ศกษาการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท A STUDY OF ENLIGHTENMENT WITH SADDHĀVIMUTTI

IN THERAVADA BUDDHIST SCRIPTURES

พระอธการทองด ทฆายโก (รวมครบร)

สารนพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาวปสสนาภาวนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

ศกษาการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท

พระอธการทองด ทฆายโก (รวมครบร)

สารนพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาวปสสนาภาวนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

A Study of Enlightenment with Saddhāvimutti

in Theravada Buddhist Scriptures

Phraathikan Thongdee Tīghāyuko (Ruamkhonburi)

A Research paper Submitted in Partial Fullfilment of

the Requirements for the Degree of

Master of Arts

(Vipassana Meditation)

Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University

C.E. 2018

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

ก

ชอสารนพนธ : ศกษาการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ผวจย : พระอธการทองด ทฆายโก (รวมครบร) ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (วปสสนาภาวนา) อาจารยทปรกษาสารนพนธ

: พระมหาชต านชโต, ดร., ป.ธ. ๗, ศน.บ. (การศกษา), M.A. (Sanskrit),

Ph.D. (Vedic Studies) วนเสรจสมบรณ : ๒๕ กมภาพนธ ๒๕๖๒

บทคดยอ

สารนพนธเรองน มวตถประสงคคอ เพอศกษาสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาทและเพอศกษาการบรรลธรรมในคมภรพทธศาสนาเถรวาท โดยการศกษาขอมลจากคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท คอ พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และคมภรอน ๆ ทเกยวของ แลวน ามาเรยบเรยงบรรยายเปนเชงพรรณาเสนอผเชยวชาญตรวจสอบ พบวา ผหลดพนดวยสทธา ไดแกผทเขาใจอรยสจจธรรมถกตองแลวเหนธรรมทพระตถาคต

ประกาศโดยแจงชดประพฤตปฏบตถกตองดและอาสวะบางสวนกสนไป เพราะเหนอรยสจดวยปญญา

แตมสทธาเปนตวน า หมายถงผบรรลโสดาปตตผลแลวขนไปจนถงผปฏบตเพอบรรลอรหตตผลทม

สทธนทรยแรงกลา ไมไดถกตองวโมกขอนละเอยด อาสวะบางเหลาของผนนสนไปเพราะเหน อรยสจ

ดวยปญญา

การบรรลธรรมแบบสทธาวมตต มหลกการพฒนาประกอบดวยความเพยร มสตสมปชญญะเพยรระลกรอยกบปจจบนอารมณของรปนามอยเสมอ ๆ ยงอนทรย ๕ คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ใหแกกลา โดยเรมตนจากการมศรทธา เมอมศรทธาท าใหเกดความเพยร เมอมความเพยรชวยใหสตมนคง เมอสตมนคงแลวก าหนดอารมณไดอยางจดจอตอเนอง ตงมนเปนสมาธ เมอมสมาธดแลวจะเกดปญญา คอมความรเหนถงความจรงอนประเสรฐ ถอไดวาเมออนทรยทง ๕ ไดพฒนาสมบรณพรอม กบรรลมรรค ผล พระนพพานเปนทสดได วธการพฒนาอนทรยเพอสวมตต เรมตนทศรทธา การจะมศรทธาไดนนเกดจากการคบสตบรษ แลวไดฟงสทธรรม ท าใหเกดศรทธา เมอมศรทธา กมมนสการโดยแยบคาย มสตสมปชญญะ มความส ารวมอนทรย มสจรต ๓ มการเจรญสตปฏฐาน ๔ เมอเจรญสตปฏฐาน ๔ ไดบรบรณ ท าใหโพชฌงค ๗ บรบรณ ท าวชชาและวมตตใหบรบรณได

ข

Research paper Title : A Study of Enlishtenment with Saddhāvimuttī in

Theravada Buddhist Scriptures

Researcher : Phraathikan Thongdee Tighayuko (Ruamkhonburi)

Degree : Master of Arts (Vipassana Meditation)

Research Paper Supervisor

: Phramaha Chit Tanachito, Dr., Pali VII, B.A. (Education)

, M.A. (Sanskrit), Ph.D. (Vedic Studies)

Date of Completion : February 25, 2019

Abstract

This research paper has two objectives; to study of Enlightenment with Saddhāvimutti

in Theravada Buddhist scriptures and to study of enlightenment in Theravada Buddhism

scriptures by studying the information in Theravada Buddhist scriptures such as Tipitaka, its

commentaries, sub-commentaries and others that related texts, then compiled in descriptive

style, presented to advisor for review. The findings revealed that;

Saddhāvimutti refers to those who attained liberation by confidence or a person who

understood the Four Noble Truths and realized the dhamma that the Buddha has taught then

rightly practiced to subdue all defilements (Āsava) with experience on Four Noble Truths by

wisdom associated with confidence as a lead, it includes those who attained Satāpanna up to

Arahanta with great confidence without experiencing any define liberations. Their some

influxes only were destroyed by wisdom.

Enlightenment through confidence or Saddhāvimutti would be done by using the great

effort, mindfulness and awareness observing Nama and Rupa at present moment continuously,

cultivating these 5 faculties; confidence, effort, mindfulness, concentration and wisdom.

Practitioner starts from right confidence. This confidence will generate effort, effort causes

mindfulness, the continued mindfulness generates concentration, with firm concentration

wisdom will arise for realizing the Noble Truth. It may sum that 5 faculties with well practice

lead to Noble path, fruit and Nibbana in the end. The faculty development starts with having

confidence which caused by wise man association and listening their teachings. Having

confidence, one has clear contemplation with mindfulness and awareness, sensual organs

controlling, having 3 right deeds, cultivating 4 foundations of mindfulness. The complete

mindfulness practice will complete also 7 factors of enlightenment, knowledge and liberation.

ง

กตตกรรมประกาศ

เกลาฯ ขอประทานโอกาสกราบขอบพระคณ เจาประคณสมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถร ศาสตราจารยพเศษ, ป.ธ.๙, M.A., Ph.D.) รองอธการบดมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม เจาคณะใหญหนกลาง กรรมการมหาเถรสมาคม และเจาอาวาสวดพชยญาตการาม เปนอยางสงยง ทไดเปดหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาวปสสนาภาวนานขน เพอใหโอกาสในการศกษาและปฏบตวปสสนาภาวนา กราบขอบพระคณ พระภททนตะ โอวาทาจรยะ มหาสสะยาดอ สหภาพเมยนมารทมเมตตาอปถมภใหทพก ใหสถานทปฏบตวปสสนาภาวนา ถวายอาหารเปนอยางด และเปนพระวปสสนาจารยในการปฏบตวปสสนาภาวนา กราบขอบพระคณพระวปสสนาจารย ทมเมตตาธรรม เปนพระวปสสนาจารยสอบอารมณ ในการปฏบตวปสสนาภาวนาสหภาพเมยนมารทเมตตาระยะเวลา ๒ เดอน กราบขอบพระคณพระราชสทธาจารย วดนาหลวง (อภญญาเจสตธรรม) ทใหทพกอาศยอบรมการปฏบต และอาหารเวลา ๑ เดอน กราบขอบพระคณพระภาวนาพศาลเมธ ว. (ประเสรฐ มนตเสว) ทเมตตาเปนประธานพระวปสสนาจารย และคณาจารยมพระพทธบตร ชวโน, พระจกรพงศ ปยธมโม เปนตน ทไดดแลแนะน า และถาม-ตอบสอบอารมณ ในการปฏบตวปสสนาเบองตนเปนระยะเวลา ๑ เดอน กบการปฏบตวปสสนาภาวนา ๔ เดอนแรกในการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน

กราบขอบพระคณ พระมหาสมบรณ วฑฒกโร, ดร. คณบดบณฑตวทยาลย, พระเทพสวรรณเมธ, ดร. ผชวยอธการบดฝายวชาการ, ผอ านวยการหลกสตรบณฑตศกษา, พระมหาโกมล กมโล, ผศ. ผอ านวยการวทยาลยสงฆ, พระมหาชต านชโต, ดร. อาจารยทปรกษาสารนพนธ, ดร.ชยชาญ ศรหาน, ผแปลบทคดยอภาษาองกฤษ, และคณาจารยผใหความรดานวชาการ ใหค าแนะน าในการแกไขขอบกพรองตาง ๆ ในการท าสารนพนธ ใหมความสมบรณ ขอขอบพระคณเจาหนาทผเกยวของทกทาน ตลอดถงเพอนนสตสาขาวชาวปสสนาภาวนารน ๑๒ ทก ๆ ทาน และนสตรนพทใหการชวยเหลอไว ณ โอกาสน

สดทายน คณความดของงาน ศกษาการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท เกดเปนบญกศล ความร ความดงามทเปนประโยชน อนเกดจากสารนพนธฉบบน ผศกษาขอมอบใหบดามารดา คร อปชฌาย อาจารย พระวปสสนาจารย ทใหโอวาทอบรมแนะน าในการปฏบต และทก ๆ ทานมสวนแหงกศลนดวยเทอญ ฯ

พระอธการทองด ทฆายโก (รวมครบร)

๒๐ มกราคม ๒๕๖๒

จ

สารบญ

เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก

บทคดยอภาษาองกฤษ ข

กตตกรรมประกาศ ง

สารบญ จ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ช

บทท ๑ บทน า ๑ ๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑.๒ ค าถามวจย ๔ ๑.๓ วตถประสงคของการวจย ๔ ๑.๔ ขอบเขตการวจย ๔ ๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๔ ๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ๕ ๑.๗ วธด าเนนการวจย ๙ ๑.๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๙

บทท ๒ สทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ๑๐ ๒.๑ ความหมายของสทธา ๑๐ ๒.๒ ประเภทของสทธา ๑๒ ๒.๓ สทธาทมปรากฏตามหลกธรรมในพระพทธศาสนา ๑๗ ๒.๔ ลกษณะของสทธา ๒๘ ๒.๕ สทธานสารกบสทธาวมตต ๓๐ ๒.๖ ความหมายของวมตตและศพททเกยวของ ๓๒ ๒.๗ วมตตทมปรากฏในหลกธรรมพระพทธศาสนา ๓๒ ๒.๘ ประเภทของวมตต ๓๔ ๒.๙ สรปทายบท ๔๑

ฉ

บทท ๓ การบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ๔๔ ๓.๑ ความหมายและประเภทการบรรลธรรม ๔๔

๓.๒ แนวทางการปฏบตเพอใหเกดสทธาวมตต ๕๒ ๓.๓ การบรรลธรรมแบบสทธาวมตต ๖๐

๓.๔ ตวอยางบคคลผบรรลธรรมแบบสทธาวมตต ๗๗ ๓.๕ สรปทายบท ๗๙

บทท ๔ สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ ๘๑

๔.๑ สรปผลการวจย ๘๑ ๔.๒ ขอเสนอแนะ ๘๒

บรรณานกรม ๘๔

ภาคผนวก ๘๘

ประวตผวจย ๙๐

ช

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

อกษรยอในสารนพนธฉบบน ใชอางองจากคมภรพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบเฉลมพระเกยรตสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ พทธศกราช ๒๕๓๙ ชด ๔๕ เลม สวนคมภรอรรถกถาแปลภาษาไทย ใชฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พมพครงท ๑/๒๕๕๒ คมภรฎกาภาษาบาล ใชฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และใชฉบบมหาจฬาฎกา เปนฉบบทสมบรณ สวนภาษาไทยมพมพเผยแผ ๑ เลมคมภรวสทธมรรคมหาฎกา

การอางองพระไตรปฎก จะระบ เลม/ขอ/หนา หลงค ายอชอคมภร เชน ท.ส. (บาล) ๑/๒๗๖/๙๗, ท.ส. (ไทย) ๙/๒๗๖/๙๘. หมายถง ทฆนกาย สลกขนธวคคปาล ภาษาบาล เลม ๙ ขอ ๒๗๖ หนา ๙๗ ฉบบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐, ทฆนกาย สลขนธวรรค ภาษาไทยเลม ๙ ขอ ๒๗ หนา ๙๘ ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙

สวนคมภรอรรถกถา จะระบชอคมภร ล าดบเลม (ถาม)/หนา เชน ท.ส.อ. (บาล) ๑/๒๗๖/๒๔๐ หมายถง ทฆนกาย สมงคลวสาสน สลกขนธวคคอฏ กถา ภาษาบาล เลม ๑ ขอ ๒๗๖ หนา๒๔๐ ฉบบมหาจฬาอฏ กถา

สวนคมภรฎกา จะระบชอคมภร ระบเลม/ขอ/หนา หลงค ายอชอคมภร เชน ท.ส.ฏกา (บาล) ๑/๒๗๖/๓๗๓ หมายถง ทฆนกาย ลนตถปปกาสน สลกขนธวคคฏกา ภาษาบาล เลม ๑ ขอ ๒๗๖ หนา ๓๗๓ ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ตามล าดบดงน

๑. ค าอธบายค ายอในภาษาไทย

ก. ค ายอชอคมภรพระไตรปฎก

พระสตตนตปฎก

เลม ค ายอ ชอคมภร ภาษา ๙ ท.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ๑๐ ท.ม. (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ๑๑ ท.ปา. (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย ปาฏกวคคปาล (ภาษาบาล) ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ๑๒ ม.ม. (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ๑๓ ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) ๑๔ ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย)

ซ

๑๗ ส .ข. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) ๑๙ ส .ม. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย) ๒๐ อง.เอกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) ๒๑ อง จตกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) ๒๒ อง.ปญจก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย)

อง.ปญจก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ปญจกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.ฉกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ฉกกนบาต (ภาษาไทย)

๒๓ อง.สตตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย สตตกนบาต (ภาษาไทย) อง.อฎ ก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย อฏฐกนบาต (ภาษาไทย)

๒๔ อง.ทสก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนบาต (ภาษาไทย) ๒๕ ข .ข. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ (ภาษาไทย) ๒๗ ข.ชา. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ชาตกนบาต (ภาษาไทย) ๓๑ ข.ป. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคปาล (ภาษาบาล) ข.ป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย) ๓๒ ข.อป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อปาทาน (ภาษาไทย)

พระอภธรรมปฎก

เลม ค ายอ ชอคมภร ภาษา ๓๔ อภ.สง (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) ๓๕ อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย) ๓๖ อภ.ป. (ไทย) = อภธรรมปฎก ปคคลบญญต (ภาษาไทย) ข. ค ายอชอคมภรฎกาและปกรณวเสส

ปกรณวเสส

เลม ค ายอ ชอคมภร ภาษา

๓ วสทธ. (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาบาล)

๓ วสทธ. (ไทย) = วสทธมรรคปกรณ (ภาษาไทย)

