liber mesuesi biologjia 10

Liljana Nikollari

LIBËR PËR MËSUESINBIOLOGJIA 10

(bërthamë)

Të gjitha të drejtat janë të rezervuara © Pegi 2011

Të gjitha të drejtat lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht të zotëruara nga shtëpia botuese

“Pegi” sh.p.k. Ndalohet çdo riprodhim, fotokopjim, përshtatje, shfrytëzim ose çdo formë tjetër

qarkullimi tregtar pjesërisht ose tërësisht pa miratimin paraprak nga botuesi.

Shtëpia botuese: Tel: 042 374 947 cel: 069 40 075 02 [email protected]

Sektori i shpërndarjes: Tel/Fax: 048 810 177 Cel: 069 20 267 73

Shtypshkronja: Tel: 048 810 179 Cel: 069 40 075 01 [email protected]

3

Libër për mësuesin

PËRMBAJTJE

Hyrje ..................................................................................5

Objektivat..........................................................................6

Plani mësimor ...................................................................7

Sugjerime ........................................................................22

Ushtrimet të zgjidhura sipas krerëve ...........................38

Teste për kontrollin e njohurive ....................................61

Modele testesh ............................................................... 78

Metodika të hartimit të ditarit mësimor ..................... 86

Modul mësimor ...........................................................104

5


HYRJE

Teksti biologjia 10 studion linjën: Studimi i së gjallës. Këndvështrimi dhe mënyra e trajtimit të temave është në përputhje të plotë me programin mësimor. Përmesinformacionit që ofron dhe trajton, teksti krijon mundësinë për lidhje ndërlëndore. Shpërndarja e temave mësimore është në përputhje të plotë me udhëzimet e MASH-it, 70% e temave janë shtjellim njohurish dhe 30% përpunim i njohurive. Shtjellimit të njohurive i është kushtuar kujdes i veçantë.Çdo temë mësimore është e trajtuar mbi bazën e objektivave, të cilat janë pasqyruar në �� dhe në planin mësimor, të ndara për çdo nivel nxënësi.Për realizimin sa më të mirë të objektivave dhe nga përvoja e mëparshme në mësimdhënie, grupi i autorëve e ka parë të arsyeshme të ndryshojë renditjen e temavenë kreun IV, dy prej të cilave kanë kaluar në kreun V. Ky kalim nuk cenon programine MASH-it, pasi autori, si dhe mësuesi/ja ka të drejtë të ndryshojë me 10% temat e programit brenda linjës.

�� shtjellimin e njohurive të reja në kreun I Kimia e jetës, për të kuptuar më mirë lidhjen ndërmjet strukturave kimike dhe rolit biologjik të përbërjeve, kemi vendosur formulat e strukturave të përbërjeve karbohidrate, yndyra, proteina, nukleotide të ADN-së, si dhe strukturën e ATP-së. Rekomandojmë që mësuesi/ja nuk duhet të kërkojë të mësohen nga nxënësi e të paraqiten në tabelë ose të jenë pyetje testimi. Të njëjtin sugjerim do të bënim dhe për skemat e reaksioneve të kondensimit, hidrolizës, frymëmarrjes qelizore,tabelën e kodit gjenetik në kreun IV etj.�� ! "�� #��zbërthejë në skema më të thjeshta, si për kontrollin e temave të shpjeguara, ashtu dhe gjatë dhënies së informacionit të ri.Për temat fotosintezë e frymëkëmbim jemi ndalur vetëm në reaksionet bazë dhe etapat, pa kaluar në biokiminë e këtyre proceseve. Për tema që mësuesi/ja mendon se janë të gjata mund të bëjë ndarje të tyre, ose të bashkojë tema pa shumë ngarkesë dhe të shkurtra.Në tekstin e nxënësit dhe në atë të mësuesit kemi dhënë tipa të ndryshëm ushtrimesh,�� $�� #�� &�� shpërndarë në përputhje me programin mësimor. Në fund të çdo kreu, në përputhje me objektivat kemi përcaktuar dhe konceptet kryesore, si dhe një përmbledhje të shkurtër të kreut përkatës.

6

Biologjia 10 (bërthamë)

OBJEKTIVA

1. Synimi i lëndësMbështetur në standardet e shkencave të natyrës, biologjia si shkencë e jetës synon qëtë gjithë nxënësit të kuptojnë kompleksitetin e organizmave të gjallë, duke përfshirëstrukturën, funksionet, organizimin dhe ndërvarësinë ndërmjet tyre, si dhe ndërmjet !�� #�� rritjen e respektit ndaj natyrës, si dhe për përfshirjen e njeriut në veprime për mbrojtjen e vlerave të saj.

Objektiva të programit mësimor Në fund të klasës së 10-të, nxënësi/ja duhet:

�� Të thellojë njohuritë, aftësitë, qëndrimet në konceptet për Kiminë e jetës.�� '� �� "� � �� $�� "�� "��

rolin biologjik të tyre (proteina, karbohidrate, yndyra, vitamina, acide nukleike). �� Të analizojë rolin e ujit dhe kripërave minerale për jetën. �� Të formulojë parimet e teorisë qelizore.� Të analizojë strukturën dhe funksionin e të gjitha organeleve të qelizës.�� Të krahasojë qelizën bimore dhe atë shtazore.�� Të analizojë proceset e rëndësishme që kryhen në qelizë, si: osmoza, shpërhapja,

transporti aktiv, frymëmarrja dhe fotosinteza.�� Të analizojë rëndësinë dhe etapat e ciklit jetësor të qelizës. �� Të analizojë rëndësinë dhe etapat e ndarjes qelizore me mitozë dhe mejozë.� Të analizojë ligjet e tejçimit të tipareve.�� '� � �� "��

transmetimin e tipareve nga prindërit të pasardhësit.� Të tregojë se organizmat kanë një numër karakteristik kromozomesh ku një çift i

tyre përcakton seksin, ndërsa të tjerët quhen çifte autozomike.�� Të diskutojë me anë të shembujve ndikimin e mjedisit në shprehjen e tipareve. � Të analizojë trashëgiminë e tipareve nga prindërit të pasardhësit.�� Të diskutojë se informacioni trashëgues ndodhet në gjene, të cilat ndodhen në

kromozome.� �'�� $��$�� $�� Të analizojë procesin e biosintezës së proteinave si informacioni gjenetik që

kalon nga gjeni te tipari.

7


�� Të zgjidhë ushtrime në lidhje me kiminë e jetës, trashëgiminë dhe kodin gjenetik.� Të ndërtojë hartën e koncepteve për të gjithë krerët e programit mësimor.� �'��"�� $�� Të diskutojë për provat e evolucionit dhe problemet e teorikë së evolucionit sot.

PLANI MËSIMOR

PLANI SINTETIK

36 javë x 2 orë /javë = 72 orë

1. Shtjellim njohurish 48 orë

Njohuri të reja 48 orë

2. Përpunim njohurish 24 orë

Punë laboratori dhe praktike 6 orë (3+3)

Ushtrime 6 orë

Përsëritje 4 orë (3P+1 Pv)

Test 4 orë

Projekt 4 orë

8

Biologjia 10 (bërthamë)PL

AN

I MË

SIM

OR

AN

AL

ITIK

BIO

LO

GJI

A 1

0

Orë

gjit

hsej

Orë

për

kr

eK

reu

Obj

ektiv

atTe

mat

I. K

imia

e je

tës

Nxë

nësi

/ja n

ë fu

nd të

çdo

linj

e du

het:

9 or

ë =7

T+1P

L+1U

11

Obj

ektiv

a të

niv

elit

min

imal

:Pë

rbër

ja e

lënd

ës

22

të sh

krua

jë 6

ele

men

tet k

imik

e që

ndë

rtojn

ë m

olek

ulat

me

rënd

ësi b

iolo

gjik

eU

ji dh

e ve

titë

e tij

33

të d

allo

jë m

akro

elem

ente

t nga

mik

roel

emen

tet

Përb

ërje

t org

anik

e të

qe

lizës

44

të tr

egoj

ë rë

ndës

inë

e pë

rbër

ësve

kim

ikë

inor

gani

kë d

he o

rgan

ikë

për j

etën

Kar

bohi

drat

et

55

të d

allo

jë n

jësi

të n

dërtu

ese

të m

olek

ulav

e m

e rë

ndës

i bio

logj

ike

Ynd

yrat

ose

lipi

det

66

të d

allo

jë m

onos

akar

idet

nga

pol

isak

arid

et,

amin

oaci

det n

ga p

rote

inat

, AD

N n

ga A

TPPr

otei

nat

77

��

��

�"��

��

��

��

��

��

��

��

prot

eina

veA

cide

t nuk

leik

e

88

Obj

ektiv

a të

niv

elit

mes

atar

:

Punë

labo

rato

ri nr

. 1. P

ërca

ktim

i ipë

rbër

jeve

org

anik

enë

ush

qim

e

99

të tr

egoj

ë lid

hjen

ndë

rmje

t stru

ktur

ës d

he

aktiv

itetit

bio

logj

ik të

kar

bohi

drat

eve,

yn

dyra

ve, p

rote

inav

e, a

cide

ve n

ukle

ike,

vi

tam

inav

e dh

e ATP

Ush

trim

e

9


të sh

pjeg

ojë

tre ti

pat e

lidh

jeve

kim

ike

që m

undë

sojn

ë fo

rmim

in e

mol

ekul

ave

biol

ogjik

etë

për

dorë

njo

hurit

ë pë

r gru

pet f

unks

iona

rëpë

r të

ndar

ë pë

rbër

ësit

orga

nikë

të q

eliz

ëstë

kra

haso

jë a

mid

onin

me

glik

ogje

nin

e ce

lulo

zën,

mon

osak

arid

et m

e po

lisak

arid

et,

amin

oaci

det m

e pr

otei

nat,

AD

N m

e ATP

,ko

nden

sim

in n

ga h

idro

lizën

��

��

��

��

��

��

�"��

��

�*2O

me

rolin

bio

logj

ik të

tij

të sk

icoj

ë pë

rqin

djen

e e

lem

ente

ve k

imik

e që

ndo

dhen

në

qeni

et e

gja

lla m

e an

ë të

një

di

agra

me

tripë

rmas

ore

Obj

ektiv

a të

niv

elit

lart

ë:të

ana

lizoj

ë nd

ërtim

in e

nuk

leot

idit,

var

gut

��

��

��

��!�

��

� �;

<�

>�

të k

raha

sojë

ndë

rtim

in d

he fu

nksi

onin

eA

DN

dhe

AR

N

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�$��

��

pran

inë

e pr

otei

nave

, kar

bohi

drat

eve

dhe

yndy

rave

në

ushq

ime

të re

aliz

ojë

hartë

n e

konc

epte

ve p

ër

përb

ërës

it or

gani

ke të

qel

izës

të z

gjid

hë u

shtri

me

në li

dhje

me

kim

inë

eje

tës

10


II. N

dërti

mi i

qel

izës

9 or

ë =

5T+1

U+1

P+1P

L+1T

101

Obj

ektiv

a të

niv

elit

min

imal

:Te

oria

qel

izor

e

112

të fo

rmul

ojë

parim

et e

teor

isë

qeliz

ore

Ndë

rtim

i i q

eliz

ëspr

okar

iote

123

të p

ërsh

krua

jë st

rukt

urën

e q

eliz

ës p

roka

riote

Qel

iza

euka

riote

134

të li

stoj

ë pj

esët

ndë

rtues

e të

qel

izës

euk

ario

te

dhe

funk

sion

et p

ërka

tëse

të ty

reO

rgan

ele

të tj

era

qeliz

ore

145

të e

mër

tojë

në

skic

at e

qel

izav

e pr

okar

iote

dh

e eu

kario

te m

embr

anën

qel

izor

e, m

urin

qe

lizor

nës

e ka

, cito

plaz

mën

, bër

tham

ë,m

itoko

ndrit

ë, ri

bozo

met

, klo

ropl

aste

nës

e ka

etj.

Kra

hasi

mi i

qel

izav

e

156

Obj

ektiv

a të

niv

elit

mes

atar

:

Punë

labo

rato

ri nr

. 2. V

ëzhg

imi n

ë m

ikro

skop

i qe

lizës

euka

riote

167

të a

naliz

ojë

stru

ktur

ën e

qel

izav

e pr

okar

iote

Ush

trim

e17

8të

shpj

egoj

ë st

rukt

urën

e q

eliz

ës e

ukar

iote

Përs

ëritj

e

189

të a

naliz

ojë

stru

ktur

ën e

org

anel

eve

qeliz

ore,

du

ke b

ërë

lidhj

en m

e fu

nksi

onin

bio

logj

ik të

ty

reTe

stim

kre

u I d

he II

të d

ifere

ncoj

ë m

itoko

ndrin

ë, k

loro

plas

tin,

bërth

amën

si o

rgan

ele

dy m

embr

anor

etë

për

gatit

ë pr

epar

atet

për

vëz

hgim

in n

ëm

ikro

skop

të q

eliz

ave

bim

ore

e sh

tazo

reO

bjek

tiva

të n

ivel

it të

lart

ë:të

kra

haso

jë q

eliz

ën p

roka

riote

me

euka

riote

dh

e qe

lizën

bim

ore

me

shta

zore

11


të re

aliz

ojë

hartë

n e

konc

epte

ve p

ër

ndër

timin

e q

eliz

ëstë

vle

rëso

jë rë

ndës

inë

që p

ati t

eoria

qel

izor

e në

zbu

limet

e m

ëtej

shm

e në

fush

ën e

bi

olog

jisë

të z

gjid

hë u

shtri

me

që k

anë

të b

ëjnë

me

ndër

timin

e q

eliz

ëstë

ana

lizoj

ë st

rukt

urën

e q

eliz

ës b

imor

e pa

svë

zhgi

mit

në m

ikro

skop

in m

e dr

itëII

I. Fu

nksi

onet

e q

eliz

ësN

xënë

si/ja

duh

et të

:9

orë=

6T+1

PL+1

P+1U

191

Obj

ektiv

a të

niv

elit

min

imal

:N

dërti

mi d

he

funk

sion

et e

mem

bran

ës q

eliz

ore

202

të p

ërsh

krua

jë n

dërti

min

e m

embr

anës

qeliz

ore

dhe

ta sk

icoj

ë th

jesh

të

Tran

spor

ti ak

tiv

213

të tr

egoj

ë m

ënyr

at e

tran

spor

tit të

lënd

ëve

përm

es m

embr

anës

qel

izor

e

Punë

labo

rato

ri nr

. 3.

Vëz

hgim

i i p

roce

sit

të o

smoz

ës

224

��

��

�"��

� �

��

?��

�"�

��

��

��

trans

port

aktiv

, ekz

ocito

zë, e

ndoc

itozë

, fr

ymëm

arrje

, fer

men

tim, A

TP

Enzi

mat

dhe

re

aksi

onet

kim

ike

nëqe

lizë

235

të in

terp

reto

jë sk

emën

e n

dërti

mit

tëm

embr

anës

qel

izor

e, të

vep

rimit

të e

nzim

ësm

bi su

bstra

tin d

he fa

goci

tozë

n

Met

abol

izm

i dhe

en

ergj

ia

246

të sh

krua

jë re

aksi

onet

për

fund

imta

re të

fo

tosi

ntez

ës, f

rym

ëmar

rjes,

ferm

entim

itFr

ymëm

arrja

qe

lizor

e

12


257

��

��

��

��

��$

� ��

��

��

��

� �

�dh

e et

apat

në

të c

ilat k

aloj

në k

ëto

proc

ese

(pa

trajtu

ar m

ekan

izm

at b

ioki

mik

e të

tyre

)Fo

tosi

ntez

a

268

Obj

ektiv

a të

niv

elit

mes

atar

:Pë

rsër

itje

279

të sh

pjeg

ojë

pse

mem

bran

a qe

lizor

e ka

vet

itra

nspo

rtues

e dh

e gj

ysm

ëpër

shku

ese

Ush

trim

e

të li

dhë

mën

yrat

e tr

ansp

ortit

dhe

lënd

ët q

ë tra

nspo

rtohe

n pë

rmes

tyre

të v

ëzhg

ojë

proc

esin

e o

smoz

ëstë

shpj

egoj

ë ps

e en

zim

at n

diko

jnë

në rr

itjen

e

shpe

jtësi

së së

reak

sion

eve

kim

ike

të sh

pjeg

ojë

ndër

timin

e A

TP-s

ë dh

e ro

lin e

saj p

ër q

eliz

ëntë

kra

haso

jë tr

ansp

ortin

akt

iv m

e tra

nspo

rtin

pasi

vtë

për

dorë

kar

akte

ristik

at e

mën

yrav

e të

trans

porti

t në

zgjid

hjen

e te

stev

e që

kan

ë të

bëjn

ë m

e fu

nksi

onet

e m

embr

anës

qel

izor

eO

bjek

tiva

të n

ivel

it të

lart

ë:të

kat

egor

izoj

ë m

ënyr

at e

tran

spor

tit p

ërm

esm

embr

anës

qel

izor

etë

vle

rëso

jë rë

ndës

inë

e pr

oces

eve

met

abol

ike

në q

eliz

ëtë

vle

rëso

jë ro

lin e

enz

imav

e, k

oenz

imav

eAT

P-së

në

proc

eset

met

abol

ike

që n

dodh

in

në q

eliz

ëtë

shpj

egoj

ë ps

e fo

tosi

ntez

a dh

e fr

ymëm

arrja

qeliz

ore

në q

eliz

at e

org

aniz

mav

e fo

tosi

ntet

ike

ka n

atyr

ë nd

ërve

prue

se

13


të n

dërto

jë h

artë

n e

konc

epte

ve të

kre

uttë

vëz

hgoj

ë pr

oces

in e

osm

ozës

dhe

të

disk

utoj

ë pë

r rën

dësi

në e

kët

ij pr

oces

i në

qeliz

ëtë

zgj

idhë

ush

trim

e që

kan

ë të

bëj

në m

e fu

nksi

onet

jetë

sore

të q

eliz

ëstë

kra

haso

jë fo

tosi

ntez

ën m

e fr

ymëm

arrje

n,

frym

ëmar

rjen

me

ferm

entim

inIV

. Nda

rja q

eliz

ore

Nxë

nësi

/ja d

uhet

:

7 or

ë=4T

+1PP

+1U

+1T

281

Obj

ektiv

a të

niv

elit

min

imal

:C

ikli

jetë

sor i

qel

izës

292

��

��

�"��

� �

��

@�$��

��

��

��

��"

��

mito

zë, m

ejoz

ë, k

ryqk

ëmbi

m, k

rom

ozom

hom

olog

kro

mat

id, c

entri

olë,

cen

trom

er

Nda

rja e

qel

izës

euka

riote

: Mito

za

303

të d

allo

jë e

tapa

t e c

iklit

jetë

sor d

he ta

skic

ojë

atë

Nda

rja e

qel

izës

me

mej

ozë

314

të tr

egoj

ë fa

zat d

he rë

ndës

inë

e m

itozë

s dhe

mej

ozës

në

ripro

dhim

in q

eliz

orK

raha

sim

i ndë

rmje

t m

ejoz

ës d

he m

itozë

s

325

� �

��

��#

��

��

��$�

��

� ��

�

�$��

��

jetë

sor

Punë

pra

ktik

e nr

. 4.

