บทท ๑ ความรเบองตนเกยวกบเทศกาลและพธกรรมทางศาสนา

ตงแตอดตจนถงปจจบน เทศกาลในโลกใบนมมากมายทงเกยวของและไมเกยวของกบศาสนา บางเทศกาลกทนตอการเปลยนแปลงทรวดเรวของโลกไมได หรอปรบตวไมทน กตองตายไป แมจะมเทศกาลทตายไปบางตามกาลเวลา ขณะเดยวกนกมเทศกาลใหมๆ เกดขนทดแทนอยางไมขาดสายเชนเดยวกน โดยเฉพาะเทศกาลเพอการทองเทยว มกจะเกดขนใหมทกๆ ป เทศกาลทมลกษณะเพอการทองเทยวนนมกจะเปนเทศกาลเพอการเฉลมฉลอง หรอเพอรนเรงบนเทงใจ พรอมกนนนกมกจะมจดเรมตนอยทเพอกระตนเศรษฐกจตามชวงฤดกาล หรอตามโอกาส ขายความงดงาม ความตางหรอแปลก เปนตน ถงกระนน กอาจจะยงมอยบาง ทเปนเทศกาลทเกดจากความเชอ แตตอมากประยกตเพอการทองเทยวไป ลดความเขมขลงลง ตดความศกดออก และพธกรรมทมอยในเทศกาลลกษณะนกเปนเพยงพธกรรมเพอความยงใหญ เพอความงดงาม เพอความสวยงาม ไมมเพอความเขมขลง หรอ เพอความศกดสทธ และมระเบยบแบบแผน ขนตอนการปฏบตไมคงท ขนอยกบยคสมยความเหมาะสมเปนส าคญ สวนเทศกาลและพธกรรมทางศาสนามจดเรมตนจากความเชอหรอศรทธาตอศาสนานนๆ เปนส าคญ เทศกาลและพธกรรมจงเปนการแสดงออกตอความเชอนนๆ เมอความเชอนนๆ ถกรกษาเอาไวโดยการปฏบตสบตอกนมา พรอมทงจดใหมการประกอบพธกรรมตามความเชอนนๆ ขน ในชวงเวลาใดเวลาหนงอยางเปนเอกลกษณเฉพาะแลว กกลายเปนเทศกาลนนเทศกาลนขนมา ความเชอมมากมาย พธกรรมกมมากมายตามไปดวย ถงอยางไรกตาม ประเดนทเราจะศกษากนกเฉพาะเทศกาลพธกรรมทส าคญของ ๕ ศาสนา ทรฐบาลใหการอปถมภเทานน ไดแก ศาสนาพทธ ศาสนาครสต ศาสนาอสลาม ศาสนาพราหมณ-ฮนด และศาสนาซกข

๑. แนวคดเบองตนเกยวกบเทศกาลทางศาสนา

๑.๑ ความหมายของเทศกาลทางศาสนา

๑.๑.๑ ความหมายตามภาษาตางประเทศ ค าวา “เทศกาล” มรากศพทมาจากภาษาบาลสนสกฤต คอ เทศะ กบ กาละ เทศะ เปนภาษาสนสกฤต แปลวา ประเทศ หรอ สถานท หรอ ทองถน หรอ การแสดงออก สวน กาละ เปนภาษาบาล แปลวา ชวงเวลาทก าหนด หรอ คราว หรอ สมย เมอน า ๒ ค ามารวมกนเปน เทศกาล

๒

มความหมายวา “เปนชวงเวลาทประเทศใดประเทศหนงหรอทองถนใดทองถนหนงก าหนดใหมกจกรรมประเพณบญหรองานรนเรงอยางหนงอยางใดในประเทศนนๆ หรอในถนนนๆ” เทศกาล ตรงกบภาษาองกฤษวา Festival วกพเดย สารานกรมเสร (Wikipedia, the free encyclopedia) ไดใหความหมายไววา เทศกาล หรอ งานเฉลมฉลอง เปนชวงเวลาหนงทจดใหมงานรนเรง ซงตามปกตจะถกจดขนโดยชมชนทองถนเปนส าคญ เพอเปนการเฉลมฉลองเอกลกษณเฉพาะของชมชนทองถนนนๆ ทปฏบตสบตอกนมา และมกจะจดใหเปนวนหยดของทองถนหรอของชาตดวย (A festival or gala is an event ordinarily staged by a community, centering on and celebrating some unique aspect of that community and its traditions, often marked as a local or national holiday) ความหมายตามพจนานกรม Longman, Dictionary of Contemporary English (2001, p. 513) ไดใหความหมายไววา เทศกาล หมายถง ๑) คราวทมการจดใหมการแสดง การละเลน หรอ ดนตร เปนตน ๒) โอกาสพเศษทมผคนเฉลมฉลองบางสงบางอยาง เชน งานทางศาสนา และมกจะเปนวนหยดราชการ (Festival means : 1) an occasion when there are performances of many films, plays, pieces of music etc. 2) a special occasion when people celebrate something such as a religious event and there is often a public holiday) ๑.๑.๒ ความหมายตามภาษาไทย

เอกสารประกอบการสอน วชา เทศกาลและพธกรรมในพระพทธศาสนา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย (๒๕๕๔, หนา ๒-๓) ไดใหความหมายไววา เทศกาล หมายถง เวลา ชวงเวลา ระยะเวลาในประเทศใดประเทศหนงทมการก าหนดหมายกนเพอท ากจอยางใดอยางหนงรวมกน บางครงพบวามการน าเอาค าวาเทศกาล และประเพณมาใชในความหมายเดยวกน ทง ๒ ค า มความหมายคาบเกยวกนอยางใกลชด แตเมอพจารณาใหละเอยดลงไปกพบวา เทศกาล มกจะมเงอนไขเรองเวลาเปนตวก าหนด เชน เทศกาลลอยกระทง ไมสามารถทจะลอยกระทงในเดอนอนๆ ได นอกจากวนเพญ เดอน ๑๒ เทานน ขณะท ประเพณ ไมตกอยภายใตเงอนไขเรองเวลา เชน ประเพณงานศพ ประเพณแตงงาน ประเพณขนบานใหม เปนตน พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ (๒๕๔๖, หนา ๕๔๐) ไดใหความหมายไววา “เทศกาล” หมายถง คราว หรอ สมยทก าหนดใหเปนประเพณ เพอท าบญและงานรนเรงในทองถน คราวสมยทก าหนดไวเปนประเพณเพอท าบญและการรนเรงในทองถน ทวานน เชน ตรษสงกรานต เขาพรรษา วนสารท และเทศกาลนน เทศกาลมกเกยวของกบประเพณ ความเชอ หรอศาสนาของชมชน ตวอยาง เชน สงกรานต ลอยกระทง สารทไทย สารทจน ตรษจน กนเจ อสเตอร ฮลโลวน

๓

ครสตมาส เปนตน เทศกาลสวนใหญมกจดขนปละครง คอการถอเอาวนครบรอบปของเทศกาลครงกอนมาตงเปนครงถดไป ชวงเวลาทก าหนดไวเพอจดงานบญและงานรนเรงในทองถน เปนการเนนไปทการก าหนดวน เวลา และโอกาสทสงคมแตละแหงจะจดกจกรรมเพอเฉลมฉลองโดยมฤดกาลและความเชอเปนปจจยส าคญทท าใหเกดเทศกาลและงานประเพณ ประเทศไทยเปนดนแดนแหงพทธศาสนา พธกรรมทางศาสนาจงแทรกอยในเทศกาลและงานประเพณเปนสวนใหญ เรมตงแตพธกรรมในแตละขนตอนของชวต พธกรรมหรอกจกรรมเกยวกบอาชพทางเกษตรกรรมและอน ๆ ซงกจกรรมเหลาน ไดกลายเปนหนงในปจจยหลกทางการทองเทยวในปจจบน จากค านยามในเบองตน ท าใหเหนสงทเปนองคประกอบหลกของค าวา “เทศกาล” อยางนอย ๓ ประการ คอ ทองถนชมชน ชวงเวลาทก าหนด และกจกรรมเพอการแสดงเอกลกษณเฉพาะของทองถนชมชนนน เมอเปนเชนนน ค าวา เทศกาล จงหมายถง “ชวงเวลาททองถนชมชนก าหนดใหมกจกรรมงานบญหรองานรนเรงอยางหนงอยางใดโดยมงใหความส าคญเพอเปนการเฉลมฉลองและแสดงเอกลกษณเฉพาะของทองถนชมชนนนๆ ทไดปฏบตสบตอกนมา” ๑.๒ ประเพณ

สพตรา สภาพ (๒๕๔๑, หนา ๑๐๖) ไดกลาวถงประเพณวา ประเพณนนมในทกชาตทกภาษา แตจะมลกษณะแตกตางกนออก ขนอยกบสภาพของแตละทองถนหรอของสงคมนน ๆ เชน ประเพณไทยกบจนตางกนในหลาย ๆ ดาน ตงแตเรองกรยา มารยาท การเลอกค การหมนหมาย การแตงงาน เปนตน สงคมไทยนนจะมอทธพลทางพระพทธศาสนาเขามาเกยวของ เชน ประเพณการบวช เขาพรรษา ออกพรรษา สงกรานต ลอยกระทง เทศนมหาชาต เปนตน ประเพณ เปนเรองของพธปฏบตสบๆ มามการเปลยนแปลงแกไข คงไวบาง ประเพณไทยแสดงถงความสญลกษณของชาต (แปลก สนธรกษ, ๒๕๒๓, หนา ๑๙๓) ประเพณจงเปนสงทคนในสงคมสวนรวมสรางขนใหเปนมรดกทผเปนทายาทจะตองรบไวและปรบปรงแกไขใหดยงๆ ขนไป รวมทงการเผยแพร แกคนในสงคมอนอกดวย พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน (๒๕๔๒, หนา ๕๖๙) ไดใหความหมายของประเพณไววา ค าวา ประเพณ หมายถง ขนบธรรมเนยม แบบแผน รวมความวา ประเพณ หมายถง ระเบยบแบบแผนในการปฏบตทเหนวาดกวา ถกตองกวา หรอ เปนทยอมรบของคนสวนใหญในสงคม และมการปฏบตสบตอ ๆ กนมา เชน การเกด การตาย การหมนหมาย สมรส บวช ปลกบานใหม ขนบานใหม เปนตน

๔

๑.๓ เทศกาลและประเพณ

เทศกาลและประเพณ มขอสงเกตทพอจะแยกออกจากกนใหเหนชดไดกคอ ประเพณ เปนกจรรมทสามารถท าตอนไหนกได หากเหนวาเหมาะสม หรอมความพรอมกสามารถท าไดเลย เชน ประเพณแตงงาน คนจะแตงงานตอนไหนกเรองของแตละค ไมมก าหนดเวลาวาตองเปนวนไหนหรอชวงไหน หรอประเพณท าบญขนบานใหมกเชนกน บานเสรจแลวจะท าบญกอนเขาอยกท าไดเลย เปนตน สวน เทศกาล ตองท าเฉพาะในชวงเวลาทก าหนด มเงอนเวลาเขามาเกยวของ เชน เทศกาลลอยกระทง ตองท าในวนเพญเดอน ๑๒ เทานน จะไปลอยกระทงเดอนเมษากไมได เทศกาลสงกรานต จะมขนชวงเดอนเมษายนเทานน จะไปเลนสงกรานตเดอนวนเพญเดอน ๑๒ กใชเรอง เปนตน ถงอยางไรกตาม แมกระนน ทงเทศกาลและประเพณกยงหนกนไมพนอยด เชน ชวงเวลาเทศกาลลอยกระทง ขณะท ากจกรรมกตองค านงถงประเพณอนดงามทเคยปฏบตกนมาวาตองท าอยางไร ใหปฏบตไปตามประเพณอนดงามนน หรอชวงเทศกาลสงกรานต ขณะท ากจกรรมในวนสงกรานตกตองค านงถงประเพณปฏบตอนดงามทเคยปฏบตสบตอกนมาเชนกน อาจกลาวไดวาในเทศกาลกมประเพณปะปนอย หาใชมเพยงแตประเพณทจะปะปนอยในเทศกาลเทานน เทศกาลกปะปนอยในประเพณเชนเดยวกน เปนตนวา บางทคนสวนใหญกมกจะจดงานแตงงานในชวงเดอน ๒, ๔, ๖ หรอ ๑๐ คนกมกจะเรยกชวงระหวางนวาเปนเทศกาลงานแตง และรกนวาเดอนทนอกเหนอจากนมกจะไมนยมแตง แตกอาจจะมบางตามสมยนยม ปกตคนไทยจะไมนยมแตงงานในเดอนค เพราะการแตงงานเปนเรองของคนค ตองแตงในเดอนค แตนนกไมเสมอไป เพราะบางคกถอเคลดแตงเดอน ๙ ซงเปนเลขค แตถอเอาตวเลขมงคลคอ เลข ๙ ทจะท าใหชวตคกาวหนาเปนส าคญ ไมไดสนใจเรองอน เชนนกม ๑.๔ ประเภทของประเพณ

ประเพณนนหากจดเปนประเภทแลวสามารถทจะจ าแนกได ๔ ประเภท ไดแก ๑) ประเพณปรมปรา (tradition) หมายถง ประเพณทเกากอน สบ ๆ กนมา มมานาน จนเปนกลายเปนสวนหนงของวถชวตทผคนปฏบตตาม ๆกนไป ถงไมปฏบตกไมเกดความเสยหาย แตมกจะปฏบตเพราะถอกนวาเปนสงทมคาสงสง ซงไมอาจทจะยกเลกหรอฝาฝนได ยกเวนแตวาการปฏบตนนภายหลงกอใหเกดความเสยหายทงแกผปฏบตและสงคมสวนรวม หรอขดตอสทธมนษยชน หรอขดตอสมยนยม สดทายกจะสญสนไปเอง เปนตนวา การบชา บวงสรวงเซนสงเวยผสางเทวาดา บางแหงกชกจะไมมแลว หรอประเพณปรมปราทมลกษณะเปนขอหาม เชน หามเผาผวนศกร (หามเอาผออกปาวนศกร) หามโกนจกวนองคาร หามแตงงานวนพฤหสบด เปนตน