ฌ

ค. ค ายอชอคมภรอรรถกถา

อรรถกถาพระวนยปฏก

ค ายอ ชอคมภร ภาษา ว.มหา.อ. (บาล) = วนยปฏก สมนตปสาทกา มหาวภงคอฏกถาปาล (ภาษาบาล)

อรรถกถาพระสตตนตปฎก

ค ายอ ชอคมภร ภาษา ท.ม.อ. (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวปาสน มหาวคคอฏ กถาปาล (ภาษาบาล) ท.ปา.อ. (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน ปาฏกวคคอฏ กถาปาล (ภาษาบาล) ท.ม.อ. (ไทย) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ม.ม.อ. (บาล) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอฎ กถาปาล (ภาษาบาล) ม.ม.อ. (ไทย) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มชฌมปณณาสกอรรถกถา (ภาษาไทย) ส .ม.อ. (ไทย) = สงยตตนกาย สารตถปกาสน มหาวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.เอกก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ เอกกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.ฉกก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย ปปญจสทน ฉกกนบาตอฎ กถาปาล (ภาษาบาล) อง.ทก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ทกกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) องตก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ตกกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) อง สตตก.อ (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ สตตกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.เถร.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ปรมตถทปน เถรคาถาอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.อต.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ปรมตถทปน อตวตตกอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ม.อ. (ไทย) = ขททกนกาย สทธมมปชโชตกา มหานเทสอรรถกถา (ภาษาไทย) .ข.อป.อ. (ไทย) = ขททกนกาย วสทธชนวลาสน อปทานอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.อ.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ปรมตถทปน อทานอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ป.อ. (ไทย) = ขททกนกาย สทธมปกาสน ปฏสมภทามรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ธ.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ธรรมบท อรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระอภธรรมปฏก

ค ายอ ชอคมภร ภาษา อภ.สง.อ. (บาล) = ธมมสงคณ อ สาลนอฏ กถาปาล (ภาษาบาล) อภ สง.อ. (ไทย) = ธมมสงคณ อรรถสาลนอรรถกถา (ภาษาไทย) อภ.ว.อ. (บาล) = อภธมมปฏก วภงคสมโมหวโนทนอฏ กถาปาล (ภาษาบาล)

ญ

อภ.ปญจ.อ. (บาล) = อภธมมปฏก ปญจปกรณอฏ กถาปาล (ภาษาบาล)

ง. ค ายอเกยวกบหนงสอทไมปรากฏปทพมพหรอสถานทพมพ

สารนพนธนผวจยใชค ายอเกยวกบหนงสอ ต ารา เอกสารทางวชาการ ทไดจดพมพโดยไม

ปรากฏปทพมพ หรอสถานทพมพ ดงน

ม.ม.ป = ไมปรากฏปทพมพ

บทท ๑

บทน า

๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา

มนษยเกดมาดวยผลของกรรมทตนสงสม ประสบกบความแก ความเจบ และความตาย ประกอบดวยโครงสรางทงสวนทเปนรปและนาม อนประกอบดวยธาต ๔ ขนธ ๕ ซงตกอยในภาวะท ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา อยางไรกดมนษยมธรรมชาตพเศษเปนสตวทฝกไดและตองฝก เปนสตวทสามารถเรยนรและพฒนาความดเลศได ความประเสรฐของมนษยนนอยทการเรยนรฝกพฒนาตนขนไปเรอย ๆ ฉะนนมนษยเปนสตวประเสรฐดวยการฝก๑ มนษยหรอสงมชวตทงหลายเปนสงทสมพนธกนอยางใกลชด ตามความเขาใจทวไปอาจกลาวไดวา มนษยเปนปรากฏการณอยางหนงทมลกษณะพเศษแตกตางจากสตวอน ๆ ทงหลายในโลกการจะรความจรงของมนษยไดกตองศกษาใหเขาใจวาชวตคออะไรประกอบดวยอะไร เปนอยางไรและด าเนนไปอยางไรการเขาใจในหลกการนไมใชเรองง ายจ าเปนตองศกษาทงในภาพรวมรายละเอยดทลกซง พระพทธเจาตรสสอนวาชวตของมนษยประกอบดวยขนธ ๕ ซงเปนพนฐานทส าคญในการเขาใจในชวตการเขาใจสงใดถาเขาใจไมสมบรณ ถงแมสงนนจะเปนสงทมประโยชนมหาศาลอาจกออนตรายอยางใหญหลวงได การศกษาเรองชวตกตองศกษาใหมความเขาใจในขนธ ๕ ประกอบดวยสวนทเปนรางกายและสวนทเปนจตใจซงเรยกวา รปและนาม๒

ความสทธาเปนจดเรมตนของทฏฐ นนคอผทขนชอวาเปนสาวกของพระพทธองคยอมมความสทธาในพทธะเปนอนดบแรก และแนนอนทเราศรทธาพระพทธองคเพราะพระพทธองคทานเปนผมความบรสทธ ใครกตามมพทธานสตในหวใจแลว เขาเหลานนจะเคารพในพระธรรม และพระวนยตามมาดวย และเมอใครไดศกษาในประวตของพระพทธองคกจะเขาใจไดทนทวาพระพทธองคเปนแบบอยางทสมบรณทสด และกบรสทธทสดอกดวย พระพทธศาสนาถอก าเนดเกดมาจากความตองการแกความทกข และมนษยในโลกนตองประสบกบความทกข เพราะความทกขเปนสงททกคนประสบดวยตนเอง โดยรบรจากความไมสบายกาย ไมสบายใจ ความคบแคนใจ๓ เปนตนและปรารถนาจะพนของ

๑ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), แกนแทของพระพทธศาสนา, พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร: มลนธพทธธรรม, ๒๕๔๕), หนา ๔๗. ๒ ข.ข. (ไทย) ๒๕/๔/๕.

๓ ดรายละเอยดใน ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๘๑/๕๙๓.

๒

ความทกขนน ๆ แตค าสอนเหลานนกยงไมสามารถน าผปฏบตตามใหหลดพนจากทกขไดอยางแทจรง จนเมอเจาชายสทธตถะ ทอดพระเนตรเหนเทวทต ๔ คอ คนแก คนเจบ คนตาย และสมณะ เทวทต ๓ อยางแรก พระองคทอดพระเนตรเหนสภาพแลวเตมไปดวยความทกขทรมาน และรวาทกคนจะมสภาพเชนนนจงทรงด ารทจะหาวธแกทกข และเมอทรงเหนสมณะ จงทรงตดสนพระหฤทยออกผนวช เพราะเหนวาการด ารงเพศสมณะเปนทางปฏบตใหหลดพนจากความทกขได๔ เมอทรงออกผนวชโดยอธษฐานเพศเปนบรรพชตแลว ไดไปศกษากบครอาฬารดาบสกาลามโคตรจนไดสมาบต ๗ ๕ และศกษากบอททกดาบส รามบตร ไดสมาบตท ๘ ซงไดรบความสงบและความสขทางใจมากแต ไมสามารถละอนสยกเลสได กเสดจออกจากส านกอาจารยดงกลาวขางตน เสดจไปท าความเพยรทต าบลอรเวลาเสนานคม เมอพระพทธองคประทบนงใตรมไมโพธแลวเรมท าความเพยรพระพทธองคทรงด ารวา สมณะหรอพราหมณในอดต ในอนาคต และในปจจบน เสวยทกขเวทนาทกลาแขง เผดรอน เกดขนเพราะความเพยรอยางยงกเพยงเทาน ไมเกนไปกวาน แตพระองคยงไมสามารถบรรลญาณทสสนะทประเสรฐ วเศษกวาธรรมของมนษย จะมทางอนเพอการตรสรบางไหม ทรงหวนระลกถงอดตทท าการแรกนาขวญของพระราชบดา๖ พระองคนงประทบอยใตตนหวาอนรมเยน สงดจากกามและอกศลทงหลาย บรรลปฐมฌานอนเกดจากวเวก จงมความรแจงทตามระลกดวยสตวา ทางนนเปนทางแหงการตรสร๗ สถานททพระองคตรสรเรยกวา พทธคยา และทพระองคแสดงธรรมจกร หรอ “ธมเมกสถป” กไดผทบรรลอก ๕ ทาน คอ โกณฑญญะ วปปะ ภททยะ มหานามะ อสสช ทปาอสปตนมฤคทายวน แขวงเมองพาราณส ทงเทวดา พรหม อก ๑๘ โกฏ๘

พระพทธองคไดทรงแสดงธรรมไวตาง ๆ มากมายแตธรรมของพระพทธองคใหผลในทางเดยว คอ แกทกขได แมพระพทธองคจะแสดงไวตางสถานทตางวาระกน ฉะนนการบรรลธรรมของเหลาสาวกนนควรอยางยงทจะท าใหเกดขนเพอควรแกศรทธา เพอจะไดเปนทกขเณยบคคล (บคคลผควรแกทกษณา) ๗ ไดแก๙

๑. อภโตภาควมตต (ผหลดพนทง ๒ สวน) ๒. ปญญาวมตต (ผหลดพนดวยปญญา) ๓. กายสกข (ผเปนพยานในนามกายดวยกาย)

๔ ดรายละเอยดใน ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๓/๒๒.

๕ สมาบตในทน หมายถงฌานสมาบต เปนสภาวะทสงบประณตทเขาถงตามระดบชน ๖ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาส อนทป โ ), พทธประวตจากพระโอษฐ ภาค ๒, ในหนงสอ ชด,

“ลดพลธรรมประคลภอนสรณ”, พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร: ธรรมทานมลนธ, ๒๕๑๓), หนา ๖๖. ๗ ดรายละเอยดใน ม.ม. (ไทย) ๑๓/๓๓๕/๔๐๔-๔๐๕. ๘ ดรายละเอยดใน ข.อป. (ไทย) ๓๓/๒/๕๕๔-๕๕๕.

๙ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๓/๓๓๗.

๓

๔. ทฏฐปปตตะ (ผบรรลสมมาทฏฐ) ๕. สทธาวมตต (ผหลดพนดวยศรทธา) ๖. ธมมานสาร (ผแลนไปตามธรรม) ๗. สทธานสาร (ผแลนไปตามศรทธา)

ในพระไตรปฏกไดกลาวถงพระสตรชอปวฏฐสตร วา พระสารบตร พระสวฏฐะ และพระมหาโกฏฐตะ ไดพากนเขาเฝาพระผมพระภาคถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง พระสารบตรกราบทลการเจรจาปราศรยกบพระสวฏฐะและมหาโกฏฐตะทงหมดแดพระผมพระภาค พระผมพระภาคไดตรสกบพระสารบตรวาการทจะพยากรณขอนโดยสวนเดยววา บรรดาบคคล ๓ จ าพวกน บคคลนเปนผงามกวาและประณตกวาดงน ไมใชจะท าไดโดยงายเลย เพราะขอนเปนฐานะทจะมได คอ บคคลผ สทธาวมตตน เปนผปฏบตเพอความเปนพระอรหนต บคคลผเปนกายสกข ผเปนทฏฐปปตตะพงเปนพระสกทาคาม หรอพระอนาคาม การทจะพยากรณในขอนสวนเดยววา บรรดาบคคล ๓ จ าพวกน บคคลนเปนผงามกวาและประณตกวาดงน ไมใชจะท าไดโดยงายเลย เพราะขอนเปนฐานะทจะมได คอบคคลผทฏฐปปตตะ เปนผปฏบตเพอความเปนพระอรหนต บคคลผสทธาวมตตเปนพระสกทาคาม หรอพระอนาคาม และแมบคคลผกายสกขกพงเปนพระสกทาคาม หรอพระอนาคามการทจะพยากรณในขอนสวนเดยววา บรรดาบคคล ๓ จ าพวก บคคลนเปนผงามกวาและประณตกวาไมใชจะท าไดโดยงายเลย๑๐

การบรรลธรรมเกยวกบบคคล ๓ ประเภทดงกลาว บางคมภรกลาววาเปนการแสดงโดยนปรยายคอ แสดงความหมายโดยจ าเพาะลงไป แตในคมภรปฏสมภทามคค ทานแสดงความหมายโดยปรยาย เรยกผทปฏบตโดยมสทธนทรยเปนตวน า วาเปนสทธาวมตต ตงแตบรรลโสดาปตตผล ไปจนบรรลอรหตตผล เรยกผปฏบตมสมาธนทรยเปนตวน า วาเปนกายสกข ตงแตบรรลโสดาปตตมรรค ไปจนบรรลอรหตตผล เรยกผทปฏบตทมปญญนทรยเปนตวน าวาเปนทฏฐปปตตะตงแตบรรลโสดาปตตผล ไปจนบรรลอรหตตผล โดยนยน จงมค ากลาวเรยกพระอรหนตวา สทธาวมตต หรอกายสกข หรอทฏฐปปตตะไดดวย ถาถอศพทเครงครด กมแต อภโตภาควมตตกบปญญาวมตตเทานน

จากประเดนดงกลาว ผวจยจงสนใจศกษาการบรรลธรรมแบบสทธาวมตต เพอศกษาสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาทเปนอยางไร เพอศกษาการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาทเปนอยางไร และเปนการสงเสรมการประพฤตปฏบตธรรมตามค าสงสอนขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา และเปนประโยชนแกผปฏบตเพอบรรลมรรค ผล และกระท าใหแจงซงพระนพพานและเพอเปนการเสรมสรางองคความรทสามารถนอมน ามาเปนบาทฐานอนเปนประโยชนเกอกลแกพระพทธศาสนาสบตอไป

๑๐ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๔๖๐/๑๓๕-๑๓๗.