Mod

elim

i i m

itozë

s dh

e i m

ejoz

ës

336

të e

mër

tojë

fazë

n e

ndar

jes q

eliz

ore

(pro

fazë

, m

etaf

azë

etj.)

në

skic

at e

mito

zës d

he

mej

ozës

Ush

trim

e

347

Obj

ektiv

a të

niv

elit

mes

atar

:Te

stim

kre

u II

I dhe

IV

14


të sh

pjeg

ojë

etap

at e

mito

zës d

he m

ejoz

ës n

ënd

arje

n e

parë

dhe

të d

ytë

të a

naliz

ojë

pse

proc

esi i

mito

zës k

a rë

ndës

i në

ruaj

tjen

të p

andr

yshu

ar të

num

rit të

kr

omoz

omev

e gj

atë

ripro

dhim

it jo

seks

ual

të a

naliz

ojë

pse

proc

esi i

mej

ozës

ka

rënd

ësi

në ri

prod

him

in se

ksua

ltë

lidh

ë pr

oces

et m

e fa

zat n

ë të

cila

t ato

kryh

en n

ë sk

icat

e m

itozë

s dhe

të m

ejoz

ëstë

llog

aris

ë nu

mrin

e k

rom

atid

eve

dhe

të k

rom

ozom

eve

në ç

do e

tapë

të n

darje

sqe

lizor

etë

ilus

trojë

me

skem

a et

apat

e n

darje

sqe

lizor

etë

zgj

idhë

ush

trim

e që

kan

ë të

bëj

në m

e nd

arje

n qe

lizor

eO

bjek

tiva

të n

ivel

it të

lart

ë:të

kra

haso

jë fa

zat e

cik

lit je

tëso

rtë

kra

haso

jë n

darje

n e

parë

me

ndar

jen

e dy

të m

ejot

ike

të k

raha

sojë

eta

pat e

mito

zës m

e et

apat

em

ejoz

ëstë

inte

rpre

tojë

pro

cese

t që

ndod

hin

gjat

ë nd

arje

s së

bërth

amës

me

mito

zë d

he m

em

ejoz

ëtë

real

izoj

ë ha

rtën

e ko

ncep

teve

për

nda

rjen

qeliz

ore

të h

arto

je n

jë ra

port

në g

rup

për r

ëndë

sinë

e

ndar

jes q

eliz

ore

15


��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��e

mito

zës d

he të

mej

ozës

V. M

ekan

izm

at e

trash

ëgim

isë

Nxë

nësi

/ja d

uhet

:

13 o

rë=1

0T+P

P+ 1

U+1

T

351

Obj

ektiv

a të

niv

elit

min

imal

:K

rom

ozom

et

mba

rtëse

të A

DN

-së

362

të fo

rmul

ojë

kupt

imin

për

term

at: k

ario

tip,

gjen

, ale

l, fe

notip

, gje

notip

, hom

ozig

otë,

hete

rozi

gotë

Teor

ia k

rom

ozom

ike

e tra

shëg

imis

ë

373

të d

allo

jë a

lele

t zot

ërue

s, i f

sheh

të,

bash

këzo

tëru

es, s

i for

ma

të n

drys

hme

të

shpr

ehje

s së

gjen

it

Tras

hëgi

mia

e n

jëtip

ari

384

të sh

krua

jë g

jeno

tipa

të n

drys

hëm

hom

ozig

otë

dhe

hete

rozi

gotë

për

një

dhe

dy

tipar

e

Punë

pra

ktik

e nr

. 5. M

odel

imi

i kry

qëzi

mit

mon

ohib

rid

395

��

��

�"��

��

��

�B��

��

Tras

hëgi

mia

e

njëk

ohsh

me

e dy

tip

arev

e

406

të tr

egoj

ë se

nje

rëzi

t kan

ë 23

çift

e kr

omoz

omes

h, k

u çi

fti i

23-të

për

cakt

on

seks

in, n

dërs

a 22

çift

et e

tjer

a kr

omoz

omik

e pë

rcak

tojn

ë tip

aret

trup

ore

Kry

qëzi

mi p

rovë

dhe

lidhj

a e

gjen

eve

417

të tr

egoj

ë se

num

ri i k

rom

ozom

eve

nëqe

lizat

e in

divi

dit t

ë nj

ë llo

ji ës

htë

kons

tant

Kry

qkëm

bim

i

428

��

��

��

��

��"

��

��

��

��

��

sist

emin

e g

rupe

ve të

gja

kut A

B0

dhe

MN

Tras

hëgi

mia

e li

dhur

m

e kr

omoz

omet

ese

ksit

16


439

të z

gjid

hë u

shtri

me

për t

rash

ëgim

inë

e nj

ëtip

ari b

ashk

ëzot

ërim

in e

tipa

reve

dhe

me

grup

et e

gja

kut d

he si

stem

in R

h.

Duk

e sh

kuar

për

tej

Men

delit

4410

Obj

ektiv

a të

niv

elit

mes

atar

:A

leliz

mi i

��

��

��

4511

të d

allo

jë n

ë us

htrim

e gj

enet

e li

ra n

ga g

jene

t e

lidhu

raSh

man

gie

të tj

era

nga

ligje

t e M

ende

lit

4612

të v

endo

së g

jene

t në

krom

ozom

dhe

të

përc

akto

jë ti

pat e

gam

etav

e që

form

ohen

Ush

trim

e

4713

të p

ërdo

rë k

atro

rinPu

nnet

t për

të p

ërca

ktua

r t

prob

abili

tete

t në

kom

bini

met

e g

jeno

tipav

edh

e të

feno

tipav

e të

ndr

yshë

m n

ë kr

yqëz

imin

m

ono

dhe

dihi

brid

Test

kre

u V

të z

gjid

hë u

shtri

me

për t

rash

ëgim

inë

e tip

arev

e që

tejç

ohen

së b

ashk

u m

ekr

omoz

omet

e se

ksit

të n

dërto

jë p

emën

gje

neal

ogjik

e të

fam

iljes

për n

jë ti

par t

ë ca

ktua

rtë

zgj

idhë

ush

trim

e pë

r tra

shëg

imin

ë zo

tëru

ese,

bas

hkëz

otër

uese

, ale

lizm

in e

��

��

��

��O

bjek

tiva

të n

ivel

it të

lart

ë:

të in

terp

reto

jë li

gjet

e M

ende

lit d

hesh

man

giet

pre

j tyr

e në

zgj

idhj

en e

us

htrim

eve

dhe

prob

lem

eve

të k

reut

të v

lerë

sojë

kat

ër e

lem

ente

t ku

u m

bësh

tet

gjen

etik

a m

ende

liane

, duk

e di

skut

uar

edhe

për

rënd

ësin

ë që

pat

ën p

ër g

jene

tiken

mol

ekul

are

17


të h

arto

jë n

jë ra

port

në g

rup

mbi

arr

itjet

e

gjen

etik

es m

oder

netë

real

izoj

ë ha

rtën

e ko

ncep

teve

të k

reut

të d

isku

tojë

për

ndi

kim

in e

mje

disi

t në

shpr

ehje

n e

tipar

eve

të ll

ogar

isë

përp

jesë

timet

gje

notip

ike

dhe

feno

tipik

e si

pas l

igje

ve të

Men

delit

VI.

Si fu

nksi

onoj

në g

jene

tN

xënë

si/ja

duh

et:

12 o

rë=8

T+1P

P+1U

+1P+

1T

481

Obj

ektiv

të n

ivel

it m

inim

al:

Gje

net d

he ti

pare

t

492

të fo

rmul

ojë

kupt

imin

për

term

at: A

DN

,gj

en, c

istro

n, re

kon,

kod

gje

netik

, tra

nskr

iptim

, tra

nsla

tim, m

AR

N, t

AR

N,

mut

acio

n, m

utac

ion

num

erik

, mut

acio

nst

rukt

uror

, sëm

undj

e e

trash

ëgue

shm

e,

��

��"

��

��

��

Kod

i gje

netik

503

të k

ujto

jë n

dërti

min

e A

DN

-së,

AR

N-s

ë dh

e �!

��

��

��;

<�

>�

Bio

sint

eza

e pr

otei

nës.

Tran

skrip

timi

514

të tr

egoj

ë ve

titë

e ko

dit g

jene

tikB

iosi

ntez

a e

prot

einë

s.Tr

ansl

atim

i

18


525

të d

allo

jë së

mun

djet

gje

netik

e të

tra

shëg

uesh

me

të n

jeriu

Punë

pra

ktik

e nr

. 6. M

odel

imi

i bio

sint

ezës

sëpr

otei

nave

536

të p

ërsh

krua

jë d

isa

sëm

undj

e m

e sh

kaqe

t,pa

soja

t dhe

dia

gnos

tikim

in e

tyre

, si:

dalto

nizm

i, hi

perto

ninë

, alb

iniz

min

, ane

min

ëm

esdh

etar

e

Mut

acio

net j

anë

baza

e n

drys

him

eve

547

të tr

egoj

ë tip

a të

ndr

yshë

m m

utac

ione

sh d

he

paso

jat e

tyre

në

orga

nizm

in n

jerë

zor

Mut

acio

net

num

erik

e kr

omoz

omik

e

558

të tr

egoj

ë ro

lin e

AD

N-s

ë, m

AR

N-s

ë, tA

RN

-së

, snA

RN

-së

në b

iosi

ntez

ën e

pro

tein

ave

Mut

acio

net

stru

ktur

ore

krom

ozom

ike

569

Obj

ektiv

a të

niv

elit

mes

atar

:Së

mun

djet

e

trash

ëgue

shm

e te

njer

iu

5710

të a

naliz

ojë

dy e

tapa

t e b

iosi

ntez

ës së

pr

otei

nave

, tra

nskr

iptim

in d

he tr

ansl

atim

inU

shtri

me

5811

të sh

pjeg

ojë

pse

mut

acio

net j

anë

ndry

shim

e gj

enet

ike

të d

obis

hme,

neu

trale

dhe

tëdë

msh

me

Përs

ëritj

e

5912

të a

naliz

ojë

tipat

e m

utac

ione

ve g

jene

tike,

kr

omoz

omik

e, n

umer

ike

dhe

stru

ktur

ore

Test

im k

reu

VII

të a

naliz

ojë

trash

ëgim

inë

e së

mun

djev

e au

tozo

mik

e dh

e të

lidh

ura

me

seks

intë

skic

ojë

bios

inte

zën

e pr

otei

nave

dhe

proc

esim

in e

mA

RN

-së

19


të sk

icoj

ë pr

oces

in e

tran

slat

imit

dhe

tain

terp

reto

je a

tëtë

për

dorë

njo

hurit

ë pë

r AD

N-n

ë dh

e pr

otei

nat p

ër të

kal

uar n

ga g

jeni

te ti

pari

Obj

ektiv

a të

niv

elit

të la

rtë:

të a

rgum

ento

jë se

cis

troni

ësh

të n

jësi

a m

ë e

vogë

l e tr

ashë

gim

isë

të in

terp

reto

jë p

ohim

in: “

Një

gje

n m

ban

info

rmac

ioni

n pë

r sin

tezë

n e

një

varg

upo

lipep

tidik

”të

shpj

egoj

ë ro

lin e

mos

zbër

thim

it të

çift

it të

kr

omoz

omev

e ho

mol

oge

gjat

ë m

ejoz

ës n

ë sh

faqj

en e

mut

acio

neve

num

erik

etë

vle

rëso

jë ro

lin e

mut

acio

neve

në

shfa

qjen

e së

mun

djes

së k

ance

rittë

har

tojë

një

rapo

rt në

gru

p m

bësh

tetu

r në

info

rmac

ione

t e m

arra

për

mut

acio

net n

ë te

kstin

mës

imor

, nga

inte

rnet

i ose

bul

etin

et

shke

ncor

e m

e te

më:

“K

ance

ri ës

htë

një

form

ë e

rebe

limit

qeliz

or”

të z

gjid

hë u

shtri

me

në li

dhje

me

funk

sion

imin

e g

jene

ve d

he m

e ko

din

gjen

etik

të in

terp

reto

jë n

jë p

emë

gjen

ealo

gjik

e, k

upa

sqyr

ohen

sëm

undj

e të

tras

hëgu

eshm

e au

tozo

mik

e os

e se

ksua

le (t

ë fs

heht

a os

e zo

tëru

ese)

të m

odel

ojë

trans

krip

timin

dhe

tran

slat

imin

të n

dërto

jë h

artë

n e

konc

epte

ve të

kre

ut

20


VII

. Teo

ria e

evo

luci

onit

Nxë

nësi

/ja d

uhet

:

8 or

ë =

8T

601

Obj

ektiv

a të

niv

elit

min

imal

:M

endi

met

eLa

mar

kut d

he të

Kyv

ierit

612

��

��

�"��

��

��$

��

��

��

��

evol

ucio

nit,

përz

gjed

hjen

nat

yror

e,

��"

��

��

��

�$��

��

��

� �

��

��

dhe

mek

aniz

mat

e e

volu

cion

it

Teor

ia d

arvi

nian

e e

evol

ucio

nit

623

të tr

egoj

ë pr

ovat

e e

volu

cion

it or

gani

kPë

rzgj

edhj

a na

tyro

re, f

orcë

e

evol

ucio

nit

634

të m

broj

ë pi

këpa

mje

n pe

rson

ale

për

evol

ucio

ni e

bot

ës së

gja

llëPë

rsht

atja

eor

gani

zmav

e

645

të d

allo

jë m

ekan

izm

at e

izol

imit

ripro

dhue

s ng

a nj

ëri-t

jetri

Mek

aniz

mat

e

izol

imit

ripro

dhue

s

656

të p

ërsh

krua

jë m

e sh

embu

j pro

cesi

n e

koev

oluc

ioni

t të

orga

nizm

ave

Prov

at e

evo

luci

onit

667

Obj

ektiv

a të

niv

elit

mes

atar

:Pë

rzgj

edhj

a na

tyro

re

dhe

ndry

shim

et

gjen

etik

e

678

të a

naliz

ojë

parim

et m

bi të

cila

t baz

ohet

te

oria

e L

amar

kut d

he e

Kyv

ierit

Koe

volu

cion

i dhe

te

oria

e e

volu

cion

it so

t të

shpj

egoj

ë m

e an

ë të

shem

bujv

e af

tësi

në e

��

��

"��

��

�� #�

��

��

��

të a

naliz

ojë

teor

inë

e ev

oluc

ioni

t të

Dar

vini

t

21


të sh

pjeg

ojë

pse

përz

gjed

hja

naty

rale

dhe

��

��"

�

��$

��

� ��

��!�

��

��

gjen

etik

e m

und

të n

drys

hojn

ësh

umël

lojs

hmër

inë

e gj

alle

save

të a

naliz

ojë

mek

aniz

mat

e iz

olim

it ri p

rodh

ues

Obj

ektiv

a të

niv

elit

të la

rtë:

të k

raha

sojë

teor

inë

e La

mar

kut m

e at

ë të

Kyv

ierit

të k

raha

sojë

për

zgje

dhje

n na

tyra

le m

e at

ë ��

��$�

��

të d

isku

tojë

par

imet

mbi

të c

ilat b

azoh

et

teor

ia e

Lam

arku

t, K

yvie

rit d

he e

Dar

vini

ttë

dis

kuto

jë p

rova

t e e

volu

cion

ittë

dis

kuto

jë p

ër p

ikëp

amje

t e so

tme

për

teor

inë

e ev

oluc

ioni

t

689

të p

ërdo

rë fj

alor

term

inol

ogjik

për

in

terp

retim

in e

idev

e, p

roce

dura

ve d

he

përg

jithë

sim

eve

OR

Ë PR

OJE

KTI

6910

OR

Ë PR

OJE

KTI

7011

OR

Ë PR

OJE

KTI

7112

OR

Ë PR

OJE

KTI

7213

Përs

ëritj

e vj

etor

e

22


SUGJERIME

X!� �� B�� ndryshe të orëve të shtjellimit të njohurive e përpunimit të informacionit, dukerespektuar udhëzimet e MASH-it.Mësuesi saktëson objektivat e arritjeve të nxënësve mbi bazën e synimeve dhe tëstandardeve të programit mësimor. Në tekstin e nxënësit, në planin mësimor dhe në këtë libër janë vendosur objektiva sipas nivelit të nxënësit për kapitull dhe për çdo temë mësimore.Objektivat minimalë që harton mësuesi nuk mund të jenë nën standardet dhe objektivat e programit mësimor.Objektivat minimalë duhet të jenë realiste e ambicioze sipas nivelit të nxënësve tëklasës, prandaj theksojmë se mësuesi nuk duhet të kopjojë objektivat e këtij plani, por t’i përshtatë ato me nivelin e klasës së tij. Objektivat minimalë janë themeli sipassë cilit ndërtohen objektivat e niveleve të tjera.Janë objektivat, synimet dhe standardet e vendosura ato që e drejtojnë mësuesin/ennë mësimdhënien e biologjisë. Punët praktike e laboratorike janë të realizueshme, por �� #�� "�� thjeshta dhe konkrete. P.sh., modelimi i mitozës është punë praktike në të cilën mund #��"�� ?�Z��Z��Z� �� !��!�� ofruar nga udhëzuesi kurrikular për këtë temë.Në tekstin mësimor janë vendosur skeda pothuajse në fund të çdo kreu. Këto skedapërmbajnë informacione më të thelluara për ngjarje dhe dukuri të trajtuara në temat �� $�� #��! "�� Për orët e lira, mësuesi/ja në bashkëpunim me nxënësit do të përcaktojë disa tema projektesh dhe më pas në orët e projektit do të përzgjedhin një prej tyre. Në këtë tekst po sugjerojmë disa tema projektesh. Mundet që për shkak të lidhjes që kanë temat menjëra-tjetrën, të përcaktoni një temë të vetme që do të përfshijë të gjithë kapitujt. Tema projektesh që sugjerohen prej nesh janë:[��\�� !��@]��X��$�� "��@^��\��"� � �� @4. Gjenetika molekulare dhe teoria e evolucionit e Darvinit.&�"��

23


ku përveç saj do të ndahen dhe grupet e punës për nxënësit. Gjatë muajve në vazhdim�� _�� $�� Objektivat e projektit përcaktohen nga mësuesi/ja dhe prezantimi i projektit bëhet në dy orë, që do të jenë njëra pas tjetrës, të pasqyruara në regjistër.

Objektivat e krerëve sipas niveleve

Kreu I Kimia e jetës

Objektiva të nivelit minimal:Nxënësi/ja duhet:

� � �� @� �� @�� @� � �� @� të dallojë monosakaridet nga polisakaridet, aminoacidet nga proteinat, ADN-në

��;'&>��@� � ��"��

Objektiva të nivelit mesatar:Nxënësi/ja duhet:

� të tregojë lidhjen ndërmjet strukturës dhe aktivitetit biologjik të karbohidrateve,!��!�� $�� ;'&>�@

� të shpjegojë tre tipat e lidhjeve kimike që mundësojnë formimin e molekulave��@

�� të përdorë njohuritë për grupet funksionale për të ndarë përbërësit organikë të��"�@

� të krahasojë amidonin me glikogjenin e celulozën, monosakaridet me polisakaridet, ��$�� ;<�>��;'&>��"�@

� �� "�� *2O me rolin biologjik të tij.

Objektiva të nivelit të lartë:Nxënësi/ja duhet:

� të skicojë përqindjen e elementeve kimike që ndodhen në qeniet e gjalla me anë të�� @

� ��"�� !�� ;<�>�@� �� ;<�>�� ;`�>�@�� $��

��!��!��@� ��"�� $�� "�@�� të zgjidhë ushtrime në lidhje me kiminë e jetës.

24


Kreu II Ndërtimi i qelizës


� �� "��@�� "�� @�� "�� !��@� të emërtojë në skicat e qelizave prokariote dhe eukariote, membranën qelizore,

murin qelizor nëse ka, citoplazmën, bërthamën, mitokondritë, ribozomet,kloroplastet etj.


� ��"�� "�� @�� "�� @�� të analizojë strukturën e organeleve qelizore, duke bërë lidhjen me funksionin

�� !��@�� $�� !��@�� të përgatitë preparatet për vëzhgimin në mikroskop të qelizave bimore e shtazore.


� ��"�� "�� "��@�� "�� $�� "�@�� të vlerësojë rëndësinë që pati teoria qelizore në zbulimet e mëtejshme në fushën

��@�� "�� "�@�� të analizojë strukturën e qelizës bimore pas vëzhgimit në mikroskopin me dritë.

Kreu III Funksionet jetësore të qelizës


� �� "�� $�� @�� !�� "��@�� "�� ?��"�� "�$� �"��$� �"�

��!�� ;'&@�� të interpretojë skemën e ndërtimit të membranës qelizore, të veprimit të enzimës

�� $� �"�@� �� "��!�� @�� $� � �� $��

25


procese (pa trajtuar mekanizmat biokimikë të tyre).Objektiva të nivelit mesatar:Nxënësi/ja duhet:

�� "�� !��@� ��!�� !��@� ��"��$��"�@�� "�� @� �� ;'&>��"�@� �� @�� të përdorë karakteristikat e mënyrave të transportit në zgjidhjen e testeve që kanë

të bëjnë me funksionet e membranës qelizore.


� �� "��!�� "��@�� $�� "@� të vlerësojë rolin e enzimave, koenzimave dhe ATP-së në proceset metabolike që

��"@�� të shpjegojë pse fotosinteza dhe frymëmarrja qelizore në qelizat e organizmave

�� !��@�� $�� @�� të vëzhgojë procesin e osmozës dhe të diskutojë për rëndësinë e këtij procesi në

��"@� �"�� "�@�� të krahasojë fotosintezën me frymëmarrjen dhe frymëmarrjen me fermentimin.

Kreu IV Ndarja qelizore


� � ��"�� ?� $�� "�� "�� "�� !��"�� $�� $�� @

�� $�� $�� @� � ��"� �� "�� "��"��@�� #��$�� $�� @�� të emërtojë fazën e ndarjes qelizore (profazë, metafazë etj.) në skicat e mitozës

dhe të mejozës.


� �� "�� "�� ! @�� të analizojë pse procesi i mitozës ka rëndësi në ruajtjen të pandryshuar të numrit

26


��"�� @� ��"��$��"��@� ��$�� "� �� $�� !��$� �� "�� "�@�� të llogarisë numrin e kromatideve dhe kromozomeve në çdo etape të ndarjes

��"��@� �� "��@�� të zgjidhë ushtrime që kanë të bëjnë me ndarjen qelizore.


