilat theksojnë se arsimi profesional do të luaj një rol kryesor në
zhvillimin e aftësive dhe shkathtësive që do të kërkohen prej punëdhënësve në të ardhmen.
Gjithsesi, nuk duhet harruar se ndryshimet apo reformimet e këtij sistemi duhet t‘i përshtaten
realitetit dhe nevojave të vendit, traditës dhe kërkesave të ekonomisë. Në këtë punim kemi
trajtuar disa nga problematikat kryesore që prekin këtë sistem me qëllim identifikimin e
mjeteve dhe proceseve që do te çonin drejt përmirësimit të tij. Efektshmëria e tyre varet në
përgjithësi prej përpjekjeve të vet shkollave duke u bazuar në kontekstin e tyre specifik.
Gjithashtu, rritja e financimit dhe e vendimmarrjes së shkollave, përpjekje më të mëdha prej
të gjitha grupeve të interesit për t‘u angazhuar në veprimtaritë e këtyre shkollave, duke
përfshirë rolin e prindërve, institucioneve vendore dhe bizneseve, janë faktorë të
domosdoshëm në rritjen e cilësisë së shërbimeve të ofruara.
Ky punim nuk është shterues i të gjitha problematikave që prekin arsimin profesional në
vend, por studime të mëtejshme janë të nevojshme për të kuptuar këtë situatë dhe për të sjellë
ndryshimet e nevojshme.
REFERENCA:
1. Agodini Roberto, Uhl Stacey, Novak Timothy, “Factors that Influence Participation
in Secondary Vocational Education”, Princeton NJ: Mathematica Policy Research
2004.
2. AKAFP, “Udhëzues Metodologjik: Për Hartimin e Kurikulave te Arsimit dhe
Formimit Profesional në Shqipëri”, Tiranë 2008
3. AKAFPK/AbVET, “Udhëzues Metodologjik: Për Hartimin e Përshkrimeve të
Kualifikimeve Profesionale në Shqipëri”, Tiranë 2009.
4. AKAFPK, “Udhëzues: Për Drejtuesit dhe Mësuesit e Shkollave Profesionale. (Në
kuadrin e fillimit te vitit shkollor 2017-2018)”, Tiranë 2017.
5. Allais Stephanie, “What is a National Qualifications Framworks? Considerations
from a Study of National Qualifications Frameworks from 16 countries”, Journal of
Contemporary Educational Studies 5/2011, fq. 106-124.
6. Allais Stephanie, “The implementation and impact of National Qualifications
Frameworks: Report of a study in 16 countries”, ILO – Skills and Employability
Department, Geneva, 2010.
7. Altinok Nadir, “General versus Vocational Education: Some new evidence from PISA
2009”, UNESCO 2012 http://unesdoc.unesco.org/images/0021/002178/217873e.pdf
177
8. Andersson Roland, Wilhelmsson Mats, “The Impact of Vocational Education and
Training on Income in Sweden”, Sweden Royal Institute of Technology, Working
Paper No.4, 2013.
9. Biavaschi Costanza, Eichhorst W., Zimmermann Klaus, “Youth Unemployment and
Vocational Training”, IZA Discussion paper no. 6890/ Germany 2012
10. Brunello Giorgio, Rocco Lorenzo, “The labour market effects af academic and
vocational education over the lifecycle: evidence from two British cohorts”, IZA
Discussion paper no. 9275/ Germany 2015
11. Bibbee Alexandra, “Improving school-to-work transitions in New Zealand”, OECD,
Working Papers nr. 1087, Paris, 2013.
12. Bishop Jhon, Mane Ferran, “The impacts of career-technical education on high
school compeletion and labor market success”, CAHRS/Cornell University, Working
paper 03-18, 2003.
13. Billet Stephen, “Vocational Education, Purposes, Traditions and Prospects”,
Springer Media, New York 2011.
14. Bryman Alan, Bell Emma , Mills Albert J., Yue Anthony R., 2011, “Business
Research Methods”, Canadian Edition. Toronto: Oxford University Press, 2011.
15. Cuddy Natalia, Tom Leney, “Vocational education and training in the United
Kingdom. Short description”, Cedefop Panorama series 111, 2005.
16. CEDEFOP, “Initial vocational education and training (IVET) in Europe”, 2008
17. CEDEFOP, “European Guidelines for validating non-formal and formal learning” ,
printed in Luxembourg, 2009.
18. CEDEFOP,“The benefits of vocational education and training”, Research paper nr.
10, 2011.
19. CEDEFOP, “The economic benefits of VET for individuals”, Research paper nr. 11,
2011.
20. CEDEFOP, “The anatomy of the wider benefits of VET in the workplace”, Research
paper nr. 12, 2011.
21. CEDEFOP, “Vocational education and training is good for you, The social benefits of
VET for individuals”, Research paper nr. 17, 2011.
22. CEDEFOP, “The impact of vocational education and training on company
performance”, Research paper nr. 19, 2011.
23. CEDEFOP, “Development of National Qualifications Frameworks in Europe”,
Working paper nr. 12, 2011.
24. CEDEFOP, “Sectoral perspectives on the benefits of vocational education and
training”, Research paper nr. 22, 2012.
25. CEDEFOP, “From education to working life, the labour market outcomes of
vocational education and training”, Research paper nr. 36, 2012.
26. CEDEFOP, “On the way to 2020: Data for Vocational Education and Training
policies. Country statistical overviews”, Research paper nr. 31, 2013.
27. CEDEFOP, “Labour market outcomes of vocational education in Europe. Evidence
from the European Union labour force survey”, Research paper nr. 32, 2013.
28. CEDEFOP, “Stronger VET for better lives”, Reference series nr. 67, 2015.
178
29. CEDEFOP, “Skills, qualifications and jobs in the EU: The making of a perfect match.
Evidence from Cedefop’s European skills and jobs survey”, Reference series nr.103,
2015.
30. CEDEFOP, “ECVET in Europe” Monitoring report, 2015.
31. CEDEFOP, “Spotligjt on VET: Vocational education and training systems in
Europe”, Anniversary edition, 2015.
32. CEDEFOP, “Future skill needs in Europe; critical labour force trends”, Research
paper, 2016.
33. CEDEFOP,“The benefits of Vocational Education and Training”, Research paper nr.
10, 2016.
34. CEDEFOP, “On the way to 2020: Data for Vocational Education and Training
policies. Country statistical overviews 2016 update”, Research paper nr. 31, 2016.
35. CEDEFOP, “Ensuring the quality of certification in Vocational Education and
Training”, Research paper nr. 51, 2016.
36. CEDEFOP, 2016, “Qualifications Frameworks in Europe.” Briefing note, 2016.
37. Chiriac Catalin, “Human capital and education for sustainable development in a
global world”, CES Working Paper II, 2010.
38. Card David,“The casual effect of education on earnings”, Handbook of Labour
Economics, Vol. 3, chapter 3, 1999.
39. Colardyn Danielle, Bjornavold Jenes, “Validation of Formal, Non-Formal and
Informal Learning, policy and practices in EU Member States”, European Journal of
Education, vol 39, no. 1, 2004.
40. Creswell, J W., “Qualitative inquiry and research design: Choosing among five
approaches”, SAGE Publications, 2007.
41. Creswell John W., “Research Design. Qualitative, quantitative, and mixed methods
approaches”, SAGE Publications, 2009.
42. Dhaoui Elwardi, “Human Capital investment through education and training: An
overview”, International Journal of Humanities and Social Science Invention, Vol. 2,
Issue 5, 2013.
43. Dearden Lorraine, McIntosh Steven, Myck Micha,“The Returns to Academic and
Vocational Qualifications in Britan”, London, 2012.
http://cee.lse.ac.uk/ceedps/ceedp04.pdf
44. Dalley-Trim Leanne, Alloway Nola, Walker Karen, “Secondary School Students’
Perceptions of, and the Factors Influencing their Decision-Making in Relation to,
VET Schools”, The Australian Education Researcher, Vol. 35, no. 2, 2008, (fq. 55-69)
45. Education International,“VET; literature review”, 2009. https://download.ei-
ie.org/Docs/WebDepot/091213_VET_Literature_EDITED%20AA.pdf
46. Eichhorst Werner, Rodriguez N., Schmidl R., Zimmermann K., “A roadmap to
vocational education and training systems around the world”, IZA discussion paper
nr. 7110, 2012.
47. Eichhorst Werner,“Does Vocational Training Hepl Young People Find a (Good)
Job?”, IZA World of Labor, 2015. https://wol.iza.org/uploads/articles/112/pdfs/does-
vocational-training-help-young-people-find-good-job.pdf
179
48. Elda Gega, “Sigurimi i Cilësisë në Arsimin Profesional”, Disertacion, Tiranë, 2015,
http://www.doktoratura.unitir.edu.al/2016/09/sigurimi-i-cilesise-ne-arsimin-
profesional/
49. European Commission, “An agenga for New Skills and Jobs: A European
contribution towards full employment”, Strasbourg 2010.
50. European Commission,“Albania 2016 Report”, Brussels, 9.11.2016
51. European Commission, “Vocational Education and Training in Europian
Development Cooperation”, Concept Note 2014.
52. Comunita Europee,“Quadro Europeo delle Qualifiche per l’Apprendimento
Permanente (EQF)”, Lussemburgo, 2009.
53. European Commission, “Europe 2020: A strategy for smart, sustainable and inclusive
growth” , Communication from the commission, Brussels, 3.3.2010.
54. European Commission, “Youth on the Move. An initiative to unleash the potential of
young people to achive smart, sustainable and inclusive growth in the European
Union”, Brussels, 15.9.2010.
55. European Commission, “The Copenhagen Declaration on European cooperation in
vocational education and training”, Copenhagen 29-30 November 2002.
56. European Commission’, “Il comunicato di Bruges - su una maggiore cooperazione
europea in materia di istruzione e formazione professionele”, 2010.