๔

๑.๒ ค าถามวจย

๑.๒.๑ สทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาทเปนอยางไร ๑.๒.๒ การบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาทเปนอยางไร

๑.๓ วตถประสงคของการวจย

๑.๓.๑ เพอศกษาสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ๑.๓.๒ เพอศกษาการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท

๑.๔ ขอบเขตการวจย

การศกษาครงน เปนการวจยเชงเอกสาร (Document Research) โดยผวจยมงเนนศกษาถงเนอหาและสาระส าคญทเกยวของกบการบรรลธรรมแบบสทธาวมตต ตามหลกคมภรพทธศาสนาเถรวาท ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ปกรณวเสส หนงสอ เอกสารต ารา ผลงานทางวชาการ และรายงานการวจยทเกยวของ ดงน

๑.๔.๑ ขอบเขตดานเนอหา

ในดานเนอหาการศกษาครงน ผวจยศกษาเฉพาะเนอหาและสาระส าคญทเกยวของกบการบรรลธรรมแบบสทธาวมตต โดยศกษาขอมลตามหลกคมภรพทธศาสนาเถรวาท อนไดแกพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๓๙ และคมภรวสทธมรรค สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ) แลวน ามา สรป เรยบเรยง น าเสนอแบบบรรยาย เชงพรรณนา

๑.๔.๒ ขอบเขตดานการศกษา

ในดานการศกษาครงนผวจย ศกษาเนอหาทเกยวกบสทธาวมตตและการปฏบตเพอการบรรล ธรรมแบบสทธาวมตตตามหลกคมภ ร พทธศาสนาเถรวาท โดยการศกษาขอมลจากคมภ ร อรรถกถา ปกรณว เสสอน ๆ หนงสอ ต ารา ผลงานทางวชาการและรายงานการวจยตาง ๆ ทเกยวของแลวน ามาสรป เรยบเรยง น าเสนอแบบบรรยายเชงพรรณนา

๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย

๑.๕.๑ สทธาวมตต

สทธาวมตต หมายถง สภาวะเขาถงส าเรจเปนผหลดพนดวยสทธาเขาใจอรยสจถกตอง กเลสบางสวนกสนไป เพราะเหนดวยปญญา มศรทธาแกกลา และหมายถงผบรรลโสดาปตตผลจนถงผปฏบตเพอบรรลอรหตตผล

๕

๑.๕.๒ การบรรลธรรม การบรรลธรรม หมายถงการเขาใจธรรมตามความเปนจรง เชน การเขาใจอรยสจ ๔

ประการ การรทกข การรเหตของการเกดทกข การรความดบทกข การรหนทางปฎบตเพอความสนทกข ถาเราเขาใจความจรงสประการนอยางแทจรงถกตอง หมายความวาเราไดความเปนอรยบคคลขนต าคอโสดาบน

๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ

ในการท าวจยครงน ผวจยจะด าเนนการวจยโดยศกษาขอมลทเปนหลกฐานจากพระไตรปฎก อรรถกถา ปกรณวเสสเปนล าดบ และจากเอกสารทผทรงคณวฒไดศกษาคนควาแลวเผยแพรปรากฏอยในปจจบน ในเบองตนผวจยไดส ารวจเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของดงตอไปน

๑.๖.๑ คมภรพทธศาสนาเถรวาท

๑) พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙

๑.๖.๒ ต าราทางวชาการและเอกสารทเกยวของ

๑) สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ, ศาสตราจารยพเศษ,ป.ธ.๙, M.A., Ph.D.) ไดอธบายไวในหนงสอ “อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหงพระอรยเจา”วา ส าหรบผบ าเพญวปสสนาทมปญญาแกกลา คอมปญญาเปนบพพาธการอนตนสรางมาแตชาตกอน เปนก าลงแรงสงใหขณะทบ าเพญวปสสนากรรมฐาน ผนนจะเหนแจงชดใน อนตตลกษณะมากทสดเหนอนตตลกษณะแจมใสชดเจน เดนชดกวาพระไตรลกษณขออนเพราะ อนตตลกษณะมก าลงแรงมากกวา ดวยเหตนเมอวฏฐานคามนวปสสนาคอตววปสสนาทจะเลนเขาไปสมรรคญาณก าลงด าเนนไปอยนน ผปฏบตธรรม จะเหน รปนามหรอขนธแสดงอนตตลกษณะ ความเปนอนตตาปรากฏอยางชดเจน แลวกแลนเขาสมรรคเลยทเดยวลกษณะอยางนเรยกชอวา สญญตวโมกข (หลดพนทางอนตตา) หรอเขาสมรรคทางอนตตลกษณะ๑๑

๒) พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) ไดอธบายไวในหนงสอ “พทธธรรมฉบบปรบปรงและขยายความ” วา ปญญาเปนค ากลางส าหรบความรประเภททกลาวมานและปญญานนมหลายขนเชนทแบงเปนโลกยปญญา โลกตรปญญาเปนตนค าศพทหลายค าทใชในความหมายจ าเพาะหมายถงปญญาใน ขนใดขนหนงระดบใดระดบหนงแงใดแงหนงหรอเนองดวย กจเฉพาะ

๑๑ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ), อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหงพระ อรยเจา, (กรงเทพมหานคร: ประยรสาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๔), หนา ๑๘๒.

๖

คณสมบตเฉพาะหรอประโยชนเฉพาะ บางอยางเชนญาณวชชาวปสสนาสมปชญญะปรญญาอภญญาปฏสมภทาเปนตน๑๒

๓) พระธรรมธรราชมหามน อธบายไวในหนงสอ “วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒” วา วปสสนากรรมฐาน หมายถง ทตงแหงการกระท าทเปนปจจยใหเกดการเหนแจง การเหนพเศษ และการเหนโดยอาการตาง ๆ มความไมเทยงเปนตน ภมธรรมทเปนอารมณของวปสสนาม ๖ อยางคอ ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจจ ๔ และปฏจจสมปบาท ๑๒ ทงหมดยอลงเหลอรปนาม๑๓

๔) พระคนธสาราภวงศ กลาวสรปถงการเจรญสตปฏฐานในหนงสอ “การเจรญสตปฏฐาน”วา เมอมรปกระทบทตา มเสยงกระทบทห มกลนกระทบทจมก มรสกระทบทลน มสมผสกระทบทกาย และมความคดเกดขนทใจ กสามารถตามรทนปจจบนอารมณนน ๆ ไดเพอกอใหเกดวปสสนาญาณทรแจงไตรลกษณไดแก อนจจง ทกขง อนตตา ผทตองการร แจงไตรลกษณตองมธรรมทสนบสนน ๔ อยาง คอ วรยะ สต สมาธ ปญญา ถงจะไดรบผลของการเจรญสตปฏฐาน คอก าจดอภชฌาและโทมนสในโลก คออปาทานขนธได๑๔

๕) พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) ไดอธบายไวในหนงสอ “วปสสนานยเลม ๑” วา แทจรงแลว บคคลใดมสมาธและวปสสนาไมแกกลา เมอเธอนงเจรญวปสสนานาน รางกายยอมล าบากเหมอนไฟเผาดภายใน เหงอไหลออกจากรกแรเหมอนควนพงออกจากระหมอม จตยอมล าบากทรนทราย เธอยอมเขาสมาบตนนเองคงความล าบากกายและใจนนแลว จะท าใหทเลาลงสบายแลวเจรญวปสสนาอก เมอเธอนงนานอกความล าบากเหมอนอยางนนกยอมเกดขน เธอยอมเขาสมาบตอกกระท าเหมอนกอนความจรงการเขาสมาบตมอปการะมากแกวปสสนา๑๕

๕) พระธรรมธรราชมหามน ไดอธบายไวในหนงสอ“วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒” วา วปสสนากรรมฐาน หมายถง ทตงแหงการกระท าทเปนปจจยใหเกดเหนแจง การเหนพเศษ และการเหนโดยอาการตาง ๆ มความไมเทยงเปนตน ภมธรรมทเปนอารมณของวปสสนาม ๖ อยางคอ

๑๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร: บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๙), หนา ๒๑.

๑๓ พระธรรมธรราชมหามน, วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒, (กรงเทพมหานคร: อมรนทรพรนตงกรพ, ๒๕๓๒), หนา ๓๑๔-๓๑๕.

๑๔ พระคนธสาราภวงศ, การเจรญสตปฏฐาน, (ล าปาง: โรงพมพจตวฒนาการพมพ, ๒๕๔๑), หนา ๘. ๑๕ ดรายละเอยดใน พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) , วปสสนานย เลม ๑ , แปลโดย พระคนธสาราภวงศ, (นครปฐม: โรงพมพ หางหนสวนจ ากด ซเอไอ เซนเตอร จ ากด, ๒๕๕๐), หนา ๓๙.

๗

ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจจ ๔ และปฏจจสมปบาท ๑๒ ทงหมดยอลงเหลอรปนาม๑๖

๑.๖.๓ งานวจยทเกยวของ ๑) พระมหาบญเลศ อนทปญโ (ไชยถาวร) ศกษาวจยเรอง “ศกษาการพฒนาอนทรย

๕ ในการเจรญสตปฏฐาน ๔” พบวา อนทรย ๕ หมายถง ความเปนใหญ, ความเปนผปกครอง, ในสภาวธรรมทเกดรวมกบตน ม ๕ อยาง คอ สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย และ ปญญนทรย มความส าคญในการเจรญสตปฏฐาน ๔ เพอความรเหนแจงในไตรลกษณ และแทงตลอดอรยสจ ๔ เพอท าความสนไป๑๗ แหงทกขทงปวง

๒) พระสมหสนต เขมจาโร (แสงประสทธ) ศกษาวจยเรอง “ศกษาหลกธรรมและการปฏบตวปสสนาภาวนาในมหาทกขกขนธสตร” พบวา เนอหาโครงสรางหลกธรรมในมหาทกขกขนธสตร พระพทธองคทรงแสดงถงกองทกขวามสาเหตมาจากกามคณ ๕ ประการ คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ ซงแตกตางจากค าสอนของอญญเดยรถยอน ๆ ทงหลาย ทสอนใหปฏบตใน ๒ แนวทาง คอ กามสขลลกานโยคและอตตกลมถานโยค สวนพระพทธองคทรงสอนพระสาวกใหปฏบตตามแนวทางมชฌมาปฏปทา คอ อรยมรรคมองค ๘ เปนหลกส าคญ ๑๘

๓) พระมหานวตร กลยาณวฑฒโน (อนารตน) ศกษาวจยเรอง “ศกษาศรทธาในการเจรญสมถะและวปสสนาภาวนา” พบวา ในศรทธาทเปนองคธรรมเบองตนในการเจรญสมถะและ วปสสนาภาวนานนมงเนนถงศรทธาทชอวา “สทธาญาณสมปยต” แปลวาศรทธาทประกอบดวย ปญญาและกลนกรองในการตดสนใจโดยมงถงศรทธาอนแยกลกษณะออกเปน ๒ กลม โดยกลมท ๑ มลกษณะแหงศรทธาเกดจากเจรญวตถแหงความเชอคอ อนสสต ๖ มหนาทท าใหสภาวะจตเกด ความผองใส ผลคอความไมขนมวแหงจต จตสงบซงถอเปนศรทธาในการเจรญสมถภาวนาสวน ศรทธาอก ลกษณะหนงคอความวางใจ ความปลงใจตอสภาวธรรมทปรากฏเฉพาะหน าท าใหเกดความ มงมน แนวแนตอ

๑๖ พระธรรมธรราชมหามน, วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒, (กรงเทพมหานคร: อมรนทรพรนตงกรพ,

๒๕๓๒), หนา ๓๑๔-๓๑๕. ๑๗ พระมหาบญเลศ อนทปญโ (ไชยถาวร), “ศกษาการพฒนาอนทรย ๕ ในการเจรญสตปฏฐาน ๔”,

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๘), หนา ๔๗.

๑๘ พระสมหสนต เขมจาโร (แสงประสทธ), “ศกษาหลกธรรมและการปฏบตวปสสนาภาวนาในมหาทกขกขนธสตร” วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๗), หนา ๕๖.

๘

สภาวธรรมนน ๆ จนจตสามารถเดนวปสสนาญาณรทนตอสภาวธรรมนน ๆ อนเปนลกษณะของศรทธาในการเจรญวปสสนาภาวนา๑๙

๔) พระครสงฆรกษจ าเนยร หาสธมโม (สรอยสนธ) “ศกษาวจยเรองศกษาการบรรลธรรมแบบสทธานสารในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท” พบวา การบรรลธรรมคอ การทมวปสสนาปญญารแจงเรองอรยสจ ๔ เขาสกระแสพระนพพาน ตามระดบโลกตตรธรรม ๙ คอ มรรค ๔ ผล ๔ นพพาน ๑ ผบรรลธรรมเรยกวา พระอรยบคคล คอ พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม และพระอรหนต โดยมสงโยชน ๑๐ เปนเครองวดวาเปนผสามารถละไดตามล าดบ๒๐ ๕) พระพพฒน โสภณจตโต (ทบงาม) ศกษาวจยเรอง “ศกษาการบรรลธรรมแบบปญญาวมตตในคมภรพทธศาสนา” พบวา ในสวนของการบรรลธรรมในคมภรพทธศาสนาเถรวาท พบวาหลกธรรมทส าคญทน าไป การบรรลธรรม เปนธรรมอนเปนการฝกฝายแหงการตรสร คอ โพธปกขยธรรม เปนธรรมทเกออรยมรรค ม ๓๗ ประการ แตถานบแตหลกทเปนสภาวธรรมจะม ๑๔ ประการ โดยอาศยการเจรญภาวนาทมแนวทางเปนหลกใหญ ๆ ๒ แนวทางอย คอ สมถภาวนาและวปสสนาภาวนา๒๑ สรปวา จากการศกษาทบทวนเอกสาร และงานวจยทเกยวของ พบว า งานวทยานพนธ

ดงกลาวขางตนนน เปนการวจยหวขอธรรมเกยวกบอนทรย ๕, สทธาและสตปฏฐาน ๔ ในแงมมตาง ๆ ทใกลเคยงกบเนอหาในเรอง “ศกษาการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท” เทานน แตยงไมตรงและครอบคลมประเดนเนอหาทผวจยตองการจะศกษา เชน ยงไมกลาวถงการอบรมบมอนทรย ๕ ใหแกกลาดวยอาหารของวชชาและวมตต ๙ หรอดวยอาการ ๙ ในการเจรญสตปฏฐาน ๔ จงท าใหผวจยตดสนใจศกษาในครงน เพอประโยชนเกอกลตอผทสนใจศกษา เปนขอมลพนฐานการพฒนาอนทรย ๕ เพอสวมตตและ เปนแนวทางใหผปฏบตในการปฏบตธรรม อบรมจต และพฒนาปญญา ด าเนนไปสความเจรญงอกงามในธรรมถกตอง บรรลมรรค ผล นพพาน ในพทธศาสนาขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาได

๑๙ พระมหานวตร กลยาณวฑฒโน (อนารตน), “ศกษาศรทธาในการเจรญสมถะและวปสสนาภาวนา”,

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๙), หนา ๘๗

๒๐ พระครสงฆรกษจ าเนยร หาสธมโม (สรอยสนธ), ”ศกษาการบรรลธรรมแบบสทธานสารในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท” วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘), หนา ๗๑

๒๑ พระพพฒน โสภณจตโต (ทบงาม), “ศกษาการบรรลธรรมแบบปญญาวมตตในคมภรพทธศาสนา” วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๙), หนา ๖๗

๙

๑.๗. วธด าเนนการวจย

การศกษาเนอหาการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตทมในพทธศาสนาเถรวาท ในงานวจยครงน เปนการวจยเอกสาร (Documentary Research) โดยมงศกษาขอมลทเกยวของกบการบรรลธรรมวามความเกยวโยงกนอยางไรกบสทธาวมตตแลวน ามาสรปบรรยายเชงพรรณนา ดงตอไปน