� ��"� ��$�� @� ��! �� @�� "�� "�@� të interpretojë proceset që ndodhin gjatë ndarjes së bërthamës me mitozë dhe me

��"@�� "�� $�� "��@� �� "��@� �� "�� "��

Kreu V Mekanizmat e trashëgimisë


�� të formulojë kuptimin për termat: kariotip, gjen, alel, fenotip, gjenotip, homozigotë �� "�� @

� të dallojë alelet zotëruese, e fshehtë, bashkëzotëruese, si forma të ndryshme të�� @

� të shkruajë gjenotipa të ndryshëm homozigotë dhe heterozigotë për një dhe dy ��@

�� "�� B�� @� të tregojë se njerëzit kanë 23 çifte kromozomesh, ku çifti i 23-të përcakton seksin,

��]]�� "��$�� @�� "��"� �� @� ��"�� ;w{��

B�@�� të zgjidhë ushtrime për trashëgiminë e një tipari, bashkëzotërimin e tipareve,

grupet e gjakut dhe sistemin Rh.


� �� @�� "�� $�� @

27


�� të përdorë katrorin Punnett për të përcaktuar probabilitetet në kombinimet e t�� !��!�"��>��@

� të zgjidhë ushtrime për trashëgiminë e tipareve që tejçohen së bashku me��"�� @

� �� $�� @�� të zgjidhë ushtrime për trashëgiminë zotëruese, bashkëzotëruese, alelizmin e

��


të interpretojë ligjet e Mendelit dhe shmangiet prej tyre në zgjidhjen e ushtrimeve�� @

� të vlerësojë katër elementet ku u mbështet gjenetika mendeliane, duke diskutuar �� @

�� @� ��"�� $�� @� �� @�� të llogarisë përpjesëtimet gjenotipike dhe fenotipike sipas ligjeve të Mendelit.

Kreu VI Si funksionojnë gjenet


� të formulojë kuptimin për termat: ADN, gjen, ciston, rekon, kod gjenetik, transkriptim, translatim, mARN, tARN, mutacion, mutacion numerik, mutacion� �� "��@�

� �� ;<�>��;`�>��!��;<�>�@�� @�� @� të përshkruajë disa sëmundje me shkaqet, pasojat dhe diagnostikimin e tyre, si:

�� "�� "�� @�� !�� $�� !��"��"��@� të tregojë rolin e ADN-së, mARN-së, tARN-së, snARN-së në biosintezën e

proteinave.


�� "��!�� "�� @�të shpjegojë pse mutacionet janë ndryshime gjenetike të dobishme, neutrale dhe të ��@

�� "�� $�� "�� @

28


�� "�� "�� @� ��$�� "�� $��;`�>�@� ��$��$�� @�� të përdorë njohuritë për ADN-në dhe proteinat për të kaluar nga gjeni te tipari.


� �� $�� @� të interpretojë pohimin: “Një gjen mban informacionin për sintezën e një vargu

�� |@� të shpjegojë rolin e moszbërthimit të çiftit të kromozomeve homologe gjatë

��"�� $��@�� $��$�� @�� të hartojë një raport në grup mbështetur në informacionet e marra për mutacionet

në tekstin mësimor, nga interneti apo buletinet shkencore me temë: “Kanceri është�� "��|@

� �"�� @� të interpretojë një pemë gjenealogjike ku pasqyrohen sëmundje të trashëgueshme

�� "��} �� "� ��~@� �� @� të ndërtojë hartën e koncepteve të kreut.

Kreu VII Teoria e evolucionit


�� "�� $�� $�� "�� !��"�� $�� "� ��$�� @

� � �� $�� @�� $�� @� ��"� ��"�� > �� @� të përshkruajë me shembuj procesin e koevolucionit të organizmave.


�� "�� $�� "�� X!�� @� �� "�� #�� @� ��"�� $�� <�� @�� "�� !��"� ��$�� !��

�� !��@� të analizojë mekanizmat e izolimit riprodhues.

29



� �� X!�� @� ��"�� !�� $��@�� të diskutojë parimet mbi të cilat bazohet teoria e Lamarkut, Kyvier-it dhe e

<�� @�� $�� @�� $�� @� të përdorë fjalor terminologjik për interpretimin e ideve, procedurave dhe të

përgjithësimeve.

Objektivat sipas niveleve për çdo temë mësimore të çdo kreu

Shënim. Numrat nga 1-3 tregojnë 1- objektiv i nivelit të ulët 2- objektiv i nivelit mesatar 3- objektiv i nivelit të lartë.

KREU 1 KIMIA E JETËS

TEMA 1. PËRBËRJA E LËNDËS[��'��

kimikë të qelizës.2. Të dallojnë elementet kimike, molekulat e thjeshta dhe përbërjet, tipat e lidhjeve

kimike që realizohen ndërmjet tyre.3. Të realizojnë lidhjen midis botës së gjallë dhe jo të gjallë mbështetur në përbërjen

e lëndës.

TEMA 2. UJI DHE VETITË E TIJ1. Të tregojë rolin e ujit për jetën e gjallesave.]��'�� "�� 3. Të diskutojë për rëndësinë dhe vlerat e pH në tretësirat qelizore.

TEMA 3. KOMPONIMET ORGANIKE 1. '�� !�� "�2. Të dallojë grupet funksionale karakteristike te molekulave me rëndësi biologjike.3. Të krahasojë hidrolizën dhe kondensimin si reaksione që mundësojnë formimin

dhe shpërbërjen e makromolekulave biologjike.

TEMA 4. KARBOHIDRATET1. Të tregojë përbërësit elementarë dhe rolin biologjik të karbohidrateve.2. Të analizojë rolin biologjik të monosakarideve dhe të polisakarideve. 3. Të krahasojë monosakaridet me polisakaridet, amidonin me celulozën dhe

amidonin me glikogjenin.

30


TEMA 5. YNDYRAT1. Të tregojë yndyrat që gjenden në përbërësit kimikë të qelizës dhe rolin biologjik

të tyre.2. Të dallojë karakteristikat e trigliceridit, fosfolipidit dhe të kolesterolit.3. Të diskutojë për rolin e vitaminave në organizmin tonë (vitamina B, K, E, A).

TEMA 6. PROTEINAT 1. �'�� !��2. Të analizojë strukturën e një aminoacidi, lidhjen peptidike, vargun polipeptidik

dhe proteinën.3. �'�� #��

TEMA 7. ACIDET NUKLEIKE1. Të tregojë se nukleotidet ATCGU janë monomeret e acideve nukleike.2. �'� ��"�� !��

ADN-së, ATP dhe lidhjet kimike që realizohen në to.3. Të krahasojë ADN-në me ARN-në.

TEMA 8. PUNË LABORATORI1. Të tregojë zbuluesit dhe ngjyrat që marrin tretësirat nga prania e glukozit, e

amidonit dhe e proteinave.2. �'��$�� $�� 3. Të realizojë teste kimike, duke përdorur substanca të quajtura indikatore.

TEMA 9. USHTRIME1. Të zgjidhë teste të thjeshta në lidhje me kiminë e jetës.2. Të skicojë në një diagram përqindjen e elementeve kimike në qeniet e gjalla.3. Të realizojë hartën e koncepteve të kreut.4. Të shpjegojë lidhjen ndërmjet strukturës dhe aktivitetit biologjik të përbërjes.

KREU 2

TEMA 1. TEORIA QELIZORE1. Të formulojë parimet e teorisë qelizore.2. Të dallojë qelizat për nga struktura, forma, përmasat dhe jetëgjatësia.3. Të diskutojë për rëndësinë që pati teoria qelizore në zbulimet e mëtejshme në

fushën e biologjisë qelizore.

TEMA 2. NDËRTIMI I QELIZËS PROKARIOTE1. Të përshkruajë strukturën e qelizës prokariote.2. Të shpjegojë ndërtimin dhe funksionet jetësore të pjesëve përbërëse të qelizës

31


prokariote.3. Të krahasojë bakteret me cianobakteret përmes skicimit të tyre.

TEMA 3. QELIZA EUKARIOTE1. Të përshkruajë strukturën e qelizës eukariote.2. Të shpjegojë ndërtimin dhe funksionet e organeleve me dy membrana qelizore.3. Të diskutojë për rolin dhe rëndësinë e bërthamës, kloroplastit dhe mitokondrisë

në qelizë.

TEMA 4. ORGANELE TË TJERA QELIZORE1. Të listojë organelet e tjera qelizore dhe të tregojë funksionet e tyre.2. Të shpjegojë ndërtimin dhe funksionin e aparatit të Golxhit, REP, ribozomeve,

organeleve të lëvizjes, lizozomeve dhe vakuolave.3. Të skicojë një qelizë eukariote me të gjitha organelet dhe përbërësit kimikë të saj.

TEMA 5. KRAHASIMI I QELIZAVE1. Të skicojë një qelizë prokariote dhe një qelizë eukariote.2. Të plotësojë tabelat e paraqitura në tekstin mësimor.3. Të vlerësojë pse qeliza eukariote është më komplekse sesa ajo prokariote.

TEMA 6. USHTRIME 1. Të zgjidhë saktë alternativat S,G dhe testet e thjeshta në ushtrimet e tekstit.2. Të shpjegojë saktë termat dhe të bëjë plotësimet e duhura në ushtrimet e tekstit.3. Të realizojë hartën e koncepteve për ndërtimin e qelizës.

TEMA 7. PUNË LABORATORIVËZHGIMI NË MIKROSKOP ME DRITË I QELIZËS BIMORE DHE

SHTAZORE1. �'�� "��"��$� ��"��

në qelizën bimore dhe atë shtazore.2. Të përgatisë preparatin për vëzhgim, të vëzhgojnë qelizat dhe të skicojnë pamjet

e vëzhguara.3. Të krahasojë qelizën bimore me atë shtazore.

KREU 3 FUNKSIONET JETËSORE TË QELIZËS

TEMA 1. NDËRTIMI DHE FUNKSIONET E MEMBRANËS QELIZORE1. Të tregojë ndërtimin dhe funksionet e membranës qelizore.2. Të shpjegojë karakteristikat e transportit pasiv, shpërhapje dhe osmozë.

TEMA 2. TRANSPORTI AKTIV 1. Të përshkruajë karakteristikat e transportit aktiv.

32


2. Të shpjegojë mekanizmat e realizimit të transportit aktiv, endocitozës dhe ekzocitozës.3. Të krahasojë transportin aktiv me transportin pasiv.

TEMA 3. ENZIMAT DHE REAKSIONET KIMIKE1. �'��"��"�� "��2. Të shpjegojë mekanizmin e veprimit të enzimës me substratin.3. Të shpjegojë vetitë e enzimave dhe faktorët që ndikojnë në veprimtarinë e tyre.

TEMA 4. METABOLIZMI DHE ENERGJIA1. Të kuptojë se ATP-ja është molekula transportuese e energjisë në qelizë.2. Të diferencojë anabolizmin dhe katabolizmin si reaksione metabolike të

rëndësishme të qelizës.3. Të krahasojë prodhimin e ATP-së ndërmjet fotosintezës dhe frymëmarrjes

qelizore.

TEMA 5. FRYMËMARRJA QELIZORE1. Të shkruajë reaksionin e frymëmarrjes qelizore dhe të tregojë rëndësinë e saj për

jetën.2. Të shpjegojë etapat e frymëmarrjes, substancat nistore dhe produktet e tyre.3. Të krahasojë frymëmarrjen me fermentimin.

TEMA 6. FOTOSINTEZA 1. Të shkruajë reaksionin e fotosintezës, duke treguar dhe rëndësinë e tij për jetën.2. Të shpjegojë etapat e fotosintezës, substancat nistore dhe produktet e tyre.3. Të krahasojë fotosintezën me frymëmarrjen qelizore.

TEMA 7 PUNË LABORATORI

TEMA 7. USHTRIME 1. Të zgjidhë testet dhe ushtrimet S,G të tekstit.2. Të zgjidhë ushtrime që kanë të bëjnë me funksionet jetësore të qelizës.3. Të ndërtojë hartën e koncepteve të kreut.

KREU 4

TEMA 1. CIKLI JETËSOR I QELIZËS 1. Të skicojë ciklin jetësor duke treguar etapat dhe rëndësinë e tij për qelizën.2. Të shpjegojë çfarë ndodh në çdo etapë të ciklit jetësor.3. Të diskutojë për rëndësinë e ndarjes qelizore në riprodhimin joseksual dhe seksual.

TEMA 2. NDARJA E QELIZËS EUKARIOTE: MITOZA1. Të formulojë kuptimin për mitozën dhe rëndësinë e saj.

33


2. Të shpjegojë procesin e mitozës me të katër fazat dhe procesin e citokinezës në qelizën bimore.

3. Të llogarisë numrin e kromozomeve, kromatideve në mitozën e një qelizë mekomplet kromozomik 2n = 46.

TEMA 3. NDARJA E QELIZËS ME MEJOZË1. �'� ��#�� "��2. Të shpjegojë proceset që ndodhin gjatë ndarjes së parë dhe të dytë mejotike në

çdo fazë të saj.3. Të shpjegojë kryqkëmbimin si proces që çon në formimin e qelizave bija të

ndryshme gjenetikisht me nënën.

TEMA 4. KRAHASIMI NDËRMJET MEJOZËS DHE MITOZËS1. Të tregojë se mejoza ka rëndësi në riprodhimin seksual dhe mitoza në riprodhimin

joseksual.2. Të plotësojë tabelat e tekstit mësimor.3. Të krahasojë etapat e profazës, metafazës, anafazës së mitozës me profazë,

metafazës, anafazës së parë të mejozës për një qelizë me komplet kromozomik 2n=4.

TEMA 5. USHTRIME 1. Të zgjidhë ushtrime me alternativa dhe S,G të ushtrimeve në tekstin mësimor.2. Të zgjidhë ushtrime që kanë të bëjnë me ndarjen qelizore.3. Të realizojë hartën e koncepteve për ndarjen qelizore.

TEMA 6. PUNË PRAKTIKE: MODELIMI I MITOZËS DHE I MEJOZËSNë fund të orës mësimore, nxënësi/ja duhet të jetë i aftë:

��'�� "��"��'��"�� "��'��"��#��"�� "�� "��'� �� "�� "� � ��qelizore.

KREU 5

TEMA 1. KROMOZOMET MBARTËSE TË INFORMACIONITGJENETIK

1. Të tregojë se numri i kromozimeve në qelizat e individit të një lloji mbetet ipandryshuar.

2. Të shpjegojë kariotipin, kromozomet homologe, alelin, gjenotipin dhe fenotipin.3. Të shkruajë formulat kromozomike për kariotipin e njeriut dhe të tregojë

34


ndryshimet.TEMA 2. TEORIA KROMOZOMIKE E TRASHËGIMISË

1. Të formulojë kuptimin për termat: alel, gjen, kromozom.2. Të analizojë katër elementet ku u mbështet Mendeli në zbulimin dhe formulimin

e ligjeve.

TEMA 3. TRASHËGIMIA E NJË TIPARI1. Të formulojë ligjin e parë të Mendelit.2. Të shpjegojë mekanizmat e përçimit të tipareve.3. Të ndërtojë katrorin Punnett dhe të përcaktojë shpeshtësitë fenotipike dhet

gjenotipike.

TEMA 4. TRASHËGIMIA E NJËKOHSHME E DY TIPAREVE TË TRASHËGIMISË1. Të krahasojë objektin e studimit të gjenetikës mendeliane me gjenetikën

molekulare.2. Të formulojë ligjin e tretë të Mendelit. 3. Të analizojë mekanizmin e tejçimit të dy tipareve.4. Të shpjegojë hap pas hapi në ushtrime mënyrën e zgjidhjes së një ushtrimi

gjenetik.

TEMA 5. PUNË LABORATORI: MODELIMI I KRYQËZIMITMONOHIBRID

1. �&�� çiftëzimi rastësor i gametave.

2. Llogaritja e raportit gjenotipik dhe fenotipik midis pasardhësve të një kryqëzimimonohibrid.

TEMA 6. KRYQËZIMI PROVË DHE LIDHJA E GJENEVE1. Të shpjegojë termat: kryqëzim provë, lokus, gjen i lirë, gjen i lidhur, kryqkëmbim,

gametë rikombinante, gametë prindërore.2. Të paraqesë gjenet në kromozom në të dyja rastet: gjene të lira dhe gjene të

lidhura.3. Të shpjegojë ndryshimet ndërmjet gjeneve të lira dhe të lidhura.

TEMA 7. KRYQKËMBIMI1. Të tregojë se largësia ndërmjet gjeneve përcakton përqindjen e rikombinantëve.2. Të përcaktojë në gjenotipa të ndryshëm vendosjen e gjeneve në kromozom,

gametat dhe zigotat prindërore dhe rikombinante.3. Të interpretojë tabelën e tri rasteve të paraqitura në tekstin mësimor.

TEMA 8. TRASHËGIMIA E LIDHUR ME KROMOZOMET E SEKSIT1. Të tregojë se kromozomet XX dhe XY përcaktojnë gjininë e individit.

35


2. Të shpjegojë mekanizmin e tejçimit të tipareve të tjera me kromozomet e seksit }�� "��~�

3. Të ndërtojë dhe të interpretojë pemën gjenealogjike për tipare të ndryshme që tejçohen me autozome ose kromozome seksuale.

TEMA 9. DUKE SHKUAR PËRTEJ MENDELIT1. Të dallojë në ushtrime zotërimin e plotë nga bashkëzotërimi.2. Të shpjegojë mekanizmin e trashëgimisë së tipareve bashkëzotëruese.3. Të diskutojë me anë të shembujve ndikimin e mjedisit në shprehjen e tipareve.

TEMA 10. ALELIZMI I SHUMËFISHTË1. �'� �� ;w{��`��B��

letale.2. Të shpjegojë mekanizmat e tejçimit të tipareve që përcaktohen nga alele të

�� };w{~�3. Të përcaktojë raportet fenotipike dhe gjenotipike të pasardhësve në kryqëzime të

ndryshme.

TEMA 11. SHMANGIE TË TJERA NGA LIGJET E MENDELIT1. �'��"�� 2. Të bëjë lidhjen ndërmjet trashëgimisë së ndërprerë dhe ligjeve të Mendelit dhe

trashëgimisë së vazhduar me shmangiet nga ligjet e Mendelit.3. Të zgjidhë ushtrime për të parë ndryshimin e raportit fenotipik nga raportet mendeliane.

KREU 6. SI FUNKSIONOJNË GJENET

TEMA 1. GJENET DHE TIPARET 1. Të formulojë konceptin e sotëm për gjenin.2. Të ilustrojë me shembuj natyrën kimike të gjenit.3. Të interpretojë katër prova që tregojnë se gjenet ndodhen në kromozome.

TEMA 2. KODI GJENETIK1. Të përcaktojë kodin gjenetik si gjuha e jetës.2. Të shpjegojë mënyrën e ndërtimit të kodit gjenetik.3. Të diskutojë për rëndësinë që kanë dy vetitë e kodit gjenetik.

TEMA 3 BIOSINTEZA E PROTEINËS: TRANSKRIPTIMI1. �'��"�� ;<�>��;`��2. Të tregojë rolin e ADN-së, ARN polimerazës, introneve, ekzoneve, snARN në

procesin e transkriptimit.3. Të skicojë dhe të interpretojë transkriptimin e ADN-së në mARN.

36


TEMA 4. BIOSINTEZA E PROTEINËS: TRANSLATIMI1. Të dallojë kodonin nga antikodoni, tARN nga mARN dhe të formulojë translatimin.2. Të shpjegojë tri etapat e translatimit.3. Të skicojë dhe të interpretojë lidhjen një gjen-një proteinë.

TEMA 5. MODELIMI I BIOSINTEZËS SË PROTEINAVE

Objektivat: Nxënësit duhet të jenë të aftë të modelojnë me mjete rrethanorestrukturën e:

4. aminoacideve,5. molekulës së ARNm (prej jo më pak se 27 baza të azotuara),6. ribozomeve, 7. molekulës së proteinës, duke pasur si bazë vargun e modeluar të mARN-së.

TEMA 6. MUTACIONET JANË BAZA E NDRYSHIMEVE1. �'� ��#�� $�� #�� 2. Të shpjegojë mutacionet gjenetike, shkaqet dhe pasojat e tyre.3. Të diskutojë për mutacionet që shkaktojnë sëmundjen e kancerit.

TEMA 7. MUTACIONET NUMERIKE KROMOZOMIKE1. Të dallojë natyrën e sëmundjeve, të tilla si: Down, Turner dhe trizomitë.2. Të shpjegojë shkaqet gjenetike të mutacioneve numerike.3. Të diskutojë për rëndësinë dhe mënyrat e diagnostikimit të anomalive numerike

kromozomike.