57. European Commission, “Riga Conclusions 2015, on a new set of medium-term
deliverables in the field of vet for the period 2015-2020”, 2015
58. European Commission, “Recommendation of the European Parlament and the
Council on the establishment of the European Credit system for Vocational
Education and Training (ECVET)”, Brussels 09.04.2008
59. Comunita Europee, “Raccomandazione del Parlamento Europeo e del Consiglio
sull’istituzione di un Quadro Europeo di riferimento per la garanzia della Qualita
dell’Istruzione e della Formazione Professionale”, Brussels 18.06.2009
60. “European skills and jobs survey”
http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_417_en.pdf
61. Eurostat, “Europe 2020 education indicators in 2014”, News release 2015.
62. Eurydice, “Education and training in Europe 2020: Responses from the EU Member
States”, Report 2013.
63. ECORYS, “Interim Evaluation of the strategic framework for European cooperation
in education and training (ET 2020)”, 2014.
64. ETF, “VET Education Policies and practices for Social Inclusion and Social
Cohesion in Western Ballkans, Israel and Turky”, Interim report 2014.
65. ETF, “Albania, executive summary. Torino Process 2016- 2017”, 2017,
http://www.etf.europa.eu/web.nsf/pages/TRP_2016-17_Albania
66. Finlay Ian, Niven Stuart, Stephanie Young, “Changing Vocational Education and
Training: an international comparative perspective”, New York, 1998.
67. Greinert Wolf-Dietrich, Florence 2002, “European Vocational Training Systems, the
theoretical context of historical development”, Artikull në: Proceedings of the first
international conference in “Towards a history of VET in Europe in a comparative
perspective”, Florence, October 2002, Vol.1, pg. 17-27.
180
68. Gillham Bill, “Case Study Research methods”, Paston PrePress Ltd, London 2000
69. GIZ/ETF/AKAFPK, “Studimi Bazë i Ofruesve Publik të AFP-së në Shqipëri”, Tiranë
2014. www.sociale.gov.al
70. Gishti Ejvis, Shkreli Alma, “Building an Albanian qualification Framework, demand-
side analysis and list of occupations”, ETF Working paper, February 2015.
71. Hackaj Adrian, “Trendet e Punësimit Rinor në Shqipëri: Cfarë kërkon tregu?”,
Tiranë 2015. http://library.fes.de/pdf-files/bueros/albanien/12285.pdf
72. Harmon Colm, Walker Ian, 1995, “Estimates of the economic return to schooling for
the United Kindom”, American Economic Review, Vol. 85, No. 5, (pg. 1278-1286),
1995.
73. Harmon Colm, Oosterbeek Hessel, Walker Ian, “ The returnes to education. A review
of evidence, Issues and deficiencies in the literature”,2000.
http://cee.lse.ac.uk/ceedps/ceedp05.pdf
74. Hanushek Eric, Woessmann Ludger, “ The role of cognitive skills in economic
development”, Journal of Economic Literature, vol. 46, no. 3, 2008, (pg. 657).
75. Hanushek Eric, Woessmann Ludger, “Do better schools lead to more growth?
Cognitive skills, ekonomic outcomes, and causation”, Journal of Economic Growth,
2012, (pg. 267-321).
76. Hanushek Eric, Schwerdt Guido, Woessmann Ludger, Zhang Lei, “General
Education, Vocational Education, and Labor-Market Outcomes over the Lifecycle”,
The Journal of human Resources,Vol. 52, nr. 1, 2015.
77. Heise Maren, Meyer Wolfgang, “The benefits of education, training and skills from
an individual life-course perspective with a particular focus on life-course and
biographical research”, Cedefop Reference Series 54, 2004.
78. Horn Daniel, “School-based Vocational or Workplace-based Apprenticeship
Training? Evidence on the School-to Work transition of Hungarian Apprentices”,
EUI working paper MWP 2013/10, Italy.
79. Hoeckel Kathrin, “Costs and benefits in vocational education and training”, OECD,
2008.
80. Hippach-Schneider Ute, Krause Martina, Woll Christian, “Vocational education and
training systems in Germany”, Cedefop Panorama series nr. 138, 2007.
81. ILO, “International Standard Classification of Occupations, (ISCO 08): Structure,
group definitions and correspondence tables”, 2012.
http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@dgreports/@dcomm/@publ/documents/p
ublication/wcms_172572.pd
82. ILO/MMSR,“Skill Needs Analyses 2014” Shiko në:
www.kerkojpune.gov.al/publikime-shkp/
83. INSTAT, “Vjetari statistikor 2015”, Tiranë 2015.
84. INSTAT, “Shkalla e Pjesëmarrjes në Forcat e Punës 2007-2015”, Tiranë 2015.
85. INSTAT, “Të rinjtë në Shqipëri sfidat në kohët që ndryshojnë”, Tiranë 2015.
86. INSTAT, “Regjistri i Ndërmarrjeve 2015”, Tiranë 2016.
87. INSTAT, “Vjetari-statistikor-rajonal 2015”, Tiranë 2016.
88. INSTAT, “Vjetari Statistikor 2011-2015”, Tiranë 2016.
89. INSTAT, “Tregu i Punës 2016”, Tiranë 2017.
181
90. INSTAT, “Vjetari statistikor 2017”, Tiranë 2017.
91. INSTAT, “Shkalla e Pjesëmarrjes në Forcat e Punës 2007-2015”,
http://databaza.instat.gov.al/pxweb/sq/DST/START__TP__LFS__LFSV/LFS021/tabl
e/tableViewLayout2/?rxid=a97383ee-3999-4c49-ac19-c5e1caf1087e
92. INSTAT, “Nxënes që morrën dëftesën e pjekurisë në shkollat e mesme”
http://www.instat.gov.al/al/themes/arsimi.aspx?tab=tabs-5
93. ISPED, “Gender sensitivity report on skills gap in the Agro-processing ICT and
tourism sectors in Albania”, 2014.
https://assets.helvetas.org/downloads/skills_research_report.pdf
94. “Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA) ,Multi-annual Indicative Planning
Document 2011-2013, Albania”, https://ec.europa.eu/neighbourhood-
enlargement/sites/near/files/pdf/mipd_multibeneficiary_2011_2013_en.pdf
95. Jha N., Polidano C.,“Vocational Education and Training ,a path way to the straight
and narrow”, University of Melbourne Working paper nr. 21, 2016.
96. Jovanovic Boyan, “Job Matching and the Theory of Turnover”, Journal of Political
Economy, Vol. 87, Nr. 5, 1979.
97. Kocani Aleksander, “Metodat e Kërkimit Sasior në Shkencat Sociale”, UFO Press,
Tiranë, 2009.
98. Kociani Aleksander, “Udhëzues për përdorimin e paketës statistikore për shkencat
sociale SPSS”, Tiranë 2008.
99. Krueger Dirk, Kumar Krishna, “Skill-specific rather than General Education: A
reason for US-Europe grouth differences?”, 2003.
http://economics.sas.upenn.edu/~dkrueger/research/edueur.pdf
100. Karameta Pëllumb, “Arsimi i gjeneratës tjetër, konstruktivizmi, kurrikula,
kompetenca”, Shtëpia botuese Sara Tianë, 2014,
101. Keeley Brian, “Human Capital. How what you know shapes your life”, OECD
Insights, 2007 http://www.oecd-ilibrary.org/education/human-
capital_9789264029095-en
102. Koeth Wolfgang, EIPA 2014, “The new Instrument for Pre-Accession
Assistance (IPA II): Less Accession, More Assistance?”,
http://publications.eipa.eu/en/details/&tid=1854
103. Këshilli i Ministrave,“Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2015-
2020”, Tiranë 2014.
104. Little Angela W.,“The Diploma Disease twenty years on: an introducion”,
Artikull në: Assessment in Education: Principles Policy and Practice, Vol 4, No 1,
1997 (pp. 5-21).
105. Ligji nr. 10247, dt.04.03.2010, “Për Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve”
106. Ligji nr. 70, dt. 30.06.2016, “Për Zejtarinë”
107. Ligji nr.15, dt. 16.02.2017,“Për arsimin dhe formimin profesional në
Republikën e Shqipërisë ”
108. Lovaglio Piergiorgio, Vittadini Giorgio, “Il concetto di capitale umano e la
sua stima”, http:// www.statistica.unimib.it/utenti/lovaglio/16.pdf
109. MAS, “Vjetari statistikor per arsimin 2013-2014 dhe seri kohore‘, Tiranë
2015.
182
110. Malamud Ofer, Pop-Eleches Cristian,“General Education versus Vocational
Training, evidence from an economy in transition”, 2006. http://
www.columbia.edu/~cp2124/papers/vocational_latest.pdf
111. Meda Domenique, “The Future of Work: The meaning and value of work in
Europe”, ILO Research Paper nr.18, 2016.
112. Mongardini Carlo, “ La conoscenza sociologica”, ECIG Genova, 1993.
113. Mortaki Sapfo, “The Contribution of Vocational Education and Training in
the Preservation and Diffusion of Cultural Heritage in Greece”, 2012.
www.ijhssnet.com/journal/index/1494
114. McIntosh Steven, “Further analysis of the retuns to academic and vocational
qualifications”, London School of Economics, 2004.
http://eprints.lse.ac.uk/19472/1/Further_Analysis_of_the_Returns_to_Academic_and_
Vocational_Qualifications.pdf
115. MMSR, “Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësim 2014-2020”, Tiranë
2014.
116. MMSR,“Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësim, plani i veprimit
2014-2020”, Tiranë 2014.
117. MMSR/ILO, “Skill Needs Analyses 2014”, Tiranë 2014.
118. Mohsin, A., “A Manual for Selecting Sampling Techniques in Research”,
University of Karachi, 2016. https://mpra.ub.uni-
muenchen.de/70218/1/MPRA_paper_70218.pdf .
119. Newman Shoshana, Ziderman Adrian, “Vocational Schooling, Occupational
Matching, and Labor Market Earnings in Israel”, The Journal of Human Resources,
Vol. 26, no. 2, (Spring 1991), pp. 256-281.
120. Newman Shoshana, Ziderman Adrian, “Vocational Education in Israel, Wage
effects of the VocEd-Occupation Match”, The Journal of Human Resources, Vol. 34,
no. 2. (Spring, 1999), pp. 407-420.
121. Nathanili Valbona., “Reforma dhe Legjislacioni (arsimi parauniversitar)”,
U.F.O Press, Tiranë, 2011.