๑.๗.๑ เกบรวบรวมขอมลทใชประกอบการวจย ซงไดแก เอกสารทมเนอหาทเกยวของกบการวจย โดยรวบรวมจากแหลงตาง ๆ ไดแกหอสมดกลางมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย โดยแยกเปนประเภท ดงน

๑) ศกษาขอมลจากคมภรพระไตรปฎกฉบบภาษาไทย อรรถกถา และปกรณวเสสรวมทงเอกสารทเกยวของกบเนอหาและสาระส าคญ ทเกยวกบการบรรลธรรมแบบสทธาวมตต

๒) รวบรวมขอมลจากงานวจย วทยานพนธทเกยวของ รวมทงสวนทเปนค าอธบายจากหนงสอ เอกสารฉบบตาง ๆ ทเกยวกบการบรรลธรรมแบบสทธาวมตต

๑.๗.๒ ศกษาขอมลทเปนเนอหาในสวนของการบรรลธรรมทเกยวของกบสทธาวมตต

๑.๗.๓ เรยบเรยงเนอหาการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตทเปนรปแบบองคความรใหม

๑.๗.๔ น าเสนอผลการวจยการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตโดยการ เรยบเรยง และบรรยายเชงพรรณนา

๑.๘ ประโยชนทไดรบจากการวจย

๑.๘.๑ ท าใหทราบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ๑.๘.๒ ท าใหทราบการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท

บทท ๒

ศกษาสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท

สทธาตามหลกพระพทธศาสนามความหมายแตกตางจากสทธาทใชกนโดยทวไปมความหมายทเฉพาะไมทวไปกบความหมายของสทธาทใชกนดาษดนในสงคมในบทนจงไดน าเอาบรบทในดานตาง ๆ ของสทธามาศกษาเพอทจะแสดงใหเหนความหมายของสทธาตามหลกพระพทธศาสนาไดชดเจนผวจยจงไดน าบรบทของสทธาดงกลาวมาขยายรายละเอยดตามล าดบเพอใหทราบความหมายของสทธาทถกตองตามหลกพระพทธศาสนาตอไป

ดวยเหตนงานวจยนไดก าหนดประเดนในการศกษาเพอใหสอดคลองกบวตถประสงคดงตอไปน

๒.๑ ความหมายของสทธา ๒.๒ ประเภทของสทธา ๒.๓ สทธาทมปรากฏในหลกธรรมพระพทธศาสนา ๒.๔ ลกษณะของสทธา ๒.๕ สทธานสารกบสทธาวมตต ๒.๖ ความหมายของวมตตและศพททเกยวของ ๒.๗ วมตตทมปรากฏในหลกธรรมพระพทธศาสนา ๒.๘ ประเภทของวมตต ๒.๙ สรปทายบท

๒.๑ ความหมายของสทธา

สมยหนงพระผมพระภาคประทบอย ณ นคมของชาวองคะชออาปณะ แควนองคะ ณ ทนน มปรากฏในอาปณสตรโดยพระผมพระภาครบสงเรยกพระสารบตรมาตรสวา “สารบตรอรยสาวกใดมศรทธามนคง เลอมใสยงในตถาคต อรยสาวกนนไมพงสงสยหรอเคลอบแคลงในตถาคตหรอในค าสอนของตถาคต” ทานพระสารบตรกราบทลวา “ขาแตพระองคผเจรญพระอรยสาวกใดมศรทธา

๑๑

มนคง เลอมใสอยางยงในพระตถาคต พระอรยสาวกนนไมพงสงสยหรอเคลอบแคลงในพระตถาคตหรอในค าสอนของพระตถาคต”๑

ความหมายตามหลกสททนย

สทธา หมายถง ความเชอตามความหมายทใหไวดงน พจนานกรมไทย -บาล ฉบบ นกศกษา ใหความหมายสทธาไวคอ ความเชอ๒ ในหนงสอบรรณานกรมสททาวเสสวคคหะ วเคราะหศพทไววา“สทธา สททหน สทธา, (ความเชอ ชอวาศรทธา)” และวา “สททหนต เอตาย สย วา สททหต สททหนมตตเมว วา เอสาต” สทธา (ธรรมชาตเปนเครองเชอ หรอธรรมชาตทเชอเองหรอเปนเพยงความเชอสทธา) ชอวา สทธา๓

ความหมายตามหลกอตถนย

ธรรมทชอวา สทธา เพราะการเชอพทธคณเปนตนอกอยางหนงชอวาสทธา เพราะความเชอ คอด าเนนไปสรตนะมพระพทธรตนะเปนตน อาการแหงการเชอชอวา นอมใจ และเชอเพราะหยงลงเหมอนการท าลายแลวแทรกเขาไปในพทธคณเปนตน ทชอวา เลอมใสยงเพราะ เปนเหตใหสตวทงหลายเลอมใสอยางยงในพทธคณเปนตนหรอวาตวเองยอมเลอมใส๔

พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน.ศ. ๒๕๔๒ ใหความหมายของค าวาสทธา วา สทธาหมายถงความเชอ ความเลอมใส๕

สทธาจงหมายถง ความเชอทมปญญาประกอบและกลนกรองในการตดสนใจ ในทน หมายถงความเชอในพระรตนตรย ทมการเกยวของกบการบรรลธรรมของพระพทธศาสนาและ ความเชออยางมเหตผลตามทเปนไปตามความเปนจรงเทานน เปนความเชอทสรางปญญาใหเกดขน ตองเปนปจจยในการเกอกลตอการเขาถงเปาหมายในพระพทธศาสนาคอนพพาน นอกนนถอความเชอ

๑ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๓๓๒/๕๒๐. ๒ พระอดรคณาธการ (ชวนทรสระคา), จ าลอง สารพดนก, พจนานกรมบาล-ไทย ฉบบ นกศกษา, พมพ

ครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๐), หนา ๗๘๖. ๓ พระราชเวท (สมพงษ พรหมว บรรณานกรมโส), สททาวเสสวคคหะ, (กรงเทพมหานคร: ประดพทธ,

๒๕๓๖), หนา ๑๒๗. ๔ อภ.สง.อ. (ไทย). ๑/๑/๓๘๓. ๕ ราชบณฑตยสถาน,พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒, (กรงเทพมหานคร: นานมบคส

พบลเคชนส, ๒๕๔๖), หนา ๗๖๗.

๑๒

ตามหลกสทธาทางพระพทธศาสนากลาวไดวา สทธาเปนความเชออยางมเหตผลของ บคคลทมตอพทธศาสนาอาจจะมมากนอยแตกตางกน อนน าไปสการปฏบตตนเพอการบรรลผล

สรปวา สทธา เปนค าภาษาบาลเขยนรปศพทวา “สทธา”ภาษาสนสกฤตเขยนรปศพทวา“ศรทธา”น ามาใชในภาษาไทยไดทงสองแบบ แตทนยมใชกนมากคอเขยนแบบสนสกฤต พอจะประมวลความหมายของสทธาไดวา สทธา โดยทวไปมความหมายทกวางเปนกลาง ๆ มไดมความหมาย “ความเชอ” อยางเดยวเพราะยงมความหมายอนๆเชน ความเชอถอ ความเลอมใส การปลงใจเชอ การยอมปกใจเชอ ความไววางใจ ความมนใจ ความซอสตย การยอมรบการยอมตามลทธความเชอศาสนา ความจงรกภกด เปนตน

๒.๒ ประเภทของสทธา

ตามหลกค าสอนทางพระพทธศาสนามการแยกสทธาออกเปน ๒ ประเภททชดเจนโดยแยกเอาสทธาทไมสมพนธกบปญญากบสทธาทสมพนธกบปญญา ในทบางแหงหมายถง สทธาทไมประกอบดวยปญญาจดเปนสทธาญาณวปปยต ในทบางแหงหมายถง สทธาทประกอบดวยปญญาจดเปนสทธาญาณสมปยต ดงทพระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ไดจดสทธาไว ๒ ประเภทคอชนดทปดกนปญญากบชนดทเปนสอน าสปญญาดงนวา

๒.๒.๑ สทธาแบบปดกนปญญา สทธาประเภทนใชวธปลกเราหรอแมแตบงคบใหเชอและพอเชอแลวกตองมอบความ

ไววางใจใหสนเชงหามถามหามสงสยคอยรอท าตามฉนอยางเดยว สทธาประเภทท ๑ นไมท าใหมการสบคนทางปญญาตอไปเปน สทธาทใชการบงคบ

๒.๒.๒ สทธาแบบสอน าสปญญา สทธาประเภทนเปนความเชอ เปนตวชกน าใหสนใจเรมตนศกษาสบคนสงทงหลายในโลก

นมมากมายเรายงไมมจดเรมตนวาจะสนใจเรองใด เมอเกดสทธาตอบคคลหรอเรองราวหลกการใดสทธานนจะเปนปจจยทท าใหเรามจดเรมตน สทธาท าใหเรามความสนใจและเขาไปหาโดยเฉพาะสทธาในคนกเพอจะชกน าใหเขาไปซกถามเขา การทสทธาในพระกเพอจะเขาไปหาและซกถามทานเพอใหเกดความรและความเขาใจความจรงยง ๆ ขนไป๖

๖ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยต โต) ,พระพทธศาสนาในฐานะเปนรากฐานของวทยาศาสตร ,

(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพ กรนปญญาญาณ, ๒๕๕๖), หนา ๑๐๗.

๑๓

ขอความนชใหเหนวาทานแยกสทธา ออกเปน ๒ ประเภทคอสทธา ทไมสมพนธกบปญญาหรอปดกนปญญากบสทธา ทสมพนธกบปญญาหรอสทธาทเปนสอน าสปญญาสทธา ทงสองประเภทนมรายละเอยดดงน

ก) สทธาญาณวปปยต เปนสทธาทไมประกอบดวยญาณคอความร พบไดจากลกษณะสทธา ตอไปน

๑) โลกยสทธา๗ สทธาฝายโลกหรอสทธาของชาวโลกโดยทวไปเปนสทธา ทไมมความมงคงไมตงมนมความหวนไหวและมโอกาสเปลยนแปลงไดเสมอ

๒) จลสทธา สทธาทยงหวนไหวและเปลยนแปลงไดอยเสมอไมมนคงไมแนนอน ๓) อาเวคสทธา สทธาทมงเราอารมณปลกระดมความรสกไมเกยวของกบเหตผล ๔) อนาการวตสทธา สทธาทไมมเหตผลไมมบอเกด ๕) อทสสนมลกา๘ สทธา สทธาทไมมการเหนเปนมลฐาน ๖) อมลกาสทธา สทธาทไมมมลเหตหรอเชออยางลอย ๆ ๗) ปสาทสทธา สทธาชนดเลอมใสขนอยกบบคคลเราอารมณและเปนอตวสย ดงท

ศาสตราจารย (พเศษ) แสง จนทรงาม๙ แสดงไววาปสาทสทธา เปนความเชอประกอบดวยอารมณ เชน ความรกหรอความกลวประกอบดวย ความเชอถอไววางใจ ความจงรกภกด บางทอาจจะถงชนหลงใหลมนใจและมกจะเปนความเชอแบบอตวสย คอเปนเรองของผ เชอ เชอเพราะมความกระตอรอรนทอยากเชอ ราเซยลอาเบลสน เหนวาปสาทสทธา เปนสภาพจตไมเกยวกบเหตผลครสตศาสนกชนทงฝายคาทอลกและฝายโปรเตสแตนต ตางยอมรบขอนส าหรบชาวคาทอลก ปสาทสทธาหมายถง “ความเชอทพสจนไมได” เพราะเปนความเชอตามอ านาจของศาสนาจกรหรอพระคมภรโดยไมเกยวกบหลกฐานทสามารถพสจนไดดวยประสบการณส าหรบชาวโปรเตสแตนต ปสาทสทธาเปนเรองของสภาวะทางอารมณมากกวาจะเปนความเชอในขอยนยนหรอหลกการบางอยาง

ค าวา ปสาทะ เปนภาษาบาลแปลวา “ความเลอมใส” ซงหมายถง ความนยมชมชอบความเคารพบชาอยางแรง จงใชค านควบกบ “สทธา” เปนปสาทสทธา เพอแยกใหเหนความแตกตางระหวางปสาทสทธากบสทธา นกเทววทยาหลายทานเชน ดร.นบหร เชอวาปสาทสทธามลกษณะมนใจรนแรงกวาจงสามารถกระตนใหคนทมเทเสยสละและเสยงชวตเพอสงทตนมปสาทสทธาไดแมวาสงนนจะพสจนไดเหนวามอยจรงไมไดกตาม

๗ สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส , ธมมปทฏกถา (ปญจโม ภาโค) ,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฎราชวทยาลย, ๒๔๓๙), หนา ๗๘. ๘ รายละเอยดใน ม.ม. (ไทย) ๑๓/๖๕๔/๖๐๐. ๙ แสง จนทรงาม, ศาสนศาสตร, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: ไทยวฒนาพานช จ ากด, ๒๕๔๕),

หนา ๙๖.