๕

๒) จารตประเพณ หรอ กฎศลธรรม (mores) หมายถง ประเพณทมศลธรรมเขามารวมดวยเปนขอก าหนดทางศลธรรม ด ชว เปนเรองของความสงบเรยบรอยและศลธรรมอนดของประชาชน เปนกฎทมความส าคญตอสวสดภาพของสงคม เพอความสงบสข ความเจรญ และเพอความอยรวมกนอยางสนตสข เปนเรองความผด ความถก ความนยมทยดถอและถายทอดสบตอกนมา เชน การเลนช ถอวาประพฤตชวไมเหมาะสม ผดศลธรรม เปนตน ในบางกรณไดมการน าเอาจารตประเพณมาบญญตไวในกฎหมาย เปนตนวา เรองมรดก หรอ ความสมพนธทางครอบครว ๓) ขนบประเพณ (institution) หมายถง ระเบยบ แบบแผน ทสงคมตงขน มการก าหนดวธปฏบตตามคตความเชอของสงคม ก าหนดไวใหปฏบตรวมกนทงทางตรง และทางออม ทางตรง ไดแก ประเพณทมการก าหนดเปนระเบยบแบบแผนในการปฏบตอยางชดแจงวาบคคลตองปฏบตอยางไร เชน การไหวคร การศกษาเลาเรยน ศาสนา เปนตน ทางออม ไดแก ประเพณทรกนโดยทวไป โดยไมไดวางระเบยบไวแนนอน แตปฏบตได เพราะมการบอกเลาสบตอกนมา หรอจากการทผใหญหรอบคคลอนปฏบต เชน แหนางแมว การจดบองไฟของภาคอสาน เปนตน ๔) ธรรมเนยมประเพณ (convention) หมายถง ประเพณเกยวกบเรองธรรมดา ๆ ไมมระเบยบแบบแผนเหมอนขนบธรรมเนยมประเพณ หรอมความผดความถกเหมอนจารตประเพณ เปนประเพณทประพฤตปฏบตตามความนยมของคนในสงคม โดยการยอมรบตามๆ กนมา เพอใหเขาอยรวมกบสงคมได เชน การแสดงกรยามารยาท บคลกภาพ การแตงกาย การทกทายปราศรย ธรรมเนยมประเพณถงแมไมปฏบตตามกไมมความผดหรอมโทษ เปนแตเพยงคนสวนใหญปฏบตกน และเรากปฏบตตาม แตอาจจะไมเหมอนกบอกหลายสงคมเปนเพยงธรรมเนยมของสงคมนน ๆ ปฏบตกน เชน คนไทยใชชอนกบชอนสอมในการรบประทานอาหาร แตฝรงใชมดกบสอมในการรบประทานอาหาร เปนตน พทธศาสนา มอทธพลตอวฒนธรรมประเพณไทยเปนอยางมากตงแตเกดถงตายทเดยว เพราะพระพทธศาสนาเปนศาสนาทคกบชาตไทยมาแตยาวนานจงท าใหเกดประเพณหลาย ๆ ประการในสงคมทมพธกรรมทางพทธศาสนามาเกยวของดวย

๒. แนวคดเบองตนเกยวกบพธกรรมทางศาสนา

๒.๑ ความหมายของพธกรรมทางศาสนา

ค าวา “พธกรรม” (ritual) มความหมายอนลกซงทแสดงใหเหนถงวถทางวฒนธรรมของเผาพนธตางๆ เอกลกษณทส าคญยงของพธกรรมกคอการเปนชองทางการสอสารทส าคญทเชอมโยงระหวางมนษย ธรรมชาต และสงเหนอธรรมชาต พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ (๒๕๔๖, หนา ๗๘๘) ไดใหความหมายของค าวา พธกรรม ไว ดงน

๖

ค าวา “พธกรรม” ประกอบกนขนจาก ๒ ค า คอ “พธ กบ กรรม” ค าวา “พธ” เปนค านาม หมายถง งานทจดขน ตามลทธความเชอ ตามขนบธรรมเนยมความขลงหรอความเปนสรมงคล เชน พระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญ พธมงคลสมรส พธประสาทปรญญา แบบอยางธรรมเนยม เชน พธ ท าใหถกพธ การก าหนด เชน กอยจนสนชนมาย สวนค าวา “กรรม” เปนค านามเชนกน หมายถง การงาน การกระท า เมอน า ๒ ค ามารวมกน เปนค าวา “พธกรรม” มความหมายวา การบชา แบบอยาง หรอ แบบแผน หนวยงานทปฏบตในทางศาสนา หรอหมายถง การงานทเกยวของกบพธ และแบบหนงสอทางการทต กรรมวธทางการทต เมอกลาวโดยสรปตามความหมายของภาษาไทย ค าวา “พธกรรม” นน จงหมายถง “แนวทาง หรอ วธท างานพธตางๆ ตามทไดก าหนดไวใหถกตอง” ความหมายตามพจนานกรม Oxford (A.S. Hornby,2002, p 1106) ค าวา หรอ พธกรรม (ritual) หมายถง การกระท าหลากหลายทท าประจ าโดยเฉพาะกจกรรมทางศาสนาและประเพณ

เอรค รอตเทนบเลอร (Rothenbuhler, E. W., 1998, pp. 3-27) ไดใหค านยามไววา “พธกรรม” หมายถง การแสดงอยางมเจตนาของแบบแผนพฤตกรรมบางอยางซงเปนสอสญลกษณ อนมผลกระทบหรอมสวนรวมในชวตสงคม พรอมทงแสดงทศนะวา พธกรรมนนเปนองคประกอบส าคญในชวตมนษยตงแตเกดจนกระทงสนชวต เปนกจกรรมหลกทส าคญของชวตทางสงคม ทงน พธกรรมจะมลกษณะส าคญหลายประการ หากมองจากมตตางๆ เชน พธกรรมคอการลงมอกระท า มใชเปนเพยงการคดค านง และมกเปนการกระท าทมแบบแผนอนชดเจน ประกอบดวยขนตอนและกรรมวธทกระท าซ าแลวซ าเลาจนกลายเปนความเคยชน หากจะมการเปลยนแปลง กมกเปนไปอยางเชองชา นอกจากน พธกรรมยงเปนการแสดง ซงสอใหเหนถงสถานะในการสอสาร เมอเปนการแสดง พธกรรมยอมเกยวพนกบผน าเสนอและผชม นนคอเปนการแสดง“บางสงบางอยาง” ส าหรบ “ใครบางคน” นนเอง กาญจนา แกวเทพ (๒๕๔๙, หนา ๒๘ - ๒๙) กลาววา “พธกรรม” ในฐานะทเปนการแสดงแบบหนง กมองคประกอบการแสดงครบถวน ทงตวละคร ฉาก การกระท า บทเจรจา ดนตรประกอบ รวมถงแกนเรอง บอยครงทเราพบวาการแสดงออกทางพธกรรมมกมปจจยดานคณคาและความงามเขามาเกยวของดวย ขณะทมพธกรรมเกดขน ผเขารวมยอมตระหนกวาตนไดเขาไปมสวนรวมในพธกรรมนนๆ แลว ไมวาจะในฐานะผแสดงหรอผชมซงเปนประจกษพยานกตาม แตพธกรรมมไดเกดขนเพยงเพอใหความรนเรงบนเทงใจเทานน หากแตพธกรรมมความจรงจง และมความหมายบางอยางแอบแฝงอยเสมอ ยงไปกวานน พธกรรมตางๆ ลวนมเปาหมายและโครงสรางเชงสงคมหรอความเปนกลมกอนก ากบอย เอมล เดอรไคม (Emile Durkheim) นกสงคมวทยาทสนใจศาสนาในมตเชงสงคม แสดงทศนะวา พธกรรมเปนการกระท าทสงสารหรอความเชอรวมไปยงสมาชกเพอย าใหปจเจกชนในฐานะ

๗

สมาชกของสงคมรบรถงความเชอทมรวมกน (ศรยทธ เอยมเออยทธ, ๒๕๕๒, หนา ๓๖) ในฐานะทพธกรรมเปนสอประเภทหนงนอกเหนอจากระยะเวลาอนยาวนานทพธกรรมมบทบาทในชวตมนษยมานบแตดกด าบรรพจวบจนกระทงปจจบน ยงเปนทยอมรบกนโดยทวไปดวยวาพธกรรมเปนสอทสามารถระดมพลงของคนและชมชนไดอยางเขมขนมากทสดอกดวย พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) (๒๕๓๗, หนา ๔-๕) กลาวไววา พธกรรม แปลวา การกระท าทเปนพธ คอเปนวธทจะใหส าเรจผลทตองการหรอ การกระท าทเปนวธการเพอใหส าเรจผลทตองการ หรอน าไปสผลทตองการ ค าวา พธ กแผลงมาจากค าวา วธ นนเอง แตมาในภายหลง ค าวา พธ มความหมายเลอนลางหรอคลาดเคลอนไป กเหมอนกบสงอนๆ ทเปนอนจจงเชนเดยวกนเดยวนเรามาประดษฐศพทกนขนใหม เชน ค าวากรรมวธซงสมยโบราณไมม แลวกลบเปนศพทโกซงทจรงกอนเดยวกนนนแหละ กรรมวธไมใชอะไร อาจจะใชในความหมาย แตกตางกนไปบาง แตตวถอยค ากมความหมายแบบเดยวกน ท านองเดยวหรอประเภทเดยวกน เพยงกลบหนากลบหลงกน พธกรรม คอ วธกรรม กลายเปน กรรมวธ พอมาถงปจจบนมนเลอนไปจนกระทงวา พธกรรม หรอ วธกรรม คอสงทท ากนไปอยางนนเอง หรอสกแตวาท า เชน พดกนวาท าพอเปนพธ กลายเปนวา ไมจรงไมจง ท าพอใหเหนวาไดท าแลว แตทจรงเดมนนมนคอการกระท าทเปนวธการ เพอจะใหส าเรจผล เพอจะใหเกดความเปนจรงเปนจง เพอจะใหไดผลขนมาเราจงท าพธกรรม กรมการศาสนา กระทรวงวฒนธรรม (๒๕๕๒, หนา ๙) ไดใหค านยามค าวา พธกรรม หมายถง พฤตกรรมทมนษยถอปฏบตตามความเชอ ความศรทธาตอศาสนาของตนในแตละศาสนาทมการปฏบตสบทอดตอกนมากลายเปนพธกรรมทางศาสนา ทถอวาเปนกจกรรมบชาหรอการปฏบตพธ ซงพธกรรมเหลานนสวนมากจะสมพนธกบวถการด ารงชวตประจ าวนมบางพธกรรมไมอาจนบไดวาเปนพธกรรมทางศาสนา เปนความเชอของคนในทองถนทมกจะอางเรองความเชอทยดถอและปฏบตสบทอดกนมา นาจะมมาแตโบราณ สมยกอนพทธกาลตงแตยคของศาสนาพราหมณ โดยทศาสนาพราหมณนนจะยดถอและปฏบตตามคมภรพระเวทยซงพระเวทยหรอมนตราใชส าหรบการสวดภาวนาในการท าพธกรรมตาง ๆ พระเวทยแบงออกเปน ๓ ประการ เรยกวา “ไตรเภท” เปนทมาของ “คมภรไตรเภท” ซงถอวาไดรบมาจากโอษฐของพระผเปนเจา เปนคมภรทวาดวยเรองราวเกยวกบการเรยกรองสงศกดสทธและวญญาณทงหลายในการบชาพระผเปนเจา การบชาดวยเครองสกการะประเภทนเรยกวา “การบวงสรวงเทวดา” เพอตองการเนนใหเกดอทธปาฏหารย การดลบนดาลใหบงเกดสงทดของการตงจตอธษฐานขอใหสมฤทธผลตามปรารถนา ตอมาไดกลายเปนพธกรรมยดถอสบทอดตอ ๆ กนมาจนถงปจจบนน รวมความวา พธกรรม คอ การกระท าทคนเราสมมตขน เปนขนเปนตอน มระเบยบวธ เพอใหเปนสอหรอหนทางทจะน ามาซงความส าเรจในสงทคาดหวงไว ซงท าใหเกดความสบายใจและมก าลงใจทจะด าเนนชวตตอไป เชน พธกรรมทางพระพทธศาสนา หรออกนยหนง พธกรรม หมายถง

๘

พฤตกรรมทมนษยพงปฏบตตอความเชอทางศาสนาของตนเอง ไมวาจะเปนศาสนาใด ๆ กตามตางกมการปฏบตตอศาสนาของตน ตามความเชอและความศรทธาของตนเองในแตละศาสนา จงกอใหเกดเปน “พธกรรม” ทางศาสนาดวยความเชอและความศรทธา ๒.๒ ประเพณกบพธกรรม

ค าวา ประเพณ (tradition) กบ ค าวา พธกรรม (rite) มความหมายใกลเคยงกนมาก บางครงกใชในความหมายเดยวกน แตเทาทผานมา ค าแรก นาจะมความหมายกวางกวา คอ กนความไปถงวถชวต (way of life) ในขณะทค าวา พธกรรม มความหมายไปในเชงพธการ หรอกจกรรมเฉพาะกจมากกวา พธกรรมทพบในสงคมไทยอาจแบงออกไดเปน ๔ ประเภท คอ ๑) พธกรรมตามเทศกาล ๒) พธกรรมทเกยวกบวงจรชวต ๓) พธกรรมทเกยวกบการท ามาหากน และ ๔) พธกรรมทเกยวกบชมชนหรอทองถน ซงแตละพธกรรมทแจกแจงแยกยอยน กยงมการปะปน หรอ ซอนกนอย ๒.๓ พฒนาการดานพธกรรมทางศาสนา

สรยา รตนกล (๒๕๕๕, หนา ๖ – ๗) กลาววา การศกษาเรองความศกดสทธ หรอความสงสงใน พธกรรมทางศาสนา เรมขนเมอตนครสตศตวรรษท ๒๐ นาธาน เซอเดบลอม (Nathan Soderblom) ไดศกษาเรอง ใจความส าคญของศาสนาคอ ความคดเรองการมความสงสง (holiness) และความศกดสทธ นาธาน เซอเอบลอม เปนนกวชาการศาสนาชาวสวเดนและเปนผศกษาประวตของศาสนา ไดศกษาเกยวกบแนวความคดเรองความสงสงเปนองคประกอบความส าคญของการทจะเรยกวาเปนศาสนาหรอไม คอ ถามความคดเรองความศกดสทธและความสงสงกถอวาเปนโลกของศาสนา ถาไมมกถอวาเปนโลกของโลกยชน (profane) ป ค.ศ. ๑๙๑๗ รดอลฟ ออตโต (Rudoft Otto) นกเทววทยาชาวเยอรมนและเปนนกประวตศาสตรดานศาสนาไดเขยนหนงสอเรอง เฮลช (Heilinge) เนอหาในหนงสอดงกลาวไดกลาวถงประสบการณทางศาสนาของคนเราวา จะตองพบสงทเรยกวา สงลกลบอนทรงอานภาพ (numinuous) จบตองไมได ทรงมหทธานภาพ ท าใหผทไดประสบเกดทงความกลวและความเคารพรกนบถอ

๙

เอมล ดรไคม (Emile Durkheim) นกสงคมวทยาชาวฝรงเศส และ แมกซ เชเลอร (Max Scheler) นกจตวทยา-ปรชญาเยอรมน ไดเนนย าถงเรองความศกดสทธและสงสง (sacredness) วามความส าคญในเวลาทเรากลาวเรองศาสนา ดรไคม เหนวาความศกดสทธและสงสงทมในศาสนาเปนเหตใหคนพากนแยกสงศกดสทธไวตางหาก ไมใหปะปนกบสงอนในสงคม และดวยเหตทสงศกดสทธถกจบแยกออกไปจากสงคม ดรไคม กลงความเหนวาสงคมเปนทมาของความศกดสทธ เชเลอร เหนวาสงศกดสทธสงสงยอมไมอาจจบตองไดโดยประสบการณของคนธรรมดา ขณะทออตโต มความเหนวา การทเราจะรบรสงศกดสทธและสงสงไดนน เราตองใชความรสกรบรทตางไปจากการรบรสงอนๆ ดรไคม เนนการศกษาวจยในสงคมปฐมฐาน และเปนตนเคาของการศกษาประเภทนในงานของนกสงคมวทยาในสมยตอมา ๒.๔ ความเชอกบศาสนา (บานจอมยทธ, ๒๕๔๓)