TEMA 8. MUTACIONET STRUKTURORE KROMOZOMIKE1. Të përshkruajë katër tipat e mutacioneve strukturore.2. Të analizojë mekanizmat e realizimit të mutacioneve strukturore.3. Të krahasojë mutacionet brendakromozomike me ato ndërkromozomike.

TEMA 9. SËMUNDJET E TRASHËGUESHME TE NJERIU1. �'��$�� #�� 2. Të analizojë sëmundjet e albinizmit, anemisë mesdhetare, hipertonisë, daltonizmin,

si dhe shkaqet e pasojat.3. Të diskutojë për sëmundjet e trashëgueshme dhe rëndësinë e diagnostikimit të

tyre.

KREU 7. TEORIA E EVOLUCIONIT

TEMA 1. MENDIMET E LAMARKUT DHE TË KYVIERIT1. �'��"��$�� $�� 2. Të diskutojë parimet mbi të cilat bazohet teoria e Lamarkut dhe e Kyvierit.

37


3. Të krahasojë teorinë e Lamarkut me atë të Kyvierit.TEMA 2. TEORIA DARVINIANE E EVOLUCIONIT

1. Të përshkruajë rëndësinë që pati udhëtimi i Darvinit rreth botës.2. Të analizojë teorinë e evolucionit të Darvinit.3. Të krahasojë teorinë e evolucionit të Darvinit me atë të Lamarkut dhe Kyvierit.

TEMA 3. PËRZGJEDHJA NATYRORE, FORCË E EVOLUCIONIT1. �'��"��"�� !�� $��2. Të analizojë rolin e përzgjedhjes natyrore.3. Të diskutojë pse përzgjedhja natyrale mund të ndryshojë shumëllojshmërinë e

gjallesave.

TEMA 4. PËRSHTATJA E ORGANIZMAVE1. Të ilustrojë përmes shembujve se përshtatja është veçori e gjallesave.2. Të analizojnë rolin e faktorëve jetësorë dhe jojetësorë që ndikojnë në përshtatje.3. Të vlerësojnë rolin e përshtatjes në evolucionin e gjallesave.

TEMA 5. MEKANIZMAT E IZOLIMIT RIPRODHUES1. �'��"�� "�� "�� 2. Të analizojë mekanizmat e izolimit riprodhues.3. Të krahasojë mekanizmat e izolimit riprodhues.

TEMA 6. PROVAT E EVOLUCIONIT1. Të listojë provat e evolucionit të botës së gjallë.2. Të analizojë provat e evolucionit.3. Të vlerësojnë rolin e të dhënave biokimike për evolucionin organik.

TEMA 7. PËRZGJEDHJA NATYRORE DHE NDRYSHIMET GJENETIKE1. Të tregojë disa faktorë që shkaktojnë ndryshime gjenetike në popullatë.2. Të shpjegojë rolin e mutacioneve gjenetike, kromozomike dhe rikombinimit në

ndryshimet gjenetike.3. �'��"�� !��"� ��$�� !��

gjenetike mund të ndryshojnë shumëllojshmërinë e gjallesave.

TEMA 8. KOEVOLUCIONI DHE TEORIA E EVOLUCIONIT SOT1. Të formulojë konceptin e koevolucionit.2. Të dallojë teorinë e sotme të evolucionit me teorinë darviniane.3. Të vlerësojë teorinë e evolucionit duke shprehur dhe mendime personale.

38


Ushtrimet të zgjidhura sipas krerëve

Ushtrime për kreun 11. �X�� !��?

O, C, K, Cu, N, Mg, H, P, Fe, S, Na, Al, Cl, J, Mn.

2. Tregoni ku ndryshon formula H2 dhe O2 nga H2O, MgSO4 dhe C6H12O6.

3. Skiconi diagramin që tregon përqindjet e gjashtë elementeve që ndërtojnë trupin e gjallesave.

4. Cilat nga lidhjet duhen të këputen për kalimin e ujit nga gjendja e lëngët në gjendje të gaztë? �~�� @�~�� @$~��@d) hidrogjenore.) gj

5. �_�� $�� ?�~�� @�~��_�� $�� 2 dhe H2@$~�� @~ � � �� @d) e paaftësisë së ujit për ta humbur nxehtësinë në ajrin e thatë.

6. Cili nga shembujt e mëposhtëm paraqet dukurinë e hidrolizës:

a. Aminoacid + aminoacid �� @b. Dipeptid + ujë��;��$��$��@$��'��!�� @d. Asnjëra nga këto nuk është e saktë.

7. Cila nga këto veti nuk është karakteristikë për atomin e karbonit?a) �� @b) �� @�c) ��@� � @d) formon zinxhirë të gjatë.

8. Makromolekulat biologjike janë:�~�� $�� @

39


�~�� $��$��@�$~�� $�� @�d) proteina, acide nukleike, karbohidrate dhe lipide.) p , , p

9. Një triglicerid zbërthehet në dy përbërje kimike nga të cilat është formuar. Cili është emri i këtyre përbërjeve që është i tretshëm në ujë?�~��$��!��!��@��~�� @$~��@d) glicerol.) g

[{�� ?�~�� @�~��"��@$~�� $�� !��!��@�d) të gjitha këto janë të sakta.) gj j

11. Diferenca midis një aminoacidi dhe një tjetri është gjetur:a) ��@�b) ��@c) ��`@� � @d) në lidhjen peptide.

12.Karbohidratet, lipidet dhe proteinat janë të ngjashme, sepse ato të gjitha janë:a) �� "�� "�@�b) �� "�� @�� @c) �� "�� $��@�d) të përbëra nga azoti në monomeret e tyre.

13. Struktura parësore e proteinës përfshin: a) �� @b) �� @�� @c) �� @d) ndërveprime të grupit R.

14. Renditja e molekulave me rëndësi biologjike sipas ndërlikimit strukturor tëmolekulave do të ishte:a) !��!�� $�� @�b) �� !��!��$��@�c) �� !��!�� $��@�� ! ! � � � @d) proteina, yndyra, acide nukleike, karbohidrate.

15. Shfaqja e ngjyrës së kuqe portokalli në një tretësirë tregon praninë e: �~��@~ @

40

20. Ndërtoni hartën e koncepteve: përbërës organikë, kripëra minerale, yndyra, ATAA P,PPndërtues, hormone, transportues, përgjegjësi i biosintezës së proteinave, informacionigjenetik.


b) yndyrave;c) polisakarideve;d) proteinave.

� Krahasoni ADN-në me ARN-në.ADN ARN

VaVV rgjetgj 2 1Sheqeriq Dezoksiribozë RibozëNukleotide A,C,, ,T,G, A,C,U,G, , ,Funksioni informacioni gjenetik i

trashëgimisëgpërgjegjës i biosintezës së proteinavep

Llojetj Universal 3 lloje mARN, tARN, rARnj , ,

16. Një nukleotid është i përbërë nga �� dhe��që lidhen ndërmjet tyre me lidhje kovalente sipas renditjes:��r�� rr

17. Qarkoni pohimin (S - e saktkk ë, G - e gaba uar).S G Karbohidrdd atet kanaa ë funksion ndërtrr utt es në qelizë. S G Fosfoff lipidet nt dërtrr ojno ë mumm ruu in qelizor të bimëve.S G Acidet nut kleike ndodhdd en vetëm në bërtrr ht amë.S G Molekukk la e ARN-RR së përmrr bm anaa timinë, në vend të uruu acilit.

17. Argr umentoni lidhdd jh en që ekziston ndërmjerr t nunn muu rit të elementeve ndërtrr utt es të njn ëmolekukk le, strutt ktkk utt ruu ës dhdd e aktkk ivitetit biologjgg ik të saja .

burim energjie

enzima

Përbërësit kimikëtë gjallesës

Inorganikëan

H22OO

Karbohidrateate

ProteinëProteinë

transportuesi ipoenergjisë

p

ndërtues

Organikë

Kripëramineralel

Yndyra

ATP

hormon

transportues

informacion gjenetikinf

Rezervëezenergjie

ndërtuestu

përgjegjësi i biositenzës p

së proteinave

41


Ushtrime për kreun 2

1. Qarkoni njërën prej dy alternativave (S - e saktë, G - e gabuar).S�� "�� "��`�� *��@S G �� "�� @S�� \��\�� "��@S G �� "�� @S G ��"�� "@S�� "� �� !� ��?�� @S�� ;`�>��"�� "�� "� �� @S G �� "��!�� "��@S G $�� "��@S G lizozomet e marrin origjinën nga fshikëzat e aparatit të Golxhit.

2. Gjeni përkatësinë.a) gjallesa që nuk kanë vemesë bërthamore ribozomeb) njësia themelore e gjithë gjallesave bakteret c) organel qelizor ku kryhet biosinteza qeliza�~��!�� e) organel që gjendet në të gjitha qelizat t mur qelizorf) qeliza bimore ndryshon ngaqeliza shtazore nga prania e

3. Cila nga strukturat e mëposhtme nuk përmban mikrogypa?�~�� $�� @�~�$�� @$~�$� �� @d) ribozomet. )

4. Cili nga çiftet e mëposhtme përbën një çiftim jokorrekt të organelit me funksionin?�~�� >��;'&>�@�~��"��>�� "�� @c) aparati i Golxhit - shpërbërje e molekulave komplekse) p p j p @d) lizozome - tretje e molekulave komplekse.

5. Cila nga këto karakteristika e dallon më mirë qelizën prokariote nga ajo eukariote?�~��"� �� @�~��"� �� "��"� �� @$~��"� �� "� �� @d) qelizat prokariote nuk kanë një membranë bërthamore, ndërsa qelizat eukariote kanë.) q p j , q

6. Bërthama nuk përmban:�~��"�� @�~�� "��@

tkloroplasti

42


$~�� "��;`�@d) nukleoplazmë në vend të citoplazmës.

7. Funksioni i lizozomeve është:�~�� "�� @�~� �� @$~� �� "��@~ � � @d) sinteza e yndyrave.

8. Mitokondria...�~�� !��@~ � ! � @�~�� !��@$~�� @d) përmban tilakoide dhe grana.

9. Cilat organele çlirojnë oksigjen?�~��"�� @�~�� _�� @$~�� @d) kloroplastet.) p

10. Cila nga pikat e mëposhtme nuk është e vërtetë?�~�� "� ��@��~��!�� $�� "��@~ �!� � � @$~��!�� "��@�~��"� ��$� �� "��

11. Plotësoni vendet bosh me fjalët që mungojnë.- Qeliza është njësiaj funksionale dhe ndërtimore e gjallesave.- Protoplazma ndërtohet nga citoplazmap dhe bërthama.- Qeliza bimore ndryshon nga ajo shtazore nga muri qelizor, kloroplastet, centriolet.q , p ,- Aparati i Golxhit ndërtohet nga trastëza dhe fshikëza, në të cilin kryhet funksionisekretues dhe tahitës.- ADN-ja citoplazmike gjendet në dy organele kloroplaste p dhe mitokondri, duke usiguruar atyre shumimin.- Lizozomet janë organeleg sferike të mbushura me enzima me funksion të fuqishëmtretës. Ato prodhohen nga fshikëzat e aparatit p të Golxhit.- REP-i kryhen funksion transportues dhe është kokrrizor dhe r jokokrrizorj . Ribozomet ndodhen në REP-in kokrrizor.

12. Shfrytëzoni internetin për të shkruar ese për rolin e mjeteve të zmadhimit në zbulimin e qelizës dhe ndërtimin e saj.[^��"�� "�� #��pyetjes se cila prej tyre ka lindur më parë.

43


[Z��;��"��!�� kloroplaste.[�� $�� ?��"�� @�� $� ��"��bërthamë, mur qelizor, celulozë, kafshë, kërpudha protiste, protoplazmë, duke plotësuar skemën e mëposhtme.

44


3.7 Ushtrime për kreun 3

1. Qarkoni njërën prej alternativave (S - e saktë, G - e gabuar).S G Metabolizmi është tërësia e reaksioneve të shpërbërjes dhe të sintezës në qelizë.S G Reaksionet e sintezës shoqërohen me çlirim energjie.S G Fotosinteza është reaksion sinteze.S G ATP-ja është transportuese e hidrogjenit në qelizë.S G Enzimat janë katalizatorë biologjikë.S G Faza jodritore e fotosintezës ndodh në tilakoide.S G pH ndikon në veprimtarinë e enzimave.S G Transporti aktiv i lëviz lëndët nga një vend me përqendrim më të madh drejt njëvendi me përqendrim më të vogël.S G Glikoliza është frymëmarrja aerobe e qelizës.S G Shpërhapja dhe osmoza janë mënyra të transportit pasiv të membranës qelizore.

2. Gjeni përkatësin dhe lidhni me shigjetë.transportues i glukozës ATPtransportues i hidrogjenit NADtransportues i elektroneve proteina transportuesetransportues energjie sistemi i citokromeve

^��\�� "�� "��$�� të molekulave e përshkojnë tej për tej membranën?�~�� @�~�� @$~�� @~ � @d) kolesteroli.

4. Lëvizja e molekulave nga zona me përqendrim më të lartë në zona me përqendrimmë të ulët quhet:�~� �� @�~��"@$~��@~ � �� @d) ekzocitozë.

5. Cila nga molekulat apo jonet e mëposhtme mund të kalojë më shpejt përmes dy shtresave lyrore të membranës qelizore?�~��$��@�~�X�@c) CO) 2@@d) glukozë.

6. Rruazat e bardha të gjakut i gëlltisin bakteret me anë të:�~��"�$� �"�@

45


�~��$� �"�@$~��"�@d) fagocitozës.) g

7. Të gjitha fjalitë e mëposhtme në lidhje me strukturën dhe funksionin e membranësjanë të vërteta, me përjashtim të:a) Shpërhapja, osmoza dhe shpërhapja e lehtësuar nuk kërkojnë energji.b) Monomeret e molekulave biologjike e kalojnë membranën me shpërhapje të lehtësuar.c) Proteinat transportuese transportojnë çdo lëndë që gjendet në kontakt me membranën) p p j ç q gjqelizore.qd) Makromolekulat nxirren nga qeliza përmes ekzocitozës.

8. Glikoliza ndodh:a) në prani të O2@b) në mungesë të O) g 2@@$~�� @d) në mitokondri e citosol.

9. Reaksioni 6CO2 + 6H2O + ED = C6H12O6 + 6O2 paraqet:�~��!��@�~�� "@$~�� "@~ @d) frymëmarrje aerobe.

10. Energjia e çliruar nga proceset energjetike në qelizë grumbullohet në pjesën më tëmadhe në:�~��$�� @�~�� @$~�� ;'&>�@~ � @d) në nukleotide.

11. Cikli Kalvin-Benson ndodh:�~�� !��@�~�� !��@$~��"�� "�@d) në fazën jodritore të fotosintezës.) j

12. Në mitokondri zhvillohet:�~�$��X�� @~ @�~�$��X�� "�@�~�$��X�� "�@e) glikoliza dhe fotoliza.

46


13. Fermentimi laktik:a) ka produkte përfundimtare CO2 dhe H2�@�~�� "� �� "��@$~��$�� @~ � � � �� @d) jep më shumë energji se proceset aerobe.

14. ATP-ja është energjia që siguron në qelizë:�~� �� $�� @�~� �� $�� @$~��"�� @~ @d) realizimin e reaksioneve biokimike ekzotermike.

15. Enzimat janë:�~�� $��@�~�� "� ��@~ �� @$~�� @d) frenues të reaksioneve biokimike në qelizë.

16. Roli i oksigjenit në frymëmarrjen qelizore është:�~� �� ;<@�~� ��;'&@c) të formojë H) j 2�@@d) të formojë CO2.

17. Plotësoni fjalitë. a) Membrana qelizore ndërtohet nga dy shtresa yndyrashy y dhe proteina, që notojnë në të.b) Proteinat që ndërtojnë membranën janë tri llojesh: transporti, receptore, pore.p , p , pc) Nga molekulat kimike që e ndërtojnë membranat vetëm yndyraty y nuk hyjnë në tbrendësi të saj.d) Enzimat janë substanca proteinike që ulin energjinë e aktivizimitgj .e) Fermentimi është procesi i prodhimit p të energjisë gj në mungesë g të oksigjenit.f) Glikoliza, cikli i Krebsit dhet fosforilimi oksidativ janë tri fazat e frymëmarrjes y jqelizore.qg) Procesi i bashkimit të ADP-së me një mbetje fosfatej j në prani të ATP sintetazës quhet fosforilim.gj) Faza me dritë e fotosintezës ndodh në tilakoide.i) Reaksioni i frymëmarrjes qelizore është: C6H12O6 + 6O2=6CO2 + 6H2O + 36 ATP.PP18. Përse në një mjedis ku pihet duhan pasojat janë të njëjta, si për ata që e pinë dhe ataqë nuk e pinë duhanin?19. Shkruani një ese të shkurtër shkencore, duke i përdorur konceptet e mëposhtme:membranë qelizore, yndyrë, osmozë, transportues, transport pasiv, proteina, transport �� "��!��"��"�$� �"��fagocitozë, shpërhapje e lehtësuar.20. Plotësoni tabelat e mëposhtme:

47


a) Krahasimi i mënyrave të transportit të lëndëve përmes membranës qelizore.

Kriteret ekrahasimit

Osmoza Shpërhapjae thjeshtë e lehtësuar

Transporti aktiv

Ekzocitoza

Tipi itransportit

PASIV PASIV PASIV AKTIV AKTIV

Kërkesa për ATP

JO JO JO PO PO

Ndryshon osejo forma emembranës

JO JO JO PO PO

Kërkon osejo proteina transportuese

JO JO PO PO JO

Drejtimi i lëvizjes së lëndës

C > në C<

C > në C<

C > në C< C< në C>

Lëndët që transportohen

H2O CO2,O2 Monomeret Çdo lëndë e nevojshme për qelizën

Makromolekulat

48


b) K

raha

sim

i i p

roce

seve

ene

rgje

tike

të q

eliz

ës.

Kri

tere

t e

krah

asim

itFo

tosi

ntez

ëFr

ymëm

arrj

eFe

rmen

tim

Qel

izat

ku

kryh

etC

iano

bakt

ere,

alg

a, q

eliz

ë bi

mor

eQ

eliz

ë eu

kario

teQ

eliz

a eu

kario

te d

he p

roka

riote

Rea

ksio

nipë

rfun

dim

tar

6CO

2+6H

2O+E

D=C

6H12

O6+

6O2

C6H

12O

6+6O

2=6C

O2+

6H2O

+36

ATP

1.C

6H12

O6

2CH

3CH

2OH

+2C

O2

2. C

6H12

O6

2CH

3CH

OH

CO

OH

Subs

tanc

a ni

stor

eC

O2

H2O

O2

C6H

12O

6

C6H

12O

6

Subs

tanc

a pë

rfun

dim

tare

C6H

12O

6O

2C

O2

H2O

, 36A

TP1.

Eta

nol,

CO

2, AT

P2.

Aci

d la

ktik

, 2 A

TP

Tipi

ire

aksi

onit

met

abol

ikSI

NTE

ZËSH

PËR

BËR

JESH

PËR

BËR

JE

Kër

kon

apo

çliro

n en

ergj

i?m

err d

he sh

ndër

ron

Ed n

ë en

ergj

iki

mik

eÇ

LIR

ON

36

ATP

ÇLI

RO

N 2

ATP

Vend

i ku

kryh

et p

roce

siK

LOR

OPL

AST

MIT

OK

ON

DR

IC

ITO

PLA

ZMË

Faza

t në

tëci

lat k

alon

1. M

e dr

itë2.

Pa

dritë

1. G

likol

izë

2. C

ikli

i Kre

bsit

3. F

osfo

rilim

oks

idat

iv, S

TE1.

Glik

oliz

ë

Bila

nci

ener

gjet

ik

49


4.5 Ushtrime për kreun 4

1. Qarkoni njërën prej alternativave (S - e saktë, G - e gabuar).S G Ndarja qelizore ndodh në çdo organizëm.S G Ndarja qelizore bëhet e domosdoshme kur raporti vëllim/sipërfaqe është i vogël.S G Cikli jetësor i qelizës ka vetëm një fazë, interfazën.S G Mitoza është faza e ciklit jetësor të qelizës.S G �� "��\��!��;<�>��S G Gjatë fazës G1 qeliza përgatitet për ndarje.S G Ecuria kronologjike e fazave të ciklit jetësor është G1-S1-G2-mitozë. S G Mitoza dhe mejoza janë mënyra të ndarjes së qelizës nënë në dy qeliza bija

gjenetikisht të njëjta.S G Kromatidet motra ndahen nga njëra-tjetra gjatë anafazës së parë të mejozës.S G Kromozomet homologe ndahen nga njëri-tjetri gjatë anafazës së parë të mejozës.