๑๔

๘) สมปสาทลกขณสทธา ความเชอทท าใหจตผองใสขมนวรณไวไดไมขนมวดวยมลทน เมอจะรกษาศลใหทานหรอสนทนาธรรม เปนสทธาทเกดขนและดบหายไปไดเปนครงคราวไมมนคง

๙) สทธาจรต คนทมลกษณะนสยหนกไปในทางสทธา เปนคนทเชองายเอาความเชอมากอนสงอนใด๑๐

ฉะนน สทธาญาณวปปยต หรอ สทธาทไมประกอบดวยญาณนมชอเรยกหลกวา “อทส-สนมลกาสทธา” หรอ “อมลกาสทธา” สทธาประเภททไมมความเหนความเขาใจเกดจากปญญาเปนมลฐานรองรบเปนสทธา ทเอยงไปทางโมหะหลงงมงายไดงาย ปสาทสทธาและสทธา ฝายอาเวคะ-สทธา ทมงเราอารมณกจดอยในสทธาประเภทนสทธาประเภทนเปนสทธา ทปดกนปญญาปดโอกาสทจะใหมการโตแยงตรวจสอบ หามสงสย หามถาม ใชวธปลกเราบงคบเพอใหเชอและใหท าตามอยางเดยวอยางมดบอด ลกษณะของสทธาญาณวปปยตคอ สทธาทยงหวนไหวและเปลยนแปลงไดอยเสมอเกดขนและดบหายไปไดมงเราอารมณปลกระดมความรสกไมเกยวของกบเหตผลไมมเหตผลรองรบไมมการเหนเปนมลฐานหรอเชออยางลอย ๆ สทธา ชนดเลอมใสหรอท าจตใหผองใสขนอยกบบคคลเราอารมณและเปนอตวสย

ข) สทธาญาณสมปยต เปนสทธาทประกอบดวยญาณคอปญญาความรเรยกอกอยางหนงวา “ทสสนมลกาสทธา” สทธาทมความเหนความเขาใจทเกดจากปญญาเปนมลฐานรองรบสทธา ประเภทนจะมปญญาคอยก ากบและตรวจสอบความผดถกของสงทเชอวาไดหรอไมไดสทธา ทมเหตผลทเรยกวา อาการวตสทธา กจดอยในสทธาประเภทน สทธาประเภทนจงเปนสทธา ทเปดกวางทางปญญาไมมการกนปญญาแตเปนสอทน าไปสปญญา ไมใชสทธาประเภทญาณวปปยตหรอสทธาฝายอาเวคโดยสวนเดยว ดงกลาวไวในพระไตรปฎก ตอไปนขอความนมค าแปลวา ภกษทงหลาย สทธาของบคคลผใดผหนงฝงลงในตถาคต เกดเปนเคามลเปนพนฐานทตงโดยอาการเหลานโดยบทเหลานโดยพยญชนะเหลานเรยกวา สทธาทมเหตผล (อาการวต) มการเหนเปนมลฐาน (ทสสนมลกา) มนคงอนสมณะหรอพราหมณหรอเทพเจาหรอมารหรอพรหมหรอใคร ๆ ในโลก ใหคลาดเคลอนไมได สทธา ญาณสมปยตเปนสทธามเหตผลทเรยกวา “อาการวตสทธา” เพราะหมายถง สทธาทมการใครครวญคดครวญอยางรอบคอบดวยดขอบเหตผลและสทธา ทมการเหนเปนมลฐานทเรยกว า“ทสสนมลกาสทธา” หมายถงสทธาทมการเหนแจงประจกษชดเขาใจชดแจงเปนพนฐานหรอเปนเบองตน

๑๐ กรมศลปากร, มลนทปญหา, (กรงเทพมหานคร: บรษท อมรนทรพรนตงแอนดพบลซซง จ ากด มหาชน, ๒๕๓๙), หนา ๕๒.

๑๕

พระพทธศาสนาไดแสดงสทธา เอาไวในทหลายแหงสวนมากจะมงเนนสทธา ประเภทญาณสมปยตนดงทมปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาหลายแหงพจารณาไดดงตอไปน

๑) โลกตตรสทธา๑๑ สทธาฝายธรรมอยเหนอสทธา ของชาวโลกมความตงมนไมงอนแงนคลอนแคลนและมโอกาสเปลยนแปลงไดยาก

๒) อจลสทธา สทธาทไมหวนไหวและไมเปลยนแปลงและเปนอยางอนไดงาย ๆ มความมงคงเทยงแทและแนนอนเปนสทธา ของพระอรยบคคลระดบพระโสดาบนขนไป

๓) อาการวตสทธา สทธาทมเหตผลเปนไปตามเหตผลไมมงเราอารมณหรอปลกระดมความรสกแตมงตรงไปทเหตผลถอเหตผลเปนประมาณ

๔) ทสสนมลกสทธา สทธา ทมการเหนมความเขาใจเปนมลฐาน ๕) มลกาสทธา สทธาทมมลหรอมมลเหต ๖) โอกปปนสทธา สทธาทไมก าเรบกลบกลายเปนอยางอนเปนสทธา ทมนคงไม

หวนไหวเปลยนแปลงงาย ๗) สทธาสมปทา เชอสงทควรเชอเชน เชอวาท าดตองไดดท าชวตองไดชว บญมจรง

ไมใชเชอในสงทเหลวไหล ๘) สมปกขนธลกขณาสทธา ความเชอทท าใหจตโลดแลนไปดวยความเพยรพยายาม

เพอใหบรรลมรรคผลทยงมไดบรรลในชนสงขนไป๑๒ ๙) อเวจจปปสาทความเชอชนดเลอมใสหยงลงมนดวยปญญาสทธา ทอาศยปญญา

แลวท าใหเกดความมงคง๑๓ ๑๐) ตถาคตโพธสทธา๑๔ ความเชอตอพระปญญาตรสรของพระตถาคต ดงปรากฏ

อยในบทสรรเสรญพระพทธคณวา พระผมพระภาคพระองคนนเปนพระอรหนตตรสรเองโดยชอบฯลฯ เปนผตนแลวเปนผจ าแนกธรรมดงน

เมอทานจะแสดงสทธาของอรยสาวกแรกเรมกอนทจะเปนพระโสดาบน ทานแสดงสทธา โดยเจาะจงลงไปวา “เชอโพธ (ปญญาตรสร) ของตถาคตวาดวยเหตผลดงน ๆ พระผมพระภาคนนเปน

๑๑ สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส , ธมมปทฎฐกถา (ปญจโม ภาโค ) , (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ๗๘.

๑๒ กรมศลปากร, มลนทปญหา, (กรงเทพมหานคร: บรษท อมรนทรพรนตงแอนดพบลซซง จ ากด มหาชน, ๒๕๓๙), หนา ๕๒.

๑๓ พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, (กรงเทพมหานคร:โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๐๑๔), หนา ๔๐๕.

๑๔ ดรายละเอยดใน อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๔/๓.

๑๖

พระอรหนต ฯลฯ” สทธาตามค าบรรยายนทานเรยกสน ๆ วา “ตถาคตโพธสทธา” (ความเชอปญญาตรสรของพระตถาคตหรอเชอปญญาความรสจธรรมของพระผทรงคนพบ) หมายถงความเชอมนในพระปรชาญาณของพระพทธเจาในฐานะททรงเปนตนแบบหรอองคแทนหรอผน าของมนษยทงหลายทยนยนถงสมรรถวสยของมนษยทงหลายวา มนษยสามารถหยงรสจธรรมการเขาถงความดงามสงสดไดดวยสตปญญาและความเพยรพยายามฝกฝนพฒนาตนเอง๑๕

ในกาลามสตร ทพระพทธเจาทรงแสดงแกชาวกาลามะ หมบานเกสปตตยนคมแควนโกศล (เรยกอกอยางวาเกสปตตยสตรหรอเกสปตตสตรกม) กาลามสตรเปนหลกการแหงความเชอทพระพทธองคทรงวางไวใหแกพทธศาสนกชน ไมใหเชอสงใด ๆ อยางงมงายโดยไมใชปญญาพจารณาใหเหนจรงถงคณโทษหรอดไมดกอนจะเชอมอย ๑๐ ประการไดแก

๑. อยาเพงปลงเชอตามทฟง ๆ กนมา ๒. อยาเพงปลงเชอตามทท าตอ ๆ กน ๓. อยาเพงปลงเชอตามค าเลาลอ ๔. อยาเพงปลงเชอโดยการอางต ารา ๕. อยาเพงปลงเชอโดยนกเดา ๖. อยาเพงปลงเชอโดยคาดคะเนเอา ๗. อยาเพงปลงเชอโดยนกคดตามแนวเหตผล ๘. อยาเพงปลงเชอเพราะถกกบทฤษฎของตน ๙. อยาเพงปลงเชอเพราะมรปลกษณทควรจะเชอได ๑๐. อยาเพงปลงเชอเพราะผพดเปนครบาอาจารยของตน๑๖

ปจจบนแนวคดและหลกสตรทสอนใหคนมเหตผล ไมหลงเชองมงายในท านองเดยวกบค าสอนของพระพทธองค ไดรบการบรรจเปนวชาบงคบวาดวยการสรางทกษะการคดหรอทเรยกวา “การคดเชงวจารณ” ไวในกระบวนการเรยนรในมหาวทยาลยของประเทศทพฒนาแลว

สรป ญาณสมปยต เปนสทธาทมเหตผล มการใครครวญคดครวญอยางรอบคอบดวยด มการเหนเปนมลฐาน มการเหนแจงประจกษชดเขาใจชดแจงไมหวนไหวและเปลยนแปลงไดยากเกยวของกบเหตผลมเหตผลรองรบ มการเหนเปนมลฐานหรอไมใชเชออยางลอย ๆ

๑๕ พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๐๑๔), หนา ๔๒๔. ๑๖ ดรายละเอยดใน อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๕๐๕/๒๔๑.

๑๗

สทธาทง ๒ ลกษณะนปรากฏอยในค าสอนของพระพทธศาสนา บางแหงหมายถงสทธา ญาณสมปยต แตบางแหงกหมายถง สทธาญาณวปปยต แตพระพทธศาสนาจะเนนย าเฉพาะแตสทธา ทประกอบดวยญาณปญญาความเขาใจแจมแจงปรชาก าหนดรทเรยกวา สทธาญาณสมปยต

๒.๓ สทธาทมปรากฏตามหลกธรรมในพระพทธศาสนา

หลกธรรมทวาดวยสทธาทพบในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท ทมปรากฏอยในหมวดธรรมตาง ๆ ดงตอไปน

๒.๓.๑ สทธาทปรากฏในหมวด สทธา ๔ ๑๗

๑. กมมสทธา เชอกรรมเชอกฎแหงกรรม เชอวากรรมมอยจรงคอเชอวาเมอท าอะไรโดยมเจตนาคอ จงใจท าทงรยอมเปนกรรมคอเปนความชวความดมขนในตน เปนเหตปจจยกอใหเกดผลดผลรายสบเนองตอไป การกระท าไมวางเปลาและเชอวาผลทตองการจะส าเรจไดดวยการกระท ามใชดวยออนวอนหรอนอนคอยโชค เปนตน

๒. วปากสทธา เชอวบากเชอผลของกรรมเชอวาผลของกรรมมจรงคอ เชอวากรรมทท าแลวยอมมผลและผลตองมเหต ผลด ผลชวเกดจากกรรม

๓. กมมสสกตาสทธา๖ เชอความทสตวมกรรมเปนของตนเชอวาแตละคนเปนเจาของจะตองรบผดชอบ เสวยวบากเปนไปตามกรรมของตน

๔. ตถาคตโพธสทธา๗ เชอความตรสรของพระพทธเจามนใจในองคพระตถาคตวาทรงเปนพระสมมาสมพทธพระคณทง ๙ ประการตรสธรรมบญญตวนยไวดวยด ทรงเปนผน าทางทแสดงใหเหนวามนษยคอเราทกคนน หากฝกตนดวยดกสามารถเขาถงภมธรรมสงบรสทธหลดพนไดดงทพระองคทรงบ าเพญไว

ในสทธา ๔ ในอรรถกถาม ๒ ชนด คอกมมผลสทธานเปนโลกยสทธาและตถาคตโพธสทธา(รตนตตยสทธา) นเปนโลกตตรสทธา ตามมตของทานพระพรหมคณาภรณ

๒.๓.๒ สทธาทปรากฏในสมปรายกตถประโยชน ๔

๑. สทธาสมปทา หมายถง ความถงพรอมดวยความเชอในพทธคณ ๙ ประการและคณ ๓ ประการขอพระพทธองคไดแก พระปญญาธคณ พระบรสทธคณและพระมหากรณาธคณ ผทตงมนในพระพทธองคอยางไมหวนไหวจงชอวาเปนผถงพรอมดวยสทธา

๑๗ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท ๑๗,

(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพจนทรเพญ, ๒๕๕๒), หนา ๑๔๐–๑๔๑.

๑๘

๒. ศลสมปทา หมายถง ความถงพรอมดวยศลขอนเนองมาจากความเชอในองคแหงพทธคณนนเอง เมอบคคลมองเหนคณสมบตของพระพทธองคดงกลาว จงไดเจรญรอยตามดวยการรกษาศลเปนอนดบแรก เพราะท าไดงายทสดแตส าหรบพระอรยะเพราะเปนการลงทนดวยการปฏบตบชาดวยกายกรรมและวจกรรมจนเขาถงความเปนปกตทางกายวาจาความเปนปกตทางกายวาจานชอวาศลสมปทา เพราะประกอบดวยสทธาทตงมนในพระพทธองคนนเองในทางปฏบตนยงมธรรมประกอบกบศลนอก ๕ ประการ๑๘ ซงเปนธรรมสนบสนนท าใหศลดงกลาวมความมนคงคอ

ก) เมตตา คอความรกใครปรารถนาทดตอการรกษาศล ข) สมมาชพ คอความเลยงชวตทถกตอง ไมท าตนและคนอนใหเดอดรอน ค) กามสงวร คอความส ารวมในการกนดมท าพดคด ไมควรวตกกงวลในการเสพ

ใหรประมาณในการ ดม กน พด คด เสพกามารมณทางตา ห จมก ลน กาย ง) สจจวาจา คอความพดแตค าทเปนจรงถกตองและไมโกหกหลอกลวงไดแก ไม

พดเทจ ไมพดสอเสยด ไมพดเพอเจอและไมพดค าหยาบคายกระดาง ทท าตนและคนอนใหเดอดรอน จ) สต คอความระลกไปใน กาย เวทนา จตและสภาวธรรมตามความเปนจรงให

รเทาทนปจจบนทก าลงเกดขนและดบไป ดวยความเพยรรและระลกอยในรปนามเทานน

๓. จาคสมปทา หมายถง ความถงพรอมดวยการเสยสละสงทเปนอกศลทาง กาย วาจาและใจพงยนดในการเสยสละดวย กาย วาจาและใจทเปนกศล

๔. ปญญาสมปทา หมายถง ความถงพรอมดวยปญญาทเกดจากการภาวนา ในสตปฏฐานอนเกดจากการก าหนดร กาย เวทนา จตและธรรม จนรแจงใน กาย เวทนา จตและธรรมโดยความไมเทยงเปนทกขและไมสามารถจะบงคบบญชาไดปญญาในทนหมายถงปญญา ๓ ระดบตงแต สตมยปญญา จนตมยปญญาและภาวนามยปญญา

เมอพจารณาโดยความเกยวเนองขององคธรรมในหมวดน จะเหนวามความเกยวโยงกนทกขอจะขาดขอใดขอหนงไมไดเลย ผทมความถงพรอมดวยสทธาแลวยอมรกษาศล เมอรกษาศลยอมตองยนดในศล เมอยนดในศลแลวยอมเกดสมาธและปญญา เมอพจารณาความส าคญแลวปญญาส าคญทสด เพราะปญญาท าใหเกด สทธา ศล จาคะ ไดไมยาก

ในเรองนม อทาหรณในปตตกรรมวรรคท ๒ ปตตกรรมสตร ดงตอไปน ครงนนทานอนาถบณฑกคฤหบดไดเขาไปเฝาพระผมพระภาค ถงทประทบถวายบงคมแลวนง ณ ทควรสวนขางหนงแลว

๑๘ พระเทพดลก (ระแบบ ต าโณ), อธบายหลกธรรมตามหมวดจากนวโกวาท, (กรงเทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๓๔), หนา ๑๗๐.