ระบบความเชอยอมรวมถงศาสนาและความเชอในลทธตางๆ ศาสนาในความหมายกวาง ๆ คอการบวงสรวงบชา หรอการสรางสมพนธภาพอนดระหวางมนษยกบอ านาจศกดสทธทงหลาย ซงมนษยเชอวาสามารถควบคมหรอมอทธพลเหนอวถทางของธรรมชาต และวถชวตของมนษย ศาสนาตามทศนะทางมานษยวทยาจงบงบอกนยถงการขยายความสมพนธทางสงคมของมนษยออกไปสความสมพนธกบสงศกดสทธซงมอ านาจเหนอมนษยและธรรมชาต ดงนน ศาสนาและความเชอทางศาสนาจงเปนสงสากลทเราพบเหนไดในทกสงคมตลอดมาทกยคทกสมย (ยศ สนตสมบต , ๒๕๓๗, หนา ๒๑๔) ศาสนาอาจจดวาเปนวฒนธรรมทางนามธรรมทมผลตอการสรางวฒนธรรมทางรปธรรม การท าความเขาใจศาสนาเชอมโยงกบวฒนธรรมจงเปนสงทหลกเลยงไดยาก แรกเรมทเดยวศาสนาและความเชอถอก าเนดจากความกลว ความตองการความมนคงทางจตใจ และความสงสยในปรากฏการณตาง ๆ ทเกดขนรอบตวมนษย ในสมยโบราณ มนษยด าเนนชวตในทามกลางปรากฏการณทางธรรมชาตทมนษยไมสามารถเขาใจได ไมวาจะเปนความมด ความสวาง ความรอน ความหนาว พายฝน ฟารอง ฟาผา ภาวะเกด แก เจบ ตาย ฯลฯ ท าใหเกดความกลวและเชอวาตองมสงศกดสทธทมอ านาจลลบอยเหนอปรากฏการณเหลานซงสามารถบนดาลคณและโทษแกมนษยได ฉะนน มนษยจงพยายามหาวธการออนวอนเอาใจหรอตอรองกบอ านาจลกลบทางธรรมชาตดวยการบชา บนบาน หรอเซนไหว นกวชาการและนกปราชญทงหลายไดใหความหมายของความเชอไวในแงมมตางๆ กน แตเมอน ามากสงเคราะหกนแลวกจะเหนวา ความเชอ คอ การยอมรบวาสงใดสงหนงเปนความจรงหรอเปนสงทเราไวใจ ความจรงหรอความไววางใจทเปนรปของความเชอนน ไมจ าเปนวาจะตองเปนความจรงทตรงตามหลกเหตผลหรอหลกวทยาศาสตรใดๆ คนทเชอในฤกษยามกจะถอวา วนเวลาการโคจรของดวงดาวจะกอใหเกดผลตอตวมนษย คนทเชอเครองรางของขลงกจะมความยดมนวา เครองรางของ

๑๐

ขลงใหคณใหโทษแกตนไดจรง ตวอยางของความเชอ ไดแก ไสยศาสตร โหราศาสตร โชคลาง ของขลง ผสาง นางไม ความเชออ านาจลกลบ สงศกดสทธ อทธฤทธปาฏหารย เหลานเปนตน ๒.๕ องคประกอบของศาสนา

สรรพสงในโลกลวนประกอบกนขน จงหาสงทเปนอตตาไมได หากแตตองอาศยกนและกนประกอบกนขนเหมอนกบหลกธรรมปฏจจสมปบาท ศาสนากเฉกเชนเดยวกน โดยทวไปศาสนามองคประกอบทส าคญ (สชพ ปญญานภาพ, ๒๕๓๒, หนา ๑๐) ๕ ประการ๑ ดงน ๑) ศาสดา คอ ผกอตงหรอผประกาศศาสนา เชน พระพทธเจา พระครสต พระนะบมฮมหมด เปนตน ๒) ศาสนธรรม คอ หลกธรรมค าสอน หลกปฏบต แนวคด ความเชอ ซงกคอพระธรรมค าสงสอน ทงในรปของต ารบต ารา การเทศนาสงสอน เปนตน ๓) ศาสนสาวก คอ นกบวชทบวชตาม หรอพระสงฆสาวกในศาสนา ตลอดถง ศาสนกชนหรอผนบถอศาสนา ๔) ศาสนสถาน และ ศาสนวตถ คอ ศาสนาจะตองมตงหรอทท าการของศาสนา ซงจะเปนสถานทรบฟงค าสอน ปฏบตตามค าสอน หรอศกษาค าสอนของศาสนา เชน วด โบสถ วหาร ส านก ซงในศาสนาสถานนนกมกมสถาปตยกรรม หรอ ศลปกรรมดานตาง ๆ ทเกยวของกบศาสนานนๆ ๕) ศาสนพธกรรม คอศาสนาจะมรปแบบหรอการปฏบตเพอใหเขาถงแกนแทหรอเปาหมายสงสดของศาสนานนๆ เชน ศาสนาพทธ กจะมศาสนพธ ตลอดไปถงไหวพระสวดมนต เปนตน ๒.๖ ศาสนากบความเชอในสงคมไทย

สงคมไทยเปนสงคมทมพนฐานความเชอมาจากลทธศาสนาทตนนบถอเปนส าคญ เรมแรกเมอยงไมมศาสนากนบถอผ ตอมาเมอมศาสนาพราหมณ ศาสนาพทธเขามา ถงกระนนกยงไมไดทงความเชอตอผทตนเคยนบถอ ลกษณะของศาสนาความเชอทแพรหลายในสงคมไทยและมอทธพลตอศลปวฒนธรรมไทยในวงกวาง จงเปนรปแบบของศาสนาความเชอทมทงผ พราหมณและพทธปะปนกนอย

๑ บางต ารา ม ๖ ประการ โดยเพม สญลกษณศาสนา เขามาอก ๑ ขอ

๑๑

๒.๖.๑ ความเชอเรองผในสงคมไทย

ความเชอเรองผในสงคมไทยไดถกสบทอดกนมาตงแตโบราณกาลจนถงปจจบน ผในความเชอของชาวไทยสามารถทจะแบงออกได ๒ ประเภท ดงน

๑) ผทเปนผพทกษรกษา หรอเทวดาอารกษ เชน ผแถน ซงชาวอสานเชอกนวาเปนผใหก าเนดโลก เปนผทสามารถดลบนดาลใหฝนฟาตกและขาวปลาอดมสมบรณ นอกจากนนกมผทเชอวาสงสถตตามธรรมชาตตาง ๆ เชน เจาปา เจาเขา เจาทเจาทาง แมธรณ แมโพสพ รกขเทวดา นางไม และยงมผประจ าสงของเครองใชตาง ๆ เชน ผเตา ผนางดง ผนางสาก เปนตน ความเชอเกยวกบศาลหลกเมองกเชอวาผเทพยดาทท าหนาทปกปกรกษาบานเมอง ในชมชนเลก ๆ ตามชนบทมกมหลกบานหรอใจบาน (หวใจหรอศนยกลางของบาน) มสญลกษณ (ตางรปแบบกนไป) ทเชอวาศกดสทธ อยกงกลางชมชน และใชเปนสถานทประกอบพธกรรมในหมบานดวย ชมชนบางแหงเมอเจรญขนเปนต าบลเปนจงหวด กจะมศาลหลกเมองเชนกน ดงเราไดเหนอยเกอบทกจงหวด ๒) ผบรรพบรษและผวรบรษ มนษย เชอวา เมอญาตพนองตายไปแลว วญญาณจะออกจากรางไปสทตาง ๆ บางกไปเกดใหม บางกยงวนเวยนอยในโลกมนษย ผเหลานคอผบรรพบรษหรอผปยาตายาย หรอบางทกเรยก ผเรอน สวนผวรบรษนนคอบคคล เมอยงมชวต เปนคนดทมความเกงกลาสามารถเปนพเศษ เปนผน า เปนเจาเมองหรอเปนผกอตงบานเมองหรอนกรบซงเมอตายไปกยงมผเคารพนบถออยางเชน ผเจาเมองของชาวไทยใหญในแมฮองสอน ยาโมของชาวโคราช พระยาพชยดาบหกของชาวอตรดตถ เจาพอพญาแลของชาวชยภม หรอเจาแมลมกอเหนยวของชาวปตตาน ตลอดจนพระเจาตากสน และรชกาลท ๕ ทมผนบถอกนอยางแพรหลายอยในขณะน ทงผบรรพบรษ และผวรบรษจดวา เปนผดเพราะเปนผคมครองรกษาลกหลานหรอชาวบานชาวเมองใหอยเยนเปนสข นอกจากนแลวยงคอยควบคมใหลกหลานหรอคนในหมบานมใหท าผดขนบจารตประเพณ หากลกหลานท าผดประเพณทเรยกวา ขด (ทางเหนอ) หรอขะล า (ทางภาคอสาน) อยางเชน พนองทะเลาะววาทกน หรอลกสาวหลานสาวถกผชายแตะเนอตองตว อยางทเรยกวา ท าผดผ คนในครอบคร วกจะตองท าพธขอขมาตอวญญาณผปยา หรอปตา เปนตน

๒.๖.๒ ความเชอตามคตพราหมณในสงคมไทย พระครวามเทพมน (ชวน รงสพราหมณกล) (๒๕๓๔, หนา ๔๒-๔๘) กลาววา ศาสนาพราหมณเขามาปะปนอยในคตความเชอและวฒนธรรมไทยหลายรปแบบดวยกน ไดแก ๑) เชอในเทพเจา ศาสนาพราหมณเปนศาสนาพหเทวนยม (polytheism) คอ นบถอพระเจาหลายองค สามารถเลอกนบถอไดตามจรตของแตละคน เทพเจาในศาสนาพราหมณหลายองคเปนทเคารพนบถอของชาวไทย เชน พระพรหมทคนไทยนยมไปกราบไหวบนบาน พระอศวร พระพฆเนศวรเทพแหงศลปะ หรอพระอนทร ซงปรากฏในวรรณคดไทยหลายเรอง

๑๒

อนง หากพจารณาจากคณลกษณะเฉพาะของเทพแตละองค ตามต านานเทวก าเนดแลว กจะพบวาอปนสยของเทพเหลาน สะทอนถงภาวะหมนเวยนของโลก โดยเรมจากพระอศวร ซงมกใหพรคนทบ าเพญตบะแกกลา ผไดรบพรกมกลมตวใชอทธฤทธ กอความวนวาย ความทกขรอนแกสงคม จนพระนารายณ ตองลงมาปราบดวยวธลางโลกดวยไฟประลยกลป ตอจากนนพระพรหม กจะสรางโลกขนใหมหมนเวยนไปเชนน

๒) เชอเวทมนตคาถา อกขระเลขยนต โชคลาง ฤกษยาม เรองของเวทมนตคาถาอกขระเลขยนต โชคลาง ฤกษยาม เปนตนนน เปนอกศาสตรหนงทฝงแนนอยในวถชวตของคนไทยตงแตอดตจนถงปจจบน ศาสตรเหลานนถอวาเปน ไสยศาสตร เปนศาสตรท ๔ ของศาสนาพราหมณ ทจากเดมม ๓ คอ ไตรเพท ศาสตรท ๔ น เรยกวา “อาถรรพเวทย” ความจรงคมภรน ไมไดจดอยใน ไตรเพท เกดขนภายหลง ถงอยางไรกตาม ศาสนาพราหมณไดแบงคมภรศกดสทธออกเปน 4 ประเภท ดงน ๑) ฤคเวทย เปนค าฉนทใชส าหรบสวดมนตและสรรเสรญพระเจา ๒) ยชรเวทย เปนค ารอยแกวใหส าหรบทองบนเวลาบวงสรวงบชาพระเจา ๓) สามเวทย เปนค าฉนทใชส าหรบสวดมนตท าพธถวายน าโสม ๔) อาถรรพเวทย เปนคมภรประกอบดวยเวทยมนต คาถาเรยกผสาง เทวดาใหชวยปองกนอนตรายให และใหมการแกอาถรรพ ท าพธสาปแชงใหเปนอนตรายไดดวย พธกรรมตางๆ ทคนไทยปฏบตอยมกจะไดรบอทธพลมาจากพราหมณ เชน พธโลชงชา ซงเปนพธกรรมตอนรบเทพเจาของพราหมณ พธแรกนาขวญ พธดมน าพระพพฒนสตยา พธขอฝน พธสะเดาะเคราะห การตงศาลพระภม ตลอดจนพธกรรมตาง ๆ ทใชน าเปนสวนประกอบส าคญ เชน การรดน ามนต รดน าสงขในพธแตงงาน การเจมแปงกระแจะ เปนตน

๒.๖.๓ ความเชอตามคตพทธในสงคมไทย พระพทธศาสนา ถอวาเปนรากฐานแหงอปนสยใจคอของคนไทย เปนบอเกดของวฒนธรรม ขนบธรรมเนยม ประเพณ อนดงามของชาวไทย คนไทยสวนใหญอาจนบไดวา ๙๕ % นบถอศาสนาพทธและมความภมใจใหศาสนาพทธเปนศาสนาประจ าชาตไทย ตอมายคสมยเปลยนไป หลายสงหลายอยางกเปลยนไปตาม ปจจบน (ป พ.ศ.๒๕๕๘) ศาสนาพทธกเปนเพยงหนงในหลายๆ ศาสนาทคนไทยนบถอ แตไมอาจทถกเรยกไดวาเปนศาสนาประจ าชาต ถงอยางไรกตาม หากจะมองยอนกลบไป ศาสานาพทธไดเรมเผยแผเขามาประเทศไทยตงแตครงทผคนในดนแดนแถบนนบถอผอยกอนแลว และจากการทพทธศาสนามความยดหยนสงและมไดมการบงคบใหเลกเชอลทธอน ๆ รปแบบของพทธศาสนาทยดถอปฏบตกนในสงคมไทยสวนใหญจงมลกษณะของความเชอเกยวกบผและไสยศาสตรซงเปนความเชอทมอยแตดงเดม ตลอดจนพธกรรม