2. Lidh me shigjetë.1. ndan qelizën nënë në dy qeliza bija interfazë2. ndan qelizën nënë në katër qeliza bija mitozë3. është faza ndërmjet dy ndarjeve qelizore mejozë

3. Lidh me shigjetë.1. është fazë e mitozës anafaza e parë2. është fazë e ciklit jetësor mitozë3. është fazë e ndarjes së dytë mejotike anafaza4. është fazë e ndarjes së parë mejotike metafaza e dytë

4. Pohimi i vërtetë për qelizën pas mejozës së parë është:S G është haploideS G është diploide

5. Gjatë anafazës së parë, qeliza përmban në pole:S G kromatinëS G njërin prej kromozomeve homologe

�� "�� ?S G kromozometS G kinetokorët

7. Gjatë anafazës së mitozës ndahen: S G ��"�� > �� @S G kromatidet nga njëra-tjetra.

a

50


8. Kur një qelizë nuk ndahet, në çfarë stadi mund të jetë ajo?a) S b) G1 c) G2 d) G0

��<!��;<�>��?a) mitozë b) G2 c) S) d) G1

10. Mitoza ndryshon nga mejoza nga:a) numri i qelizave të formuarab) numri i ndarjeve të bërthamësc) ngjashmëria e qelizave të formuarad) të gjitha këto

[[�� "��"��[]��"��"��do të përmbajë në fund të saj?a) 12) b) 8 c) 4 d) 6

12. Të gjitha ngjarjet e mëposhtme ndodhin në metafazë, me përjashtim të:�~��"�� @�~�� @$~�� > �� @d) përfundon kondensimi i kromozomeve.

[^�� $� ��"��a) profazë b) anafazë c) telofazë d) interfazë

14. Nëse një qelizë në G1 ka 12 centromerë, sa është numri diploid i kromozomeve të saj?a) 6 b) 12 c) 24 d) 36

15. Nëse numri diploid i kromozomeve është 46, sa kromozome ka qeliza vezë?a) 46 b) 23 c) 92 d) 48

16. Nëse numri diploid i kromozomeve është 46, sa kromozome ka një qelizë nëanafazën e mitozës?a) 46 b) 23 c) 92 d) 48

17. Të gjitha pohimet e mëposhtme kanë lidhje me mejozën, me përjashtim të:�~�� @�~��"��!�� @$~��Z��"�� @d) prodhohen 4 qeliza bija të ndryshme nga prindërit.

[��&�� $�� "�� #��"�

51


19. Paraqitni skemat e profazës dhe anafazës së mitozës për një qelizë me komplet kromozomik 2n = 4 dhe krahasojni me skemat e profazës dhe anafazës së parë të mejozës (2n = 4)

20. Hartoni në grup një raport për rëndësinë e mitozës dhe të mejozës në jetën dhe veprimtarinë e gjallesave.

21. Ndërtoni hartën e koncepteve: G1@��2@�&��"�}&~��B� ��"�}B~��'��"�}'~��


1. E saktë apo e gabuar:S G �� !�� @S G ��"��!�� @S G X��"�� ;<�@S G X��"�� !��@S G ;�� @S G �� "�� @S G `�� !�"�� ^?[@

Cikli jetësor

Mitozë Interfazë

P M A T G1S G2

52


S G �� @S G Kromozomet seksuale trashëgojnë përveç tipareve të seksit edhe tipare të tjera ��@S G Për grupin A të gjakut janë përgjegjës dy alele IA dhe IA O@S G Kryqkëmbimi ndodh ndërmjet kromozomeve homologe gjatë procesit të mejozës.

2. Vendosni saktë shigjetat për të treguar përkatësinë.;�� "� @�� ;<�� @�� @�� ;<�>�� @Kromozomi vendndodhja e gjenit në kromozom.

3. Vendosni saktë shigjetat për të treguar përkatësinë:`�� ?�[?]?[� � � � ��"�� @�`�� ^?[� ��"� �� @Raporti 9:3:3:1 shpreh ��"� ��@<�� !�� @'�� "��

4. Plotësoni vendet bosh në fjalitë e mëposhtme: Forma zotëruese e tiparit kontrollohet nga aleli zotërues.Trashëgimia kromozomike shpjegon ndryshueshmërinë dhe ngjashmërinë e tiparevey gj ptona.Gregor Mendeli është themeluesi i gjenetikës.Gjenetika molekulare studion ndërtimin dhe funksionin e kromozomeve dhe të gjeneve.gjQuhet kryqëzim provëyq p kryqëzimi ndërmjet një homozigote të fshehtë dhe njëheterozigoti.

4. Plotësoni hapësirat bosh:a. Meshkujt kanë 22 çifte autozomike dhe çiftin XY të kromozomeve të seksit. b. Femrat kanë 22 çifte autozomike dhe çiftin XX të kromozomeve të seksit.

5. Fenotip zotërues ka:�� "�� "� ��@�� "�� @$�� "�� "� �� "�� @d. të gjitha këto.

6. Nga kryqëzim midis bimëve homozigotë me ngjyrë vjollcë të lules me bimë mengjyrë të bardhë të lules së pasardhësit do të formohen:��Z;;@��[;;��];��[��@

��

53


$��Z;�@@d. 3Aa, 1aa.

7. Simboli A shpreh:�� @�� @$�� "�� "� ��@d. alel zotërues.

8. Gjenotipi AaBb është:��"�� "� �� @��"�� "� ��!� ��@$��"�� "� �� ! @d. heterozigotë për tiparin e parë, heterozigotë për tiparin e dytë. g p p p , g p p y

9. Nëse një prind është heterozigotë, cila është mundësia që pasardhësit të trashëgojnë alelin zotërues nga prindi:��{�@@��]��@$��@d. ngjarje e sigurt?

10. Nga martesa e dy prindërve Ee x Ee, cila është mundësia e lindjes së individëve megjenotip Ee:��{�@@��]��@$��[{{�@d. 75%?

11. Te mizat e frutave krahu i gjatë L është zotërues mbi krahun e shkurtër l. Trupi griT është zotërues mbi trupin e zi. Kryqëzohen miza me krah të gjatë dhe ngjyrë gri me miza me krah të shkurtër dhe trup të zi (prindërit linja të pastra).Përcaktoni:1. Gjenotipat e prindërve dhe pasardhësve në F1 dhe F2@]��`�� "�� @Zgjidhje:a. Përcaktojmë alelet:L - krah i gjatël - krah i shkurtërT - trup grit - trup i zib. Përcaktojmë gjenotipat në F1:Prindërit LLTT xT lltt pasi janë linja të pastratPasardhësit 100% LlTt , gjen zbatim ligji i parë i Mendelitt

54


c. Përcaktojmë gjenotipat në F2:Prindërit LlTt xt LlTtd. Gametat LT,Lt,lT,lte. Rrjeta punnett: Raporti i zbërthimit 9:3:3:1. Gjen zbatim ligji i tretë i Mendelit.

LT Lt lT ltLT LLTT LLTt LlTT LlTtLt LLTt LLtt LlTt LlttlT LlTT LlTt llTT llTtlt LlTt Lltt llTt lltt

12. Gjenet Ee dhe Dd janë të vendosur në këtë mënyrë në kromozom.dE D

e d

Përcaktoni:�� @�� !��@c. gjenet janë të lidhura me kryqkëmbim.

- Përqindjet e gametave të formuara janë:��]�?]�?]�?]�@@��{?�{@c. 35:17:15:33.- Tipat e gametave të formuara janë:��<��<��@� � � @��<��@$��<��<��@d. DD, ed, EE, ee.

13. Shpeshtësia e lartë e kryqkëmbimit në gjene tregon se gjenet janë:��> �� @� � � @�� @$��"� ��@d. janë në mutacion.

14. Në një kryqëzim provë të një diheterozigoti me një homozigotë të fshehtë, për dytipare janë marrë këto rezultate: 130 individë me të dyja tiparet zotëruese, 112 individëme të dyja tiparet e fshehta, 35 individë me tiparin e parë të fshehtë dhe të dytin zotëruesdhe 28 individë me tiparin e parë të fshehtë dhe të dytin zotërues. Shkruani: [�� @]�� "�@^��&�$�� "�� @4. Llogarisni largësinë ndërmjet dy gjeneve.

55


1. Përcaktojmë alelet:A,B - zotëruese a,b - të fshehtaPërcaktojmë gjenotipat e prindërve: AaBb x aabb, sepse pasardhësit janë me numër të tillë që dëshmojnë për një kryqëzim provë ndërmjet tyre.

2. A B a b

a b a b3. Gametat: AB,Ab,aB,ab x abRrjeta Punnett:

AB Ab aB abab AaBb Aabb aaBb aabb

AB,ab – gametë prindërore Ab,aB – gametë rikombinante AaBb,aabb - zigota me tipare prindërore Aabb,aaBb - zigota me tipare rikombinante

4. Largësia ndërmjet gjeneve A-B është 21%.

15. Nga kryqëzimi i një individ AaBb me aabb u morën rezultatet mëposhtme:830 individë Aabb@ 770 individë aaBb@125 individë AaBb@ [[]��aabb.Përqindja e formimit të gametës AB është:��Z[�@��@$��[^�@@d. 24%.

16. Largësia midis gjeneve A dhe B është 24 njësi kryqkëmbimi. Përqindja e individëve rikombinantë është:��]Z�@��[]�@@$��@d. 18%.17. Në qelizat e lëkurës së njeriut ndodhen 46 kromozome. Sa autozome ndodhen nëqelizën e veshkës së njeriut:��Z�@��]^@$��ZZ@@��Z�@

56


18. Meshkujt e sëmurë me sëmundjen e daltonizmit kanë:��!��"��@��"��"� ��@$��"�� @� @d. dy kromozome Y.19. Në një familje që ka dy vajza pritet të lindë fëmija i tretë. Mundësia për të qenë djalë është:��]{�@��Z{�@$��{�@@d. 75%.

]{��<!�� "�� është shtatzënë me një vajzë, sa është mundësia që �� ?��^�[�@��[�@$��^�Z@@d. ngjarje e pamundur.Paraqisni pemën gjenealogjike të këtij ushtrimi.

21. Në një familje ku nëna është daltonike lind një vajzë normale. Gjenotipi i babai është: a. Dd xD!@b. xd!@c. xD!@!@d. dd.

22. Nga martesa e një gruaje me grup gjaku A dhe rezus pozitiv me një burrë me grupgjaku A rezus negativ lind një fëmijë me grup gjaku 0 rezus negativ. Shkruani:�� @b. Përcaktoni probabilitetin e lindjes së fëmijës.a. Gjenotipat e prindërve për grupin e gjakut: IAI0 x IAI0 për rezusin Dd xd Dd.ddGjenotipi i fëmijës për grupin e gjakut: I0I0 për rezusin dd.ddb. Probabiliteti i lindjes së këtij fëmije është 1/16.

23. Nga martesa e dy prindërve me grupe gjaku përkatësisht AB dhe B nuk ka mundësitë lindë fëmijë me grup gjaku:��;w@��w>@$��{@@d. A.

XHY Aa XHXhAa

XHX—AA XHX-- aa

57


24. Nga kryqëzimi i Aa x Aa, cila është mundësia që tri pasardhës të lindin sipas këtij rendi: i sëmurë-i shëndoshë-i shëndoshë:��[�Z@��^�Z@$��^�[�@�d. 9/64.

26. Ndërtoni hartën e koncepteve me termat: kromozom, homozigotë zotëruese, gjenotip, 44 autozom, proteinë.

ADN+ proteina

Gjen

Kariotip

44A+ XY 44 A+ XX

Heterozigotë

I fshehtë

Kromozome

Gjenotip

Homozigotë

Zotërues

58



1. Përcaktoni nëse alternativat e mëposhtme janë të sakta ose të gabuara: S G �� @S G ;<�>�� @�S G �� "�� "�� @�S G �� $�� ;<�>��;`�@S G ��"�� $�� ;<�>�@S G �� $�� @S G �� Z�� @S G �� "��@S G ��$��`�� !��"��"@S G gjenet ndodhen në kromozome.

2. Vendosni saktë shigjetat për të treguar përkatësinë:�� @�� $��;<�>�� @�� "��@�� $��

3. Vendosni fjalët që mungojnë në vendet e lëna bosh.Transkriptimi është kopjimipj i informacionit të ADN-së në mARN.Translatimi është përkthimip i informacionit nga mARN në proteinë.pKodi gjenetik ka dyy veti: universalitetin dhe prishjen.p jFaktorët që shkaktojnë mutacione quhen mutagjene.gjRekoni është njësia më e vogël e rikombinimit.Translokacioni ndodh ndërmjet kromozomeve të çifteve johomologe.ç j gt

4. Informacioni për sintezën e proteinës është lokalizuar në:��;`�@��;`� @�$��"��@d. ADN.

5. Kodi gjenetik përmban:��Z��@��[��@$��[��@d. 64 kodone.

59


6. tARN në qelizë janë:��Z@��[�@$��[@@d. 64.

7. Ngjarja e parë gjatë translatimit është lidhja e mARN me:�~�� "�� @~ � � @�~�� "�� @$~� ;`�@d) rARN.

8. Në nënnjësinë e vogël të ribozomit nuk ndodh:�~��;`�@��~��>�� @$~��$��@~ � @d) lidhja e ARNt në vatrën e poshtme.

9. Antikodoni është pjesë e:�~�;<�@�~� ;`�@~ @$~�;`�@d) rARN.

10. Pas transkriptimit molekula e ADN-së:�~�"�� "�@�~�� @$~��!�� @d) formon strukturën e saj origjinale.) j gj

11. Transkriptimi është:a) zhvendosja ��;`�� @�~�� ;`�@$~��$�� ;<�>��;`�@~ �� @�~��!��;<�>��

12. Në pemën gjenealogjike të mëposhtme përcaktoni fenotipat dhe tregoni tipin etrashëgimisë:��~��@��~�� "��"� ��@c) autozomike e fshehtë.

60


13. Cili nga proceset do të preket i pari, nëse qeliza trajtohet me një lëndë kimike qëbllokon sintezën e acideve nukleike:�~�� "�� ;`�@�~�� "��;`�@$~��!��;<�@~ ! @d) sinteza e proteinave.

14. Renditja e nukleotideve në një fragment të ADN-së është ATGCCTAAC. Renditjanë mARN-së është UACGCGAUUG. Mutacioni që ka ndodhur është:�~�� @~ @�~��@$~��"�� @d) kromozomik.

15. Një molekulë ADN-je përmban 10% timinë. Përqindja e guaninës është:�~�[{@�~�]{@$~�Z{@~ @d) 80.

16. Masa molare e një proteine është 450 000 g/mol. Përcaktoni masën molare dhe gjatësinë e gjenit që kodon këtë proteinë. Masa molare e aminoacidit është 100 g/mol, masa molare e nukleotidit është 300 gr/mol dhe largësia ndërmjet dy nukleotieve 0,34 nm.

1. Përcaktojmë numrin e aminoacideve që ndërtojnë proteinën 450 000g/mol/100 g/mol=4500 aminoacide.2. Përcaktojmë numrin e nukleotideve në gjenin përgjegjës 4500 x 3=13500.3. Përcaktojmë masën molare të gjenit 13 500 x 300 g/mol=4,05 x 106 g/mol.4. Përcaktojmë gjatësinë e gjenit 13 500 x 0,34 nm=4590 nm.

17. Masa molare e gjenit është 30 000 g/mol. Përcaktoni masën molare të proteinës që kodohet nga ky gjen.1. Përcaktojmë numrin e nuleotideve që përmban gjeni 30 000g/mol/300g/mol=100 nukleotide.2. Përcaktojmë numrin e aminoacideve që përmban proteina: 100/3=33 aac.3. Përcaktojmë masën molare të proteinës: 33 x 100 g/mol=3300 g/mol.

18. Në një molekulë ADN-je numri i lidhjeve hidrogjenore që lidhin dy vargjet është1500 dhe numri i timinë nukleotideve 150, përcaktoni numrin e A,C,G nukleotideve të kësaj ADN-je.

1. Përcaktojmë numrin e lidhjeve hidrogjenore ndërmjet A-T: 150 x 2=300.2. Përcaktojmë numrin e lidhjeve hidrogjenore ndërmjet C-G: 1500-300=1200.

61


3. Përcaktojmë numrin e C=G 1200/3=400. 4. ADN-ja përmban 150 T,150 A,400 G dhe 400 C.

19. Në një varg të ADN-së raporti A+T/C+G=0,6. Sa do të jetë raporti G+C/A+T?Raporti G+C/A+T=1/0,6=1,66.Ky raport i përket vargut komplementar.20. Ndërtoni hartën e koncepteve me termat e mëposhtëm: ADN, numerike, gjenike, strukturore, gjenotip normal, fenotip normal, me eleminim, me zëvendësim.

TESTE PËR KONTROLLIN E NJOHURIVE, KREU 1, 2, 3

1) Gjeni çfarë duhet të vendoset në vend të ? te reaksionet e mëposhtme:Peptid + ? = aminoacid + aminoacid+ aminoacidglikogjen + ? = glukozë + glukozë +...................Yndyrë +? = acid lyror + glicerol�~��"?��~��"@ c) ��@��~��

2) Glukoza është:��<��@��&��@c. X�� @@d. Katalizator.

Gjen

Renditje normale

Proteinë normale

Mutacion

Kromozomik

me shtim

ADN

GjenikGjenotip normal

Fenotip normalme eliminim me zvendësim strukturore numerike

62


3) Centriolet:�� "�� @�� "��"��@� � � @$�� "��@d. takohen në paretet e rrjetit endoplazmatik.

4) Rrjeti endoplazmatik gjendet në:a. $� ��"@� @��$� ��"�� @$��$� ��"��"��@d. citoplazmë, ribozome dhe bërthamë.

5) Ribozomet janë organele ku:�� "�� @� @�� "�� $��@$��"�� @d. depozitohen proteina.

6) Sinteza e proteinave ndodh në:�� "��@�� "� ��@$��"�� "� ��@� � � � @d. lizozomet e lira të shpërndara në citoplazmë.

7) Vendosni saktësisht shigjetat ��"�� ;'&>�@��$��X�� @$�� ;<>��;<>�@d. fosforilimi oksidativ shpërbërje e glukozit.

8. Cila nga frazat e mëposhtme nuk është e vërtetë për fermentimin.�� ]�;'&@��$� ��@c. �;<*�� @� @��"��

9. Reaksionet e ndërmjetme:a. lidhin glikolizën me ciklin e Krebsitb. çlirojnë CO2c. përdor NAD+d. Të gjitha janë të saktagj j

[{��X�� ?�� "� �� @

63


�� "� �� @$�� @d. në bimë, alga dhe cianobaktere., g

11. Ka nevojë për energji:a. �� @� @��"��@$�� @d. të gjitha janë të sakta.

12. Transporti aktiv:�� @��"�� @$��"��@d. të gjitha janë të sakta.gj j

TESTE PËR KONTROLLIN E NJOHURIVE, KREU 4

1) Numri diploid i kromozomeve:�� ]�@�� ]��"� �� ]��"� �� "�@$��!��"�� !��@d. të gjitha janë të sakta.gj j

2) Vendosni përkatësinë ndërmjet termave:a. centriole 1. pika e lidhjes së kromozomeve motra�� ]�� "��c. kromozome 3. kromatinë e kondensuar dhe e ngjeshurd. centromere

3) Në cilën fazë të mitozës, kromatidet lëvizin drejt poleve?��"@�� "@c. ��"@@d. telofazë.

4) Interfaza:�� "�� "��"�� "�@b. përfshin fazat Gp 1, S dhe G, 2@@

e

64


$�� @d. ndodh rrallë.

5) Duke përdorur kodin e numrave, listo cilat nga gjendjet e mëposhtme është e saktëpër anafazën I të mejozës dhe cilat për anafazën e mitozës.1. Kromozomet shkojnë drejt poleve.2. Kromatidet e ndara shkojnë drejt poleve.3. Lëvizja e kromozomeve përfshin dy kromatidet.4. Kromatidet e secilit tetrad ndahen në çifte.A. Anafazën I të mejozës ---------------B. Anafazën e mitozës -----------------

6) Cili prej proceseve të mëposhtme nuk i përket mitozës:;~�� @�~�� @$~��@d) siguron prodhimin e gametave.

7) Në cilën nga fazat e mitozës kromozomet lëvizin drejt poleve?�~��"@�~�� "@$~��"@d) telofazë.

8) Interfaza:�~�� "�� "��"�� "�@b) përfshin fazat G1, S, G2@�$~�� @d) ndodh rrallë.

9) Citokineza:�~�� "�� "��@��~��"��"��@$~�� $�� "��@d) është gjysma e numrit të kromozomeve.

10) Cili nga pohimet e mëposhtme është i përbashkët për mitozën dhe mejozën II?��B� �� $��@�� "�� @c. Të dyja kromozomet e secilit çift të kromozomeve homologe vendosen në ekuator �� "�@d. Bërthama pëson dy ndarje të njëpasnjëshme.