122. Nicoli Dario,“I sistemi di istruzione e formazione professionale in Europa”,
CNOSFAP,2009http://www.cnosfap.it/sites/default/files/pubblicazioni/Sistemi%20di
%20IeFP%28VET%29in%20Europa.pdf
123. Norton Grubb W., “Vocational education and training: Issues for a thematic
review”, OECD 2006.
124. OECD, “Human Capital” kapitulli 2, “The Value of People”, fq. 22-37.
https://www.oecd.org/insights/37967294.pdf .
125. OECD/ETF, “SME Policy Index, Western Balkans and Turkey 2016.
Assessing the implementation of the small business act for Europe”, 2016.
126. OECD,“The Well-being of Nations. The role of human and social capital”,
2001.
127. OECD,“The role of national qualifications Systems in promoting lifelong
learning”, 2006.
128. Peter Willis, Stephen McKenzie, Harris Roger, “Rethinking Work and
Learning. Adult and VE for Social Sustainability”, Springer Media, New York, 2009.
183
129. Ponelis Shana R., “Using Interpretive Qualitative Case Studies for
Exploratory Research in Doctoral Studies. A case of information systems research in
small and medium enterprises”, International Journal of Doctoral Studies, volume 10,
2015, (fq. 535- 550).
130. Popovic Katarina, 2014, “The Skills, a Chimera of Modern European Adult
Education”http://www.academia.edu/22874431/The_skills_A_Chimera_of_Modern_
European_Adult_Education_2014_
131. Priest Suellen, “What is social capital and how can vocational education and
traning help develop, it?”, NCVER, Adelaide - Australia, October, 2009.
132. Prosser, CH. A., Quigley, TH. H., “Vocational Education in a Democracy”,
Chicago 1949. Dixhitalizuar në:
https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=coo.31924013105048;view=1up;seq=1
133. Pucci Filippo, “Il Questionario”, Gjendet në:
http://www2.stat.unibo.it/filippucci/statistica%20economica/materiale%20didattico/L'
INDAGINE%20STATISTICA/IL%20QUESTIONARIO.doc
134. Pullumbi Agron, “Study on VET supply and demand in Albania”. Në:
www.eft.europa.eu/web.nsf/pages/Albania
135. Oliveira Sofia, 2015, “Returns to Vocational Education in Portugal”, Artikull
në: Investigaciones de Economia de la Educacion nr. 10, fq. 725-750.
http://repec.economicsofeducation.com/2015madrid/10-37.pdf
136. Rauner Felix, Maclen Rupert, “Handbook of Technical and Vocational
Education and Training Research”, Springer Media, New York 2008.
137. Ryan Paul, “Apprenticeship: between theory and practice, school and
workplace”, Swiss Leading House Working paper no. 64, Octobre 2011.
138. Rzepka Sylvi, “Labor Market Returns to College Education with Vocational
Qualifications”, Ruhr Economic Papers, Nr. 633, Germany, Agust 2016.
139. Schugurensky Daniel, University of Toronto, “History of education, selected
moments of the 20th
century”,
http://schugurensky.faculty.asu.edu/moments/1976dore.html
140. Sandona Luca, “La teoria del capitalel umano e il concetto di persona”,
Quaderni di Teoria nr. 8 – giugno 2009. http://www.cattolici-
liberali.com/pubblicazioni/libri/QuaderniDiTeoria/2009/n.8-2009.pdf
141. Siala Mohamed, Ammar Nehed Ben, “Vocational and General Education of
Girls and Boys in Tunisia: The effects of income and parental education”, Euroasian
Journal of Social Sciences, 2 (1), 2014, fq.11-19.
142. Stake Robert, “Case Studies” Kapitull nr. 5 në: “Strategies of qualitative
inquiry” të N. K. Denzin & Y. S. Lincoln, Sage publishing, 2005. Gjendet në:
https://www.sfu.ca/~palys/Stake2003-CaseStudies.pdf
143. Strathdee Rob, , “Vocational Education and Training and Social Capital in
New Zealand”, Journal of Vocational Education and Training, Vol. 55, Nr. 1, 2003,
fq. 65- 84.
144. Swisscontact, “Skills for Jobs”, Tiranë 2016, idmalbania.org/wp-
content/uploads/2016/05/JobSkills-EN-web.pdf
184
145. Strawinski Pawel, Bronitowska Paulina, Majchrowska Aleksandra, “Returns
to Vocational Education, evidence from Poland”, University of Warsaw, Faculty of
Economic Sciences, Working Papers no. 16/2016 (207).
146. Thorsen Sigur Moskvil, Master Thesis, “The spread of National
Qualifications Frameworks”, University of Oslo, Faculty of Education, 2014. Gjendet
në: https://www.duo.uio.no/bitstream/handle/10852/41288/Master-thesis-
final.pdf?sequence=1
147. Tuck Ron, “An Introductory Guide to National Qualifications Frameworks:
Conceptual and practical issues for Policy makers”, ILO, Geneva, 2007.
148. Urdhër nr. 191, dt.08.09.2016, “Për ngritjen e sistemit të gjurmimit për
nxënësit e diplomuar në AFP”
149. Vendim nr. 321, dt. 21.04.2011, “Për Krijimin e Agjensisë Kombëtare të
Arsimit, Formimit Profesional dhe Kualifikimeve”.
150. Udhëzim nr.12, dt. 09.03.2015, “Për llojin, përmbajtjen dhe dhënien e
dokumentave të certifikimit në AP”.
151. Udhëzimi nr. 27, dt. 06.09. 2010 – “Për vlerësimin në arsimin profesional”
152. Udhëzimi nr. 134, dt. 05.04. 2013 –“Për përdorimin e fondeve të shkollave të
AP-së”
153. Udhëzimi nr. 21, dt. 09.07. 2014 –“Për transferimet e nxënësve në shkollat e
AP-së”
154. Udhëzimi nr. 18, dt. 19.05. 2015 –“Për pranimet e nxënësve në shkollat e
AP-së”
155. Xhumari Merita, Dibra Sidita, “Mapping of VET education policies and
practices for social inclusion and social cohesion in the Western Balkans, Turky and
Israel. Albania”, Turin, 2013.
https://ec.europa.eu/epale/sites/epale/files/mapping_of_vet_educational_policies_and_
practicies_for_social_inclusion_and_social_cohesion_country_report_albania.pdf
156. Walker Ian, Zhu Yu, “The returns to education. Evidence from the labour
force surveys”, University of Warwick/Coventry, Research Report RR313, November
2001.
157. West John, “The evolution of Europian Union Policies on Vocational
Education and Training”, University of London, LLAKES Research Paper nr. 34,
2012.
158. Willis Peter, McKenzie Stephen, Harris Roger, (2009). “Rethinking Work and
Learning. Adult and Vocational Education for Social Sustainability”, Springer
Media, 2009.
Të dhëna nga portalet
http://www.akafp.gov.al/
https://arsimi.gov.al/
http://www.cedefop.europa.eu/en
https://ei-ie.org/en/
https://europa.eu/european-union/index_en
185
http:// www.etf.europa.eu/web.nsf/pages/home
https://www.european-agency.org/projects/vet
https://www.eqavet.eu/
https://www.giz.de/en/html/about_giz.html
http://www.oecd.org/
https://www.iza.org/en/research
http://www.qbz.gov.al/
http://www.instat.gov.al/
https://www.socialcapitalresearch.com
http://www.stateofmind.it/
http://www.swisscontact.org/en/country/albania/home.html
http://www.vet.al/
SHTOJCAT:
1. Deklarata e Kopenhagës
Deklarata e Ministrave Evropian të AFP-së dhe e Komisionit Europian,
mbledhur në Kopenhagë më 29 dhe 30 nëntor 2002,
mbi bashkëpunimin e zgjeruar në fushën e Arsimit dhe Formimit Profesional.
“Deklarata e Kopenhagës”
Gjatë viteve, bashkëpunimi në nivel evropian për arsimin dhe formimin profesional ka
ardhur duke luajtur një rol vendimtar në krijimin e shoqërisë evropiane të së ardhmes.
Zhvillimet ekonomike dhe sociale në Evropë gjatë dekadës së fundit kanë nënvizuar
gjithnjë e më shumë nevojën për një dimension evropian në fushën e arsimit dhe formimimit
profesional. Për më tepër, kalimi drejt një ekonomie të bazuar në dije të aftë për një rritje të
qëndrueshme ekonomike me vende pune më të mira dhe me një kohezion më të madh
shoqëror, sjell sfida të reja në zhvillimin e burimeve njerëzore.
Zgjerimi i Bashkimit Evropian shton një dimension të ri dhe një numër sfidash,
mundësish dhe kërkesash për punën në fushën e arsimit dhe formimit profesional. Është
veçanërisht e rëndësishme që shtetet që kërkojnë të jenë anëtare të Bashkimit duhet që, qysh
nga fillimi të integrohen si partnerë në bashkëpunimin e ardhshëm për nismat e arsimit dhe
formimit në nivel evropian.
Zhvillimi i njëpasnjëshëm i programeve evropiane të arsimit dhe trajnimit ka qenë një
faktor kyç për përmirësimin e bashkëpunimit në nivel evropian.
Deklarata e Bolonjës për arsimin e lartë në qershor 1999 shënoi vendosjen e një
bashkëpunimi të ri evropian në këtë fushë.
Këshilli Europian i Lisbonës në mars të vitit 2000 e njohu rolin e rëndësishëm të
arsimit si pjesë integrale të politikave ekonomike dhe sociale, si instrument për forcimin e
fuqisë konkurruese të Evropës në mbarë botën dhe si garanci për sigurimin e kohezionit të
shoqërive tona dhe zhvillimin e plotë të qytetarëve. Këshilli Evropian caktoi objektivin
strategjik për Bashkimin Evropian për t'u bërë ekonomia më dinamike në botë e bazuar mbi
dijen. Zhvillimi i arsimit dhe formimit profesional të cilësisë së lartë është një pjesë
186
thelbësore dhe integrale e kësaj strategjie, veçanërisht në drejtim të promovimit të përfshirjes
sociale, kohezionit, lëvizshmërisë, punësimit dhe konkurrueshmërisë.