๑๓

และความเชอในศาสนาพราหมณผสมผสานอยไมนอย อยางเชน การนบถอในอทธฤทธปาฏหารยของพระเครอง การบนบานศาลกลาวตอพระพทธรปส าคญ ๆ อยางหลวงพอพระแกวมรกต หลวงพอโสธร ตลอดจนการทพระสงฆบางรปท าพธรดน ามนต (พราหมณ) พนน าหมากเพอรกษาโรคภยไขเจบหรอปดเสนยดรงควาน การเอยชอพระพทธรปองคส าคญโดยใชค าน าหนาวา “หลวงพอ” นน สะทอนใหเหนถงการดงเอาพระพทธรปใหมาสมพนธใกลชดกบมนษยเพอความอบอนใจ มนคงทางใจยงขน นอกจากนการท าบญเลยงพระมกจะตองจด “ขาวพระ” คอ ขาวปลาอาหารส ารบเลก ๆ เพอถวายพระพทธรปดวย ซงหากพจารณาตามหลกพทธศาสนาแลว พระพทธรปคอตวแทนของพระพทธเจา ซงทรงหลดพนจากโลกนแลวจงยอมไมหว ไมกระหาย ไมหนาว ไมรอน การจดของเซนไหว จงเหมอนผสานเอาความเชอทางไสยศาสตรเขามาเกยวของดวย โดยเนอแทแลวศาสนาพทธมไดใหความส าคญกบอทธฤทธปาฏหารยและอ านาจเหนอธรรมชาต แตเนนการปฏบตทางศลธรรมและการท าจตใหบรสทธ โดยมหลกทวไปคอ ท าความด ละเวนความชว ช าระจตใจใหสะอาด และการฝกสมาธจนกระทงบรรลถง “วมตต” คอความหลดพนจากบวงกรรมทงปวง หลกธรรมทางพทธศาสนา จงสามารถน ามาเลอกใชแกปญหาสงคม ปญหาชวตได เชน การท างานหรอท าสงใดสงหนงจนประสบผลส าเรจได ควรจะนกถงธรรมะเรอง อทธบาท ๔ (ฉนทะ = ความพอใจ, วรยะ = เพยร, จตตะ = จดจอ, วมงสา = ใครครวญ) เปนตน หรอการสอนใหมนษยร จกความพอดหรอเดนสายกลาง ไมมากไมนอยเกนไป (มชฌมาปฏปทา) ซงสอดคลองกบแนวทางพระราชด ารในองคพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลปจจบน คอ การมชวตพอเพยง ๒.๗ ความเชอเชงลบในศาสนาพทธ

ความเชอเปนสงส าคญตอการด าเนนชวต เพราะความเชอจะเปนแรงผลกดนใหเราท าในสงทเราเชอ ระบบความเชอประกอบดวย ๓ สวน คอ ต านาน สญลกษณ และพธกรรม ทจะตองแยกท าความเขาใจใหชดเจนขน ต านาน (myth) คอ เรองเลาอนแสดงทมาหรอตนเคาวาท าไมจงเกดสญลกษณนน ๆ หรอพธกรรมนน ๆ หรอความเชอเชนนน เชน ประเพณกรวดน าหลงท าบญเพออทศสวนกศลใหผลวงลบ มทมาแตครงกอนพทธกาลวาเมอพระโพธสตวใกลจะบรรลพระโพธญาณ ไดมกองทพพญามาร (เปรยบไดกบกเลส) ยกมาขดขวางมใหทรงตรสร พญามาราธราชถามพระโพธสตววา ทานเปนใคร สงสมบญมาแตชาตไหน จงคดวาจะตรสรเปนมหาบรษไดในโลก พระโพธสตวหรอเจาชายสทธตถะในเพศบรรพชตทรงตอบวา พระองคไดสงสมบญบารมมาเปนอเนกชาต ยกษกทาทายตอไปวาใหหาพยานมา พระโพธสตวจงชนวไปทพนดน ทนใดนนแมพระธรณกปรากฏขนและบบมวยผมใหน าออกมาทวมกองทพพญามารแตกพายไปและพระองคกบรรลพระโพธญาณในทสด

๑๔

เหตการณในพทธประวตตอนนท าใหเกดรปแบบวฒนธรรมตาง ๆ ตามมามากมาย เชน พระพทธรปปางมารวชยในทานงขดสมาธ พระหตถขวาวางบนพระเพลาขวา นวพระดชนชไปเบองต า คอดน และเกดภาพจตรกรรมฝาผนงตอนมารผจญ (น. ณ ปากน า, ๒๕๓๐, หนา ๒๓๗) ซง จตรกรมกเขยนไวทผนงตรงขามพระประธาน นอกจากนกเกดประเพณกรวดน าหลงท าบญทกครง จากความเชอวา เมอพระโพธสตวบ าเพญบญบารมครงใดกจะหลงน าไปสะสมไวทแมพระธรณทกครง และท าใหเกดประตมากรรมรปแมพระธรณบบมวยผมดวย อนทจรง การกรวดน ากเทากบเปนการตงสมาธจต ตงความปรารถนาดตอญาตพนองผลวงลบ ตอเจากรรมนายเวร ซงกคอสรรพสตวทงหลายในโลกใหไดรบผลกศลของเรา ซงถาไมสะดวกหรอลม เรากมกไดรบค าสอนจากผใหญเสมอใหกรวดแหงเอากได หมายถง ไมตองใชน ากได สงส าคญคอ ความตงใจแนวแนตอการอทศกศล ทกสงในโลก นาจะมทงคณและโทษเปรยบเสมอนเหรยญสองดาน ศาสนา คตความเชอทสะทอนผานวฒนธรรมรปแบบตาง ๆ ไมวาศลปกรรม ประเพณ พธกรรม หรอขอหาม ขอปฏบตตาง ๆ กด ลวนมคณคาในขณะเดยวกนกอาจมขอเสยกได สดแตผน าไปใชจะมดลยพนจเพยงใด ดงค ากลาวทวา เราจะตกเปนทาสของประเพณหรอเราจะน าประเพณมาใชใหเปนประโยชน นนคอ การปฏบตตามประเพณโดยไมรความหมายทแทจรง โดยอางวาท าตามกนมา เพราะสงนจะเขาขายของความงมงายได ในสงคมไทยเรามกไดยนค ากลาวนเสมอคอ “ต าน าพรกละลายแมน า” นนคอ เมอจดงานประเพณ-พธกรรมทไรกมกจะสนเปลองเงนทองมากมาย สวนใหญหมดไปกบการจดเลยงแขก เปนการรกษาศกดศรฐานะของเจาภาพ แมจะกหนยมสนกตาม หรอเมอจดงานศพกมกมค าพดวา “คนตายขายคนเปน” หมายถง คนเปนซงหมายถงเจาภาพและญาตพนองกมกจะตองใชเงนครงละมาก ๆ ไปกบการจดงาน ซงค าพดนไมยตธรรมกบคนตายทไมไดมารเรองรราวดวยเลย อนทจรงแลวถาคนตายไมไดสงเสยใหญาตจดงานใหญโตกนาจะตองกลาวโทษเจาภาพทเอาคนตายมาขาย นอกจากนชวงหลง ๆ มาน เจาภาพถงกบใหมบอนการพนนมาเลนในงานศพเพอเกบคาเชา (คาตง) ตวอยางนยงท าใหเหนชดวา เราใชประเพณเพอแสวงหาผลประโยชนสวนตว ทงเปนการน าไปสอบายมขโดยตรง ๒.๘ ความเชอเชงบวกในศาสนาพทธ

สรรพสงในโลกลวนม ๒ ดาน หรอ มสข กมทกข มด า กมขาว มยาว กมสน ความเชอกเฉกเชนเดยวกน เมอมเชงลบกตองมเชงบวก ความเชอเชงบวกนน ดงน

๒.๘.๑ ความเชอเปนกลไกสรางความเขมแขง การมความคด ความเชอในสงเดยวกนยอมหมายถง ความเปนน าหนงใจเดยวกน ความกลมเกลยวทจะท ากจกรรมตาง ๆ ไปดวยกน ซงสงผลถงความเปนปกแผน ความเขมแขง

๑๕

ของสงคมในทสด ความเชอในสงนอกเหนอธรรมชาต โดยเฉพาะเรองผ เรองวญญาณ จงเปนสงทจะอยคมนษยตอไป เพราะเมอถงจดหนงทความคดทางวทยาศาสตรไมสามารถตอบขอสงสยของมนษยไดเรากจะไปทระบบ ความเชอ สงคมไทยในอดตจงจดระบบความเชอเรองผไวอยางสลบซบซอน มเหตมผล ประกอบดวยผดทใหคณ และผรายทใหโทษเมอท าผดตอกฎเกณฑของสงคม ความเชอในเรองนจงกลายเปนกลไกควบคมสงคมทส าคญ แตสงคมทเปลยนแปลงไปในปจจบนดวยการเตบโตของระบบทนนยม รวมทงกฎหมายบานเมองทลบลางจารตประเพณดงเดม ความเชอเรองผทเคยเปนสวนส าคญในการควบคมสงคมกลดบทบาททเปนระบบลง (ศรศกร วลลโภดม, ๒๕๓๘, หนา ๓๔) แตถาพจารณาใครครวญเรองของความเชอในความหมายทตรงกนขามแลว เรากจะพบวา ความเชอ พธกรรมกอาจเกดผลเชงลบเชนกน หากผคนงมงายอยางไรเหตผล เชน การแจกน ามนตรคาถานครฐานสตรของกรงเทพมหานคร เมอเดอนเมษายน ๒๕๔๕ ซงเกดทจรตชนปลอมน ามนตรมาเรขาย เพราะมผคนแตกตนมาขอรบมากมายจนน ามนตรไมพอแจก ทงยงเกดภาวะระส าระสายจากฝงชนทแสดงความตองการน ามนตรอยางแรงกลา จงปรากฏทจรตชนทปลอมน ามนตรขายหาประโยชนใหตนเอง

๒.๘.๒ ความเชอขจดความกงวล สรางความมนใจ มนษยมสญชาตญาณของความกลว ยงในยคทยงไมมหลกวทยาศาสตรอธบายปรากฏการณเหนอธรรมชาตได มนษยกยงกลว ฟารอง ฟาแลบ ฟาผา พาย น าทวม ฯลฯ มนษยจงเชอวามผวญญาณสงอยตามปา เขา ทะเล ตนไม แมกระทงของใชในชวตประจ าวน การเซนสรวงไหวพล ออนวอน แมกระทงตดสนบนสงศกดสทธเหลาน ท าใหมนษยหายหวาดกลว สบายใจขน มนใจขน และเกดเปนรปแบบวฒนธรรมตาง ๆ ขน อยางไรกตาม แมวทยาศาสตรจะอธบายสงนอกเหนอธรรมชาตเหลานได แตบางครงกยงอธบายไมไดทงหมด เราจงเหนวา คนในยคป จจบนกยงนบถอภตผวญญาณอยไมนอย โดยเฉพาะในสวนทเกยวกบความตาย (แสงอรณ, ๒๕๔๒, หนา ๓๘) เมอญาตพนองคนใกลชดถงแกความตาย จงมกมพธกรรมเขามาชวยลดความหวาดกลวลงไป ตองเอาขาวเอาน าไปเซนไหวทโลงศพใหมากนเครองเซน เพราะเกรงวาวญญาณจะหวโหย ถงเทศกาลทเชอวาโลกของผจะเปดประตใหลงมาเยยมญาตในเมองมนษยกจะมพธท าบญให และพธกรรมท านองนจะพบวามทกภมภาค ทกกลมชนในสงคมไทย เชน ภาคกลางมพธท าบญบงสกลอฐวนสงกรานต ภาคใตมประเพณชงเปรตหรอทเรยกสารทเดอนสบ คนจนมประเพณไหวเชงเมง เปนตน พธกรรมดงกลาวเปนเครองมอเชอมโยงโลกของคนเปนกบโลกของคนตายใหมาอยใกลกน ท าใหคนเปนไมรสกวาเหวมากนก เพราะไดมกจกรรมตดตอกบญาตพนองทลวงลบไปแลวเปนครงเปนคราว

๑๖

นอกจากนหากทบทวนด ๆ เราจะพบวาประเพณเกยวกบวงจรชวตยงสรางความเชอมนตอสภาวะทเรยกวาจดเปลยนผานของชวตใหดสนทแนบเนยนขน เชน ประเพณบวชกจะมพธท าขวญนาค เสมอนหนงการกลอมเกลาจตใจนาคใหกาวเขาสสภาวะภกขผนงหมผาเหลองและจะใชชวตเยยงคนในธรรมะทตนไมคนเคย เพอกาวเขาสการบวชเรยนใหเปนคนสกตามคตคนไทยกอนจะเปนผใหญทไดรบการยอมรบนบถอในสงคม และเขาพธแตงงานมครอบครวเปนหลกเปนฐานสบไป เราจงมค าพดลอเลยนกนมาวา “อยาเบยดกอนบวช” พธแตงงานกเชนกน การทคนสองคนจะตกลงใจหรอไดรบการตกลงจากผใหญใหใชชวตรวมกนไปตลอดชวต อาจเปนความไมคนหนา (ในยคทสงคมยงใหความส าคญกบความบรสทธของทงคบาว-สาว) ความแปลกหรอความไมคนเคยนท าใหตองมพธแตงงานเขามาเกยวของ พธกนดอง (กนเลยงเพอดองความเปนญาตกนทงสองฝาย) ของทางภาคอสาน เปนตวอยางทเหนไดชดถงการสรางความสมพนธระหวางบาวสาวตลอดจนญาตทงสองฝาย กลาวคอมการ “ผกขอตอแขน” ใหญาตทจะมาเปนเขยหรอสะใภกบฝายตนดวย เทากบวา พธกรรมเปดโอกาสใหสรางความคนเคย ความอบอนในระหวางญาตมตรทจะมาเกยวดองกนดวยอากปกรยาใกลชดสนทสนม จากสมผสและเสนฝายทใช เทากบเปนการสรางความสบายใจ ความมนใจใหทกคนโดยเฉพาะบาว-สาว

๒.๘.๓ ความเชอชวยรกษาสมดลทางธรรมชาต เปนททราบกนดในปจจบนวา ปรากฏการณทางธรรมชาตทวปรตผดผนไปจากกฎเกณฑธรรมชาตเชนปรากฏการณเอลลนโญ เกดจากการทมนษยฝนธรรมชาต ไมวาตดไมทละจ านวนมาก ๆ หรอใชเชอเพลงธรรมชาต (น ามน แกส) หรอน าจ านวนมหาศาล เพอใชกบระบบอตสาหกรรมขนาดใหญ การฝาฝนนท าใหธรรมชาตขาดความสมดล มผลใหเกดน าทวม แผนดนไหว พายรนแรง ถงฤดฝน ฝนไมตก ถงหนาแลงฝนกลบตกแบบกระเซนกระสาย ซงสงนยอมสงผลมาถงความเสยหายตอชวตและทรพยสนอนประมาณคามได และเปนผลกระทบในวงกวางทกภมภาคของโลก และนาสงเกตวาเกดขนบอยครงมากในชวงหลงๆ มาน ท าไมจงเปนเชนน ในขณะทสงคมแตกอนซงยงเชอวาดน น า ลม ไฟ มวญญาณสถตประจ า คอ แมพระธรณ (ดน) แมพระคงคา (น า) พระพาย (ลม) ไฟ (พระอคน) สามารถดลบนดาลภยพบตไดหากไปลบหลทาน หรอน าทานมาใชอยางประมาท ความเปนไปไดวาการทคนแตกอนท าพธเซนสรวง พลบชาธรรมชาตเพราะเชอวา ธรรมชาตมวญญาณสงสถตอย ท าใหมนษยไมกลาฝาฝน ไมกลาท าลายธรรมชาต จะตดตนไมแตละตนกตองมพธเซนสรวงขออนญาตเทพารกษ เพอใหเทพารกษรตวและไมโกรธคนตด คนแตกอนจงตดไมเทาทตนเองจะน าไปใชสอย ท าใหตนไมมโอกาสเตบโตทน ในขณะทระบบอตสาหกรรมไมเกรงกลวเทพารกษจงตดทละมาก ๆ หรอทละภเขา การขาดรากไมขนาดใหญจ านวนมาก ๆ ยดน าไวกบดน จงท า