65


11) Kromatidet ndahen gjatë: �� "�@�� "��@$��"��@d. anafazës.

12) Në procesin e mejozës, shkëmbimi i segmenteve ndërmjet kromozomeve homologendodh në: �~�� "@��~��"��@�$~��"��@�~�� "��@e) metafazën II.

13) Një tetrad është:�~��"��@�~�� "��@$~��"��!�� @d) dy qeliza bija të formuara pas mejozës I.

14) Nëse një qelizë prindërore ka 12 kromozome qelizat bija në fund të mejozës kanë:�~�[]��"��@��~�]Z��"��@$~��"��@d) secila prej këtyre mund të jetë e saktë.

15) Në metafazën I të mejozës kemi:�~��"��@�~�� "�� !��@$~� � ��@d) gjithmonë 23 kromozome.

16) Në metafazën II të mejozës kemi:�~��"��@�~�� "�� !��@$~� � ��@d) gjithmonë 23 kromozome.

66


17) Krahasoni mitozën me mejozën

MITOZA

[�>��"��somatike.

2 - formohen 2 qeliza bija.

3 - Bërthama ndahet një herë.

4 - Qelizat bija kanë të njëjtin numër kromozomik me qelizën nënë.

5 - Nuk ndodh kryqkëmbimi.

6 - Kromozomet e qelizës bijë janë të njëjta me të qelizës nënë.

MEJOZA

[� >� �� "�� burimore.

2 - Formohen katër qeliza bija.

3 - Bërthama ndahet dy herë.

4 - Qelizat bija kanë numër të përgjysmuar kromozomik me qelizën nënë.

5 - Ndodh kryqkëmbimi.

6 - Kromozomet e qelizave bija janë tëndryshme me ato të qelizës nënë.

PËRGJIGJET E SAKTA:

1};�[�^�Z@�w�]~@�2 <@�3$@�4�@�5�@ 6�@�7�@�8�@��@�10 c@ 11 c@�[]��

PROBLEMA TË ZGJIDHURA PËR KREUN 5

Ushtrim 1�� !�"��#��!�$��%�#��&�� '

ZgjidhjeMë poshtë po paraqesim në mënyrë simbolike alelet përgjegjëse për çdo formë �� ?

XHXX ��@H

XhXX ��@XHXX XH HXX , XH HXX XH hXX ��@XhXX Xh hXX ��@

67


XHXX Y��@YXhXX Y ��Y

B��!��

Skema e kryqëzimit

&? ��

Gjenotipat: XHXh XHXX Y

Gametat: XH, Xh XH,XX Y

Breznia F1: <�� XhXX Y

Në tabelën e mëposhtme paraqiten rezultatet e breznisë F1, e cila rezulton nga kombinimii gametave:

XH YXH XHXH XHXX YXh XHXh XhXX Y

\��[� �� "�� F1 janë normale (XHXH, XHXh), ��!�� !��Ushtrimi 2 Lartësia te disa specie bimësh është kontrolluar nga dy çifte gjenesh që ndahen nëmënyrë të pavarur. Me secilin alel pjesëmarrës A ose B shtohet 8 cm te lartësia bazëprej 5 cm. Është bërë një kryqëzim midis prindërve me gjenotip AABB dhe aabb pa marrë parasysh ndikimin e mjedisit.a. Cila është lartësia e secilit prind?b. Cila është lartësia e pritshme e anëtarëve të brezit në F1?c. Cilat janë raportet e pritshme fenotipike në brezin e F2?

ZgjidhjeLartësia bazë = 8 cm. Përderisa secili alel kontribuon me një shtesë prej 8 cm përdorimformulën e mëposhtme:a) lartësia e AABB=(4 x 8)+8=40 cm lartësia e aabb=0+8=8 cmb) Prindërit AABB x aabbGametat AB dhe ab

68


Në F1 kemi AaBbLartësia e AaBb=(2x8)+8=24 cm.c) Pasardhësit e mundshëm në F2 janë:

AB Ab aB ab

AB AABB AABb AaBB AaBb

Ab AABb AAbb AaBb Aabb

aB AaBB AaBb aaBB aaBb

ab AaBb Aabb aaBb aabb

Raporti fenotipik dhe gjenotipik në F2 mund të paraqiten:

Gjenotipi Numri i gjeneve për lartësinë F2 Lartësia

AABB 4 1/16 40

AABb,AaBB 3 4/16 32

AAbb,aaBB,AaBb 2 6/16 24

aaBb,Aabb 1 4/16 16

aabb 0 1/16 8

Raporti fenotipik 1:4:6:4:1.

Ushtrimi 3Nga kryqëzimi i një individi diheterozigotë me një homozigotë të fshehtë për dy tiparelindin këta pasardhës:

Fenotipi Numri

Aa Bb 643

Aa bb 95

aa Bb 106

aa bb 630

a) A janë këto dy gjene të lidhura apo të pavarura?b) Nëse janë të lidhura, cila është përqindja e rikombinimit që ndodh midis tyre?Zgjidhjea) Përcaktimi nëse këto gjene janë të lira apo të lidhura bëhet duke iu referuar numrit të pasardhësve që kanë lindur. Nëse gjenet do të ishin të lira pasardhësit duhet të ishin

69


formuar me numër të barabartë për të gjitha klasat fenotipike. Lindja e pasardhësve me numër të ndryshëm tregon se janë formuar dy klasa me tipare prindërore dhe dy klasame tipare rikombinante, prandaj arrijmë në përfundimin se gjenet janë të lidhura dhe ndërmjet tyre ka ndodhur kryqkëmbimi.b) Për të përcaktuar përqindjen e rikombinimit që na jep dhe largësinë ndërmjet gjeneve përdorim formulën:

Pasardhësit rikombinantë janë përfaqësuar prej klasave fenotipike që kanë një numër më të vogël, pra, 106 dhe 95 përqindja = 0,136 x 100 = 13,6 %. LA-B=106+95/1474=13,6%.

Ushtrimi 4Te bukuroshja e natës, ngjyra e bardhë dhe e kuqe e luleve është kodominante. Ngakryqëzimi i një bime me lule rozë me një bimë me lule rozë raporti fenotipik tëpasardhësit do të jetë:�~�[�]��"�[�]��@�~�^�Z��"��[�Z� ��@$~�[�Z��[�]��"�[�Z��@d) 1/4 e kuqe, 3/4 të bardha.

ZgjidhjeShënojmë me K ngjyrën e kuqe, me K k ngjyrën e bardhë.kPrindërit sipas fenotipit: rozë x rozëSipas gjenotipit: Kk xk Kk Tipat e gametave që formohen janë K dheK k.Skema e kryqëzimit:

K k

K KK e kuqeK Kk rozëkk Kk rozëk kk e bardhëk

Raporti fenotipik: 1/4 e kuqe,1/2 rozë, 1/4 të bardhaRaporti gjenotipik: ¼ KK,1/2 KK Kk,1/4 kkAlternativa e saktë është c.

Ushtrimi 5Grupi i gjakut M përcaktohet nga gjenotipi LMLM. Grupi N nga gjenotipi LNLN dhegrupi MN nga gjenotipi LMLN. Alelet LM dhe LN janë bashkëzotëruese. Nga kryqëzimi i dy prindërve, njëri me grup gjaku M dhe tjetri me grup gjaku MN, probabiliteti që tëlindin fëmijë me grup gjaku N është:

Përqindja e rikombinimeve = Numrin total të pasardhësve rikombinantëNumrin e përgjithshëm të pasardhësve të lindur

70


�~��@�~��@$~�� @d) ngjarje e pamundur.

Zgjidhje

Përcaktojmë alelet: LM grup M dhe LN grup N.Përcaktojmë gjenotipat e prindërve: LMLM x LMLN.Përcaktojmë gametat: LM nga njëri prind dhe LM dhe LN nga prindi tjetër.Skema e kryqkëmbimit:

LM LN

LM LMLM LMLN

Përgjigja e saktë është d.

TESTE PËR KONTROLLINE NJOHURIVE KREU 6

1) ARN-i (mesazhere) ndryshon nga ADN-ja, sepse:�~�� @�~��Z��"�� "� ��@$~�� !�� @d) i mungon grupi fosfat.

2) Nëse ndryshon një aminoacid i një proteine atëherë:�~�� @�~�� @$~��"�� @�d) ndryshon proteina.

3) Anemia falciforme (në formë drapri) shkaktohet nga zëvendësimi i një aminoacidi tëvetëm (glutamina zëvendësohet nga valina) në molekulën e hemoglobinës. Bëhet fjalë për:�~�� $��"��@�~��!��$��@$~�� $�� "��@� d) një eliminim i një tripleti.4) Cili nga pohimet e mëposhtme për ARN nuk është i saktë?a) Ndërsa ARN-i sintetizohet duke përdorur si matricë ADN, ARN-të e tjera formohen

71


��;`�@�~�;`�� $��"�� "� �� ;<�>�@$~� ;`�� @d) rARN formohet së bashku me proteinat.

5) Sinteza e ARN-i sipas një segmenti të ADN-së bëhet në prani të:�~�;`�� "�@��~�;`�� "�@$~�;`��"�@d) ARN polimerazës.

6) Një kodon përbëhet nga:�~�� "��;`�> @�~�� "�� ;<�@$~�� "�� ;`�>�@�d) nga çifte bazash përplotësuese të ADN-së.

7) Procesi i sintezës së mARN-së quhet:�~�� $��@�~� ��$��@$~� �� @�~��!��

8) Udhëzimet për formimin e proteinave përcaktohen nga: �~�� "�� ;<�>�@�~�� "�� "� ��!�� ;<�>�@$~�� !�� ;<�>�@�~�� !�� ;<�>��

9) A është e domosdoshme ADN-ja për sintezën e polisakarideve?�~�&�� "�� ;<�>�@�~�&�� $��;<�>�� @$~�� !��@d) Po, por në mënyrë jo të drejtpërdrejtë, sepse për formimin e polisakarideve nevojiten ��"��$�� ;<�>��

10) ATT GGC AGC CCC ATG është një sekuencë e ADN-së.B�� }�� ~��$�� !�� kësaj ADN-je. Përdor këto sekuenca për të plotësuar saktë fjalitë e mëposhtme:\��$�� !��;<�>�� \��$�� \��$��"�� ?��\��$��

72


a) TAACCGTCTGGGGTAb) AGCCGTCGGGGTACc) TAA CCT CGG GGT ACT d) TAACCGTCG GGG TAC.

11) Me cilin kodon të mARN do të çiftohet ARN-ja që sjell antikodonin AUG?�~�� "��;@�~�� "�� @$~� '¡@�d) UAC.

12) Nëse enzimat nuk do të prisnin intronet e ARN-i mund të sintetizohet proteina e duhur?�~�B�� "�� @�~�&�� @$~�� @d) Absolutisht jo, pasi intronet nuk përmbajnë kodone.

13) Në një molekulë ADN-je:a) Lidhjet ndërmjet dy zinxhirëve mund të realizohen vetëm ndërmjet bazave purinike.b) Lidhjet ndërmjet dy zinxhirëve mund të realizohen vetëm ndërmjet bazave pirimidine.c) Lidhjet ndërmjet dy zinxhirëve mund të realizohen vetëm ndërmjet një baze purinike dhe një pirimidine.d) Njëri zinxhirë sillet si substrat dhe tjetri si enzimë.

[Z~�<!��;<�>��?��~�¢��!�� "��_�� b) Gjysma e çiftit të helikave përmban vetëm zinxhirë të vjetër dhe gjysma tjetër zinxhirë të rinj.$~�'��!�"��_�� !�� d) Njëri zinxhirë përmban material të vjetër dhe tjetri përmban si material të vjetër, ashtu edhe të ri.

15) Analizo pemën e mëposhtme gjenealogjike, ku katrorët përfaqësojnë meshkujt, ndërsa rrathët femra.

73


Tipari i paraqitur me ngjyrën është:�~��"��@$~��"��£@�~�� "��"� ��@��~�� "�� @e) poligjenik.

16) �%�� shkakton sëmundjen e turbekulozit. Në ADN-në ekëtij bakteri 15% janë timinënukleotide. Sa është përqindja e guaninë nukleotidit?�~�[��@��~�^{�@ c) 35 %.)

17) Një molekulë ADN-je përmban 400 citozinë nukleotide. Numri i lidhjeve hidrogjenore të dy zinxhirëve të saj është 2200. Sa nukleotide ka gjithsej kjo molekulëADN-je? �~�Z{{@�~��{{@c) []{{@�~�[�{{@

18) Një proteinë ka peshë molekulare 33 000 g/mol. Sa nukleotide përmban gjeni përgjigjës, duke ditur se 20% e tij janë introne? (masa molare e një aminoacidi = 110g/mol):�~��[]�@~ @�~�[�{{@$~��{{@d) 2700.

PËRGJIGJET E SAKTA: ��@�]�@�^�@�Z�@��@��@��$@��@��@��[�@�[]�@�[^$@�[Z�@[��@[�$@�[��[��

74


MËNYRA E HARTIMIT DHE E VLERËSIMIT TË TESTIT

Për të hartuar një test kontrolli, mësuesi/ja duhet të veprojë në këtë mënyrë:

1. Përcakton përqindjen e kreut në nënlinjë.2. Përcakton totalin e pikëve që do të përmbajë testi dhe pikët për çdo kre.3. Përcakton pikët për çdo nivel duke respektuar përqindjen: 40% niveli i ulët, 40% niveli i mesëm, 20% niveli i lartë.4. Ndërton pyetjet që mund të jenë me alternativa ose të hapura, duke i kushtuar kujdes pikëzimit.Një model testi për nënlinjën Biologjia qelizore, kreu 1 dhe 2 duhet të ndërtohet në këtë mënyrë:1. Mësuesi/ja përcakton përqindjen e kreut në nënlinjë, duke pjesëtuar numrin e orëve të kreut me numrin e orëve të zhvilluara të shprehura në përqindje 9/18·100 = 50% dhe 9/18·100=50%.9 orë ka kreu i parë Kimia e jetës dhe 9 orë kreu i dytë Ndërtimi i qelizës.

2. Përcakton totalin e pikëve që do të përmbajë testi dhe pikët për çdo kre.Një test i zakonshëm duhet të jetë me 30 pikë. Duke ditur përqinden për çdo kre, përcaktojmë sasinë e pikëve.30 x 50/100 =15 pikë kreu Kimia e jetës.30 x 50/100 =15 pikë kreu Ndërtimi i qelizës.3. Përcakton pikët për çdo nivel duke respektuar përqindjen: 40% niveli i ulët, 40% niveli i mesëm, 20% niveli i lartë. Për kreun e parë: 15 x 40/100 = 6 pikë niveli I dhe IIdhe 15 x 20/100= 3 niveli III (6+6+3=15).Për kreun e dytë: 15 x 40/100=6 pikë niveli I dhe II dhe 15 x 20/100 = 3 pikë niveli III(6+6+3=15).4. Ndërton pyetjet që mund të jenë me alternativa ose të hapura duke i kushtuar kujdespikëzimit.Raporti i pyetjeve me alternativa ose të hapura vendoset nga mësuesi/ja. Në tabelën emëposhtme, pavarësisht raportit të barabartë të pyetjeve për të dy krerët janë dhënë më tepër pikë kreut të dytë, ndërtimi i qelizës.Ndërtojmë skemën e bluprintit me të gjitha të dhënat.

75


NË

NL

INJA

BIO

LO

GJI

A Q

EL

IZO

RE

BL

UPR

INT

I PË

R H

AR

TIM

IN E

TE

STIT

TË

PA

RË

(PË

R K

RE

UN

1 D

HE

2)

Fush

a e

përm

bajt

jes

përm

bajt

jes

% d

he p

ikët

sipa

s i

ikr

erëv

ePy

etje

t e n

dara

sipa

s niv

elev

eU

shtr

ime

igj

ithse

j për

fu

shë

fush

ëA

ltern

ativ

eE ha

pur

I, II

, III

Kim

ia e

jetë

s9/

18·1

00=5

0%50

%·3

0=15

pik

ë1a 1h

(4p)

1a 1h (5

p)1h

(2p)

(p)

52a

3hh

Ndë

rtim

i i q

eliz

ës9/

18 x

100

=50%

50%

·30=

15 p

ikë

1a 1h (5

p)1a 1h

(6p)

1h (4

)5

2a3h

Tota

li në

%dh

e në

pik

ë10

0%, 3

0 pi

kë40

%11

pik

ë40

%13

pik

ë20

%6

pikë

104

a6h

Kon

vert

imi i

pik

ëve

Not

a4

56

78

910

Pikë

t0-

78-

1213

-16

17-2

021

-24

25-2

728

-30

76


BL

UE

PRIN

TI P

ËR

HA

RT

IMIN

E T

EST

IT V

JETO

R

Fush

a e

përm

bajt

jes

% d

he p

ikët

sipa

skr

erëv

ePy

etje

t e n

dara

sipa

s niv

elev

eU

shtr

ime

igj

ithse

j për

fu

shë

fhë

Alte

rnat

ive

E h

apur

I II I

II

Kim

ia e

jetë

s9/

72 x

100

=13%

13%

x 3

0=4

pikë

Ndë

rtim

i i q

eliz

ësq

10/7

2 x

100=

14%

14%

x 3

0=4

pikë

Funk

sion

et

jetë

sore

të q

eliz

ës9/

72 x

100

=13%

13%

x 3

0=4

pikë

Nda

rja q

eliz

ore

7/72

x 1

00=1

0%10

% x

30=

3 pi

këp

Mek

aniz

mat

e

trash

ëgim

isë

14/7

2 x

100=

19%

19%

x 3

0=6

pikë

Funk

sion

imi

i gj

enev

e

13/7

2 x

100=

18%

18%

x 3

0=5

pikë

Teor

ia

e ev

oluc

ioni

t

9/72

x10

0=13

%

13%

x 3

0=4

p ikë

TOTA

LI

72 O

rë10

0%30

pik

ë40 12

40 1220 6

77


Plotësimi i kësaj tabele me pyetje për të tria nivelet e nxënësve mund të bëhet nga çdo mësues, duke pasur parasysh realizimin e objektivave të programit mësimor:Z{�� !� ��¤�[]�� !� �� @Z{�� !� ��¤�[]�� !� �� @20% të pyetjeve = 6 pikë do të jenë pyetje të nivelit të lartë.�� !�� për kre.

78


MODELE TESTESH PËR TEKSTIN BIOLOGJIA 10

TEST KONTROLLI 1: KIMIA E JETËS DHE NDËRTIMI IQELIZËS

Emëri Mbiemri ___________________ Klasa _______________

1. Glikogjeni sintetizohet dhe grumbullohet në: (1 pikë)��@��@$�� @d. mëlçi.ç

2. Me kondensim dhe hidrolizë kuptojmë: (2 pikë)��

3. Të gjitha pohimet e mëposhtme për centriolet janë të vërteta me përjashtim të: (1 pikë)

�� ]��!��@b. �� "� @�� @$�� "�� "��@d. formojnë boshtin e ndarjes qelizore.

4. Hemoglobina është proteinë me: (1 pikë)�� @�� ! @$�� @d. strukturë të katërt.

5. ATP sintetaza gjendet e lokalizuar në: (1 pikë)�� @�� @$��"��@�d. në membranën e brendshme të mitokondrisë.6. Tregoni funksionet e: (4 pikë)

79


�� @��!��!��@$�� @d. acideve nukleike.

7. Me fjalët e fjalorit formoni një tekst të saktë shkencërisht: (5 pikë)B�� ;��$��&�� B��"��'��

��w� �� $�� ;�� "�� >;`�� "�� "��

(7 pikë)

9. Krahasoni ADN-në me ARN-në. (4 pikë)

10. Skiconi një qelizë prokariote, duke përcaktuar në legjendë pjesët ndërtuese dhe funksionet e tyre. (4 pikë)

Nota 4 5 6 7 8 9 10Pikët 0-7 8-12 13-16 17-20 21-24 25-27 28-30

Sugjerojmë që në vend të ushtrimit 8 mund të jepet:�� _�� @��"�� @$�� @�� @�� "��@f. ndërtimi i ADN-së, ARN-së, ATP-së etj.

Sugjerojmë që në vend të ushtrimit 9 mund të jepet:�� !��!�� @��"�� "�� @$��"��"�� "��@�� @��!��"� �� Sugjerojmë që në vend të ushtrimit 10 mund të jepet:��"�� @�� "��@

80


c. qeliza brenda së cilës të vendosen përbërësit kimikë të saj etj.

TEST KONTROLLI 2 PËR KREUN 3 DHE 4

Emëri Mbiemri __________________ Klasa ________________

1. NADH dhe FADH janë: (1 pikë)a) �� @�b) �� @c) �� @d) enzima.

]��X��"�� "� �� ?� }[��~�~��@�~��@�$~�"��@d) asnjëra prej tyre.

^��\�� "�� "��$�� mëposhtëm të molekulave e depërtojnë tej për tej membranën: (1 pikë)�� @�� @$�� @d. proteinat.