Raporti mbi "Objektivat e Ardhshëm Konkret të Sistemeve të Arsimit dhe Trajnimit",
miratuar nga Këshilli Europian i Stokholmit në mars 2001, identifikoi fusha të reja për
veprime të përbashkëta në nivel evropian me synim arritjen e objektivave të vendosura në
Këshillin Europian të Lisbonës. Këto fusha bazohen në tre objektivat strategjike të raportit;
përmirësimin e cilësisë dhe efektivitetit të sistemeve të arsimit dhe trajnimit në Bashkimin
Evropian, lehtësimin e qasjes për të gjithë në këto sisteme dhe hapjen e tyre ndaj botës.
Në Barcelonë, në mars të vitit 2002, Këshilli Europian miratoi Programin e Punës për
ndjekjen e Raportit të Objektivave duke bërë thirrje që arsimi dhe trajnimi evropian të kthehej
në një referencë cilësore botërore deri në vitin 2010. Për më tepër, ajo bëri thirrje për veprime
të mëtejshëm për të prezantuar instrumentat që do të siguronin transparencën e diplomave dhe
kualifikimeve, duke përfshirë promovimin e veprimeve të ngjashme me proçesin e Bolonjës,
por të përshtatura në fushën e arsimit dhe formimit profesional.
Në përgjigje të mandatit të Barcelonës, Këshilli i Bashkimit Evropian (Ministrat e
Arsimit, Rinisë dhe Kulturës) miratoi më 12 nëntor 2002 një rezolutë mbi bashkëpunimin e
zgjeruar në fushën e arsimit dhe formimit profesional. Kjo rezolutë u bën thirrje Shteteve
Anëtare dhe Komisionit, brenda kuadrit të përgjegjësive të tyre, që të përfshijnë vendet
kandidate dhe vendet e EFTA-EEA, si dhe partnerët social, në promovimin e një
bashkëpunimi më të zgjeruar në arsimin dhe formimin profesional.
Strategjitë mbi të nxënin gjatë të gjithë jetës dhe lëvizshmërinë e punëtorëve janë
thelbësore për të promovuar punësueshmërinë, qytetarinë aktive, përfshirjen sociale dhe
zhvillimin personal. Zhvillimi i një Europe të bazuar në njohuri dhe sigurimi se tregu
evropian i punës është i hapur për të gjithë janë sfida të mëdhaja për sistemet e arsimit dhe
formimit profesional në Evropë dhe për të gjithë aktorët e përfshirë në to. E njëjta gjë vlen
edhe për nevojën që këto sisteme kanë që të përshtaten vazhdimisht me zhvillimet e reja dhe
me ndryshimin në kërkesat e shoqërisë. Një bashkëpunim më i fortë për çështjet e arsimit dhe
formimit profesional do të jetë një kontribut i rëndësishëm për të garantuar një zgjerim të
suksesshëm të Bashkimit Evropian dhe përmbushjen e objektivave të identifikuara nga
Këshilli Evropian në Lisbonë. Cedefop dhe ETF janë organe të rëndësishme për mbështetjen
e këtij bashkëpunimi.
Prioritetet kryesore të mëposhtme do të ndiqen përmes bashkëpunimit të zgjeruar në
fushën e arsimit dhe formimit profesional:
Në bazë të këtyre prioriteteve synojmë të rrisim bashkëpunimin vullnetar në fushën e arsimit
dhe formimit profesional, në mënyrë që të promovojmë besimin e ndërsjellë, transparencën
dhe njohjen e kompetencave dhe kualifikimeve, duke krijuar kështu një bazë për rritjen e
lëvizshmërisë dhe lehtësimin e qasjes ndaj të nxënit gjatë gjithë jetës.
Dimensioni europian
Forcimi i dimensionit evropian në arsimin dhe formimin profesional me qëllim për të
përmirësuar bashkëpunimin, për të lehtësuar dhe promovuar lëvizjen e njerëzve dhe
për të zhvilluar bashkëpunimin ndërinstitucional, partneritetin dhe iniciativa të tjera, të
gjitha me qëllim rritjen e profilit të hapsirës europiane për arsimin dhe formimin
profesional në një kontekst ndërkombëtar në mënyrë që Europa të njihet si referencë
botërore për nxënësit.
187
Transparenca, informimi dhe udhëheqja
Rritja e transparencës në arsimin dhe formimin profesional nëpërmjet zbatimit dhe
racionalizimit të mjeteve dhe rrjeteve të informimit, duke përfshirë në një kornizë të
vetme instrumentat ekzistues siç janë CV-ja evropiane, çertifikata dhe shtojcat e
diplomave, korniza e përbashkët evropiane e referencës për gjuhët dhe EUROPASS.
Forcimi i politikave, sistemeve dhe praktikave që mbështesin informacionin,
udhëzimin dhe këshillimin e Shteteve Anëtare, në të gjitha nivelet e arsimit, trajnimit
dhe punësimit, veçanërisht në çështjet që kanë të bëjnë me qasjen ndaj arsimit, qasjen
ndaj AFP-së, transferimin dhe njohjen e kompetencave dhe kualifikimeve, me qëllim,
për të mbështetur lëvizjen profesionale dhe gjeografike të qytetarëve në Evropë.
Njohja e kompetencave dhe kualifikimeve:
Duke hetuar sesi transparenca, krahasueshmëria, transferueshmëria dhe njohja e
kompetencave dhe / ose kualifikimeve ndërmjet vendeve të ndryshme dhe në nivele të
ndryshme, mund të nxitet dhe të promovohet duke zhvilluar nivele referimi, parime të
përbashkëta për certifikim dhe masa të përbashkëta, duke përfshirë sistemin e
transferimit të kredive për arsimin dhe formimin profesional.
Rritja e mbështetjes për zhvillimin e kompetencave dhe kualifikimeve në nivel
sektorial, duke përforcuar bashkëpunimin dhe bashkërendimin veçanërisht duke
përfshirë partnerët socialë. Disa iniciativa në baza komunitare, dypalëshe dhe
shumëpalëshe, duke përfshirë ato që tashmë janë identifikuar në sektorë të ndryshëm,
duke synuar kualifikimet e pranuara reciprokisht, ilustrojnë këtë lloj qasje.
Zhvillimi i një sërë parimesh të përbashkëta në lidhje me miratimin e të nxënit
joformal dhe informal me qëllim për të siguruar një të përputhshmëri më të madhe
midis qasjeve në vende të ndryshme dhe në nivele të ndryshme.
Sigurimi i cilësisë
Promovimi i bashkëpunimit në sigurimin e cilësisë me fokus të veçantë në
shkëmbimin e modeleve dhe metodave, si dhe të kritereve dhe parimeve të
përbashkëta për cilësinë në arsimin dhe formimin profesional.
Duke i kushtuar vëmendje nevojave të mësimdhënësve dhe instruktorëve brenda të
gjitha formave të arsimit dhe formimit profesional.
Parimet e mëposhtme do të mbështesin bashkëpunimin e zgjeruar në arsimin dhe
formimin profesional:
Bashkëpunimi duhet të bazohet në objektivin e vitit 2010, të përcaktuar nga Këshilli
Europian në përputhje me programin e detajuar të punës dhe ndjekjen e raportit të
Objektivave për të siguruar koherencë me objektivat e përcaktuara nga Këshilli i
Bashkimit Evropian.
Masat duhet të jenë vullnetare dhe kryesisht të zhvilluara përmes bashkëpunimit nga
poshtë-lart.
Iniciativat duhet të fokusohen në nevojat e qytetarëve dhe organizatave të
përdoruesve.
Bashkëpunimi duhet të jetë gjithëpërfshirës dhe të përfshijë Shtetet Anëtare,
Komisionin, vendet kandidate, vendet e EFTA-EEA dhe partnerët socialë.
188
Përcjellja e kësaj deklarate duhet të ndiqet si më poshtë për të siguruar një zbatim
efektiv dhe të suksesshëm të një bashkëpunimi të zgjeruar evropian në arsimin dhe
formimin profesional:
Zbatimi i bashkëpunimit në arsimin dhe formimin profesional do të jetë një pjesë e
integruar e raportit të objektivave. Komisioni do të pasqyrojë këtë qasje të integruar
në raportimin e saj në Këshillin e Bashkimit Evropian.
Grupi punues ekzistues i Komisionit, i cili do t'i jepet një status i ngjashëm me atë të
grupeve punuese në kuadër të raportit të objektivave, në të ardhmen, duke përfshirë
Shtetet Anëtare, vendet e EFTA-EEA, vendet kandidate dhe partnerët socialë
evropianë, do të vazhdojë të punojë në mënyrë që të sigurohet zbatim dhe koordinim
efektiv për bashkëpunimim të zgjeruar në fushën e arsimit dhe formimit profesional.
Takimet jozyrtare të Drejtorëve të Përgjithshëm për Arsimin dhe Formimin
Profesional, të cilat kanë kontribuar në nisjen e kësaj iniciative në Bryzh 2001, do të
luajnë një rol të rëndësishëm në përqëndrimin dhe zhvillimin e punës në vijim.
Brenda këtij kuadri, fokusi fillestar deri më 2004 do të jetë në fusha konkrete ku
tashmë është duke punuar, si shembull zhvillimi i një kornize të vetme mbi
transparencën, transferimi i kredive në arsimin dhe formimin profesional dhe
zhvillimin e mjeteve të cilësisë. Fusha të tjera, do të jenë udhëzimi mbi të nxënit gjatë
të gjithë jetës, mësimi joformal dhe trajnimi i mësuesve dhe instruktorëve të arsimit
dhe formimit profesional. Komisioni do të përfshijë progreset në këto veprime në
raportin e përmendur në paragrafin 1.
Ministrat përgjegjës për arsimin dhe forimin profesional dhe Komisionin Evropian kanë
konfirmuar domosdoshmërinë për të ndërmarrë objektivat dhe prioritetet për veprimet e
përcaktuara në këtë deklaratë dhe për të marrë pjesë në kornizën për një bashkëpunim të
zgjeruar në arsimin dhe formimin profesional. Një takim në dy vjet do të mbahet për të
shqyrtuar përparimin dhe për të dhënë këshilla mbi përparësitë dhe strategjitë404
.
2. Nivelet e Kornizës Europiane të Kualifikimeve
Më poshtë po paraqesim një tabelë të përpunuar nga autori bazuar mbi të dhënat e “Quadro
Europeo per le Qualifiche”, që përshkruan në mënyrë më të detajuar si funksionon Korniza
Europiane e Kualifikimeve.