๑๗

ใหเกดอทกภย ซงปรากฏการณนหากจะใชค าพดอยางคนโบราณกคงจะเปนค าวา “ถกฟาดนลงโทษ” ซงกไมผดความจรงมากนก พวกกะเหรยง สะกอ หรอปกากะญอมพธเอากระบอกสายสะดอเดกเกดใหมแขวนกบตนไมใหญในปา แสดงวาหามตด ถามเดกเกดใหมมากตนไมทหามตดกมากขนดวย เปนวธเกบรกษาปาแบบกะเหรยง ภมปญญาของชาวกะเหรยงทโยงความเชอกบการรกษาธรรมชาตดวยวธน เปนแนวเดยวกบการทคนไทยแตกอนจะฝงรกไวทใตตนไม หรอปลกตนไมบนหลมทฝงรกน พรอมกบบอกเลาใหเดกฟงเมอเดกโตขน เดกกจะรกษาตนไมนเสมอนเปนตนไมคชพของเขา (เอกวทย ณ ถลาง , ๒๕๔๕, หนา ๓๗) สงคมไทยยงมประเพณทเกยวกบธรรมชาตอกมาก เชนทางภาคเหนอมพธสบชาตาแมน า พธสบชาตาตนไม สบชาตาปา ในสวนของพธกรรมทเกยวกบน านน ทคนไทยทกภมภาครจกกนด คอ ประเพณลอยกระทง ซงวตถประสงคดงเดมกคอ การขอขมาแมพระคงคา (วญญาณทเ ชอวารกษาแมน าล าคลอง) ทตนไดลวงเกน ถายเทสงปฏกลลงไป และขอบคณแมพระคงคาทใหมนษยไดใชอปโภค บรโภค นาเสยดายทประเพณลอยกระทงเกดความผดเพยนจากวตถประสงคเดมไปมาสสาระเพยงแคความสนกสนาน และเพอใหหนมสาวไดอธษฐานรวมกนภายใตแสง จนทรวนเพญ กอนท (อาจจะ) จะน าไปสโศกนาฏกรรมในคลนกเถอนหากเกดการตงครรภไมพงประสงค หรอการทหนวยงานการทองเทยวของรฐบาลไทยหวงผลเพยงเพอใหมนกทองเทยวเขามาเทยวมากๆ ในชวงเทศกาลลอยกระทง โดยไมค านงถงกระทงธรรมชาตหรอกระทงวสดสงเคราะหทเปนขยะในน า (แมพระคงคา) วาจะเพมมากขนจากปกต นอกจากน ทางภาคใตเราพบวาบรเวณทเปนปาชานน จะเปนแหลงอาหารธรรมชาตอนยากทผใดจะกลาลวงล าเขาไปไดในขณะทธรรมชาตบรเวณอน ๆ ถกมนษยรกล าน าไปใชจนเกดสภาพเสอมโทรม แตบรเวณปาชาจะไมมใครเขามารบกวน จงยงคงความสมบรณอย และชาวบานเชอวาถาเขาไปขอเกบผกหญาเลก ๆ นอย ๆ กจะไมถกภตผลงโทษ นอกจากจะโลภน าออกไปทละมาก ๆ เทากบธรรมชาตไมมโอกาสฟนตว ปรากฏการณนยงเกดขนในชนบททางภาคอสานเชนกน คอบรเวณศาลผปตา ซงเปนสถานทศกดสทธของชมชน จะคงสภาพความสมบรณของธรรมชาตเชนเดยวกบปาชาทางภาคใต วฒนธรรมคตความเชอของสงคมไทยมความเกยวพนกบมนษยทงในระดบปจเจกชน และระดบชมชนมาชานาน ผปกครองสมยโบราณอาศยความเชอทางศาสนาพทธ พราหมณผสานกบความเชอทองถนในระดบชาวบาน สรางความเปนปกแผนใหสงคม แตทงนผปกครองกจะตองมคณธรรมดวย นอกจากนความเชอไมวาจะเปนทางคตพทธ พราหมณ หรอผ จะใหคณหรอโทษนนขนอยกบมนษยทจะมวจารณญาณอยางไร จะใชใหเปนประโยชนกได หรอจะตกเปนทาสดวยความเชองมงาย ไรเหตผลกได เพราะแกนพทธศาสนาสอนใหมนษยมเหตผล เดนสายกลาง และผลเกดจากเหต การม “สต” อาจ

๑๘

ท าใหไมเสย “สตางค” คางมงาย เชน สะเดาะเคราะหดวยราคา ๙๙๙ หรอ ๙๙ บาท ซงนอกจากเสยเงนทองแลว บางครงยงอาจเสยตวดวย โดยเฉพาะสตร และตองไมลมค านงถงความตางของ ๒ ค าน คอ • ไสยศาสตร (ไสยะ - ความหลบไหล งมงาย โงเขลา มวเมา) • พทธศาสตร (พทธะ - ผร ผตน ผเบกบาน แจมใส) จะเหนวามความจ าเปนทจะตองท าความเขาใจเรองของศาสนา-ความเชอ เพราะสงนกอใหเกดศลปวฒนธรรม คานยมตาง ๆ โดยเฉพาะในสงคมไทยซงมสถาบนหลกคอ ศาสนา และพระมหากษตรย อยางไรกตามยงมวฒนธรรมสวนตาง ๆ อกมากมายในทกภมภาคของไทยทเกดจากความเชอทองถนนน ๆ และสงนเปนประโยชนทท าใหเกดการรวมตวของสงคม โดยผานกระบวนการทางวฒนธรรมดานตาง ๆ ทเหนเดนชดคอ ประเพณหรอพธกรรมตาง ๆ แตจะตองตระหนกวา ในปจจบนมการใชความเชอทางไสยศาสตรมากมายเพอตอบสนองความไมมนคงทางจตใจของผคนทยงขาดความเชอมนในหลกธรรมทางศาสนา จงเปดโอกาสใหคนทจรตอาศยความงมงายเปนชองทางท ามาหากน ดงนนจงขอใหใชวจารญาณในเรองนใหดและถวนถ เพราะความเชอทางศาสนามใชแสดงออกทางวตถเครองลางของขลงตดตวเทานน แตหมายรวมไปถงแบบแผนวถชวตทกเรอง ไมวาการกน การอย การรกษาพยาบาล แมการนงหมหรอขอหามตาง ๆ ทเปนจารตหรอกลไกใหคนในสงคมไดใชชวตรวมกนอยางสนตสมานฉนทจากวฒนธรรมหลากมต รอบปปฏทนหลวงหนงๆ ไดก าหนดวนพระราชพธและรฐพธไว บางพระราชพธ หรอรฐพธ จะก าหนดวนทและเดอนไวแนนอน เชน พระราชพธสงกรานต วนพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชและวนทระลกมหาจกรบรมราชวงศ เปนตน สวนพระราชพธทเกยวของกบทางศาสนาจะก าหนดไวเปนวนขางขนขางแรมและเดอน เชน พระราชพธทรงบ าเพญพระราชกศลมาฆบชา พระราชพธทรงบ าเพญพระราชกศลวสาขบชา พระราชพธทรงบ าเพญพระราชกศลถวายผาพระกฐน เปนตน ซงพระบาทสมเดจพระเจาอยหวจะเสดจพระราชด าเนนไปทรงปฏบตพระราชกรณยกจในวนดงกลาว หรอจะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระบรมวงศานวงศพระองคใดพระองคหนงเปนผแทนพระองคไปทรงปฏบตพระราชกรณยกจแทนพระองค หรอจะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหองคมนตรเปนผแทนพระองคไปปฏบตกรณยกจแทน ๒.๙ บอเกดของพธกรรม

ความเหนหรอจตนาการน าไปสความเชอ ความเชอน าไปสการปฏบตตามความเชอนน การปฏบตตามความเชออยางมขนตอนหรอแบบแผน กลายไปเปน “พธกรรม” พธกรรมดงกลาวนน จดใหมขนในชวงเวลาทก าหนดเปนประจ าเนองๆ กลายเปนเทศกาล ความเชอของมนษยไดถกพฒนาการมาจากการบอกกลาวตอๆ กนมา จนกลายเปนนยายปรมปรา (Myth) แลวยดถอวาเปนสวน

๑๙

หนงของการด าเนนชวตกลายเปนลทธ เมอลทธความเชอเหลานนไดพฒนาเตบโตเปนองคกรใหญขนมองคประกอบมากมายกลายมาเปนศาสนา การประกอบพธกรรมกกลายมาเปนพธกรรมทางศาสนา (คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๔, หนา ๕- ๑๑) ปจจบนศาสนาไดแบงออกเปน ๒ ประเภทใหญๆ คอ

๑) ศาสนาเทวนยม (theism) เปนศาสนาทมความเชอในเรองของพระเจา (God) ไดแก ศาสนาครสต ศาสนายดาย ศาสนาอสลาม ศาสนาสกข ศาสนาบาไฮ ศาสนาไซโรอสเตอร และ ศาสนาพราหมณ-ฮนด ๒) ศาสนาอเทวนยม (atheism) ศาสนาประเภทน ไมเชอในการมอยจรงของพระเจา โดยเชอวาโลกและสรรพสงเกดขนเองตามกฎของธรรมชาต เชอวามนษยเปนผก าหนดชะตาชวตของตนเอง ทกสงเปนไปตามเหตปจจย ไดแก ศาสนาพทธ และ ศาสนาเชน อยางไรกตาม ไมวาจะเปนศาสนาทเชอในพระเจาและไมเชอในพระเจากตาม องคประกอบหนงทศาสนาทกประเภทตองมคอ พธกรรม อมล เดอรไคม (Emaile Durkheim) นกสงคมวทยาชาวฝรงเศส (สนท สมครการ, ๒๕๓๙, หนา ๔) ไดกลาวไววา พธกรรม เปนองคประกอบทส าคญและมคายงของศาสนา เพราะพธกรรมท าใหมนษยไดแสดงออกถงความเปนอตลกษณของศาสนานนๆ ไดอยางชดเจน และพธกรรมทางศาสนานนยงสามารถทจะท าใหเกดความศกดสทธในตวของพธกรรมทเครงครดและสรางความนาเชอถอไดเปนอยางด

๒.๙.๑ บอเกดของพธกรรมตะวนตก อารยธรรมอยปต สอใหเหนถงความเจรญรงเรองของชาวตะวนตกมาชานาน เกดจากบรเวณลมแมน าไนล พธกรรมทเกดขนและปรากฏชดแจงคอ พธกรรมทเกดจากความเชอในเรองชวตหลงความตาย มมม (Mummy) คอ ศพทดองหรอแชในน ายาพเศษในประเทศอยปต พนทวทงรางกายดวยผาลนนสขาว เพอเปนการรกษาสภาพของศพเพอรอการกลบคนรางของวญญาณผตาย ตามความเชอของชาวอยปตโบราณ ค าวา "มมม" มาจากค าวา "มมมยะ" (Mummiya) ซงเปนค าในภาษาเปอรเซย มความหมายถงรางของซากศพทถกดองจนกลายเปนสด า โดยชาวอยปตโบราณจะท ามมมของฟาโรหและเชอพระวงศทกพระองค และน าไปฝงในลกษณะแนวนอนภายใตพนแผนทรายของอยปต อาศยแรงลมทพดผานในแถบทะเลทรายอาระเบยและทะเลทรายในพนทรอบบรเวณของอยปต เพอปองกนการเนาเปอยของซากศพทอาบดวยน ายา อยปตโบราณมความเชอเกยวกบเรองของชวตหลงความตาย เกยวกบการหวนกลบคนรางของวญญาณ โดยมความเชอวาเมอวญญาณออกจากรางไปชวระยะเวลาหนงจะหวนกลบคนสรางเดมของผเปนเจาของ จงตองมการถนอมและรกษาสภาพของรางเดม โดยการแชและดองดวยน ายาบทมน ซงจะชวยรกษาและปองกนไมใหซากศพเนาเปอยผผงไปตามกาลเวลา (Wikipedia, ๒๕๕๘)

๒๐

นกโบราณคดวทยาศาสตร (archeologist) มความเหนวา มนษยดกด าบรรพรวมสมยมนษยโคร-มาญอง (Cro-magnon) ตงแตสองสามหมนปมาแลว เชอวาผทตายไปแลวจะเกดใหมในโลกหนาทหนงทใดหรอกลบฟนขนมาใหม จงมกบรรจงาชาง หรอกระดกสตว อายธทท าดวยหนไวในหลมฝงศพ ตอมาในยคกอนประวตศาสตร ไมวาจะจากสวนไหนของโลก เชน อยปต ไซบเรย จน อเมรกา แมกระทงในบานเรา ลวนพบเครองใชรวมอยในหลมฝงศพดวย พธกรรมทางศาสนาทถายทอดเปนเรองลลบเฉพาะวงใน (esoteric) ทเกยวกบความตาย ในสมยเรมมการบนทก ไมวาในรปของต านานหรอนยายปรมปรา เชน บนแผนกระดาษปาปรส (hieroglyphic writing) ทอยปตใชแผนดนเหนยว (cuneiform pictographic writing) ทเมโสโปเตเมย มาจนถงการบนทกทอาจถอวาเปนกงประวตศาสตร เชน ทสลก ไวตามฝาโลงศพและปรามดทเปนโองการตางๆ ในโอลดเทศตาเมนต อยปตในยคสมยกอนมราชวงค (Predynastic Egypt) ตงแตกอน ๕,๐๐๐ ป มาแลว เชอวามนษยตายไปแลวจะคงสภาพของรปราง และจตวญญาณเอาไวเชนเดยวกบตอนยงมชวตอย ดงนน ในสมยกอนปรามดหลดฝงศพของคนส าคญ นอกจากจะมเครองใช อาวธ หรอ เครองประดบแลว ยงมศพของผถกซาตายใหมๆ เพอใหตามไปเปนบรวารรบใชในภพหนาดวย เชน องคฟาโรห ซงถอวาเปนทงกษตรยและเทพในภาพเดยวกน วญญาณของฟาโรหจะออกจากรางภายหลงทไดตายไปแลว และทนทกจะไปสงสถตสอยในดาวเหนอ (Circumpolar star) ในสมยอยปตโบราณ ไมใชดาวเหนอในปจจบนทเปนดาวโพลารส (Polaris) แตเปนดาวซเรยส (Sirius) ซงตอนนยายลงไปอยต าแหนงทต ากวาระดบขอบฟาวญญาณของฟาโรหจะเดนทางไปกบเรอของเทพ รา (Ra or Re) เปนเทพแหงดวงอาทตย ในสายกลางราชวงศ นบแตฟาโรหอะเคนนาตอน (Akhenaton) เม อพระเ จา ทงหมดรวมเปนองคเดยวกน เรยกวา อะตอนหรออเตน (Aton-Aten) คอ รา องคเดม ในสมยหลง (Late Dynasty) จนถงสมยกรกและโรมน ฟาโรห จงเปนพระเจาทชอ โอซรส (Osiris) แมแตนกปรชญาทมชอเสยงอยางพลาโต ยงไดกลาวถงเรองการตายแลวฟนจากการบนทกในหนงสอรพบลกเลมทสบ (Repuyblic Book) ของพลาโต ไดเลาถงทหารชาวกรกชอเออร (Er) ทสนสตตายไปถง ๑๒ วน จนกระทงไดมผน ารางเขาขนวางบนเชงตะกอนเพอท าพธเผาศพ ขณะทนกบวชก าลงรายโองการ และทหารก าลงจดไปตามทางทสองฟากปลกตนไมไวบานสะพรง จนกระทงถงบรเวณทผคนถกลงโทษ ทรมานอยางแสนสาหส เขาไดพบกบเทพแหงความตาย ผสงใหเขารบเดนทางกลบมายงโลก เพราะเวลาส าหรบเขายงมาไมถง แตเขาตองเสยเวลาไปมาก เพราะไดไปเหนการช าระความดความชวและความตองการของวญญาณ ผทจะไดเลอกกลบมาเกดใหมอกครง ความเชอดงกลาวมาแลวขางตนนนไดกลายมาเปนบอเกดของการประกอบพธกรรมอนๆ ตามมาอยางเปนลกโซทเกยวเนองกน หรอแมแตความเชอในเรองของพระเจาดงกลาว มนษยยายามทจะอธบายกรยาอาการ อารมณของพระเจา ใหเหมอนมนษย มโกรธ มดใจและตองการอาหาร