4. Procesi që shpërbën molekulat e mëdha në më të vogla quhet: (1 pikë)�� "@�� "@$�� "@d. anabolizëm.

5. Të gjitha ngjarjet e mëposhtme ndodhin gjatë telofazës së mitozës me përjashtim të: (1 pikë)��"��$� ��"�@�� @$��"�� !�� @d. zhduket boshti i ndarjes.

6. Lidhni me shigjetë. (5 pikë)1. �B� �" ;'&@�2. �B� ��"� �� $�� @3. �� "� ��"�� @�4. ��"�� "@

81


5. Frymëmarrje qelizore riprodhim joseksual.6.7. Me fjalët e fjalorit formoni një tekst të saktë shkencërisht. (4 pikë)'�� ¡��X��>w�� B� ��"��

8. Plotësoni fjalitë e mëposhtme: (9 pikë)'�� "�� ;�� "�� "� � �� _��

9. Krahasoni fotosintezën me frymëmarrjen. (4 pikë)

10. Paraqisni skemën e profazës së parë dhe të dytë të mejozës. Krahasoni proceset qëndodhin në to për qelizën me komplet 2n=4. (4 pikë)

Nota 4 5 6 7 8 9 10Pikët 0-7 8-12 13-16 17-20 21-24 25-27 28-30

* Sugjerojmë që në vend të ushtrimit 4 mund të vendoset (S) (G), p.sh.:Vendosni në fjalitë e mëposhtme (S) ose (G). (5 pikë)Korrigjoni pohimin e gabuar dhe shkruajeni të saktë përbri tij.1. Glikoliza dhe cikli i Krebsit janë etapat e frymëmarrjes qelizore.2. Fosfolipidet ndërtojnë membranën qelizore.^��<!��;<�>�� "��\� �� "��4. Kromatidet motra ndahen në anafazën e parë të mejozës.5. Kryqkëmbimi ndodh në profazën e parë të ndarjes mejotike.

* Sugjerojmë që në vend të ushtrimit 9 mund të vendoset:X�� ¦� �� @X��$� �"�¦� �� @Krahasimi frymëmarrje – fermentim.

* Sugjerojmë që në vend të ushtrimit 10 mund të vendosen:��"�� "��"�@¡�� @��"� �� "�@��"� ��!��@

82


FermentimiTEST KONTROLLI 3 PËR KREUN 5

1. Gjenetika studion:�� @�� !�� @$�� @d. trashëgiminë dhe ndryshueshmërinë e tiparit.

2. Heterozigoti është:��!��"� ��@��!�� @$��"� �� @d. asnjëri prej tyre.

3. Cila nga fjalitë e mëposhtme për kromozomet homologe është e vërtetë:�� "��"��@�� "� ��@$�� $�� @d. përmbajnë alele identike.

4. Kariotipi përfaqëson:�� @��"�� @$�� @d. organizimin e kromozomeve homologe, për sa i përket numrit, përmasave dhe tipit të tyre.

5. Me fjalët e fjalorit formoni një tekst të saktë shkencërisht. (5 pikë)�� "��"��"� ��

�� ;�� '�� !� �� X�� !� �� !��

(8 pikë)

83


7. Kryqëzohet një bimë heterozigote me kërcell të gjatë me një bimë me kërcell tëshkurtër. Përcaktoni raportin gjenotipik dhe fenotipik të pasardhësve në F1.

(2 pikë)

8. Një grua daltonike martohet me një burrë normal. Cili është probabiliteti që djemtë e saj të kenë këtë sëmundje?

(3 pikë)

9. Një burrë me grup gjaku A martohet me një grua me grup gjaku B. Nga kjo martesëlindin dy fëmijë, njëri grup A tjetri grup 0. Përcaktoni gjenotipin e prindërve dhe të fëmijëve. Tregoni raportet fenotipike të pasardhësve. (4 pikë)

10. Kryqëzohen lepujt e zinj qimelëmuar diheterozigotë me lepuj të bardhë qimeashpër (tipare të fshehta). Përcaktoni raportin gjenotipik dhe fenotipik në F1, kur dihet se tiparet janë të pavarura. (4 pikë)

Nota 4 5 6 7 8 9 10Pikët 0-7 8-12 13-16 17-20 21-24 25-27 28-30

84


TEST KONTROLLI 4 KREU 6

1. Kodi gjenetik përcakton: (1 pikë)a) `�� ;<�>�@b) `�� ;`�>�@c) `�� $�� @�d) Renditjen e nukleotideve në molekulën e tARN-së.

2. Enzima që katalizon formimin e lidhjes peptidike është e lokalizuar në: (1 pikë)��;`�@��"�� ;`�@$�� "�� @d. nënnjësinë e madhe të ribozomit.

3. Mutacioni që shkakton aneminë falciforme është: (1 pikë)�� $��@�� $�� "�� @$��@�d. mutacion me eliminimin e një tripleti.

4. Me fjalët e fjalorit formoni një tekst të saktë shkencërisht (5 pikë)'��$��'�� B� �$��;`��

5. Një grua normale martohet me një burrë daltonik. Cili është probabiliteti që nga kyçift të lindin vajza daltonike? Paraqisni pemën gjenealogjike të kësaj familjeje.

(4 pikë)

6. Në një molekulë ADN-je gjenden 7550 nukletide, përmbajta e adeninënukleotideve është 1250. Përcaktoni sa T,G,C përmban kjo ADN?

(3 pikë)

7. Krahaso: (3 pikë)

��!��@��'��$�� $��`�� @c. Këputjet me translokacionet.

85


8. Shpjego mekanizmin e lindjes së një vajze me sindromën trisomia X, duke paraqitur skemat e gametogjenezës, ku ka ndodhur moszbërthimi dhe skemën e pllenimit.

(6 pikë)

9. Skiconi transkriptimin e ADN-së në mARN dhe shpjegoni formimin e mARN së pjekur. (6 pikë)

Nota 4 5 6 7 8 9 10Pikët 0-7 8-12 13-16 17-20 21-24 25-27 28-30

* Sugjerojmë që në vend të trizomisë X të ushtrimit 8 mund të vendosen sindromat Turner, Klinefelter.Në vend të transkriptimit mund të vendoset translatimi dhe tek ushtrimi 7 mund të kërkohen krahasime të tipave të ndryshëm të mutacioneve, të karakteristikave tësëmundjeve, të ARN-së etj.

86


METODIKA TË HARTIMIT TË DITARIT MËSIMOR

�� Objektivat: Në fund të orës mësimore, nxënësi/ja duhet:- �� $�� !��@- ��"�� @- të krahasojë ADN-në me ARN për nga funksioni, ndërtimi dhe llojet.

Metoda:Di/dua të di/mësova (D.M.D)Fjalë kyç: �� ;<��;`�� !��Mjete: Teksti i nxënësit, CD, kompjuter portativ. - Zhvillimi i përmbajtjes- Rifreskim njohurishKoha e zhvillimit 10 minuta.

Pyetjet që u drejtohen nxënësve:>�\�� }��_�� _��~�� elementarë të molekulave me rëndësi biologjike.>�¢#��"�� !��- Pse proteinat kanë më tepër funksione jetësore se karbohidratet dhe yndyrat?>� &�� biologjike të tyre.

Informacion i ri: Koha e zhvillimit: 30 minuta.Shkruaj në tabelë fjalët ADN dhe ARN dhe kërko nga nxënësit që të plotësojnë tabelën:

Di Dua të di Mësova

Shfrytëzohen informacionet që dinë nxënësit dhe shpjegohen paralelisht ato që duhet

87


të dinë:- Ndërtimin e një nukleotidi dhe dallimin ndërmjet tyre.- Ndërtimin e një vargu ADN-je.>�� !�� ;<�>��- Krahasohet fortësia e nukleotidit, vargut dhe vargjeve nga natyra e lidhjeve kimike tëpërbërësve të tyre.>�\�� ?�;§'@�¡§��vendosen ndërmjet tyre. >�\�� !��;<�>��- Shpjegohet ndërtimi dhe funksioni i ARN-së. Pas paraqitjes nga mësuesi/ja i skemaveqë shoqërojnë shpjegimin paraqitet CD me videon që paraqet ndërtimin e ADN-së, ;`�>��!��

Plotësohet tabela “mësova”Plotësohet me nxënësit krahasimi i ADN-së me ARN-në në tabelën e zezë.Minitest: koha e zhvillimit 5 minuta. Mësuesi/ja ndan klasën në tri grupe1. Shkruani përbërsit e një nukleotidi dhe tregoni rëndësin e ADN e ARN2. Ndërtoni skemën e një nukleotidi të një vargu të helikësit të ADN.3. Krahasoni ADN me ARN.Jepet detyrë shtëpie.

��

Objektivat: Në fund të orës mësimore, nxënësi/ja duhet:Niveli minimal - të përcaktojë dy përbërësit kimikë të membranës qelizore dhe �� @Niveli mesatar - ��"�� "��@Niveli i kartë - të krahasojë shpërhapjen me osmozën.

Metoda: stuhi mendimesh, shpjegim, krahasim, punë në grupe.Fjalë kyç:� �� "�� transport pasiv, transport aktiv, osmozë.Mjete: teksti i nxënësit, pamje me membranën qelizore.

1. Mësuesi/ja e ndan klasën në tri grupe që i korrespondon çdo rreshti dhe u jep detyrëtë paraqesin skicat e: - grupi i parë?��"��@�- grupi i dytë?��"�� @- grupi i tretë: qelizë shtazore.Duke vendosur legjendën për secilën nga pjesët përbërëse të qelizave.

88


2. Mësuesi/ja ngre një përfaqësues për çdo grup dhe në tabelë janë tre tipa qelizash. Ai/ajo kërkon nga nxënësit të përbashkëtat dhe ndryshimet.3. Mësuesi/ja ndalet te membrana qelizore. Kërkohet që të mblidhet informacion për funksionet e saj. Këto funksione ia atribuon ndërtimit (shpjegohet ndërtimi i saj). Shfrytëzohet tabela e tekstit të nxënësit. 4. Vlerësohet funksioni transportues dhe mësuesi/ja tregon dy mënyrat e transportit:pasiv dhe aktiv. 5. Shpjegohet shpërhapja dhe osmoza si mënyra të transportit pasiv.6. Shfrytëzohet tabela e zezë duke shkruar karakteristika e çdo mënyre transporti dhe së bashku me nxënësit bëhet krahasimi ndërmjet tyre. Minitest: Grupi A shkruan tri funksionet e membranës qelizore.Grupi B, paraqesin skemën e ndërtimit të membranës qelizore, duke treguar pjesët ndërtuese dhe funksionet e tyre.Grupi C krahasoni shpërhapjen me osmozën. Detyrë shtëpie�� \��$�� "�� listoni funksionet e saj.

�� ndryshueshmërisë

Objektivat: Në fund të orës mësimore, nxënësi/ja duhet:Niveli minimal: >� ��"� �� @- të përcaktojë gameta dhe të zgjidhë ushtrime për një tipar.Niveli mesatar: të zgjidhë ushtrime duke respektuar hapat e zgjidhjes për një dhe dy tipare.Niveli i lartë: të zgjidhë ushtrime të shkallës së lartë të vështirësisë dhe të realizojëhartën e koncepteve të kreut.

Metoda: problemore.Materiale: teksti i nxënësit.

B��"�� me përgjigje: e saktë, e gabuar, që pavarësisht se nxënësi mund të qarkojë njërin prejtyre, mësuesi/ja duhet të kërkojë që pohimin e gabuar ta kthejnë në të vërtetë. Mëpas, kalohet me pyetje që kërkojnë shpjegimin shkencor të termave dhe plotësimin evendeve bosh. Ushtrimet ndërlikohen, duke përfunduar me hartën e koncepteve të kreut. Mësuesi/ja mund të zgjidhë në tabelë një tip ushtrimi që vë re se nxënësit nuk e kanë përvetësuar.Ushtrim i zgjidhur:Nga kryqëzimi i një individi diheterozigotë me një homozigotë të fshehtë për dy tipare, lindin këta pasardhës:

89


Fenotipienotipi NumriNum iAa Bba b

pp6436 3

Aa bbbba bb 9595aa Bbbaa b 10606aa bbbbaa bb 630630

a) Janë këto dy gjene të lidhura apo të pavarura?b) Nëse janë të lidhur, cila është përqindja e rikombinimit që ndodh midis tyre?

Zgjidhjea) Përcaktimi nëse këto gjene janë të lira apo të lidhura bëhet, duke iu referuar numrit të pasardhësve që kanë lindur. Nëse gjenet do të ishin të lira pasardhësit duhet të ishin formuar me numër të barabartë për të gjitha klasat fenotipike. Lindja e pasardhësve menumër të ndryshëm tregon se janë formuar dy klasa me tipare prindërore dhe dy klasa me tipare rikombinante, prandaj arrijmë në përfundimin se gjenet janë të lidhura dhendërmjet tyre ka ndodhur kryqkëmbimi.b) Për të përcaktuar përqindjen e rikombinimit që na jep dhe largësinë ndërmjet gjenevepërdorim formulën:

Pasardhësit rikombinantë janë përfaqësuar nga klasat fenotipike që kanë një numër më të vogël, pra, 106 dhe 95, përqindja = 0,136 x 100=13,6%.LA-B=106+95/1474=13,6%.

� Tema: Ndarja e qelizës me mejozëTT

Objektivat: Në fund të orës mësimore, nxënësi/ja duhet:rr- të tregojë karakteristikat kryesore të mejozë përmes një skeme të thjeshtë;- të shpjegojë proceset që ndodhin në ndarjen e parë mejotike;- të skicojë dhe interpretojë kryqkëmbimin dhe rëndësinë e tij.

Metoda: ERR

Fjalë kyç: mejozë, kromozome homologe, kryqkëmbim.

Mjete: CV, kompjuter portatiVV v, tabela. vv

Evokimi: koha e zhvillimit 5 minuta për të kujtuar mitozën dhe fazat e saj.

Hapat1. Paraqitet në tabelë skema e përgjithshme të mitozës për 2n = 4.2. Jepni të paktën tri karakteristika që dalin nga vëzhgimi i skemës.

Përqindja e rikombinimeve = Numrin total të pasardhësve rikombinanteNumrin e përgjithshëm të pasardhësve të lindur

90


3. Tregoni rëndësinë e mitozës për qelizën.

Realizmi i kuptimit: koha e zhvillimit 35 minuta. Paraqes në tabelë skemën e përgjithshme të mejozës dhe kërkoj nga nxënësit të nxjerrin �� B��!� ��_�� "��"��duke u mbështetur në karakteristikat e saj.

Mejoza është procesi i ndarjes së bërthamës së qelizës nënë në katër qeliza bija,gjenetikisht të ndryshme.

Mësuesi/ja shpjegon duke u mbështetur në dy skicat e tabelës se mejoza ka dy ndarje të njëpasnjëshme:��!��"��?�]�¨�@Ndarja e dytë ruan të pandryshuar numrin e kromozomeve.– Secila ndarje ka katër etapa: p1, m1, a1, t1 dhe p2, m2, a2, t2. – Ndalet në secilën prej tyre, duke shpjeguar proceset që ndodhin të shoqëruar me skicatë bëra prej tij në tabelë me shkumësa me ngjyra.– Përqendrohet në profazën e parë, e cila përveç proceseve që ndodhin në profazën emitozës ka formimin e çifteve të kromozomeve dhe kryqkëmbimin ndërmjet tyre. Në m1�� !�� tillë që të orientojnë zhvendosjen e secilit prej kromozomeve të çiftit homolog drejt poleve të kundërta. Në a1 trajtohet përqendrimi në pole i një numri kromozomesh sagjysma e numrit të kromozomeve të qelizës nënë.Bashkë me t1 trajtohet edhe citokineza, rezultati i të cilës është ndarja e citoplazmës në dy qeliza bija.Për ndarjen e dytë mejotike mësuesi/ja aktivizon nxënësit, duke shfrytëzuar njohuritë për mitozës trajtuar në orën më përpara.

��!��: koha e zhvillimit 5 minuta.Mësuesi/ja u drejton nxënësve disa pyetje:[��¢#�� ?��"��"��!��2. Interpretoni skemën e p1, m1, a1, t1.3. Krahasoni p1 me p2.

Detyrë shtëpie.� &�� "�� "� �� kromozomik 2n = 6.

��"��#��$�&�� #��#��'��#��

Synimi: Të njohë sëmundjet gjenetikisht të transmetueshme dhe të ndërgjegjësohet për diagnostikimin dhe mundësitë e kurimit të tyre.

91


Objektivat sipas nivelit të nxënësit: Në fund të orës mësimore, nxënësi/ja duhet:

Objektiv minimal:�� <�©�� @Objektiv mesatar: �� $�� @Objektiv maksimal:�� $�� <�©��

Zhvillimi i orësTemat që do të trajtohen janë:� Talasemia��Sindroma Down��Kanceri i gjirit� *��Nxënësit janë ndarë në grupe dhe u është përcaktuar tema e projektit dhe objektivat.Klasa ka formuar 10 grupe me 4 nxënës dhe janë përcaktuar sëmundjet për të cilat dotë përgatisim projektin. Në material kërkohet shkaqet, pasojat dhe diagnostikimi i tyre.

Mënyra e prezantimit:�� &�� @�� @�� @�� Material përmbledhës në CD.

Mënyra e realizimit¢��_�� !��@¢��_�� "�� @Çdo nxënës bën të qartë objektivat që ka arritur në realizimin e projektit.

Vlerësimi Mësuesi/ja vlerëson nxënësin në bazë të: ��$�� @�� @�!��"�� @mënyrës se si e interpreton informacionin e gjetur.Metodës së zbatuar dhe mënyrës së prezantimit.

Koha e realizimit: 1 orë mësimore (45 minuta) prezantimi nga 5 grupe.

Në fund të orës bëhet vlerësimi i nxënësve, duke argumentuar notën për çdo grup

92


prezantues.

Tema: Biosinteza e proteinave. Transkriptimi

ObjektivatNë fund të orës mësimore, nxënësi/ja duhet: Objektiv minimal:� ��"�� "�� ;<�>��Objektiv mesatar:�� të dallojë rolin e ADN-së dhe ARN-së gjatë kalimit të informacionit nga bërthama

në citoplazmë.Objektiv maksimal:�� të skicojë kalimin e informacionit gjenetik nga ADN-ja në mARN heterogjene deri

në mARN të pjekur dhe ta interpretojë atë.

METODA DDMZhvillimi i përmbajtjesRifreskim njohurish

I kërkohet nxënësit/es të kujtojë:� Natyrën kimike të gjenit.� Të dallojë ADN dhe ARN nga njëra-tjetra. � Se gjenet ndodhen ndodhen në kromozome.� Të diskutojë dy vetitë e kodit gjenetik.

Zgjidhim një ushtrim1. Llogarisni numrin e lidhjeve hidrogjenore që ka në molekulën e ADN-së që përmban 40 adeninë nukleotide.

Informacion i riShkruhen në tabelë termat: transkriptim, ADN, ARN polimerazë, bërthamë dhe u kërkohet nxënësve të plotësojnë tabelën.

Di/dua të di/mësova vetëm për 2 pikat e para (shfrytëzojnë njohuritë e nxënësve për ADN dhe ARN)1. Shpjegoj termin transkriptim si kopim i informacionit që mbartin gjenet e ADN në

ARN e informacionit2. Shpjegohet roli i ARN polimerazës në kopjim.1. Në bërthamë ndodhet një enzimë polimerazë, e cila lidhet me pjesën e një gjeni dhe

ndan heliksin e ADN-së dhe prish lidhjen hidrogjenore ndërmjet bazave A, T, C,G, duke kopjuar ADN-në në mARN heterogjene pasi përballë adeninës së ADN-

93


së vendos uracilin e ARN-së. mARN quhet heterogjene pasi përmban introne dhe��"��\��#��

3. Shpjegohet domosdoshmëria e procesimit për eliminimin e introneve dhe lënien evargut vetëm me ekzone.

4. Shpjegohet domosdoshmëria e pajisjes së mARN-së së pjekur me kokën dhe polinA.

2. Këto shpjegime bëhen duke marrë një varg ADN-je dhe duke treguar me radhë�#��

Vargu i ADN-së: ACCTTCGTATTAACGCTTTACG veprimi i ARN polimerazësVargu i mARN: h UGGAAGCAUAAUUGCGAAAUGC procesimiVargu i mARN p metil guaninë UGGCAUGAA poli A i gatshëm për translatim.

I gjithë shpjegimi shoqërohet me paraqitjen në tabelë të skemës së transkriptimit.

MinitestU kërkohet nxënësve të plotësojnë pjesën e tretë të tabelës: Mësova.