NJOHURI AFTESI KOMPETENCA
Njohuritë janë
praktike ose teorike
Aftësitë janë konjitive ose
praktike
Kompetencat përshkruhen
në terma të përgjegjësisë dhe
autonomise
Niv
eli
1
Rez
ult
atet
e
të
nxën
it
janë Njohuri bazë të
përgjithshme
Aftësi bazë të nevojshme
për të kryer veprimtari
dhe detyra të thjeshta
Punë ose studim, nën
mbikqyrje, në një kontekst të
strukturuar
404
European Commission, “The Copenhagen Declaration on European cooperation in vocational education
and training”, Copenhagen 29-30 November 2002.
http://www.cedefop.europa.eu/files/copenahagen_declaration_en.pdf
189
Niv
eli
2
Rez
ult
atet
e t
ë
nxën
it j
anë Njohuri bazë
praktike në një
kontekst pune ose
studimi
Aftesi konjitive dhe
praktike bazë per të
zgjidhur detyra dhe
probleme me instrumenta
dhe rregulla të thjeshta
Punë ose studim nën
mbikëqyrje më pak
autonomi
Niv
eli
3
Rez
ult
atet
e
të
nxën
it j
anë
Njohuri faktesh,
parimesh, procesesh
të përgjithshme, në
një kontekst pune ose
studimi
Një sërë aftësish konjitive
dhe praktike të nevojshme
për të zgjidhur probleme
duke aplikuar metoda,
instrumenta dhe
informacion bazë
Marrja e përgjegjësisë për të
përfunduar detyra në punë
ose në studim. Përshtatja e
sjelljes në varësi të
rrethanave për të zgjidhur
probleme.
Niv
eli
4
Rez
ult
atet
e t
ë nxën
it
janë
Njohuri praktike dhe
teorike në një
kontekst të gjërë në
punë ose në studim
Një sërë aftësish konjitive
dhe praktike të nevojshme
për të zgjidhur probleme
specifike në fushën e
punës apo studimeve
Aftësi për tu menaxhuar në
mënyrë autonome në një
kontekst pune ose studimi.
Të kryesh punën rutinë të të
tjerëve duke marrë përsipër
një lloj përgjegjësie për
vlerësimin e punës apo
studimeve
Niv
eli
5
Rez
ult
atet
e t
ë nxën
it
janë
Njohuri teorike dhe
praktike të
specializuara, në një
kontekst pune apo
studimi dhe I
vetëdijshëm për
limitet e këtyre
njohurive
Një sërë aftësish
shteruese, konjitive dhe
praktike të nevojshme për
të dhënë zgjidhje krijuese
për probleme abstrakte
Të dish të menaxhosh dhe të
kryesh aktivitete në punë
dhë studim të cilat janë në
ndryshim të papritur. Të
ekzaminosh dhe të zhvillosh
aftësitë vetjake dhe të të
tjerëve
Niv
eli
6
Rez
ult
atet
e t
ë nxën
it j
anë
Njohuri të avancuara
ne një fushë studimi
apo pune, të cilat
prezupozojnë një
kuptueshmëri kritike
të teorive dhe
parimeve
Aftësi të avancuara, që
tregojnë zotësim dhe
inovacion të nevojshëm
për të zgjidhur probleme
komplekse në një fushë të
specializuar studimi apo
pune
Të menaxhosh aktivitete ose
projekte, tekniko-
profesionale komplekse
duke marrë përsipër
përgjegjësi vendimmarrëse
në nja punë apo fushë
studimi. Të marrësh
përgjegjësinë për të drejtuar
zhvillimin profesional të
individëve ose grupeve
Niv
eli
7
Rez
ult
atet
e t
ë
nxën
it j
anë
Njohuri të
specializimit të lartë,
në një fushë të
caktuar pune ose
studimi
Aftësi të specializuara, të
orjentuara drejt zgjidhjes
së problemeve, duke
integruar njohuritë të
fituara në kontekste të
ndryshme
Të drejtosh dhe
transformosh kontekste të
punës ose të studimit
komplekse që kërkojnë qasje
të reja strategjike
190
Niv
eli
8
Rez
ult
atet
e t
ë nxën
it
janë
Njohurite më
avangard në një
fushë studimi apo
pune
Aftësite dhe teknikat më
të avancuara dhe të
specializuara të
nevojshmë për të zgjidhur
probleme komplekse të
kërkimit dhe inovacionit
Të tregosh autoritet efikas,
aftësi rinovimi, autonomi të
studuesit dhe profesionistit
dhe impenjim në zhvillimin
e ideve dhe proceseve të reja
në kontekstin e punës, të
studimit dhe kërkimit
3. Lista kombëtare e profesioneve
Profesioni, në kuptimin e thjeshtë përfaqëson veprimtarinë kryesore të njeriut në një fushë të
prodhimit, të kulturës etj., e cila kërkon një shkallë të caktuar dijesh e shprehjesh, përgatitjeje
dhe përvoje. Përshkrimi i profesionit, përcakton se cilat janë funksionet, detyrat dhe
përgjegjësitë e nevojshme që duhen për të realiziuar këtë profesionin në vendin e punës. Si
model për përpunimin e listës kombëtare të profesioneve në vend, ka shërbyer klasifikimi
ndërkombëtar standart ISCO-08, i përpunuar nga ILO. Ai përdor dy koncepte bazë.
Së pari profesioni është një tërësi e llojeve të punës që kanë ngjashmëri midis tyre.
Lloji i punës në ISCO-08 është përcaktuar si një tërësi detyrash dhe funksionesh që
një person i kryen apo është ngarkuar për t’i kryer405
.
Së dyti, kompetenca është përcaktuar si aftësia e individit për të kryer funksionet dhe
detyrat e një lloji pune të dhënë406
.
Mbështetur në konceptin për kompetencën, të gjitha profesionet janë grupuar në katër
nivele:
Niveli I i kompetencës: Profesionet në nivelin e parë të kompetencave kërkojnë
realizimin e një tërësie detyrash fizike rutinë dhe të thjeshta që kërkojnë
angazhimin e duarve. Shumë profesione në këtë nivel kërkojnë forcë fizike dhe
qëndrueshmëri. Për një performancë kompetente kërkohet përfundimi i të paktën
arsimit fillor dhe për disa profesione edhe një periudhë e shkurtër trajnim
nëpërmjet punës.
Niveli II i kompetencës: Niveli i dytë përfshin profesione, për të cilat kërkohet arsim
profesional përkatës. Shpesh është e nevojshme një periudhë formimi në punë e
sipër, që mund të marrë edhe trajtën e çirakërisë. Kjo eksperiencë pune mund t’i
shtohet arsimit formal ose ta zëvendësojë atë pjesërisht e nganjëherë plotësisht.
Profesionet në nivelin e dytë të kompetencave kërkojnë realizimin e një tërësie
detyrash që kanë të bëjnë me përdorimin e makinerive. Profesionet e klasifikuara
në nivelin e dytë përfshijnë, drejtues autobusi, sekretarë, llogaritarë, rrobaqepës,
elektricistë, automekanikë, etj.
405
ILO, 2012, “International Standard Classification of Occupations.(structure, group definitions and
correspondence tables), ISCO 08”, fq. 11
www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@dgreports/@dcomm/@publ/documents/publication/wcms_172572.pdf 406
AKAFPK, “Broshurë Informative nr. 2”, fq. 23, Tiranë 2009 www.akafp.gov.al
191
Niveli III i kompetencës: Niveli i tretë përfshin profesione, për të cilat kërkohen
njohuri teknike dhe përvojë në një ose më shumë fusha të dijeve natyrore, shoqërore
ose humanitare. Detyrë kryesore për këto profesione është kryerja e punëve
teknike, të lidhura me zbatimin e koncepteve dhe të metodikave te punës në fushat
e mësipërme. Profesionet në nivelin e tretë të kompetencave, përfshijnë
realizimin e detyrave komplekse praktike dhe teknike. Kryesisht, këto kompetenca
përfitohen si rezultat i studimeve në institucione të arsimit të lartë, (jo të nivelit
universitar), për një periudhë 1-3 vjet. Profesionet e klasifikuara në këtë nivel
përfshijnë menaxherë, teknikë në laboratorët mjekësore, sekretarë ligjorë, etj.
Niveli IV i kompetencave: Niveli i katërt përfshin profesione, që kërkojnë nivel
të lartë të kompetencës profesionale dhe të përvojës në fusha te dijeve
natyrore, humanitare ose shoqërore. Profesionet në këtë nivel të kompetencave,
përfshijnë realizimin e detyrave që kërkojnë vendimmarrje dhe zgjidhje të
problemeve komplekse në një fushë të specializuar. Njohuritë dhe shprehitë e
kërkuara në nivelin e katërt të kompetencave, përfitohen si rezultat i studimeve në
institucione të arsimit të lartë, për një periudhë 3-6 vjet. Profesionet e klasifikuara në
nivelin e katërt përfshijnë, inxhinierë, mësues të shkollave të mesme, mjekë,
analistë kompjuteri, etj407
.
Përshkrimi i profesionit përbëhet prej këtyre elementeve:
Emërtimit të profesionit dhe kodi përkatës në listën kombëtare të profesioneve.
Nivelit të kompetencës (janë katër nivele kompetence bazuar në ISCO-08).`
Përshkrimit përmbledhës së profesionit duke iu referuar industrisë në të cilën
zhvillohet.
Përshkrimit të funksioneve dhe detyrave që përbëjnë profesionin.
Kërkesave për punësim.
Informacionit shtesë.
Po japim një shembull të përshkrimit të profesioneve.
Emërtimi i profesionit: Punëtor ndërtimi
Kodi i profesionit: 711
Niveli i kompetencës: II
Përshkrimi i profesionit: Punëtori i ndërtimit ndërton, mirëmban dhe riparon
ndërtesat dhe struktura të tjera që nga themelet duke përdorur teknika dhe
materiale tradicionale apo moderne ndërtimi. Ai mund të punësohet në kompani
të ndryshme me aktivitet ndërtimi apo të vetëpunësohet
Funksioniet e profesionit: Punëtori i ndërtimit kryen këto funksione; analizon
projektin dhe specifikimet teknike të objektit; siguron bazën e nevojshme
materiale; ndërton dhe riparon mure dhe strukturat e tjera të ndërtimit me tullat,
gurë dhe materiale të ngjashme; mbulon muret me llac, baltë apo materiale të
tjera; kryen punime izolimi në ndërtesa; realizon detyra të tjera të ngjashme etj.