๒๑

อนเปนเลศ ซงมนษยจดแสวงหาน ามาบชาเปนเครองเซนสงเวยโดยเครองสงเวยเปนอาหารทสามารถจดหามาไดในทองถนและตองจดวางอยางเปนพเศษและถกตองทสด

๒.๙.๒ บอเกดของพธกรรมตะวนออก พธกรรมทเกดขนในซกโลกตะวนออก อนมแหลงก าเนดมาจากอารยธรรมทเจรญ โดยเฉพาะแหลงอารยธรรมทเกดบรเวณลมแมน าสนธ ไดแก ประเทศอนเดยปจจบน ซงถอไดวาเปนแหลงอารยธรรมทส าคญทางตะวนออก เปนแหลงก าเนดศาสนาและปรชญา พรอมทงพธกรรมมากมาย โดยเฉพาะพธกรรมอนเกดจากความเชอทางลทธ และศาสนา โดยเฉพาะศาสนาพราหมณ ไดถอก าเนดขนในชมพทวป เมอกวา ๓,๐๐๐ ปมาแลว มความเคารพศรทธาในองคพระผเปนเจาทงหลายทมอ านาจอยเหนอสรรสง โดยเฉพาะพระพรหม – ผสราง พระวษณ - ผรกษา และพระศวะ- ผท าลาย ซงเรยกรวมกนวา ตรมรต ซงศาสนาพราหมณ เปนศาสนาทไดเกดมมาชานานแลว ในประเทศอนเดย เปนศาสนาของชนเผาอารยน หรอ อนโดยโรเปยน (Indo-European) บรรพบรษของพวกอนโด-อารยน ตงรกรากอยเหนอเอเชยตะวนออกตอนกลางของทวปเอเชย (Central Asia) โดยไมมทอยเปนหลกแหลง กลมอารยนตองเรรอนท ามาหาอาหารเหมอนกบชนเผาอนๆ ในจดนเองทท าใหเกดการแยกยายถนฐาน เกดมประเพณ และภาษาทแตกตางกนออกไป กลมอารยนดงกลาว ม ๓ กลมทพากนอพยพไปยงสวนตางๆ กลมทส าคญทจะกลาวถง คอ กลมทอพยพมาสลมแมน าสนธแลวไดไปพบกบชนพนเมองทเรยกวา ดราวเดยน (Dravidin) หรอ มลกขะ (คนปา) บางครงกเรยกวา ทสย (ทาส) ซงหมายถง ทาส ของอารยนนนเอง กอนทจะถกชนชาตอารยนเขามารกรานนน พวกทสย หรอ ทาส น ทอยในแถบลมแมน าสนธมความเชอ มวฒนธรรม และมศาสนาของตนอยกอนแลว ซงการเรมตนศาสนาของพวกอารยนกไดน าเอาศาสนาของพวกทศยมาผสมผสานดวยเปนอนมาก ศาสนาของชาวอารยนนน เกดขนไดดวยมมลเหตอยางหนงคอ ความไมรจกภมศาสตร หมายถงวา ชาวอารยน ดงเดมนนมไดมความรในมลเหตแหงธรรมชาต จงไดยกยองธรรมชาตประเภทตางๆ ขนเปนเทวะ (เทพเจา) และแบงออกเปนหมวดสงต าเพอสะดวกแกการนบถอและการท าบตพล หรอ จดพธกรรมถวาย หมวดสงต าแหงเทวะทวานไดจดใหมทงสน ๓ หมวด คอ หมวดท ๑ เทวะบนสวรรค เชน ดวงอาทตย ดวงจนทร หมวดท ๒ เทวะบนพนอากาศ เชน วาย วรณ (ฝน) หมวดท ๓ เทวะบนพนโลก เชน อคค (ไฟ) ธรณ (แผนดน)

ตอมา ศาสนาฮนด ไดมการพฒนาตวเองขนมาจากศาสนาพราหมณเมอ ๗๐๐-๑,๐๐๐ B.C. เกดมคมภร เรยกวา ไตรเภท และวรรณคดทางศาสนาขนมามากมาย ปรชญาตางๆ กแตกแขนงออกไปมากมายเชนเดยวกน ความเชอดงกลาวนนกอใหเกดพธกรรม จงไดมการเขยนคมภร

๒๒

เกยวกบพธกรรมขน เรยกวา อาถรรพเวท เปนพระเวทยท 4 ซงเขยนขนมาในภายหลง ประกอบดวยบทสวดเกยวกบไสยศาสตร เปนพระเวทยชนดพเศษเรยกวา “ฉนท” อนมไดถกจดอยในไตรเวท เพราะไมมสวนเกยวของกบการประกอบพธบชายญแตอยางใด อาถรรพเวทน ถอวาเปนความรทปรากฏแกพวกพราหมณอธวรรย พระเวทยตอนนมความเกยวของกบไสยศาสตร บทสวดตางๆ อนมจดประสงคเพอขจดโรคและภยพบต ทงกลาวรวมถงหนาทของกษตรยและสจธรรมขนสง คมภรพระเวทแตละคมภรนนแบงออกเปน ๒ ตอน คอ มนตระ และพราหมณะ มนตระ หรอ มนตรวบรวมบทสวดทกลาวถงเทพเจาแหงปญญา สขภาพ ความมนคง และความมอายยน รวมถงบทสวดออนวอนเพอขอทาสบรวาร สตวเลยง บตร ชยชนะในสงคราม หรอแมกระทงการขอใหยกเลกซงบาปทงปวงอนไดกระท าลงไป บางทกเรยกวาสงหตา หมายถง บทสวดหรอมนตทใชในการท าพธบชานนเอง พระพทธศาสนาเจรญในอนเดยเคยงคกบศาสนาพราหมณ ตอมาความเชอใน ๒ ศาสนานกไดประยกตประสมประสานระหวางหลกค าสอนกบพธกรรมของทง ๒ ศาสนา เขาดวยกนในหลายเรอง พระพทธศาสนาทวานคอพระพทธศาสนานกายมหายาน พธกรรมในพระพทธศาสนานกายมหายาน สามารถจ าแนกออกได ดงน ๑) พธอภเษก คอ พธรบเขาหมหรอรบเปนศษยของพทธตนตระ เปนการครอบวชาใหเพราะในคตลทธน แมพระโพธสตวตองผานการอภเษกจากบรรดาพระพทธเจากอนจงจะบรรลภมได ๒) พธมนตระ หรอ ธารณ คอ การสงวธยายมนตรหรอการบรกรรมคาถา ตองออเสยงใหถกตอง อกขรวธอยาใหอกขรวบต ซงการเชอถอเวทมนตรคาถาอาคมขลงของไทย กคงมาจากพทธตนตระนเอง แตเรยกรวมวาพธกรรมทางไสยศาสตร พทธตนตระนนดงเอาวธการของไสยศาสตรทางศาสนาพราหมณมา แตเปลยนเทพเปนพระพทธเจา และพระโพธสตวแบบมหายาน ๓) พธมทรา คอ แสดงทาตางๆ ดวยนวมอ หรอแสดงอาการอยางใดอยางหนง อนเปนเครองหมายประจ าองคพระพทธเจา และพระโพธสตวทงหลาย เชน สมาธมทรา ธรรมจทรมทรา วตรรกมทรา วชระมทธา เปนตน ทเรยกวา ปาง เชน ปางสมาธ ปางแสดงธรรมจกร ปางประทานอภย เปนตน โดยพวกตนตระถอวาผใดท ารปกายของตน ใหมอาการดอาการ หรอมทราของพระพทธเจา หรอพระโพธสตว หรอเทพองคใดกเทากบเชญทานดงกลาวนนใหมาอยกบตน ทามทรานเดมเปนของฮนดตนตระตอมาพทธตนตระฝายซายน ามาใช ๔) พธสมาธ คอก าหนดจตใหจดจออยกบพระพทธเจาหรอพระโพธสตวหรอเทพองคใดองคหนงจนปรากฏวาเรากลายเปนพระหรอเทพนนๆ นคอจดหมายสงสดของพทธตนตระ

๒๓

๒.๘ ลกษณะส าคญของพธกรรมทางศาสนา

สรยา รตนกล (๒๕๕๕, หนา ๔- ๕) ไดกลาวถงองคประกอบของพธกรรมในศาสนาทขาดไมไดวา มอย ๒ อยาง คอ ๑) ความศกดสทธ (Sacred) และ ๒) ความสงสง (Holy)

อธบายวา ความคดเรองการท าพธกรรมเกดขนเมอมนษยมความคดวาศกดสทธและสงสงอยรอบตวเขา ซงสงนเปนสงทเขาจบตองไมได แตรสกได รปแบบ (Form) ของสงทศกดสทธหรอสงสงแตกตางกนไปแลวแตปรบทางวฒนธรรม (Cultural context) และภมปญญาทอารยธรรมนนๆ ตงอยแตสงทเหมอนกนทตองมแนนอนคอแนวความคดเรองความศกดสทธ (Sacred) และสงสง (Holy) ถาพธกรรมใดมไดท าเพอความศกดสทธและสงสงกไมใชพธกรรมทางศาสนา การทจะก าหนดวาศกดสทธจะตองท าอยางไรนน กแลวแตภมปญญาทผอยในศาสนาตางๆ มอยศาสนาปฐมฐานหรอศาสนาปฐมบรรพ (Primitive religions) กเปนอยางหนง ศาสนานบถอพระเจาหลายองค (Polytheism) กเปนอกหลายอยาง แลวแตวานบถอพระเจาองคไหน ศาสนาใหญในโลกทมศาสนกมาก เชน ศาสนาพทธ ศาสนาครสต ศาสนาอสลาม ฯลฯ กเปนอกแบบหนง แตส ารวจวรรณกรรมทเกยวกบศาสนาทงหลายในโลกแลว ไมมพบเลยทมการท าพธเพอความไมศกดสทธหรอท าพธไปอยางนนๆ เอง ศาสนาตางๆ ในโลกมการท าพธเพอความศกด สทธทงนน สวนการท าพธกรรมจะเปนองคประกอบหลกของศาสนาหรอไม กแลวแตภมปญญาของผสอนศาสนาและผนบถอศาสนานนๆ เทาทสงเกตเหนนนสวนมาก ศาสนาทมค าสอนทางศลธรรมและจรยธรรมลมลก มกจะไมเนนเรองพธกรรม สวนศาสนาทมค าสอนทางจรยธรรมและศลธรรมนอย กมกใหความสนใจกบการประกอบพธกรรมเปนอยางมาก เพราะถาไมประกอบพธกรรมแลวกไมสามารถจะแยกเรองโลกของโลกยชน (the profane) กบโลกของศาสนา (the sacred) ไดดวยอะไร สวนเรองความสงสง (Holy) นนเปนของคกบความศกดสทธ แตไมใชเปนคแบบแนบแนนแยกกนไมได ในพธกรรมของศาสนาปฐมฐานบางสวนทเรยกวาไสยด า (black magic) นน ผประกอบพธและผเขารวมพธตองการใหมความศกดสทธ แตเราไมอาจจะเรยกวาพธกรรมของเขาวาเปนพธทสงสง (Holy) ได เพราะเขาท าพธทต าชา เชน การปลอยมดโตเขาทองคน หรอการท าเสนหยาแฝด หรอพธกรรมทต าชาพสดารเกนกวาจนตนาการของคนปรกตจะคดไปได เชน การตระเวนเอาศพแหงของทารก (กมารทอง) บรรจไปในกระเปาของเขาเองไปตามทตางๆ ฯลฯ สงเหลานจะศกดสทธหรอไม ไมใชเรองจะมาอภปรายกน ณ ตรงน แตทจะใหเรยกวาเปนพธกรรมทสงสง (Holy) นนคงจะไมมผใดทมจตใจปกตธรรมดาจะยอมเรยกให หรอเหนวาสงสง

๒๔

คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย (๒๕๕๔, หนา ๑๒-๑๓) ไดกลาวไววา พธกรรม มองคประกอบหลายประการทสามารถอธบายได ดงน ๑) ความเชอ (believe) หรอ ความศรทธา (faith) พธกรรมจกเกดขนไดตองอาศยความเชอ ความศรทธาตอลทธศาสนานนๆ เชน เชอวามพระเจา เชอวาไดกระท าเปตพลแลว ญาตทลวงลบไปแลวจกไดรบกศลทไดอทศไป หรอแมแตเชอวาถาปวยมโรคโรคภยไขเจบเกดขนอยเสมอ ใหนมนตพระสงฆมาพธสบชะตากจกหาย เปนตน ๒) ผประกอบพธกรรม มกจะหมายถง เจาพธ หรอ ผทสามารถทจะสอสารโลกมนษยนไปยงสภาวะทลลบ หรออ านาจลกลบ ทคนธรรมดาไมสามารถทจะสอไปได จงตองอาศยผประกอบพธกรรมเปนผสอความตองการไปสอ านาจลกลบนน เชน พระเจา เทพเจา เทวดา ผ เปนตน ๓) ภาษา การสอสารระหวางมนษยกบอ านาจลกลบหรอพระเจา เทพเจา ผประกอบพธมกจะใชภาษาทผดไปจากภาษามนษยสามญกลมนนๆ ใชหรอบางครงกจะใชสญลกษณและการท านาย เปนการสอสารจากอ านาจลกลบนนมาสมนษย ๔) สรางขวญและก าลงใจ พธกรรมนนๆ จะตองมผลตอจตใจ กลาวคอ ผทไดกระท ากจกรรมตามพธกรรมทางศาสนาแลว จะรสกมทยดเหนยวจตใจ ท าใหเกดก าลงใจทจะตอสปญหาอปสรรคตางๆ ทตนเองประสบอยได ๕) สญลกษณ การจดพธกรรมแบบตางๆ จะตองมอปกรณ เชน ดอกไม ธปเทยน เครองเซนตางๆ ตลอดจนการแสดงกรยาทาทาง เชน ทารายร า การประนมมอ การไหว เปนตน ๖) สอ การใชสอตางๆ เชน สอทางเสยง มการขบรอง บรรเลงดนตร เพอใหเกดความสงบและเอบอมใจ เพอใหพธกรรมนนเกดความศกดสทธ ๒.๙ ประเภทของพธกรรมทางศาสนา