๑๙

พระผมพระภาคไดตรสกะคฤหบดถงธรรมนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ หาไดยากในโลก ธรรม ๔ ประการ คอ

ขอโภคะจงเกดขนแกเราโดยทางธรรม นเปนธรรมประการท ๑ อนนาปรารถนานาใครนาพอใจหาไดยากในโลกเราไดโภคะทงหลายโดยทางธรรมแลว

ขอยศจงไดเฟองฟแกเราพรอมดวยญาตและมตรสหาย นเปนธรรมประการท ๒ อนนาปรารถนา นาใครนาพอใจ หาไดยากในโลกเราไดโภคะทงหลายโดยทางธรรมแลว ไดยศพรอมดวยญาตและมตรสหายแลว

ขอเราจงเปนอยนานจงรกษาอายใหยงยน นเปนธรรมประการท ๓ อนนาปรารถนานาใครนาพอใจหาไดยากในโลกเราไดโภคะทงหลายโดยทางธรรมแลว ไดยศพรอมดวยญาตและมตรสหายแลว เปนอยนานรกษาอายของเราใหยงยน

เมอตายแลวขอเราจงเขาถงสสคตโลกสวรรค นเปนธรรมประการท ๔ อนนาปรารถนานาใครนาพอใจหาไดยากในโลก๑๙

๒.๓.๓ สทธาทปรากฏในหมวด พละ ๕ คอก าลง ๕ ประการ

๑. สทธาพละ ชอวาสทธาพละ เพราะไมหวนไหวเพราะความไมมศรทธา ชอวาสทธาพละ เพราะอปถมภแหงสหชาตธรรมชอวาสทธาพละ เพราะมสภาวะครอบง ากเลสทงหลายชอวาสทธาพละ เพราะมสภาวะเปนความหมดจดในเบองตนแหงปฏเวธ ชอวาสทธาพละ เพราะมสภาวะตงมนแหงจต ชอวาสทธาพละ เพราะมสภาวะความผองแผวแหงจต ชอวาสทธาพละ เพราะมสภาวะเปนเครองบรรลธรรมวเศษชอวาสทธาพละ เพราะมสภาวะรแจงธรรมทยง ชอวาสทธาพละ เพราะมสภาวะตรสรสจจะ ชอวาสทธาพละ เพราะมสภาวะใหการกบคคล (บคคลผกระท า) ตงอยเฉพาะในนโรธ นเปนสทธาพละ

๒. วรยพละ ชอวาวรยพละ เพราะไมหวนไหวเพราะความเกยจคราน ชอวา วรยพละเพราะมมสภาวะอปถมภสหชาตธรรม ชอวาวรยพละ เพราะมสภาวะครอบง ากเลส ชอวา วรยพละเพราะมสภาวะเปนความหมดจดในเบองตนแหงปฏเวธชอวาวรยพละ เพราะมสภาวะตงมนแหงจต ชอวา วรยพละ เพราะมสภาวะเปนความผองแผวแหงจต ชอวาวรยพละ เพราะมสภาวะเปนเครองบรรลธรรมวเศษชอวาวรยพละ เพราะสภาวะรแจงธรรมทยง ชอวาวรยพละ เพราะมสภาวะตรสร สจจะชอวาวรยพละ เพราะมสภาวะใหการกบคคลตงอยเฉพาะในนโรธ นเปนวรยพละ

๑๙ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑๐๕/๑๐๐.

๒๐

๓. สตพละ ชอวาสตพละ เพราะไมหวนไหวเพราะความประมาท ชอวาสตพละ เพราะมสภาวะอปถมภสหชาตธรรม ฯลฯ ชอวาสตพละ เพราะมสภาวะใหการกบคคลตงอยเฉพาะในนโรธนเปน สตพละ

๔. สมาธพละ ชอวาสมาธพละ เพราะความไมหวนไหวเพราะอทธจจะ ชอวาสมาธพละเพราะมสภาวะอปถมภสหชาตธรรม ฯลฯ ชอวาสมาธพละ เพราะมสภาวะใหการกบคคลตงอยเฉพาะในนโรธ นเปนสมาธพละ

๕. ปญญาพละ ชอวาปญญาพละ เพราะไมหวนไหวเพราะอวชชา ชอวาปญญาพละเพราะมสภาวะอปถมภสหชาตธรรม ฯลฯ ชอวาปญญาพละ เพราะมสภาวะทใหการกบคคลตงอยเฉพาะในนโรธ นเปนปญญาพละ

พละทง ๕ นทเปนหลกธรรมทผเจรญวปสสนาพงรหมายความวา สทธา ตองปรบใหสมดลกบปญญาวรยะตองปรบใหสมดลกบสมาธ สวนสตพงเจรญใหมากเพราะชวยในการเจรญธรรมทง ๔ ประการดงกลาวส าหรบพลธรรมนจะพบวามาคกบอนทรย ๕ (สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรยและปญญนทรย) ซงมความเหมอนและความแตกตางกนดงนแตกตางโดย รปศพท (พยญชนะ) พละและอนทรยแตกตางโดยอรรถ (ความหมาย) พละ หมายถงก าลงและอนทรยหมายถงความใหญ สวนทเหมอนนนคอ ๕ เหมอนกนคอมจ านวนเทากนในแตคนละรปละความหมาย ในงานวจยนเนนสทธาพละเปนหลก เพราะเปนตนเหตในการตงมนและท าจรงแตจะขาดประการสดทายมไดเพราะเปนตวควบคมความเชอหรอสทธาดงกลาวไมใหเชออยางงมงาย๒๐

๒.๓.๔ สทธาทปรากฏในหมวด อนทรย ๕

คอธรรมทท าหนาทเปนใหญในอารมณมดงน ๑. สทธนทรย คอ ความสทธาเปนใหญสทธนทรย ทเกดขนในสมยนน เปนไฉนความ

เชอ กรยาทเชอ ความปลงใจเชอ ความเลอมใสยง ศรทธา สทธนทรย สทธาพละ ในสมยนน นชอวาสทธนทรยเกดขนในสมยนน

๒. วรยนทรย คอ ความเพยรเปนใหญวรยนทรย เกดขนในสมยนน เปนไฉนการปรารภความเพยรทางใจ ความขะมกเขมน ความบากบน ความขวนขวาย ความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขง ความหมน ความมงมนอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ ความเอาใจ ใสธระ วรยะ วรยนทรย วรยะพละ สมมาวายามะ ในสมยนน นชอวาวรยนทรย ทเกดขนในสมยนน

๒๐ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕๑๓-๕๑๔/๔๔.

๒๑

๓. สตนทรย คอ สตทระลกรอยในอารมณปจจบนเปนใหญ สตนทรย ทเกดขนในสมยนน เปนไฉนสต ความตามระลก ความหวนระลก สต กรยาทระลก ความทรงจ า ความ ไมเลอนลอย ความไมหลงลม สต สตนทรย สตพละ สมมาสต ในสมยนน นชอวา สตนทรยทเกดขนในสมยนน

๔. สมาธนทรย คอ การท าจตใหเปนสมาธตงมนอยจดจออยในอารมณกรรมฐานสมาธนทรย ทเกดขนในสมยนน เปนไฉน ความตงอยแหงจต ความด ารงอย ความตงมน ความไมซดสาย ความไมฟงซาน ความทจตทไมซดสาย สมถะ สมาธนทรย สมาธพละ สมมาสมาธ ในสมยนน นชอวาสมาธนทรยเกดขนในสมยนน

๕. ปญญนทรย คอ ปญญาท าหนาทเปนใหญดวยการรแจงปญญนทรย ทเกดขนในสมยนน เปนไฉนปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความมวจยธรรม ความก าหนดหมาย ความเขาไปก าหนด ความเขาไปก าหนดเฉพาะ ภาวะทร ภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรอยางแจมแจง ความคนคด ความใครครวญ ปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองท าลายกเลส ปญญาเครองน าทาง ความเหนแจง ความรด ปญญาเหมอนปฏก ปญญาปญญนทรย ปญญาพละ ปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลงงมงาย ความเลอกเฟนธรรม สมมาทฏฐ ในสมยนน นชอวา ปญญนทรยทเกดขนในสมยนน๒๑ ในงานวจยนเนนสทธนทรยคอความเชอเปนใหญกจรง แตจะขาด ปญญนทรยไมไดเชนกน เพราะ ปญญนทรยจะปองกนความสทธา ทไมประกอบดวยปญญานนเอง

๒.๓.๕ สทธาทปรากฏในหมวด เวสารชชกรณธรรม

คอ ธรรมเครองท าความแกลวกลาส าหรบภกษผเปนเสขะ มดงน คอ ๑. เปนผมศรทธา ผไมมศรทธามความครนครามใด แตผมศรทธาหาไดมความครนครามนนไม ฉะนนธรรมนจงชอวาเครองท าความแกลวกลาส าหรบภกษผเปนเสขะ ๒. เปนผมศล ผทศลมความครนครามใด แตผมศลหามความครนครามนนไม ฉะนนธรรมนจงชอวาเครองท าความแกลวกลาส าหรบภกษผเปนเสขะ ความครนคราม ในทนหมายถงโทมนส (ความทกขใจ) ๓. เปนพหสต ผมสตะนอยมความครนครามใด แตผเปนพหสตหามความครนครามนนไม ฉะนนธรรมขอนจงชอวาเครองท าความแกลวกลาส าหรบภกษผเปนเสขะ ๔. เปนผปรารภความเพยร ผเกยจครานมความครนครามใด แตผปรารภความเพยรหามความครนครามนนไม ฉะนน ธรรมขอนจงชอวาเครองท าความแกลวกลาส าหรบภกษผเปนเสขะ

๒๑ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๓๓/๗๕-๗๙.

๒๒

๕. เปนผมปญญา ผมปญญาทรามมความครนครามใด แตผมปญญาหามความครนครามนนไม ฉะนนธรรมขอนจงชอวาเครองท าความแกลวกลาส าหรบภกษผเปนเสขะ ภกษทงหลาย ธรรมเครองท าความแกลวกลาส าหรบภกษผเปนเสขะ ๕ ประการน๒๒

๒.๓.๖ สทธาทปรากฏในหมวด อรยทรพย

คอคณความดทม ในสนดานอยางประเสรฐ๒๓ มดงนคอ ๑. สทธา สทธาธนะเปนอยางไร คอ อรยสาวกในธรรมวนยนเปนผมศรทธา คอ

เชอปญญาเครองตรสรของตถาคตวา แมเพราะเหตน พระผมพระภาคพระองคนน เปนพระอรหนต ตรสรไดดวยพระองคเองโดยชอบ ฯลฯ เปนพระพทธเจาเปนพระผมพระภาค นเรยกวาสทธาธนะ

๒. ศล สลธนะเปนอยางไร คอ อรยสาวกในธรรมวนยนเปนผเวนขาดจากการฆาสตว ฯลฯ เปนผเวนขาดจากการเสพของมนเมาคอสราและเมรย อนเปนเหตแหงความประมาท ธรรมนเรยกวาสลธนะ

๓. หรธนะ เปนอยางไรคอ อรยสาวกในธรรมวนยนเปนผมหร คอ ละอายตอกายทจรต วจทจรตมโนทจรต ละอายตอการประกอบตอบาปอกศลธรรมทงหลาย นเรยกวา หรธนะ

๔. โอตตปปะ คอ ความเกรงกลวตอบาปทรพยคอ โอตตปปะเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยนเปนผทมความสะดงกลว คอ สะดงกลวตอกายทจรต วจทจรต มโนทจรต สะดงกลวตอการถกตองอกศลธรรมอนลามก นเรยกวา ทรพยคอ โอตตปปะ ฯ

๕. พาหสจจะ คอ ความเปนผศกษาเลาเรยนมากสตธนะ เปนอยางไรคอ อรยสาวกในธรรมวนยนเปนพหสต ทรงสตะ สงสมสตะ เปนผไดฟงมากซงธรรมทงหลายทมความงามในเบองตน มความงามในทามกลาง และมความงามในทสดประกาศพรหมจรรย พรอมทงอรรถและพยญชนะ บรสทธบรบรณ ครบถวนทรงจ าไวได คลองปาก ขนใจ แทงตลอดดดวยทฏฐ ธรรมนเรยกวา สตธนะ

๖. จาคะ คอ ความเสยสละเผอแผ จาคธนะ เปนอยางไรคอ อรยสาวกในธรรมวนยนเปนผมใจปราศจากความตระหนอนเปนมลทนทมจาคะอนสละแลว มฝามอชม ยนดในการสละ ควรแกการขอ ยนดในการแจกทานอยครองเรอน นเรยกวา จาคธนะ

๗. ปญญา คอ ความรในเหตผลของธรรมชาตปญญาธนะ เปนอยางไรคอ อรยสาวกในธรรมวนยนเปนผมปญญาคอ ประกอบดวยปญญา ฯลฯ ใหถงความสนทกขโดยชอบนธรรมเรยกวา ปญญาธนะ๒๔

๒๒ ดรายละเอยดใน อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๑๗๕/๑๐๑. ๒๓ ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๒๖/๒๖๔, อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๖/๕. ๒๔ อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๖/๙-๑๒.

๒๓

ธรรมเหลานเปนคณธรรมอนประเสรฐอยภายในใจทประเสรฐกวาทรพยภายนอก เพราะไมมผใดแยงชงเอาไปไดทานเรยกอกชอวาพหการธรรมหรอธรรมมอปการมาก เพราะเปนบอเกดของธรรมอกจานวนมากผมธรรม ๗ ประการน อปมาเหมอนผมทรพยมากมายมหาศาล

๒.๓.๗ สทธาทปรากฏในหมวดอนทรย

ธรรมทเปนใหญในการท ากจของตนม ๒๒ ประการ ประกอบดวยสทธาปรากฏอยดงน จกขนทรย โสตนทรย ฆานนทรย ชวหนทรย กายนทรย มนนทรย อตถนทรย ปรสนทรย ชวตนทรย สขนทรย ทกขนทรย โสมนสสนทรย โทมนสสนทรย อเปกขนทรย สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย อนญญตญญสสามตนทรย อญญนทรย อญญาตาวนทรย.