Kërkesat për punësim: zakonisht kërkohet përfundimi i një shkolle profesionale
në këtë fushë; të jetë mbi 18 vjec; të jetë i aftë fizikisht dhe mendërisht.
Informacion shtesë: Një individ mund të hyjë në profesion si ndihmës punëtor.
407
AKAFPK, “Broshurë Informative nr. 5”, fq. 240-243, Tiranë 2009 www.akafp.gov.al
192
Me eksperiencë dhe me kualifikim shtesë mund të kalojë në nivelin punëtor i
kualifikuar. Për të zhvilluar aktivitet privat në këtë fushë, ndërtuesit të banesave i
duhet licenca për ushtrim aktiviteti si person fizik apo juridik.
Shembuj të profesioneve në këtë grup: ndërtues banese, murator dhe suvatues;
puntor i izolimeve; bojaxhi; shtrues pllakash, etj.
4. Nivelet e Kornizës Shqiptare të Kualifikimeve
Tabelat më poshtë, të përpunuara nga autori, përshkruajnë, në mënyrë të detajuar
funksionimin dhe nivelet e KSHK408
.
ARSIMI I PËRGJITHSHËM
ARSIM PROFESIONAL
FORMIM POFESIONAL
8
Doktoraturë (Diplomë universitare
për gradë shkencore)
Programe studimi / Kualifikim
për specialist ekspert (Diplomë
universitare për specializime apo
kualifikime post master)
8
7
Programe studimi Master
(Diplomë universitare)
Programe studimi Kualifikime e
specializime për menaxherë të
lartë dhe për specialist të lartë
(Diplomë universitare
profesionale për kualifikime apo
specializime post Bachelor)
7
6
Programe studimi Bachelor
(Diplomë universitare)
Programe studimi profesionale
Bachelor Kualifikime për
menaxherë dhe për specialistë
(Diplomë universitare)
Kurse specializimi bazuar në
kërkesa profesionale, përftimi
ose përditësimi i njohurive të
reja ose kompetencave më të
gjera. (Certifikatë
profesionale)
6
5
Programe studimi deri në dy vjet
pas arsimit të mesëm
(Diplomë Profesionale)
Programe studimi deri në dy vjet
pas arsimit të mesëm /
Kualifikime për menaxherë të
rinj dhe për teknikë të lartë deri
në dy vjet pas arsimit të mesëm
(Diplomë profesionale)
Kurse për menaxherë,
specialistë dhe teknikë të lartë
sipas niveleve të “Arsimit
Profesional”. (Certifikatë
Profesionale) 5
4
Matura e përgjithshme
(Diplomë e maturës shtetërore)
Programe studimi / Kurse kalimi
(Dëftesë shkollore / certifikatë)
Programe studimi / Kurse
afatmesme (Dëftesë shkollore 3)
Matura profesionale
(Diplomë e Maturës Shtetërore)
Programe studimi.Kurse kalimi
(Dëftesë shkollore / Certifikatë
profesionale)
Kualifikime për mbikëqyrës dhe
për teknikë (Certifikatë
Profesionale)
Kurse specializimi bazuar në
kërkesa profesionale,përftimi
ose përditësimi i njohurive të
reja ose kompetencave më të
gjera. (Certifikatë për
mbikëqyrës dhe teknikë) 4
3
Programe studimi deri dy vjet në
arsimin e mësëm Kurse
afatmesme (Dëftesë shkollore 2
Programe studimi/ Trajnimi deri
dy vjet për punëtor të kualifikuar
(dëftesa shkollore / Certifikatë
profesionale)
Kurse për punëtor të kualifikuar
(Certifikatë për punëtor të
kualifikuar) 3
408
Tabelat të përpunuara në bazë të shtojcës 2 të ligjit nr. 10247, dt. 04. 03. 2010, “Per Kornizën Shqiptare të
Kualifikimeve”
193
2
Programe studimi 2 vjet në
arsimin e mesëm/ Kurse
afatmesme
(Dëftesë shkollore 1)
Program studimi / trajnim 2 vjet,
për ndihmë ose punëtor gjysmë të
kualifikuar
(Dëftesë shkollore / Certifikatë
profesioanle)
Kurse Formimi / Trajnimi për
ndihmës dhe punëtor gjysmë të
kualifikuar (Certifikatë për
ndihmës ose punëtor gjysmë të
kualifikuar) 2
1 KUALIFIKIMET MINIMALE PËR HYRJE NË PUNË OSE JETË SHOQËRORE (Dëftesë Lirimi) 1
NJOHURI AFTESI KOMPETENCA
Njohuritë janë praktike
ose teorike
Aftësitë janë konjitive ose
praktike
Kompetencat përshkruhen në
terma të përgjegjësisë dhe
autonomise
Niv
eli
Niv
eli
1
Rez
ult
atet
të m
ësu
arit
jan
ë Njohuri bazë të
përgjithshme
Aftësi bazë të nevojshme për të
kryerjen e detyrave të thjeshta
Të punuarit ose të studiuarit, nën
mbikqyrje të drejtpërdrejt brenda
një kuadri të strukturuar
Niv
eli
2
Rez
ult
atet
të m
ësu
arit
jan
ë Njohuri bazë faktike një
fushë pune ose studimi
Aftesi bazë njohëse dhe
praktike per të zgjidhur detyra
dhe probleme rutinë duke
përdorur mjete dhe rregulla të
thjeshta
Të punuarit ose të studiuarit nën
mbikëqyrje, me pavarësi të
caktuar
Niv
eli
3
Rez
ult
atet
të m
ësu
arit
jan
ë
Njohuri mbi faktet,
parimet, proceset dhe
konceptet e përgjithshme,
në një fushë pune ose
studimi
Një sërë aftësish njohëse dhe
praktike që nevojiten për të
zgjidhur probleme duke
aplikuar metoda, instrumenta
dhe informacion bazë
Marrja e përgjegjësisë për kryerjen
e detyrave në punë e studim.
Përshtatje në rrethana të caktuara
për zgjidhjen e probleme.
Niv
eli
4
Rez
ult
atet
e t
ë
mës
uar
it j
anë
Njohuri teorike e faktike
në një kontekst të gjërë në
një fushë pune ose
studimi
Një sërë aftësish njohëse dhe
praktike që nevojiten për të
zgjidhur probleme të vecanta në
një fushë pune apo studimi
Vetëmenaxhim në një kontekst
pune ose studimi, të parashikuar.
Mbikëqyrje të punës rutinë të të
tjerëve duke marrë përsipër një lloj
përgjegjësie për vlerësimin dhe
përmirësimin e punës apo
studimeve
Niv
eli
5
Rez
ult
atet
e t
ë
mës
uar
it j
anë
Njohuri teorike dhe
faktike të specializuara,
në një kontekst pune apo
studimi dhe i vetëdijshëm
për limitet e këtyre
njohurive
Një sërë aftësish njohëse dhe
praktike gjithëpërfshirëse që
nevojiten për të zgjidhur në
mënyrë krijuese problemet
Menaxhim dhe mbikëqyrje në
kuadrin e veprimtarive të të punës
ose studimt në situate të
ndryshme. Shqyrtim dhe
përmirësim i aftësive vetjake dhe
të të tjerëve
Niv
eli
6
Rez
ult
atet
e t
ë
mës
uar
it j
anë Njohuri të avancuara ne
një fushë studimi apo
pune, duke përfshirë
analizën kritike të teorive
dhe parimeve
Aftësi të avancuara, që tregojnë
mjeshtëri dhe inovacion të
nevojshëm për të zgjidhur
probleme komplekse në një
fushë të specializuar studimi
apo pune
Menaxhimi i veprimtarive ose
projekteve komplekse teknike
profesionale duke marrë përsipër
përgjegjësi për vendimmarrje në
nja punë apo fushë studimi. Marrje
përgjegjësi për menaxim dhe
zhvillim profesional të individëve
ose grupeve
Niv
eli
7
Rez
ult
atet
të m
ësu
arit
jan
ë
Njohuri shumë të
specializuara në një
fushë të caktuar pune
ose studimi
Aftësi të specializuara për
zgjidhjen e problemeve që
nevojiten për kërkim dhe
inovacione
Menaxhim dhe transformim i
konteksteve të punës dhe studimit
komplekse që kërkojnë përqasje të
reja strategjike
Niv
eli
8
Rez
ult
atet
e
të m
ësu
arit
jan
ë
Njohuri në nivelin më të
avancuar në një fushë
pune apo studimi
Aftësi dhe teknika tepër të
avancuara dhe të specializuara
të nevojshmë për të zgjidhur
probleme kritike në kërkim dhe
inovacion
Të demonstrosh autoritet të plotë,
inovacion, pavarësi, integritet studimor
dhe profesional përkushtim për të
zhvilluar ide dhe procese të reja në
kontekstin më të avancuar te punës, të
studimit dhe kërkimit
194
5. PYETЁSOR: “Vlerësimi i arsimit profesional nga nxёnёsit”
Ky pyetësor ka si qëllim të masë perceptimin dhe vlersimin mbi arsimin profesional të
nxënësve të përfshirë në këtë sistem. Të gjithë të dhënat e këtij pyetësori do të përdoren
vetëm për këtë çështje studimore. Ju lutem përgjigjuni pyetjeve të mëposhtme. Pyetësori
kërkon vetëm tridhjetë minuta kohë për t’u poltësuar.
I. Të dhëna të përgjithshme:
1. Cila është mosha juaj? ________________ vjec
2. Cila është gjinia juaj? Mashkull / Femer
3. Në cilën shkollë jeni regjistruar? _____________________________________
4. Në cilin vit jeni të regjistruar? _______________________________________
5. Në cilin profil jeni të regjistruar? ______________________________________
II. Beckgraund i familjes:
1. A jetoni me prindërit tuaj? Po =1 / Jo=2
nëse Po me kë?