พธกรรมตาง ๆ สามารถแยกประเภทออกเปนประเภทใหญ ๆ ได ๒ ประเภท (กรมการศาสนา กระทรวงวฒนธรรม, ๒๕๕๒, หนา ๑๐) คอ ๑) พธทเกยวกบชวตประจ าวน ไดแก พธแตงงาน พธขอขมา พธบายศร พธศพ พธเลยงผ ฯลฯ ๒) พธเกยวกบศาสนา ไดแก การท าบญบาน พธสบสองเดอน ฯลฯ

๒๕

นอกจากพธกรรมทจดเปนประเภทใหญ ๆ เหลานแลว ยงสามารถแบงเปนประเภทยอย ๆ อก ๑๐ ประเภท คอ ๑) พธกรรมทปฏบตเปนประจ าวน อาท สวดมนต บ าเพญภาวนา สรรเสรญ กราบไหวครอาจารย หรอเทพยดา หรอสงศกดสทธประจ าส านกหรอโบสถ ฯลฯ ๒) พธกรรมทปฏบตเปนครงคราว เปนการกระท าในกรณทสถานการณยงไมอ านวย หรอพธกรรมทกระท าเปนปฐมฤกษ เชน พธการวางศลาฤกษ พธการบวงสรวงพระภมเจาท พธการอญเชญสงศกดสทธมาสถตชวคราวแลวเชญกลบ ฯลฯ ๓) พธกรรมทเกยวกบการช าระลางบาป เปนพธกรรมทมเกดขนในประเทศจน และอนเดย วนกระท าพธจะเปนวนกอนวนเพญและเดอนแรมในแตละเดอน และในชวงกอนกระท าพธกรรมทส าคญ ๔) พธกรรมทเกยวกบการเลยง ราชบณฑต พราหมณ หรอนกปราชญ ในวาระส าคญของผประสงคเปนเจาภาพ ๕) พธกรรมทเกยวกบผทลวงลบไปแลว ๖) พธกรรมทเกยวกบการเบกปฐมฤกษ ดวยการกระท าในฤกษงามยามดส าหรบสถานทการท างาน หรอของนนอนเปนการแสดงถงการเรมตน ๗) พธกรรมทเกยวกบประเพณ เปนพธทหนวยงานราชการ หรอประชาชนสวนใหญเปนผก าหนดวน โดยประชมกน เชน วนพชมงคล ประเพณท าขวญขาว ฯลฯ ๘) พธกรรมเฉพาะบคคล จะเปนการกระท าในโอกาสอนพงเกดความปต เชน การตงศาลพระภมเจาท โกนจก แตงงาน ฯลฯ โดยมากมกถอเอาวนฤกษด ซงถกโฉลกกบผเปนเจาของงานพธนน ๆ เพอเสรมขวญและก าลงใจ ๙) พธกรรมทเกยวกบการออนวอนพระเจา เพอใหเกดความเปนสรมงคลและสมหวง เชน พธการบนบานศาลกลาว พธกรรมบชาเพอขอบตร ฯลฯ ๑๐) พธกรรมทเกยวกบการพลสกรรม หรอการบชาคร หรองานพธประจ าป จะกระท ากนเพยงปละหนงครง เชน พธตรยมพวาย พธพลสกรรมของพรหมสถาน ฯลฯ โดยพธตรยมพวายเปนวนทมหาเทพเสดจสโลกมนษยและวนพลสกรรมเปนวนขนปใหมของไทยโบราณ

คณจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย (๒๕๕๔, หนา ๑๓ – ๒๗) กลาววา “พธกรรม” เกดจากววฒนาการแหงความเชอของมนษยทตองการทจะใหความเชอนนมทงหลกปฏบตทเหมอนกน และสรางความนาเชอถอเคารถตอความเชอของมนษย ซงหลกปฏบตตางๆ เมอมรปแบบ แบบแผนทตายตวและยงใหคณและโทษแกผปฏบตหรอไมปฏบตตามกได ซงพธกรรมสามารถ

๒๖

ทจะแยกออกเปนพธกรรม ออกเปน ๔ ประเภท ไดแก พธกรรมศาสนา พธกรรมลทธความเชอ พธกรรมจากจารตประเพณ พธกรรมวฒนธรรมประเพณ มอธบาย ดงน ๑) พธกรรมในศาสนา ไดแก พธกรรมทปฏบตตอศาสนา พระเจา ค าสอน ไดแก การถวายสงฆทาน ถวายผากฐน การท าบญตกบาตร การบศลจม การสวดออนวอนพระเจา การบชารปเคารพ (Images) พธลางบาป พลสกรรม บชาคร พธตรยมปวาย (เปนวนทพระมหาเทพเสดจสโลกมนษย) เปนตน ซงพธดงกลาวจะเปนขอปฏบตตามพธกรรมของศาสนาตางๆ ตามแตผปฏบตจะนบถอศาสนาใด ๒) พธกรรมในลทธความเชอ ไดแก พธกรรมทมความเชอวาตวเอง มพอเกด แมเกด พอแถน ยาแถน หรอ เชอวา ชวตคนขนอยกบ ดวงเกด เสนลายมอ ตลอดจนความเชอทนอกเหนอจากศาสนาทตนนบถอแตไดเชอถอและปฏบตสบๆ ตอกนมา เชน พธครอบคร พธจรดพระนงคลแรกนาขวญ หรอ พธกรรมบายศรสขวญ เปนตน ๓) พธกรรมในจารตประเพณ ไดแก พธกรรมทเกดจากความเชอทมขอปฏบตสบๆ กนมา ใครไมปฏบตตามกอาจจะมการลงโทษหนก-นอย-เบาแลวแตจารตทแตละกลมหนก-นอย-เบา ชนตงขน เชน พธกรรมขอขมาผบานผเรอนทหนมไปจบตองหญงสาว พธกรรมการแตงงรน พธกรรมลกพาสาวหนของชาวเขา ซงพธกรรมประเภทนไดรวมไปถง พธกรรมการท าบญงานศพ การฝง การเผาศพ อกดวย พธกรรมจารตประเพณนเรามกไดยนคนอสานเรยกพธกรรมประเพณวา “ฮต” เชนเดยวกบคนภาคเหนอ ๔) พธกรรมในวฒนธรรม ไดแกพธกรรมทเกดจากการวางระเบยบของสงคมนนๆ ใหมการปฏบตตอกน เชน พธปฏญาณตนสวนสนามของทหาร พธการกราบ การไหว การบของจากผใหญ เปนตน

นอกจากนพธกรรมยงสามารถแยกประเภทตามฐานะ ชนชนไดอก โดยแบงออกเปน ๔ ประเภท ดงน ๑) พระราชพธ (royal ceremony; royal rite) หมายถง งานทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ก าหนดไวเปนประจ าตามราชประเพณ ซงจะเสดจพระราชด าเนนไปทรงประกอบพธ กอนถงงานพระราชพธ จะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหมหมายก าหนดการพระราชพธ ทจะเสดจพระราชด าเนนไปทรงประกอบพระราชกรณกจ ๒) รฐพธ หมายถง งานทรฐบาลกราบบงคมทลขอพระมหากรณาใหทรงรบไวเปนงานรฐพธ มหมายก าหนดการทก าหนดไวเปนประจ า ซงพระบาทสมเดจพระเจาอยหวจะเสดจพระราชด าเนนไปทรงเปนประธานในพธหรอทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหมผแทนพระองคเสดจพระราชด าเนนไปทรงเปนประธาน ซงเหนไดวาแตกตางจากพระราชพธทวา แทนทพระมหากษตรยจะทรงก าหนด กลบเปนวารฐบาลเปนฝายก าหนด แลวขอพระราชทาน อญเชญเสดจพระราชด าเนน

๒๗

๓) ศาสนพธ หมายถง พธกรรมทางศาสนา ทพงปฏบตตอความเชอทางศาสนาของตน ดงนน เมอพธนนเกยวเนองกบพระพทธศาสนากจะเรยกวา “พธกรรมพระพทธศาสนา” ถาเปนของศาสนาครสต กจะเปนพธกรรมครสตศาสนา เปนตน ซงจะมขอปฏบตทแตกตางกนไป ๔) ประเพณพธ หมายถง ประเพณทประชาชนปฏบตตามความเชอ ลทธศาสนาและปฏบตตามๆ กนมารนแลวรนเลา ประเพณพธทเหนไดชดกคอ พธรดน าด าหวผหลกผใหญ เนองในเทศกาลสงกรานต หรอประเพณพธการขนบานใหม การตายตองท าพธศพ การเกบอฐ ท าบญ ซงสวนใหญจะเปนประเพณทเกยวเนองกบชวตประจ าวน ประจ าวยของประชาชนทยดถอปฏบตมา ๒.๑๐ โครงสรางของพธกรรม

โครงสรางของพธกรรม (สเมธ เมธาวทยกล, ๒๕๔๗, หนา ๓-๔) แยกออกได เปน ๓ ประเภทใหญๆ ดงน ๑) พธกรรมตามปฏทน (Chronological Ritual) เปนพธกรรมทคนทกกลมในสงคมปฏบตกนเปนประจ า เมอถงเวลาก าหนดทเคยท ามาในปกอนๆ หมนเวยนครบรอบใน ๑ ป แตละเดอนของปหนงกจะมพธทก าหนดไวเปนวนๆ ไป และยงมรายละเอยดลงไปอกวาเวลาใดในวนนน ๒) พธกรรมหวเลยวหวตอแหงชวต หรอ พธกรรมตามวงจรชวต (Ritual of the Life) เมอชวตของบคคลแตละคนในสงคมจะเปลยนชวงของสถานภาพหนงไปเปนสถานภาพใหม ๓) พธกรรมพเศษ (Special Ritual) พธกรรมพเศษเปนพธกรรมทนอกเหนอจากพธกรรมตามเทศกาลและพธกรมตามวงจรชวต เหตทแยกออกมากลาวอกหมวดหนง ตางหากกเพราะเปนพธกรรมทปฏบตกนโดยไมไดมก าหนดเวลาทแนนอน และไมเปนไปตามเหตการณของวงจรชวตของแตละคน

๓. ความสมพนธระหวางเทศกาลกบพธกรรมทางศาสนา

เทศกาลกบพธกรรม มความเกยวพนธกนในทางปฏบตอยางเหนไดชด ทกเทศกาลจะมพธกรรมหรอขอปฏบตตางๆ อยในเทศกาลเสมอ เชน เทศกาลสงกรานต จะมกจกรรมและพธกรรมแฝงอยมากมาย อาทเชน พธรดน าด าหวผใหญ พธท าบญตกบาตร หรอ เทศกาลลอยกระทง กจะมพธกรรมขอขมาพระแมคงคาในกจกรรมลอยกระทง เปนตน ดงนน จะเหนวาเทศกาลมกจะมพธกรรมเขามาเกยวของในทางปฏบตอยเสมอ พธกรรมนนเปรยบเสมอนน าทแทรกซมอยในสวนตางๆ ของทกเทศกาล ขอสงเกต : เทศกาลเกดขนไดตองอาศยชวงเวลา ระยะเวลา เชน เทศกาลลอยกระทง กตองใหถงฤด

๒๘

๓.๒ พธกรรมในสงคมไทย พธกรรมทพบในสงคมไทยอาจแบงออกไดเปน ๔ ประเภท (บานจอมยทธ, ๒๕๔๒) คอ ๑) พธกรรมตามเทศกาล ๒) พธกรรมทเกยวกบวงจรชวต ๓) พธกรรมทเกยวกบการท ามาหากน และ ๔) พธกรรมทเกยวกบชมชนหรอทองถน

๓.๒.๑ พธกรรมตามเทศกาล รอบปหนง ๆ จะมเทศกาลหรอวาระส าคญมากมาย เชน ในราชส านกกจะมพระราชพธสบสองเดอน หรอทางภาคอสานกจะม ฮตสบสองเดอน เปนตน พธกรรมตามเทศกาลจงมกเปนพธกรรมชมชนหรออาจเปนพธกรรมเกยวกบการท ามาหากนกได สามารถทราบก าหนดเวลาของงานไดชดเจน ในขณะทเราอาจรก าหนดการจดพธกรรมวงจรชวตไดในบางพธเทานน เชนเราก าหนดวนบวช วนแตงงานได แตก าหนดวนถงแกกรรมไมได ยกเวนบางรายแตกเปนสวนนอยมาก พธกรรมตามเทศกาลจงตองท าทกป ในขณะทพธกรรมเกยวกบวงจรชวตอาจไมท าทกปในครอบครวเดยวกน พธกรรมตามเทศกาลเสมอนหนงเปนการวางแผนการด าเนนชวตในแตละปดวย เสมอนวามแผนหลก (master plan) ไว เชน ในชวงหนาหนาวจะมประเพณถวายฟนใหทางวดเพอคลายอากาศหนาว (ประเพณไทยใหญทาง จ.แมฮองสอน เปนตน) นอกจากน พธกรรมตามเทศกาลเฉพาะทปรากฏในสงคมไทยซงมความหลากหลายทางวฒนธรรมนน นาสงเกตวาในแตละปจะมเทศกาลถอศลเปนระยะเวลาตอเนอง ดวยเหตผลในเรองของการรกษาจตใจใหสงบ ไมโกรธ ไมอจฉารษยา พรอมกบการรกษาสขภาพกายไปในตว โดยเฉพาะการงดบรโภคอาหารบางจ าพวก หรองดเปนชวงเวลา เชน ในกลมพนองชาวอสลามจะมพธถอศลอด (ตลอดเดอน เรยกเดอนรอมฎอน) งดบรโภคอาหาร-น ากอนตะวนตกดนไปจนถงตะวนขนของอกวนหนง ในขณะทพนองชาวไทยเชอสายจนจะมเทศกาลกนเจ งดการบรโภคเนอสตวเปนเวลาสบวน สวนพนองชาวไทยนนมเทศกาลเขาพรรษาทพทธศาสนกชนจะถออโบสถศล (ศลแปด ซงมขอหามในการบรโภคอาหารยามวกาล งดบรโภคเครองดองของเมา บทบญญตในศาสนาเห ลานท าใหเกดรปแบบวฒนธรรมทตองการใหมนษยหยดส ารวจตนเองทงกายและใจ อยางนอยกอาจเปนกศโลบายใหระบบยอยอาหารในรางกายไดมโอกาสพกฟนการท างานลงบาง เปนทนาสงเกตวา เทศกาลถออโบสถศลนเรมจากเขาพรรษาในชวงกลาง ๆ ป ไปจนถงออกพรรษาในชวงตน ๆ ของปลายป ซงจะซอนเหลอมหรอไลเลยกบเทศกาลกนเจกบเทศกาลถอศลอดรอมฎอน อยางไรกตามเทศกาลเหลานกควรไดรบการพจารณาทบทวนวาด าเนนไปอยางทไมกระทบกบการด าเนนชวตโดยปกตของคนสวนใหญ หรอท ากนเปนคานยมหรอตนตามกระแสสงคม ตวอยางทเหนไดชดเจนคอ เทศกาลกนเจตามคตจนทภายหลงท า