��*�'��#��

Objektivat

� Në fund të orës mësimore, nxënësi/ja duhet:�� "��!�� #�� @� të tregojë etapat dhe substancat nistore e produktet e frymëmarrjes dhe fermentimit

�� !�� !��@�� të krahasojë frymëmarrjen me fermentimin.

METODA ERR

Fjalë kyç: Frymëmarrje ose frymëshkëmbim qelizor, glikolizë, cikli i Krebsit, fazë anaerobe, fazë aerobe, zinxhir elektronik, STE.

Evokimi &��"�� @&�� @&!� ��_�� @B�� _�� @Për këtë përdoren pyetje dritare, si:¢#�� "��Cilat janë llojet e reaksioneve kimike në qelizë?Si është ndërtuar molekula e ATP?

94


Tregoni rëndësinë e ATP për jetën.Tregoni rolin e NAD-it dhe FAD-it në qelizë.Shpjegoni me skemë mekanizmin e veprimit të enzimës mbi substrat.

Realizimi i kuptimit&�� _�� @&�� "�� @¢#�� !��!��"��Shkruani reaksionin e frymëmarrjes qelizore:

C6H12O6 +6 O2----->6CO2 +6H2O+38ATP+energji

Veçoritë e frymëmarrjes janë:o ª�� "�� }��~@o X�!�� @o ª�� }�� "�~@o Është reaksion oksidimi (ndodh në prani të O2~@o Kryhet në të gjitha gjallesat aerobe.

Frymëmarrja qelizore kalon në dy faza që janë:1- Faza anaerobike (glikoliza)Veçoritë e saj janë: 1. Kryhet në mungesë të O2 }��~@2. X�!�� $� ��}$� ��"~@3. «�� "�� "�@4. ��"��$��@5. Prodhon 2 molekula ATP.

2. Faza aerobikeVeçoritë e saj janë:1. Kryhet në prani të O2�}��~@2. X�!�� @3. Fillon me acidin piruvik dhe mbaron me çlirimin e 6CO2, 6H2O, 36ATP, energji.

Fermentimi: a) alkoolik C6H12O6-----> alkool etilik + 2 CO2+2ATP (qeliza bimore) b) laktik C6H12O6---> acid laktik +2 ATP

��!��¢#�� !��"��¡�� ¡�� !��"� ��!��#��!�� !��¢#�� ¡�� !�� !��

95


��#��+��

Objektivat pedagogjikë� Në fund të orës mësimore, nxënësi/ja duhet:Objektiv minimal:�� !�"�� ! � �B�� @�Objektiv mesatar:� ��"�� "�� @Objektiv maksimal:� �"�� #��"�� "��situatave të ndryshme problemore.

Metoda: shpjegim

Fjalët kyç: tipar, gjen, tipare alternative, gjene alele, gjenotip, fenotip, gjen zotërues,gjen i fshehtë, linjë e pastër, hibrid.

MotivimiA keni dëgjuar apo lexuar për ligjet e trashëgimisë?Kush i zbuloi dhe kur?

Evokimi

Prezantohet tema e orës së mësimit.Paraqiten qartë objektivat.Pyeten nxënësit çfarë dinë rreth temës së mësimit dhe çfarë duan që të mësojnë.Vilen mendimet e nxënësve me teknikën stuhi mendimesh.Për këtë përdoren pyetje dritare, si:¢#�� Marrim në shqyrtim tejçimin e tiparit, aftësinë për ta rrotulluar ose jo gjuhën.

Realizimi i kuptimitPërpunoj idetë e nxënësit me njohuritë e reja.&�� "��

Ushtrim

Dy prindër janë homozigotë, njëri zotërues që e tubos gjuhën dhe tjetri i fshehtë nuk e ka këtë aftësi. Si do të jenë fëmijët e këtij çifti në lidhje me këtë tipar. Si do të jetë

96


raporti gjenotipik dhe fenotipik në F2?Në zgjidhjen e ushtrimit do të ndjekim 5 etapa:1) Përcaktohet tipari, alternativat e tiparit, gjeni, simbolet e aleleve përgjegjës për këtë tipar dhe dukurinëtipari (tubosja ose jo e gjuhës): tubosja, zotërues (gjeni A), mostubosja, i fshehtë (gjeni)2) Shkruhet kryqëzimi fenotipik dhe pastaj gjenotipik&?�� _�� >>>>¬��&?��;;�_��>>>>¬�

3) Përcaktohen gametat prindërore dhe frekuencat përkatëse të tyre.&?��;;�}[{{��;~�_��}[{{��~

4) Përcaktohen gjenotipat dhe frekuencat përkatëse nga kombinimet e gametave nërrjetën Pennet

a A

A Aa100%

�~�&�$��

&?��AA _�� aa ----> 100% Aa (L I)

R.GJ: 100% heterozigotëL jo pHibrid

R.F: 100% tipar zotërues

Formulimi i LI: LI quhet ligji i njëtrajtshmërisë ose i mbizotërimit të tipareve në F1.Interpretimi: Nëse kryqëzohen dy prindër homozigotë me tipare të ndryshme, atëherë pasardhësit do të lindin të gjithë heterozigotë me fenotip zotërues.Rrjedhojë e LI: Nëse në një kryqëzim të dy prindërve me tipare të ndryshme pasardhësit merren të gjithë me të njëjtin tipar, atëherë:- Tipari që kanë pasardhësit është tipar zotërues.- Prindërit janë linjë e pastër njëri me tipar zotërues, tjetri, i fshehtë.

Në F2

()*�+�2��3�4�2��66667'Aa----- 50% A + 50% a

½ A ½ a

+��4+��

97


½ A ¼ AA ¼ Aa½ a ¼ Aa ¼ aa

R.Gj: AA Aa aa ¼ ½ ¼

R.F: 3 zotërues, 1 i fshehtë3:1Formulimi i LII: LII quhet ligji i zbërthimit të tipareve me raportin 3:1.

Interpretim i LII: Nëse kryqëzohen dy prindër, të dy heterozigotë, atëherë raporti qëmerret te pasardhësit është 3:1.

Rrjedhojë e LII: Nëse në një kryqëzim merret raporti 3:1, atëherë janë 3 zotërues dhe 1i fshehtë dhe prindërit janë të dy heterozigotë me fenotip zotërues.;�<��:Shkruani kryqëzimin që shpreh LI dhe LII dhe bëni formulimin, interpretimin dhe rrjedhojën e ligjit.Përmendni 5 etapat që duhen zbatuar në zgjidhjen e një ushtrimi në gjenetikë.

Detyrë shtëpie. Ushtrimi 6 f. 78.

Si të hartojmë projekte kurrikulare, module mësimore dhe ese

Në kurrikulën e re të gjimnazit, veprimtaritë kurrikulare të përpunimit të njohurive "�� modulet mësimore, esetë, punët kërkimore studimore dhe pasdite tematike. Tëgjitha këto veprimtari synojnë zbatimin e informacioneve të marra në programet shkollore dhe përtej tyre. Thelbi i këtyre veprimtarive është origjinaliteti në zbatimin e informacionit, të kuptuarit më të thellë të njohurive lëndore të mësuara më parënëpërmjet:1. gërshetimit të njohurive të lëndëve të ndryshme.2. gërshetimit të njohurive midis kapitujve tënjë lënde ose ndër vite.

A. Ç’është projekti kurrikular?Projekti �� $�� unike detyrash të ndërlidhura dhe përdorimit efektiv të burimeve.

Karakteristikat e projektit- Projekti ka një objektiv që është i përcaktuar mirë dhe është rezultat ose produkt i parashikuar.- Projekti kryhet sipas një radhe punësh të varura nga njëra-tjetra që nuk përsëriten

98


dhe që duhen të kryhen sipas një renditjeje të caktuar paraprakisht.- Projekti përdor burime të ndryshme për të kryer punët.>�&�� $��>� &�� #�� _�� shtrihet në më shumë senjë fushë.

Fazat nëpër të cilat kalon projekti:1. Faza e konceptimit të projektit (vlerësimi dhe zhvillimi i ideve).2. Faza e studimit të projektit (studimi i ideve).^��"�� }�� "�� të zbatohen).4. Faza e zbatimit (grupet e punës menaxhojnë projektin).

Llojet e projekteve kurrikulareProjektet kurikulare janë të paktën tri llojesh:I. Projekt kurikular i planit të shkollës. Nxënësi gjatë tri viteve të gjimnazit duhet të marrë pjesë në projekte të tilla në të paktën 36 orë mësimore.II. Dy llojet e tjera të projekteve i takojnë planit mësimor të mësuesit/es, të cilat llogariten në totalin e orëve të programit lëndor, d.m.th., mësuesi mund të zgjedhë projektin kurrikular si metodë për të shtjelluar njohuritë e reja (70%) ose për përpunimin e njohurive (30%).

Përzgjedhja e projekteveKur mësuesi/ja ose disa mësues bashkë shqyrtojnë idetë për projektet e mundshmedo të duhet të analizojnë projektin nga disa pikëvështrime, të cilat jepen në tabelën e mëposhtme.

Përzgjedhja e projekteve

Aspektet Pyetjet PO/JOl. Vështirësia A është i realizueshëm për nxënësit?

2. Njohuritë shkollore

A përdoren njohuri nga lënda e këtij viti shkollor?

A përdoren njohuri nga lëndë që zhvillohen në vitet e mëparshme shkollore?A përdoren njohuri matematike?A përdoren njohur të TIK-ut?

99


3. Burime të tjerainformacioni

A parashikon projekti përdorimin e informacionit ngalibra të tjerë?

A parashikon projekti përdorimin e informacionit ngamedia e shkruar?A parashikon projekti përdorimin e informacionit ngamedia vizive?A parashikon projekti kërkimin elektronik të informacionit?

A parashikon projekti takime me persona burimore ?

A parashikon projekti vëzhgime nga nxënësit tësituatave reale?

A parashikon projekte pyetësore?

4. Tema e projektit

A ka të bëjë projekti me situata nga jeta reale?

A parashikon projekti ndërgjegjësimin e nxënësve, tëkomunitetit, të publikut mbi një çështje? A zgjidh një problem që ndeshet në jetën e përgjithshme?A merr kohë të konsiderueshme puna në terren?A parashikon projekti eksperimente?

5. Aftësitë A zhvillon të menduarit logjik të nxënësit?A zhvillon të menduarit kritik të nxënësit?A zhvillon aftësitë komunikuese të nxënësit?A zhvillon aftësitë organizuese dhe menaxhuese të nxënësit?A zhvillon aftësitë e nxënësve për punën në grup?A nxit aftësitë krijuese të nxënësit?

A stërvit nxënësit të mbajnë qëndrime etiko-sociale?i i b j d i ik i l

100


Hartimi i një projekti kurrikular nga nxënësitTitulli i projektit (tema e një projekti kurrikular përzgjidhet nëpërmjet bashkëpunimit të mësuesve me nxënësit, madje përfshihen edhe prindërit, duke krijuar ku një bashkëpunim për realizimin e projektit)>�� !�� _�� @>�&�$�� @>�&�� @>�w�_�� @>`�� @-Prezantimi.

Detyra e mësuesit është:��'�� "�� @��'�� _�� _�� @$��'��"��!��_�� @d. Të vlerësojë nxënësit.

Menaxhimi i informacionitTeksti i nxënësit është një burim informimi, por nuk është i vetmi. Mësuesi/ja duhet të këmbëngulë që nxënësit të përdorin burime të ndryshme informacioni. Kërkimi në internet, në kabinetin e TIK-ut, puna në bibliotekën e shkollës dhe në atë të qytetit. Edhe në bibliotekat familjare, në medien e shkruar dhe në atë vizive - ky ështërekomandim këmbëngulës i mësuesit. Përtej informacioneve të shkruara, duhet të jenë thuajse të përhershme informacionet e “gjalla”, d.m.th., ato që merren përmes bisedave��$�� "!� ��!�� _�� #�� në vendin e tyre të punës, por këta edhe mund të ftohen në klasë. Gjithashtu, vizita në muze, ekspozita, institucione qeveritare ose private, në kompani biznesi, vende meinteres historik ose çfarëdo interesi tjetër, duhen rekomanduar si mundësi e madhe e informacioneve plotësuese.

Vlerësimi i nxënësve nga mësuesiVlerësimi i punës së nxënësve në një projekt kryhet nga disa pikëvështrime. Këto janë:

Plani i projektitSa qartë e kanë përshkruar nxënësit objektivin (objektivat) e projektit? A kanë hartuar njëplan të mirë? (A janë shpërndarë punët në mes nxënësve që secili të ketë për të bërë punë individuale? A janë parashikuar takime në grup?)

Zbatimi i planitSa i respektojnë afatet? A është përmirësuar plani gjatë zbatimit?

Menaxhimi i informacionitSa shterues është kërkimi në tekstet shkollore? Sa të larmishme janë burimet einformacionit? A kanë mbajtur shënime nga informacionet? A mbahet qëndrim kritik

101


ndaj informacioneve?

Etika e punës në grupA punojnë të gjithë nxënësit? A mbizotëron një pakicë në kryerjen e punëve? Po në diskutime? A arrijnë në kompromise? A sillen me kujdes ndaj njëri-tjetrit? A sjellin argumente gjatë diskutimeve? A janë bindëse?

Raporti përfundimtarA ka ide origjinale? (Nuk ka rëndësi nëse mësuesi/ja është dakord me përfundimet. E rëndësishme është që të jenë të argumentuara.) A është strukturuar qartë raporti? Si është vlerësimi?

PrezantimiA është i qartë? A është tërheqës? A përfshihet në prezantim disa nxënës? Të tjera që ndikojnë në prezantimin e mësuesit me notë: A mos ka raporti pjesë të kopjuara? Kopjimi e ul notën menjëherë. A është e saktë gjuha e shkruar? A është shkruar me stil tërheqës?

Ka dy mënyra të vlerësimit me notë të nxënësve për një projekt1. Të gjithë pjesëtarët e një grupi vlerësohen me të njëjtën notë. Në grup mund të ketë edhe nxënës mospjesëmarrës. Ideja është që i takon vetë grupit të mirorganizojë punëtdhe të nxisë secilin të kontribuojë. Nëse nuk e arrin plotësisht këtë, është e metë e grupit nëtërësi.

2. Secili nxënës ka notën e vetë, e cila del përmes ponderimit të notës si grup dhenotës si individ. P.sh., nota si grup peshon 80%, kurse si individ 20%. Nota si individ bazohet në vëzhgimet e mësuesit (sidomos gjatë orëve mësimore dheportofolit personal të nxënësit).Mësuesi gjykon vetë cilën mënyrë të përdorë, por nuk duhet kurrsesi të ulë peshën evlerësimit në grup. Një nga synimet e përhershme të projekteve kurrikulare është tëedukojë qëndrimet e mira gjatë bashkëpunimit në grup.Më poshtë është një udhëzues për vlerësimin në projektet. Ndarja është në katër nivele, të cilave u përkasin:

Niveli pakalues Nota 4

Niveli bazë Nota 5 dhe 6Niveli mesatar Nota 7 dhe 8Niveli i lartël l Nota 9 dhe 10

102


NiveletPakalues

Nuk paraqitet raporti dhe nuk dorëzohet produkti (kur ka të tillë) ose raporti ka gabime të shumta për sa u përket njohurive. Mungojnë argumentet. Nuk ka bashkëpunim në grup.Nuk janë respektuar afatet.

BazëPak burime informacioni. Kopjime nga informacionet. Pak argumente. Nxënësit përpiqentë bashkëpunojnë. Përgjithësisht, janë respektuar afatet. Raporti me gabime gjuhësore dhe i pastrukturuar. Prezantim i përciptë.

I lartëDisa burime informacioni. Përpunim i mirë i informacioneve. Argumente të mira. Të përpiktë në afate. Nxënësit bashkëpunojnë. Parashtrimi me shkrim me pak gabimegjuhësore dhe i strukturuar mirë.Larmi burimesh të informacionit. Gjykime kritike ndaj informacioneve. Ide origjinale.Të gjithë nxënësit punojnë në mënyrë të pavarur dhe në grup. Parashtrimi me shkrim, korrekt dhe i strukturuar mirë.

Paraqitja në planin ditor dhe mënyra e paraqitjes në regjistërProjektet kurrikulare përfshihen në planin mësimor vjetor të secilit mësues po ashtu sikapitujt lëndorë. Mësuesi hedh në planin e tij ditor përmbajtjen e orëve mësimore që u përkasin projekteve kurrikulare. Po ashtu vepron dhe me orët e tjera mësimore. Të gjitha orët që i takojnë një projekti, duhet të vijnë njëri pas tjetrit, temë pas teme. Këto duhet �� planit ditor. Orët brenda në klasë shënohen në regjistër nga secili mësues krahas orëve të tjera të lëndës.

B. Ç’është moduli mësimor?Është një model i realizimit të mësimit nga mësuesi në bashkëpunim me nxënësit për �� "�� B��shtrihet në pak orë (1-2), nuk është i mbingarkuar me njohuri të reja. Ai përqendrohet në objektiva aplikative e zbatime të thjeshta profesionale, si p.sh.: përcaktimi i grupit të gjakut etj. Modulet realizohen brenda lëndës ose brenda fushës, p.sh.: “Si ka��!�� |�� >�"��ose: “Të ushqehemi shëndetshëm” brenda fushës kimi-biologji. Struktura e modulit mësimor përgatitet nga mësuesi dhe realizohet në bashkëpunim me nxënësit në një orë mësimore nëpërmjet teknikave të ndryshme që synojnë realizimin e një numri të ��"�� _�� !�� "��!�krahasuese dhe nxjerrin përfundime.

Ç’është eseja?

103


Në përgjithësi, eseja shërben për të marrë një opinion të plotë dhe sa me koncizrreth një çështjeje të caktuar. Janë disa tipa esesh, por mund të përmendim esenë shpjeguese, esenë krahasuese etj. Zhvillohet në një orë mësimore, në mënyrë individuale. Pavarësisht nga tipi i esesë struktura e saj është pothuajse e njëjtë. Kështu, organizimi i esesë bëhet në këto elemente:

Hyrja, në të cilën përfshihet ideja e përgjithshme dhe të gjitha tezat, të cilat do tëparaqiten në esenë e dhenë.

Trupi i esesë, që ndërtohet nga paragrafët (zakonisht 3 paragrafë). Secili paragraf duhet të japë një ekspoze të qartë për një nga idetë e paraqitura në hyrje.

Përfundimi, që paraqet një përmbledhje të shkurtër të pikave kryesore të shqyrtuara në trupin e esesë. E rëndësishme është që në ese të përcillet mendimi i autorit të esesë në lidhje me çështjen për të cilën është shkruar eseja.

Kujdes! Eseja ka një numër të caktuar fjalësh dhe nuk duhet ta kalojë një faqe.

104


MODUL MËSIMOR

Vendi: Gjimnazi ---------------------------------------1. Tema:........................................................

2. Synimi i modulit:a. Aftësimi i nxënësve në punë kërkimore studimore.b. Nxitja e mendimit krijues dhe shprehive praktike.c. Përfshirja në veprimtari praktike.

3. Përshkrimi i modulit Moduli bazohet dhe ka për qëllim shfaqjen e njohurive, aftësive dhe

shprehive të fituara. Moduli realizohet në tri faza: i. Prezantimi me temën.ii. Punimi i moduleve në klasat përkatëse.iii. Përzgjedhja e punëve më të mira për veprimtari ndërkurrikulare.

<$�"��>��a. “Nxënësit e klasës së..................b. Videoteka dhe arkivi i moduleve të

biologjisë

5. Objektivat e modulit:a.______________b.__________________

6. Mënyra e organizimit:a. Prezantimi i temës dhe i gamës së përzgjedhjeve.b. Krijim i grupeve.c. Përcaktimi i mjedisit të punës dhe ruajtja e bazës materiale.d. Përcaktimi i mjeteve dhe mjedisi ku do të zhvillohet në përputhje me prezantimet.e. Marrja e masave për të stimuluar punimet më të mira.

7. Mjetet që duhen:a. Kompjuter portativ.b. Videoprojektor.

105


c. Kompjuter.d. USB, Flash-drive.

8. Literatura dhe burimia. Libra shkencorëb. Interneti.c. Revista shkencore.

9. Procedura e vlerësimita) Kriteretb) Kohore.c) Përmbajtja.d) Prezantimi.e) Saktësia dhe cilësia e materialeve.f) Aftësia treguese, shpjeguese, komentuese e analizuese.g) Aktivizimi në punën e grupit.h) Aktivizimi në punën individuale.

10. Kalendari i veprimit:a. dhënia e temës, p.sh.: shtator 201...b. krijimi i grupeve: x shtator 201...c. zhvillimi i modulit: x tetor 201...d. prezantimet e punës: x prill 201...e. punimet më të mira: x prill 201...

liber mesuesi biologjia 10

Documents

libr pr msuesin

marra pr mutacionet

ssunrq ph

teste pr kontrollin

lnh ws 2o

cili nga pohimet

hartoj nj

pun laboratori