( me të dy prindërit/ vetem me nënën / vetëm me babain/ me asnjë______ )
2. Mundësia juaj ekonomike për të ndjekur shkollën është?
a. shumë e mirë
b. e mirë
c. disi e mirë
d. e keqe
e. shumë e keqe
3. A punojnë prinderit tuaj? Po / Jo
nëse Po, Kush punon?
(të dy janë të punësuar / babai punon / mamaja punon / nuk punon asnjë)
4. Cila është puna e babait tuaj? (PA punë; Puntor; Punë kualifikim të mesme; Punë
kulifikim të lartë; Emigrant)
5. Cila është puna e mamasë tuaj? (PA punë; Puntor ; Punë kualifikim te mesme;
Punë kulifikim të lartë; Emigrant)
6. Cfarë arsimi ka babai juaj?
a. pa arsim
b. 8vjecar
c. shkollë e mesme
d. shkollë e mesme profesionale
e. universitet
f. pas universitar
7. Cfarë arsimi ka mamaja juaj?
a. pa arsim
195
b. 8vjecar
c. shkollë e mesme
d. shkollë e mesme profesionale
e. universitet
f. pas universitar
III. Arsyet e zgjedhjes së arsimit profesional:
1. Cila është arsyeja që zgjodhët arsimin profesional në krahasim me arsimin e mesëm të
përgjithshëm?
a. për të fituar aftësi që do të ndihmojnë në karrierën time
b. të fitojë më shumë para në të ardhmen
c. të rrisë shanset për të gjetur një punë
d. pritshmëritë e familjes
e. të risë aftësitë konkuruese për në tregun europian të punës
f. tjetër________________________________________
2. Kush ju ka ndihmuar në zgjëdhjen tuaj?
a. ndihma dhe këshilla e miqëve
b. ndihma dhe keshilla e familjes
c. vet
d. të tjerë__________________
3. Cila është arsyeja që zgjodhët këtë shkollë profesionale?
a. distanca nga shtëpia
b. emri i mire i shkollës
c. më pëlqen programi që zhvillohet në shkollë
d. mundësi punësimi në të ardhmen
e. kosto e ulet për studime
f. lehtësi për tu pranuar në universitet
g. të kualifikon dhe të bën më konkurues për tregun e punës
4. A keni qënë në djeni për këtë shkollë para se ta zgjidhnit?
a. Po, kam qënë në djeni
b. Jo, nuk dija gjë për këtë shkollë
c. Më informuan
d. Tjetër___________________________
5. A do ja këshilloje ndonjë miku ndjekjen e kësaj shkolle? Po / Jo
6. Cili është menidimi juaj për shkollat profesionale?
a. mendim pozitiv
b. mendim negative
c. i pavendosur
7. Cfarë përmirësimesh duhet të bëhen në arsimin profesional?
a. përmirësim të kurrikulave
b. përmirësim i klasave dhe laboratoreve me mjete
c. organizim i më shumë praktikave
d. tjeter____________________
196
8. A duhet një reklamim më i mirë për shkollat profesionale në mënyrë që ti kushtohet
vëmendja e duhur?
a. Po
b. Jo
c. Tjetër________________
IV. Eksperienca në shkollë:
1. A ju pëlqen profili që keni zgjedhur?
a. Po
b. Jo
c. Tjetër___________________
2. A jeni të kënaqur me zgjedhjen e kësaj shkolle?
a. Shumë
b. Pak
c. Aspak
3. A mendoni se shkolla profesionale është më e mirë sesa gjimnazi?
a. Po
b. Jo
c. Tjetër______
4. A e realizon shkolla formimin e përgjithshëm si në gjimnaz krahas formimit
profesional?
a. Po
b. Jo
c. Tjetër______________
5. Si mendoni se është mësimdhënia në këtë shkollë?
a. e lartë
b. mesatare
c. e ulët
6. Si janë marrëdhëniet tuaja me mësuesit?
a. shumë të mira
b. të mira
c. aspak të mira
7. A mendoni se është e arsyeshme (e drejtë) shpërndarja e lëndëve gjatë vitit akademik?
a. Po
b. Jo
c. Tjetër________________
8. Si ju duket dita e përditëshme në shkollë?
a. shumë e ngarkuar dhe stresuese
b. e ngarkuar dhe stresuese
c. deri diku e ngarkuar dhe stresuese
d. e lehtë dhe pa shumë strese
197
e. shumë e lehtë dhe fare pa strese
f. nuk e di/pa pergjigje
9. A jeni të kënaqur nga shërbimi i ofruar nga shkolla në lidhje me organizimin, kriteret
e shpërndarjes në klasa, pritjen në vitin e parë?
a. i pakënaqur
b. pak i kënaqur
c. mjaftueshëm i kënaqur
d. i kënaqur
10. Mesatarisht sa orë në ditë shpenzoni për të studiuar?
a. deri 1 orë në ditë
b. 1-2 orë në ditë
c. 2-3 orë në ditë
d. 3-4 orë në ditë
e. nuk e di/pa përgjigje
11. A e ndjeni veten të kënaqur nga resultatet që keni arritur në shkollë?
a. Po
b. Jo
c. Tjetër_________________
12. Cili është niveli mesatar i notave të aritura në shkollë?
a. deri në ___________________ 5-6 / 7 / 8 / 9
13. Arritja e rezultateve të larta në shkollë janë të rëndësishme?
a. për veten
b. për familjen
c. për punën në të ardhmen
14. Sa presion ju bëjnë prindërit për të patur rezultate të larta në shkollë?
a. Shumë
b. Mesatarisht
c. Pak
d. Aspak
V. Aspiratat dhe planet për të ardhmen:
1. Cilat janë planet tuaja për të ardhmen?
a. planifikim për të kërkuar punë
b. vazhdim i universitetit
c. kujdesje ndaj familjes
d. punë në biznesin e familjes
e. emigrim
2. A mendon se po përgatitësh për të vazhduar studimet universitare pas përfundimit të
shkollës?
a. Po
b. Jo
198
c. Tjetër_______________
3. A mendoni se keni fituar aftësitë e duhura profesionale për të punuar?
a. Po
b. Jo
c. Tjetër_________
4. A mendon se pas përfundimit të shkollës do të gjesh punë shpejt në profesionin e
zgjedhur?
a. Po
b. Jo
c. Nuk e di/shpresoj
5. Sa i qartë jeni për mënyren si po ndryshon bota e punës?
a. aspak i qartë
b. disi (pak) i qartë
c. mjaftueshëm i qartë
d. i qartë
e. shumë i qartë
6. Sa i qartë jeni për aftësitë që duhet të zhvilloni për të qenë konkurues në tregun e
punës?
a. aspak i qartë
b. disi (pak) i qartë
c. mjaftueshëm i qartë
d. i qartë
e. shumë i qartë
7. Cilat mendoni se janë vështirësitë kryesore në gjetjen e një pune?
a. gjinia
b. dizabiliteti
c. kualifikimi i pakët
d. vazhdimi i shkollës
e. tjetër__________
8. Kur bëni plane për të ardhmen cilat burime informacioni ju ndihmojnë?
a. miqtë
b. familja
c. mësuesit
d. media (tv, revista, internet)
e. zyrat e punës
f. tjetër___________________
Ju falenderojmë për bashkëpunimin
199
6. Formati i intervistës me Drejtorët dhe/ose Nëndrejtorët e shkollave të arsimit
profesional në Vlorë
Shkolla___________
Emer/Mbiemri ____________
Gjinia ___________________
Pozicioni aktual i punes prane kesaj shkolle? _____________
Data
Nr.
Kjo intervistë zhvillohet në kuadër të përgatitjes së një teme doktorature,“Roli i arsimit
profesional në integrimin europian të Shqipërisë”. Intervista ka si qëllim të nxjerrë disa të
dhëna në lidhje me objektivat që kërkohen të arrihen prej studimit. Ne këtë kuadër, ndër të
tjera, synohet të analizohet sesi janë të organizuara dhe si funksionojnë shkollat profesionale
në qytetin e Vlorës. Të gjithë të dhënat do të përdoren vetëm për çështjen studimore në fjalë.
1. Si e vlerësoni cilësinë e shkollës ku punoni?
2. Cilat janë vështirësitë më të mëdha që përballon ajo?
a) A ka infrastrukturën e nevojshme për praktikat profesionale,
b) A ka numrin e mjaftueshëm të instruktorëve me kualifikim dhe eksperiencën e
duhur, c) A ka programe studimi të kërkuara në treg
d) A ka bashkëpunime me shkolla te tjera për shkëmbime experience
e) A ka mbështetje nga donatore vendas apo të huaj?
f) A ka bashkëpunime me bizneset e profileve të shkollës?
3. Sipas mendimit tuaj, cilët janë disa nga aktorët që do të ndikonin në përmirësimin e
arsimit profesional? a) Shteti, b) shkolla, c) familja, d) biznesi e) autoritetet lokale
cfarë duhët të bëjnë më tepër. ?
4. Cili është target grupi i nxënësve që ndjekin këtë shkollë profesionale?
5. A ka përcaktuar institucioni juaj kritere për përzgjedhjen e tyre?
6. Cilët janë faktorët që influencojnë vendimmarrjen e adoleshentëve për zgjedhjen e
shkollës tuaj profesionale?
7. Në bazë të eksperiencës suaj, të rinjtë që regjistrohen në shkollë a informohen rreth
zgjedhjes së profilit profesional që duhet të bëjnë? Cfarë duhet të kenë parasysh kur
zgjedhin?
8. Nga eksperienca juaj, a mund te thoni, sa përqind të përmbajtjes së programeve
mësimore që ndjek një nxënës, e zënë lëndët e profilit professional?
9. Si bëhet përditësimi i tyre?
10. Në shqyrtimin e kurrikulës, sa përqind zënë sugjerimet e specialistëve dhe sa përqind
zënë kërkesat dhe sugjerimet e bizneseve të fushës? Si reflektohen në program nevojat
e target grupit që do të kualifikohet?
11. Mjedisi i shkolles a e mundëson zhvillimin e aftësive praktike tek nxënësit?
a) laboratorët ku zhvillohen praktikat a janë të pajisur me mjetet e nevojshme,
b) instruktorët e praktikave kanë eksperiencën e duhur dhe a janë të përditësuar me
zhvillimet më të reja teknologjike, c) tjetër
12. Sa është periudha e praktikës e panifikuar në kurrikula?
13. Sa instruktorë nga bizneset janë të përfshirë në mësimdhënie në shkollë për lëndët e
formimit professional?