ในคมภรวสทธมรรค ไดอธบายในอนทรยเหลานไวดงน “อตถโต ลกขณาทห กมโต จ วชานยาเภทาเภทา ตถา กจจาภมโต จ วนจฉย”๒๕ โดยอรรถ โดยลกษณะ โดยล าดบ โดยความตางกนและไมตางกน โดยกจและโดยภม มดงน

๑. วาโดยอรรถ ทานกลาวไวกอนแลวโดยนยมวาทชอวา จกข ยอมเหนแตในอนทรย (ทเปนโลกตระ) ๓ หลงโลกตตรอนทรยขอแรก ปรากฏหลกฐานในคมภรวสทธมรรค พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา อนญญตญญสสามตนทรย เพราะความเกดขนและเพราะความทเกดพรอมแหง อรรถของอนทรยแกพระอรยะผถงแลวในสวนเบองตนอยางนวา“เราจกรอมตบทหรอสจจธรรม ๔ ทยงไมรโลกตตรอนทรยท ๒ เรยกวา อญญนทรย เพราะความรทวและเพราะความทเกดพรอมแหงอรรถของอนทรยโลกตรอนทรยท ๓ เรยกวา อญญาตาวนทรย เพราะความเกดขนและเพราะความเกดพรอมแหงอรรถของอนทรยแกเฉพาะพระขณาสพผรแจงผมกจแหงญาณในสจจะ ๔ ส าเรจแลว

อนทรยมอรรถวา เปนเครองหมาย แหงความเปนใหญ (จอม) อรรถแหงอนทรยม อรรถวาอนผเปนใหญแสดงแลว อรรถแหงอนทรยมอรรถวา ผเปนใหญเหนแลว อรรถแหงอนทรยมอรรถวา อนผเปนใหญประกาศแลว อรรถแหงอนทรยม อรรถวาบคคลผทเปนใหญเสพแลว อรรถแหงอนทรยแมทงหมดนนยอมสมควรตามความเหมาะสมในทนความจรงอยพระผมพระภาคผเปนพระสมมา สมพทธเจาชอวา เปนจอม (เปนใหญ) เพราะความเปนผยงใหญทสดกรรมทเปนกศลและอกศล ชอวาเปนใหญเพราะในกรรมทงหลายไมมกรรมอะไรทมความเปนใหญกวาดวย

เหตนนนนแหละ ในอธการนอนทรยทงหลายทเกดพรอมดวยกรรมยอมแสดง ซงกรรมทเปนกศลและอกศลกอนและอนทรยเหลานน พระสมมาสมพทธะทรงสอนเพราะเหตนนชอวาอนทรยดวยอรรถวาเปน เครองหมายแหงความเปนใหญและดวยอรรถวาเปนสงทพระผมพระภาคเจาผเปนใหญแสดงแลว อนงอนทรยทงหมดนนแหละ พระผมพระภาคเจาทรงประกาศไวและตรสร

๒๕ วสทธ. (ไทย) ๓/๗๒.

๒๔

ยงตามความจรงเพราะเหตนนชอวา อนทรยเพราะวาผเปนใหญแสดงแลวและเพราะวาผเปนใหญเหนแลวอนทรยบางอยาง พระผมพระภาคเจาเสพแลวดวยการเสพแหงอารมณและบางอยาง ทรงเสพแลวดวยการเสพแหงการเจรญเพราะฉะนนชอวา อนทรยดวยอรรถวาบคคลผเปนจอมเสพแลว

อกอยางหนงอนทรยเหลานชอวาอนทรยดวยอรรถวาเปนอสระ กลาวคอความเปนอธบดบางดวยวาความเปนอธบดแหงจกข เปนตนส าเรจแลวในทความเปนไปแหง จกขวญญาณเปนตนเพราะเมออนทรยนนแกกลา จกขวญญาณนนแกกลาและเมออนทรยนนออนจกขวญญาณนนกออน นวนจฉยโดยอรรถในอนทรย

๒. วาโดยลกษณะ แมดวยลกษณะ (สภาวะ) ดวยรส (กจคอหนาท) ดวยปจจ- ปฏฐาน ผลทปรากฏและดวยปทฏฐาน (เหตใกลใหเกดขน)ลกษณะเปนตนเหลานนแหงธรรมมจกขเปนตน เหลานนขาพเจากลาวไวในหนหลง (อรรถกถาอฏฐสาลน) ทงหมดแลวอนทรย ๔ (คอตงแตขอ ๑๙ ถง ๒๒) ม ปญญนทรย เปนตน โดยอรรถไดแก อโมหะนนเองและอนทรยทเหลอในพระบาลนนมาแลวโดยยอ

๔. วาโดยล าดบ เปนล าดบของเทศนานนเองในล าดบนน การไดเฉพาะซงอรยภมยอมมดวยการก าหนดรธรรมอนเปนภายในเพราะเหตนนพระองคจงทรงแสดงจกขนทรยเปนตน ซงนบเนองดวยอตภาพกอนอตภาพนนดวยอาศยธรรมใด ยอมถงการนบวาเปนหญงหรอเปนชาย เพอทรงชแจงแสดงวาธรรมนนคออตภาพน ถดจากนนจงทรงแสดงอตถนทรยและปรสนทรย เพอใหทราบวาอตภาพแมทง ๒ นนมความเปนไปเนองดวยชวตนทรย ถดจากนนจงทรงแสดงชวตนทรยตราบใดทชวตนทรยนนยงเปนไปอยตราบนน ความไมหยดยงแหงอารมณทเสวยแลว (เวทนา) เหลานนมอยเพอใหทราบวาสขและทกขทงหมดนนอยางใดอยางหนงทเสวยแลว ถดจากนนจงทรงแสดงสขนทรย เปนตน

อกอยางหนงเพอทจะทรงแสดงขอปฏบตวาธรรมเหลานพงเจรญเพอความดบสขนทรยเปนตน ถดจากนนจงทรงแสดงค าวาสทธาเปนตน เพอทรงแสดงความไมเปนโมฆะแหงขอปฏบตวาดวยขอปฏบตนเอกธรรมยอมจะปรากฏในตนกอน ถดจากนนจงทรงแสดง อนญญตญญสสาม- ตนทรยพระองคทรงแสดง อญญนทรยไวตอจาก อนญญตญญสสามตนทรยนน เพราะความทอญญนทรยนนเปนผลของอนญญตญญสสามตนทรยนนนนเองและเปนอนทรยทพงเจรญในล าดบตอจาก อนญญตญญสสามตนทรยนน เบองหนาแตนเพอใหรวาการบรรลอนทรยนไดดวยภาวนา (การเจรญ) เมอบรรลอนทรยนแลวอนทรยอะไร ๆ ทพงกระท าใหยงขนไปอกยอมไมม จงตรสอญญาตาวนทรย อนเปนความโลงใจอยางยงไวในขอสดทายนเปนล าดบในอนทรยเหลาน

๕. วาโดยความตางกนและไมตางกน ในอนทรย ๒๒ นความตางกนยอมมแกชวตนทรยอยางเดยวเหตเพราะชวตนทรยนนม ๒ อยางคอ รปชวตนทรยและอรปชวตนทรย อนทรย

๒๕

ทเหลอไมตางกนพงทราบวนจฉยโดยความตางกนและไมตางกนในอนทรยเหลานอยางน วาโดยกจ โดยกจนนหากถามวากจของอนทรยทงหลายเปนอยางไร ตอบวาพงทราบ กจของจกขนทรยกอน เพราะพระบาลวา “จกขวายตน จกขวญญาณธาตยา ต สมปยตตกานญจ ธมม อนทรยปจจเยน ปจจโย” (ในอภธรรมปฏฐานเลม ๔๐ ขอ ๑๗ หนา ๑๐ ใชค าวา จกขนทรย) (จกขวายตนะเปนปจจยแก จกขวญญาณธาตและแกธรรมทสมปยตดวยจกขวญญาณธาตนนดวยอ านาจอนทรยปจจย)๒๖ จกขนทรยนนพงใหส าเรจ โดยความเปนอนทรยปจจยแกธรรม มจกขวญญาณ เปนตน ดวยความเปนอนทรยกลาและออน เปนตนของตนเปนการคลอยตามอาการกลาวคอ เปนสภาพทแกกลาและออนเปนตนน เปนกจ (ของจกขนทรยนน)

กจของ โสตฆานชวหาและกายนทรยกอยางนนแตการใหสหชาตธรรมทงหลายทเปนไปในอ านาจของตน เปนกจของมนนทรย การตามรกษาสหชาตธรรม เปนกจของชวตนทรย การทรงไวซงอาการแหงนมต (เครองหมาย) กรยาอาการและทาทางของหญงและชาย เปนกจของอตถนทรยและ ปรสนทรย การครอบง าสหชาตธรรมแลวใหถงล าดบตามอาการอนหยาบ (โอฬาร) ตามไมใชค าวา จกขวายตน นอกนนเหมอนกนภาวะของตน เปนกจของสขทกขโสมนสโทมนสสนทรย การใหถงอาการมชฌตตา (อเบกขา) อนสงบและประณต เปนกจของอเปกขนทรย ๒๒ การครอบง าธรรมทเปนปฏปกษตอสทธา เปนตน และการทใหสมปยตธรรมถงความเปนภาวะ มอาการผองใสเปนตน เปนกจของสทธนทรย เปนตน

การละสงโยชน ๓ (มทฏฐสงโยชนเปนตน) และการท าใหสมปยตธรรมมงหนาตอการละสงโยชน ๓ นน เปนกจของอนญญตญญสสามตนทรย การละทท าใหเบาบาง (ตนกรปหาน) ซงกามราคะพยาบาท เปนตน และการใหสมปยตตธรรมใหเปนไปตามอ านาจของตน เปนกจของอญญนทรย การละความขวนขวายในกจทงหมดและความเปนปจจยใหสมปยตตธรรมมงไปสอมตะ เปนกจของอญญาตาวนทรย๒๗

๒.๓.๘ สทธาทปรากฏอยในหมวด โพธปกขยธรรม

คอธรรมอนเปนฝกฝายแหงความตรสรม ๓๗ ประการ พบวาสทธามปรากฏอยใน ๒ หมวดคอ อนทรย ๕ และพละ ๕๒๘ ดงมรายละเอยดดงน

๑. อนทรย ๕ คอธรรมทท าหนาทเปนใหญในอารมณ ประกอบดวย ๑) สทธนทรยคอความสทธาเปนใหญ

๒๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๗๑/๒๐๔ ๒๗ อภ.ธา. (ไทย) ๓๖/๑๒๑/๒๐๒. ๒๘ ข.ข. (ไทย) ๒๕/๒๗๗/๓๐๓.

๒๖

๒) วรยนทรย คอความเพยรเปนใหญ ๓) สตนทรย คอสตทระลกรอยในอารมณปจจบนเปนใหญ ๔) สมาธนทรย คอการท าจตใหเปนสมาธตงมนจดจออย ในอารมณ

กรรมฐาน ๕) ปญญนทรย คอปญญาท าหนาทเปนใหญดวยการรแจง๒๙

๒. พละ ๕ คอธรรมอนเปนก าลงทเกอหนนแกอรยมรรคประกอบดวย ๑) สทธาพละ คอความเชอเลอมใสสทธา เปนก าลงใหอดทนและเอาชนะ

ธรรมอนเปนขาศกเชนตนหา ๒) วรยะพละ คอความเพยรพยายามเปนก าลงใหตอสกบความขเกยจ ๓) สตพละ คอความระลกไดในอารมณสตปฏฐาน อนจะเปนก าลงให

ตานทานความประมาทพลงเผลอ ๔) สมาธพละ คอความตงมนจดจออยในอารมณกรรมฐาน ท าใหเกดก าลง

ตอสเอาชนะความฟงซาน ๕) ปญญาพละ คอเปนก าลงปญญาทเขมแขงซง ท าใหเอาชนะโมหะคอ

ความโงความหลง๓๐

สทธา ทปรากฏพบในหมวดธรรมตาง ๆ นน จะเหนวาสทธา เปนบอเกดแหงคณงามความดทงหลายเปนเกราะปองกนภยในอนาคต เปนก าลง เปนความยงใหญ เปนความกลาเปนทรพยภายใน เปนใหญในธรรมทเปนฝายตรสรลวนมสทธา ประกอบและจะมาพรอมกบปญญาเสมอเพราะเมอมสทธา อยางเดยวกไมเกดปญญาพจารณาเหตผลแตถามปญญาอยางเดยวกไมสนใจปฏบตดวยเหตนเองสทธา จงมาคกบปญญาเพราะเกอหนนกนใหประสบผลส าเรจทางพระพทธศาสนาคอมรรคผลนพพานดวยเหตดงกลาวลวนทราบแลววาสทธา น ามาซงคณงามความดแตอยาเชอโดยเดดขาด ถายงไมไดลงมอปฏบตและเกดปญญาญาณทแทจรง

กลาวโดยสรปวา ศพทวาสทธาทปรากฏในคมภรพทธศาสนา ทมปรากฏทงทเปนโลกยะ โลกตตระทงทเกยวของกบปญญาและเหตผล มดงตอไปน

ก. สทธาทเปนโลกยสทธา ๑. สทธาจรต หมายถงพนนสยหนกไปในทางสทธา เชองาย ๒.อมลกาสทธา หมายถงสทธาทไมตองพจารณาเหตผล ๓. สทธาญาณวปปยต หมายถงสทธา ทไมประกอบดวยญาณคอปญญา

๒๙ ดรายละเอยดใน ส.ม. (ไทย) ๑๙/๘๔๓–๙๐๐, ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๒๓–๔๖๓/๓๐๐–๓๔๔. ๓๐ ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๐/๒๕๒, อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๑๓/๑๑.

๒๗

ข. สทธาทเปนโลกตตรสทธา ๑. สทธาจรยา หมายถงประพฤตดวยสทธา ๒. สทธาวมตต หมายถงความหลดพนจากทกขเพราะอาศยสทธา เปนเครองน า ๓. สทธนทรย หมายถงความเปนใหญคอสทธา เปนองคธรรมทเปนขอใหญและม

ความส าคญมากขอหนงในองคธรรม ๕ ขอคอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา เปนองคธรรมทตองใชใหไดดลยภาพระหวางกนและกนการทจะเอยงมากไปในขอใดขอหนงไมควร

๔. สทธาสมปทา หมายถงถงพรอมหรอประกอบดวยสทธา คอเชอสงทควรเชอเชนเชอวาท าดไดดท าชวไดชว เปนตน

๕. สทธาในโสภณสาธารณเจตสก หมายถงสทธา ทเปนเจตสกททวไปในกจทมความสวยงามไมมโทษสทธาดงกลาว เปนกศลธรรมทเกดขนพรอมกบจต

๖. สทธาไทย หมายถงสงของทมคนถวายใหดวยความเลอมใส (สทธาเทยยาวนปาตกะ เขาถวายโภชนะใด ๆ จะเลวหรอด กฉนดวยตนเอง จะไมยงศรทธาไทยใหตกไป)๓๑

๗. ทสสนมลกสทธา หมายถงสทธา ทมการเหนเปนมลฐาน ๘. อาการวตสทธา หมายถงสทธาทเหตผล ๙. สทธาญาณสมปยต หมายถงสทธา ทประกอบดวยญาณคอปญญา ๑๐. โอกปปนสทธา หมายถงสทธาไมก าเรบกลบกลายเปนอยางอนเปนสทธาทมน๑๑. อเวจจปปสาท หมายถงความเลอมใสอนหยงลงมนดวยปญญา๓๒ ๑๒. สทธายตโต หมายถงประกอบดวยสทธา ๓๓ ๑๓. สทธมลกา หมายถงมสทธา เปนรากหรอมสทธา เปนพนฐาน ๑๔. สทโธ หมายถงบคคลทมสทธามความเชอ ๑๕. สทธานสาร หมายถงบคคลทไปตามสทธา คอมความเชอ ๑๖. สทธานสารบคคล หมายถงบคคลทมสทธา มความเชอ ๑๗. สทธาล หมายถงหนกแนนดวยความเชอเชอถอ ๑๘. สทธาธกะ หมายถงบคคลทมสทธา ๑๙. สทธาธมต หมายถงผทพนทกขเพราะอาศยสทธาน า

๓๑ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๒๓๕/๒๙๒. ๓๒ พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต), พทธธรรมฉบบปรบปรงและขยายความ, (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๒๙), หนา ๔๐๕. ๓๓ พระเจาวรวงศเธอ กรมหลวงชนวรสรวฒน สมเดจพระสงฆราชเจา, พระคมภรอภธานปปทปกา

หรอพจนานกรม ภาษาบาลแปลเปนไทย, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ๒๐๖.