๒๙

ใหพชผกมราคาสงกวาปกตมาก และเครองประกอบอาหารเจบางชนดกเขาสกระแสธรกจแบบทนนยมมากขน จนเกดการโฆษณาแขงขนกนอยางมาก สงเหลานท าใหเกดการบดผนเจตนารมณของการกนเจไปเปนเรองอน ๆ ทเกดกลมผไดรบผลประโยชนและเสยผลประโยชนอนไมตรงกบวตถประสงคดงเดมของกศลจตในเรองกนเจ

๓.๒.๒ พธกรรมทเกยวกบวงจรชวต ชวชวตของคนเราตงแตเกดไปจนกระทงตายยอมจะตองผานเหตการณทถอวาเปนชวงหวเลยวหวตอทส าคญของชวตหลายชวงดวยกน ดงนน จงตองมพธกรรมในแตละชวงหวเลยวหวตอหรอชวงเปลยนผานนเพอเสรมความมนใจ กลาวคอ เมอแรกเกดกตองมพธท าขวญเดกเพอใหแนใจวาเดกทเกดมานนจะมชวตรอดไดไมตายเสยใน ๓ วน ๗ วน เมอโตขนยางเขาสวยรนกมพธโกนจก เพอแสดงวาเดกนนก าลงกาวเขาสความเปนผใหญ ตองมภาระรบผดชอบเพมขนจะไดเปนคนทมก าลงใจมนคง และประพฤตแตสงทชอบทควร เฉพาะผชายยงตองเขาพธบวชเรยนอก ๓ เดอนเมออาย ๒๐-๒๑ ป จากนนกถงระยะของการสรางครอบครว ตองเขาพธหมนและแตงงาน เมอเจบไขหรอประสบเคราะหกยงตองประกอบพธเรยกขวญหรอสะเดาะเคราะห เชนภาคกลางมพธสวดโพชฌงคตออาย สวนทางภาคเหนอมพธสบชาตา และเมอตายไปกยงตองท าพธเกยวกบงานศพ โดยมวตถประสงคส าคญคอการปลอบประโลมญาตมตรทยงมชวตอยนนเอง พธกรรมในวงจรชวตจะชวยเสรมความเขมแขงสามคคในหมเครอญาตไดด

๓.๒.๓ พธกรรมทเกยวกบการท ามาหากน ชนบทไทยซงสวนใหญเปนสงคมเกษตรกรรมนน การท ามาหากนอนเกยวของกบธรรมชาตเปนสงส าคญทสด ชาวไรชาวนาตองพงพาผลผลตจากธรรมชาต ปรากฏการณทางธรรมชาตจงเปนวถชวตส าคญของพวกเขา ดงนนจงตองประกอบพธกรรมเพอเอาอกเอาใจหรอออนวอนสงเหนอธรรมชาตเพอดลบนดาลใหมน าเพยงพอแกการเพาะปลก และใหมผลผลตอดมสมบรณ จงมพธกรรมเกยวกบการท านาและท าขวญขาวในชวงเวลาตาง ๆ ของการท านา นอกจากนในภาคเหนอทมภเขามากมาย จงมความจ าเปนตองควบคมน าทใชในการเพาะปลกไมใหมมากหรอนอยจนเกนไป ซงเรยกวาระบบเหมองฝาย เขาจงตองท าพธเลยงผฝาย หรอในภาคอสาน เมอมความแหงแลงเกดขนในฤดท านากตองท าพธจดบงไฟเพอขอฝนจากพญาแถน เพราะตองอาศยน าฝน สวนชาวประมงในลมแมน าโขงทางตอนเหนอเมอถงฤดกาลลาปลาบกกตองประกอบพธกรรมเพอขจดอปสรรคในการจบปลา ในขณะทคนท านาเกลอแถบสมทรสงคราม สมทรสาครยงมศาลผประจ านาเกลอ เปนทสกการะบชา เปนตน ทงนกเพอสรางความมนใจในธรรมชาตทอยเหนอการควบคมของตนใหการท ามาหากนของตนสะดวกขน ปลอดภย และไดผลผลตมาก

๓๐

๓.๒.๔ พธกรรมทเกยวกบทองถนหรอกลมชน พธกรรมนมกจะเกยวของกบเทวดา หรอผทปกปกรกษาและคมครองหมบาน เปนพธกรรมทชาวบานทกครวเรอนในหมบานจะตองมสวนรวม เพอสวสดภาพ ความมนคง ความเจรญของหมคณะ อยางเชน การเลยงผเจาเมองของชาวไทยใหญในจงหวดแมฮองสอน การท าพธไหวเสาอนทขลของชาวเชยงใหม พธเลยงศาลผปตาของชาวอสาน พธไหวพระจนทรของชาวจน หรองานท าบญเดอนสบของชาวปกษใต ในแถบอ าเภอบางพล จ.สมทรปราการ กพบวามพธสงเรอเสดาะหเคราะหทชาวบานจะปนดนเหนยวเปนรปคนและสตว (เชน วว ควาย หม หมา) เทาจ านวนชวตในแตละบาน ใสเรอทท าจากวตถทหาไดในทองถน ขนาดล าไมใหญนก พรอมขาวปลาอาหารตามสมควร น ามารวมกนในชวงหลงสงกรานต แลวท าพธเลยงผประจ าถนของตน จากนนกจะลอยเรอนไปตามสายน าเสมอนวาไดสงสงทมชวตทงหมดในบานใหภตผแลว เชอวาเปนการเสดาะเคราะหใหและจะท าเชนนเพอหลอกผเปนป ๆ ไป จะเหนวาพธกรรมทง ๔ ประเภทนอาจคาบเกยวกนกได เชน ประเพณวงควาย เปนทงประเพณตามเทศกาล (เขาพรรษา) และเปนทงประเพณในชมชน (จ.ชลบร) หรอประเพณกนเหนยว (แตงงาน) เปนทงประเพณในวงจรชวต ในขณะเดยวกนกเปนประเพณทองถนชาวไทยมสลม (ภาคใต) หรอประเพณแซยดวนเกดของชาวจนทเปนการแสดงความยนดในวาระทผใหญมอายครบปนกกษตร เชน ๖๐ ป ๗๒ ป กมความคาบเกยวระหวางประเพณวงจรชวตกบประเพณในกลมชนชาวจน เปนตน ส าหรบพธกรรมหรอกจกรรมในรอบปนน มขอนาสงเกตวาระยะหลงยงมการก าหนดวนส าคญตาง ๆ ขนมาเพอเนนย าถงความสมานสามคคและความจงรกภกดตอชาตและพระมหากษตรย เชน วนฉตรมงคล วนจกร เปนตน ประเพณ – พธกรรม หรอกจกรรมตามวนส าคญตาง ๆ เหลาน มบทบาทในการท าใหสมาชกมความรสกรวมเปนอนหนงอนเดยวกน และเปนโอกาสทจะไดรวมท าบญท าทาน กนเลยง และรนเรงสนกสนานรวมกน หนมสาวกมโอกาสพบปะกน อกทงยงเปนเหตใหมการรวมญาตรวมมตรทอาศยอยหางไกลไดมารวมสงสรรคกน ทงหมดนคอ พธกรรมทจะท าใหทกคนรสกวาตนเองเปนสวนหนงของชมชน สงคมหรอประเทศชาตในทสด น าไปสความเขมแขงของชมชน หากใชสงเหลานใหเปนประโยชนกเทากบวาเราไมตกเปนทาสของพธกรรม แตเปนนายของพธกรรม แตมขอนาสงเกตวา เทศกาลสงกรานตในระยะหลงมาน กลบกลายเปนเทศกาลของการเดนทางไกล และท าใหเกดอบตเหตมากจนนาทบทวนในสงทเกดขนทงทางฝายรฐบาลและเอกชนตลอดจนประชาชนทวไป

๓.๒.๕ พธกรรมทเปนพระราชพธและรฐพธ พระราชพธ คอ งานทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ก าหนดไวเปนประจ าตามราชประเพณ ซงจะเสดจพระราชด าเนนไปทรงประกอบพธ กอนถงงานพระราชพธ จะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหม หมายก าหนดการ พระราชพธทจะเสดจพระราชด าเนนไปทรงประกอบพระราชกรณยกจ (โปรดสงเกตค าวาหมายก าหนดการ) โดยปกตแลวผมต าแหนงเฝาฯ ใน

๓๑

พระราชพธดงกลาว เวนแตจะเปนพระราชพธสวนพระองคหรอเปนการภายใน ในปจจบนมพระราชพธตางๆ ทคณะรฐมนตร และผมต าแหนงเฝาฯ จะไปเขาเฝาฯ รฐพธ คอ งานทรฐบาลกราบบงคมทลขอพระมหากรณาใหทรงรบไวเปนงานรฐพธ มหมายก าหนดการทก าหนดไวเปนประจ า ซงพระบาทสมเดจพระเจาอยหวจะเสดจพระราชด าเนนไปทรงเปนประธานในพธหรอทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหมผแทนพระองคเสดจพระราชด าเนนไปทรงเปนประธาน ซงเหนไดวาแตกตางจากพระราชพธทวาแทนทพระมหากษตรยจะทรงก าหนด กลบเปนวารฐบาลเปนฝายก าหนด แลวขอพระราชทานอญเชญเสดจพระราชด าเนน ในปจจบนมรฐพธตางๆ ทคณะรฐมนตรและบคคลส าคญจะไปเฝาฯ งานทผใดกตามสามารถจดขนตามลทธ ตลอดจนแบบอยาง ธรรมเนยมประเพณ การปฏบตของในแตละสงคมหรอทองถน อาทเชน พธแตงงาน พธศพ พธอปสมบท เปนตน อยางไรกตามอาจมพธส าคญของพระมหากษตรยหรอรฐบาล แตมไดก าหนดเปนพระราชพธหรอรฐพธ เชน พธรบรองพระราชอาคนตกะ และพธรบรองผน าหรอประมขตางประเทศทเดนทางมาเยอนประเทศไทยอยางเปนทางการในฐานะแขกของรฐบาล เปนตน ผ ท เขาร วมในพธ ตางๆ ตองปฏบ ตตนให เหมาะสมแกฐานะตามสถานการณ ขนบธรรมเนยมประเพณไทยไดใหความส าคญในเรองนไวมากเชนเดยวกบสงคมประเทศทมความเจรญทางดานจตใจ โดยไดถอปฏบตกนเปนแบบแผน การวางตวในการเขาสงคมไว อนเปนวฒนธรรมทสบทอดมาตงแตโบราณจนถงปจจบน บคคลในแตละฐานะของสงคมกจะมวธปฏบตในแตละเหตการณทแตกตางกนไป โดยเฉพาะอยางยงในการเขาเฝาทลละอองธลพระบาทในพระราชพธ รฐพธ และในโอกาสตางๆ โดยก าหนดไวเปนธรรมเนยมปฏบต ซงผมฐานะเปนขาราชการวางตวและประพฤตตนตามแบบแผน เพอใหเปนทยอมรบและยกยองของบคคลโดยทวไป

บทสรป

เทศกาลกบพธกรรมมความสมพนธกนอยางแนบแนนจนแยกกนแทบไมออก เมอมเทศกาลกมพธกรรม บางทพธกรรมกท าไปตามเทศกาล หรอพธกรรมมกจะอยในขนตอนกระบวนการของเทศกาล แมจะมพธกรรมทไมตองอาศยเทศกาลเลยกตาม เชน การไหวพระกอนนอน การท าบญตกบาตรตอนเชา กถอเปนพธกรรมเหมอนกน สะดวกตอนไหนกท าตอนนน ไมตองท าพรอมๆ กน หรอในเวลาเดยวกน สถานทเดยวกน ขอสงเกตทจะท าใหเหนความตางระหวางเทศกาลกบพธกรรมกคอ เทศกาล เกยวของกบเรองเวลา และสถานท มกจะเกดขนเพอการเฉลมฉลอง หรอเพอท ากจกรรมรวมกนในเวลาเดยวกนพรอมๆ กน สวนพธกรรมนนคอการประกอบพธใดพธหนงอยางเปนขนเปนตอนมระเบยบแบบแผนชดเจน ความเชอถอวาเปนฐานเกดของพธกรรมและเทศกาลตางๆ ไมวาความเชอนน

๓๒

จะมพนฐานมาจากอะไรกตาม เชน มพนฐานมาจากศาสนาทตนนบถอ หรออาจจะมพนฐานมาจากความเชอสวนตว สดทายกน ามาสการประกอบพธกรรม พธกรรมตางๆ ทปฏบตกนอยนนอาจมหลากหลายแตกตางกน ทงนกขนอยกบความเชอของแตละกลมของแตละคนทแตกตางกนนนเอง ถาเชอผดๆ (หมายถง พธกรรมทท าแลว สรางความเดอนรอนใหตนเอง ผอน และสงคม) การประกอบพธกรรมกผดไปตาม แตหากความเชอนนถก เปนเรองความเชอทดงาม การประกอบพธกดไปตาม องคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาไดตรสถงทางสายกลางหรอ มรรคมองค๒ ๘ ทจะน าผเดนไปสเปาหมายแหงชวตไดอยางปลอดภยและบรรลความดอนสงสดคอพระนพพานไดวา ตองเรมตนท สมมาทฏฐ – ความเหนชอบ คอเหนถกตอง เชอถกตองกอน การกระท าอนๆ ตอจากความเหนนกจะถกตองไปตามโดยปรยาย

แบบฝกหดทายบท

๑. จงใหความหมายของของค าวา “เทศกาลและพธกรรมทางศาสนา” ๒. จงอธบายความเปนมาของเทศกาลและพธกรรมทางศาสนาทงตะวนออกแลตะวนตก ๓. จงบอกองคประกอบของ “เทศกาลและพธกรรม” มาวามอะไรบาง ๔. จงอธบายความสมพนธระหวางเทศกาลและพธกรรมทางศาสนามาโดยสงเขป ๕. จงวเคราะหคณคาของเทศกาลและพธกรรมทางศาสนาทมตอการด าเนนชวต ๖. เทศกาลและพธกรรมมอทธพลตอสงคมไทยอยางไร จงอธบาย

๒ มรรคมองค ๘ หรอ อรยอฏฐงคกมคค ไดแก

๑. สมมาทฐ เหนชอบ คอ รเขาใจถกตอง เหนตามทเปนจรง ๒. สมมาสงกปปะ ด ารชอบ คอ คดสจรตตงใจท าสงทดงาม ๓. สมมาวาจา เจรจาชอบ คอ กลาวค าสจรต ๔. สมมากมมนตะ กระท าชอบ คอ ท าการทสจรต ๕. สมมาอาชวะ อาชพชอบ คอ ประกอบสมมาชพหรออาชพทสจรต ๖. สมมาวายามะ พยายามชอบ คอ เพยรละชวบ าเพญด ๗. สมมาสต ระลกชอบ คอ ท าการดวยจตส านกเสมอ ไมเผลอพลาด ๘. สมมาสมาธ ตงจตมนชอบ คอ คมจตใหแนวแนมนคงไมฟงซาน