200
14. Profilet mësimore (profesionale) që shkolla ofron a përshtaten me tregun e punës në
qytet?
15. Në cilat prej profileve që shkolla ofron është më e lehtë për të diplomuarit të gjejnë
një punë dhe në cilët është më e vështirë?
16. Sa e rëndësishme mendoni se është për nxënësin tranzicioni për në tregun e punës dhe
cfarë bën shkolla juaj për ta lehtësuar punësimin në përfundim të shkollës?
17. Si i përballoni kostot e shkollës? (p.sh. tregoni nëse pjesa kryesore e të ardhurave
vijnë:
a) nga ministria përkatëse, b) bashkia, c) bizneset apo nga aktivitetet e vet shkollës,
nxënësit/familja, tjetër
18. Në këtë pikë, a mund të thoni nëse shkolla ka ndërmarrë ndonjëherë aktivitete prej të
cilave ka gjeneruar të ardhura?
19. Nëse po, cilët kanë qënë këto aktivitete dhe si janë përdorur të ardhurat? 20. A bashkëpunon shkolla juaj me institucione të tjera?
a) me universitete, shkolla të ngjashme, institucionet e pushtetit vendor, bizneset,
tjetër
21. Nese po pershkruani detaje të këtij bashkëpunimi. 22. Cfarë bëni në mënyrë që të stimuloni bizneset e qytetit per tu angazhuar në proçesin
e zhvillimit të shkollës?
23. A bashkëpunon shkolla juaj me ndonjë shkollë të huaj të ngjashme, nëse po
përshkruani detaje të këtij bashkëpunimi?
24. A njihen diplomat e lëshuara prej kësaj shkolle në vendet e BE-së?
25. Sipas mendimit tuaj, arsimi profesional a mund ti rrisë shanset e punësimit për të
rinjtë edhe në tregun europian?
26. A keni informacion mbi punësimin e nxënësve tuaj të diplomuar?
27. A mban shkolla lidhje me të diplomuarit?
28. Nëse po, si i mbani lidhjet?
Ju falenderoj për përgjigjet dhe ju uroj suksese në punën tuaj!
7. Formati i intervistës me Specialist të arsimit pranë institucioneve vendore në
Vlorë (DAR, Bashki, Qark Prefekturë)
Institucioni___________
Emer/Mbiemri ____________
Gjinia ___________________
Pozicioni aktual i punes prane ketij Institucioni? _____________
Data.
Nr.
Kjo intervistë zhvillohet në kuadër të përgatitjes së një teme doktorature,“Roli i arsimit
profesional në integrimin europian të Shqipërisë”. Intervista ka si qëllim të nxjerrë disa të
dhëna në lidhje me objektivat që kërkohen të arrihen prej studimit. Ne këtë kuadër, ndër të
tjera, synohet të analizohet sesi janë të organizuara dhe si funksionojnë shkollat profesionale
në qytetin e Vlorës. Të gjithë të dhënat do të përdoren vetëm për çështjen studimore në fjalë.
1. Si e vleresoni cilesine e shkolleve profesionale ne qytetin e Vlores?
2. Sipas mendimit tuaj, cilat jane veshtiresite me te medha me te cilat keto shkolla
perballen?
201
3. Cilet jane disa nga faktoret qe do te ndikonin ne permiresimin e arsimit profesional ne
qytetin e Vlores?
4. Cfare sherbimesh ofron institucioni juaj per shkollat e arsimit profesional ne qytet?
Pershkruani natyren dhe masen e ketyre sherbimeve.
5. Ne kuader te politikave qe synojne zhvillimin e AP-se ne vend, cilat jane masat e
ndermarra nga institucioni juaj per te nxitur dhe stimuluar bashkepunimin midis
sektorit privat te punedhenesve dhe shkollave profesionale ne qytet?
6. Cilet jane sektoret me te rendesishem qe ofrojne punesim ne qytetin e Vlores?
7. Sipas mendimit tuaj a jane te pergatitur nxenesit qe diplomohen prej AP-se per t’ju
pershtatur kerkesave te tregut te punes?
8. Nga eksperienca juaj, a mund te thoni, nese mjedisi i shkollave profesionale te qytetit
mundeson zhvillimin e aftesive dhe kompetencave tek nxenesit sipas kerkesave te
tregut te punes?
9. Sa perqind te buxhetit tuaj sherben per te financuar shkollat profesionale?
10. Kryesisht keto financime si shpenzohen prej shkollave?
11. A ka ndermarre institucioni juaj aktivitete te cilat do te promovonin arsimin
profesional tek te rinjte ne shoqeri?
12. Nese po, beni nje pershkrim te shkurter te ketyre iniciativave.
13. A njihen diplomat e leshuara prej shkollave profesionale ne vendet e BE-se?
14. Cfare masash jane ndermarre per te rritur cilesine e arsimit profesional ne qytet sipas
standarteve europiane?
15. Sipas mendimit tuaj, arsimi profesional a mund ti rrise shanset e punesimit per te
rinjte edhe ne tregun europian?
16. Cili eshte mendimi juaj ne lidhje me efektshmerine qe arsimi profesional ofron?
Ju falenderoj për përgjigjet dhe ju uroj suksese në punën tuaj!
8. Formati i intervistës me drejtues Biznesi në Vlorë
Kjo intervistë zhvillohet në kuadër të përgatitjes së një teme doktorature,“Roli i arsimit
profesional në integrimin europian të Shqipërisë”. Intervista ka si qëllim të nxjerrë disa të
dhëna në lidhje me objektivat që kërkohen të arrihen prej studimit. Ne këtë kuadër, ndër të
tjera, synohet të analizohet sesi janë të organizuara dhe si funksionojnë shkollat profesionale
në qytetin e Vlorës. Të gjithë të dhënat do të përdoren vetëm për çështjen studimore në fjalë.
1. Kur është hapur bisnesi që ju drejtoni?
2. Në cilën fushë vepron ai?
3. Sa është numri i të punësuarëve pranë këtij biznesi?
4. Cfarë kriteresh ndjek ky biznes në lidhje me përzgjedhjen e të punësuarëve?
5. Cilat janë aftësitë dhe kompetencat që duhet të zotërojë një individ për të qënë pjësë e
stafit tuaj?
6. Sipas këndvështrimit tuaj, cilat janë mangësitë kryesore tek të rinjtë në punë?
7. Në bazë të aftësive dhe kompetencave të nevojshme për biznesin tuaj, cili do të ishte
lloji i arsimimit më i përshtatshëm për të rinjtë për të fituar këto aftësi?
8. A keni të punësuar, (në vecanti të rinj), që janë diplomuar pranë shkollave
profesionale?
202
9. Nëse po, fusha e diplomimit të tyre a përkon me aftësitë dhe kompetencat që kërkon
vendi i punës?
10. A jeni i kënaqur me kualifikimin e punëtorëve të rinj që vijnë nga arsimi profesional?
11. A bashkepunon biznesi juaj me ndonjë shkollë profesionale të qytetit të Vlorës?
12. Nese po, jepni një përshkrim të shkurtër të këtij bashkëpunimi. A keni ofruar
ndonjëherë trajnime per punetoret tuaj?
Nese PO, si?
a) para fillimit të punës, pas fillimit të punës, pas një muaji, apo më shumë, gjatë
futjes së një procesi te ri pune, kur fusni një teknologjie të re
13. Po në lidhje me nxënësit e shkollave profesionale a keni ofruar ndonjeherë mundësi
për praktikat profesionale?
14. Në kuadër të politikave që synojnë zhvillimin e AP-së në vend, a ka pasur inisiativa
prej institucioneve vendore për të nxitur bashkëpunimin e biznesit tuaj me shkollat e
AP-së?
15. Nëse PO, a mund të bëni një përshkrim të shkurtër të këtyre inisiativave?
16. A ka pasur inisiativa prej shkollave për të nxitur bashkëpunimin e shkollave të AP-së
me bisnesin tuaj? Nëse PO, a mund të bëni një përshkrim të shkurtër të këtyre
inisiativave?
17. Sipas mendimit tuaj cilat janë kërkesat e biznesit për të cilat duhet të përgatiten
nxënësit që diplomohen prej AP-së?
18. Nga këndvështrimi juaj, si është cilësia e shkollave profesionale në qytetin e Vlorës?
A i përgatisin ato të rinjtë me aftësitë dhe kompetencat e nevojshme për punë?
Ju falenderoj për përgjigjet dhe ju uroj suksese në punën tuaj!
1. Lista e intervistave të zhvilluara
Drejtues të shkollave të arsimit profesional në Vlorë
Nr. Emer Mbiemer Institucioni Pozicioni Date Interviste
1 Gentian Boci Sh.Industriale “Pavarësia” Drejtor 17.01.2017
2 Teuta Harka Sh.Industriale “Pavarësia” Nëndrejtor 17.01.2017
3 Doloreza Veizaj Sh.Industriale “Pavarësia” Shef Dep.Mekaninë 26.01.2017
4 Alma Islamaj Sh. Tregtare Drejtor 30.01.2017
5 Meralda Mahilaj Sh. Tregtare Nëndrejtor 02.02.2017
6 Edlira Brahimi Sh. Tregtare Shef Dep. Hotel-Tur 02.02.2017
Specialist të arsimit pranë institucioneve vendore
Nr. Emer Mbiemer Institucioni Pozicioni Date Interviste
1 Raimonda
Sinoimeri
Bashki Specialist arsimi 16.02.2017
2 Anila Hitaj Qarku Specialist 13.02.2017
3 Agron Likaj DAR Specialist 23.01.2017
4 Mynyr Gjika Prefektur Specialist 08.02.2017
203
Përfaqësues të biznesit
Nr. Emer Mbiemer Biznesi Pozicioni Date Interviste
1 Edmond Cani Servis “Cani” Administrator 10.02.2017
2 Alketa Bifsha Bifsha shpk Drejtor 17.01.2017
3 Orges Bulla Hotel “Partner” Drejtor 26.01.2017