๒๘

๒๐. สทธาธมตต หมายถงบคคลทพนทกขเพราะอาศยสทธาน า ๒๑. สทธาวมตบคคล หมายถงบคคลทปฏบตพนทกขดวยอาศยความสทธา เปน

เครองน าทาง ๒๒. อสสทธะ๓๔ หมายถงไมตองเชอไมตองมสทธา หรอไมตองอาศยสทธา เพราะได

รเหนแจงประจกษชดเจนดวยตนเองแลวรเองเหนเองโดยไมตองผานผอน จดเปนลกษณะทางปญญาอยางหนงของผเขาถงซงสจธรรม

๒.๔ ลกษณะของสทธา

ในสทธาลกขณปญหาท ๑๐ แหงมลนทปญหาปฐมวรรคหนา ๗๑–๗๓ กลาวไววา พระเจากรงมลนทไดตรสถามวา สทธามลกษณะกประการ พระนาคเสนไดถวายวสชนาไววา สทธามลกษณะ ๒ ประการคอ ๑. สมปสาทลกขณสทธา ๒. สมปกขนทลกขณสทธา ดงมอธบายไววา

๒.๔.๑ สมปสาทลกขณสทธา

ในคมภรอรรถกถาธรรมสงคณ อภธรรมปฎก๓๕ และมลนทปญหา๓๖ ไดกลาวลกษณะ ของศรทธาในการเจรญสมถภาวนาวา ทมลกษณะท าจตใหเลอมใส ใหผองใส ศรทธาลกษณะเชน เมอเกดขนแลวยอมก าจดนวรณ ยอมขบไลนวรณใหออกไปจากจต จตใจทปราศจากนวรณยอมม ความผองใส ไมมความขนมวดวยกเลส เมอจะใหทานกดหรอรกษาศลกด ฟงธรรมกด เจรญภาวนากด จต ยอมมความผองใสนนเอง

ศรทธาในลกษณะนเปรยบเหมอนแกวมณทท าใหน าใส ดงพระนาคเสนได เปรยบเทยบใหพระยามลนทฟงวา มหาราชะ พระเจาจกรพรรดจะเสดจพระราชด าเนนทางไกล พรอมดวยจตรงคเสนาตองขามแมน านอยไป น าในแมน านอยนนยอมขนไปดวยชาง มา รถ พลเดนเทา เมอพระเจาจกรพรรดเสดจ ขามไปแลว ไดตรสสงพวกอ ามาตยวา “จงน าน าดมมาเราจะดมน า” แกวมณส าหรบท าน าใหใส ของพระเจาจกรพรรดนนมอย เหลาพวกอ ามาตยรบพระราชโองการ แลวกน าแกวมณนนไปกดลงในน า พอวางแกวมณนนลงไปในน า สาหราย จอก แหนทงหลายก หายไป โคลนตมกจมลงไป น ากใสไมขนมว พวกอ ามาตยกตกน านนไปถวายพระเจาจกรพรรด กราบทลวา “เชญเสวยเถด พระเจาขา”น าทไมขนมวฉนใด กควรเหนจตฉนนน พวกอ ามาตยฉนใด กควรเหนพระโยคาวจร ฉนนน สาหราย จอก แหน โคลนตมนน ฉนใด กควรเหนกเลส ฉนนน แกวมณอนท าน าใหใส ฉนใด กควรเหน

๓๔ พระธรรมปฎก, (ประยทธ ปยตโต), พทธธรรมฉบบปรบปรงและขยายความ, (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๒๙), หนา ๒๔๔. ๓๕ อภ.สง.อ. (ไทย) ๑/๑/๓๒๖-๓๒๘. ๓๖ กรมศลปากร, มลนทปญหา, พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร: อมรการพมพ, ๒๕๑๖), หนา ๑๑๔

๒๙

ศรทธา ฉนนน ฉะนน พอวางแกวมณอนท าน าใหใสลงไปในน า สาหรายจอกแหนกหายไป โคลนตมกจมลงไป น ากใสไมขนมว ฉนใด เมอศรทธาเกดขนกจะขมนวรณไว ท าใหจตผองใส ไมขนมวจาก ความพอใจใน รปสวย เสยงเพราะกลนหอม รสอรอย สมผสระหวางเพศ การไมชอบใจ ฟงซาน งวงและสงสย ฉนนน อยางนแหละทเรยกวา ศรทธามความผองใส เปนลกษณะ

สทธาเจตสกความเชอและเลอมใสในสงทควรเชอ ไดแกความเลอมใสในพระพทธ พระธรรมและพระสงฆเชอเหตผล ในเรองกรรมและผลของกรรมตามความเปนจรงมอรรถ ๔ ประการ (ลกขณาทจตกะ) คอ

๑) สทธหนลกขณา มความเชอในสงทควรเชอ เปนลกษณะ ๒) ปสาทนรสา มการยงสมปยตธรรมใหผองใส เปนหนาท ๓) อกาฬสสยปจจปฏานา มความไมขนมว เปนผลปรากฏ ๔) สทเธยยวตถปทฏานา มวตถอนเปนทตงแหงความเชอเหตใกล๓๗

๒.๔.๒ สมปกขนทลกขณสทธา

ในคมภรมลนทปญหาไดอธบายวา พระโยคาวจรมจตผอนใหเบาจากกเลสคอราคะเปนตนไดธรรมวเศษคอ พระโสดาปตตมรรคผลและสกทาคามมรรคผล อนาคามมรรคผลและอรหตตมรรคผล ไดวมตตธรรมฉะน มจตแลนไปในโสดาปตตผล สกทาคามผล อนาคามผลและไดมรรคแลวจตแลนไปเพอจะกระท าใหไดผลและไดผลแลวยงมไดมรรคผลอนใดกกระท า ซงความเพยรเพอจะใหไดมรรคและผลนนชอวา สมปกขนธลกขณสทธา ๔

ในเรองนมอปมาวา เปรยบเหมอนมหาเมฆอนใหญบนดาลใหหาฝนตกลงมาไหลลงสแมน าแหงหนงจนเปยมฝงทงสองฝาก ขณะนนมหาชนเปนอนมากมาเหนแมน านน กชะงกอยมอาจจะขามไปไดยงมบรษผหนงนนรบมได ปรากฏนามและโคตรโจงกระเบนขดเขมรโดดโลดโผนลงกขามไปไดกขามตามกนไปถงฝงไดสนเพราะดเยยงกนขามตามกนฉนใด อปไมยดงพระโยคาวจรทเหนเพอนกนมจตพนจากราคะไปไดกมน าใจแลนไป ในทจะไดพระโสดาปตตผล สกทาคามผล อนาคามผลอรหตตผล แมยงมไดกระท าความเพยรไปเพอจะใหรซงธรรมอนยงไมร เพยรไปเพอจะท าใหแจงซงธรรมอนยงไมแจงเปรยบเหมอนบรษทขามน าตามกนและสมปกขนทลกขณสทธาน มลกขณะดงกลาวมาน ดงมพระพทธพจนวา

“สทธาย ตรต โอฆ อปปมาเทน อณณว วรเยน ทกขมจเจต ปญาย ปรสชฌตต” พระโยคาวจรจะขามโอฆะทง ๔ ไปพนดวย สมปกขนทลกขณสทธา จะขามไปใหพนมหาสมทรสงสารไดดวย ไมประมาทลมตนทจะขามไปใหพนจากกองทกขนดวย วรยะความเพยร จะบรสทธสนกเลส

๓๗ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม, หนา ๒๐.

๓๐

ตณหาดวย เฉทลกขณปญญา อนดดกเลสและมใหบาปธรรมอนของขดเหลอเศษอยในสนดานของตนนนได๓๘

สรป ลกขณาทจตกะของสทธาเจตสกในทนคอ ๑. โอกปปนลกขณา มความปลงใจเชอดวยปญญา เปนลกษณะ ๒. ปกขนทนรสา มความแลนไป เปนกจ ๓. อธมตตปจจปฏานา มความนอมใจเชอ เปนผล ๔. สทธมมสวนาท โสตาปตตยงคปทฏ านา มองคแหงโสดาปตตมรรค (การฟงพระ

สทธรรมเปนตน) เปนเหตใกล๓๙ สทธานนเมอเกดขนขณะใดยอมมอนทาใหสมปยตธรรมผองใส ประดจสารสมทท าน าท

ขนใหใสขน๔๐ สรปไดวา สทธาความเชอมบอเกดจากสาเหตใหญ ๆ ๔ ประการอยดงไดแสดงมาบคคล

บางคนอาศยเพยงการไดเหนรปหรอสดบเสยงจากผอนกจะเชอบคคลบางคนยงไมเชอ แตจะเชอหลงจากไดคดตรตรองดวยตนเองเปนอยางดแลวและบางคนแมสดบมาจากคนอนกยงไมเชอ แมคดตรตรองดวยตนเองเปนอยางดแลวกยงไมเชอ แตจะเชอกตอเมอไดปฏบตทดลองทเกดขนจงจะยอมเชอตอผลทปรากฏซงบคคลประเภทหลงนเปนบคคลทจะไมเชอสทธาตงอยบนฐานของปญญาอยางแทจรง

๒.๕ สทธานสารกบสทธาวมตต

๒.๕.๑ สทธานสาร

ผปฏบตเพอบรรลโสดาปตตผล ทมสทธนทรยแรงกลาอบรมอรยมรรคโดยมสทธาเปนตวน า ทานผบรรลผลแลวกลายเปนสทธาวมตต แตมค าเตอนไมใหประมาท ดงพระพทธวจนะวา ภกษทงหลายสทธานสารบคคลเปนไฉน กภกษทงหลายบคคลบางคนในโลกนทไมไดถกตองวโมกขอนละเอยดคอ อรปสมบตลวงรปสมบตดวยกายอยแตอาสวะบางเหลาของผนนสนไปเพราะเหน (อรยสจ) ดวยปญญาผนนมแตเพยงความเชอความรกในพระตถาคต

๓๘ ส านกพมพศลปาบรรณาคาร, มลนทปญหา, พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร: อมรการพมพ,

๒๕๔๙), หนา ๕๕-๕๖. ๓๙ นายวรรณสทธ ไวทยะเสว, พระอภธมมตถสงคหะ, พมพครงท ๘, (กรงเทพมหานคร: หจก.ทพย

วสทธ, ๒๕๔๗), หนา ๕๔. ๔๐ เรองเดยวกน, หนา ๕๕.

๓๑

อกประการหนง ธรรมเหลานคอ สทธนทรย วรยนทรยย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย ยอมมแกผนนบคคลนทานกลาววา สทธานสารบคคล กจทควรท าดวยความไมประมาท ยอมมแกภกษแมน เพราะเหตไร เพราะเหนผลแหงความทไมประมาทของภกษนเชนนวา ไฉนทานผนเสพเสนาสนะทสมควรคบหากลยาณมตรท าอนทรยใหเสมออย พงท าใหแจงซงทสพรหมจรรย อนไมมธรรมอนยงกวาทกลบตรทงหลาย ผออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตชอบ ตองการดวยปญญาอนยงดวยตนเองในปจจบนแลวเขาถงอยดงน จงกลาววากจทควรท า ดวยความไมประมาทยอมมแก ภกษน๔๑

๒.๕.๒ สทธาวมตต

ผหลดพนดวยสทธา ไดแกผทเขาใจอรยสจจธรรมถกตองแลวเหนธรรมทพระตถาคตประกาศโดยแจงชดประพฤตปฏบตถกตองดและอาสวะบางสวนกสนไปเพราะเหน (อรยสจ) ดวยปญญาแตมสทธาเปนตวน า (หมายถงผบรรลโสดาปตตผลแลวขนไปจนถงผปฏบตเพอบรรลอรหตตผลทมสทธนทรยแรงกลาถาบคคลผนบรรลอรหตตผลกจะกลายเปนปญญาวมตต)๔๒ ดงพระพทธวจนะวา “บคคลบางคนในโลกนไมไดถกตองวโมกขอนละเอยด คออรปสมบตลวงดวยกายอยแต อาสวะบางเหลาของผนนสนไปเพราะเหน (อรยสจ) ดวยปญญา อนงความเชอในพระตถาคตของผนนตงมนแลวมรากหยงลงมนคงแลวบคคลนเรากลาววา สทธาวมตตบคคล ภกษทงหลายเรากลาววากจทควรท าดวยความไมประมาทมแกภกษแมนยอมเปน สทธานสารบคคลและสทธาวมตตบคคล”๔๓

ในขอทสทธาท าใหพนทกขไดนมตวอยางของผพนทกขเพราะสทธาอาศย มทงพระภกษพระภกษณ อบาสก อบาสกา ทไดรบการยกยองจากพระพทธองค โดยเกยวของกบเรองสทธาหรอใชสทธาเปนเบองตนของการบรรลธรรมมจ านวนหลายทาน ดงตอไปน วาพระวกกลเปนผเลศกวาพวกภกษสาวกของเราผพนจากกเลสไดดวยสทธา๔๔ พระรฐบาลเปนผเลศกวาพวกภกษสาวกของเราผบวชดวยสทธา๔๕ พระสคลมาตาภกษณเปนผเลศกวาภกษณสาวกาของเราผพนจากกเลสไดดวยสทธา๔๖

๔๑ ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๘๐/๑๑๕. ๔๒ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๖๕/๓๙. ๔๓ ดรายละเอยดใน ว.สทธ. (ไทย) ๒/๒๔๙. ๔๔ ดรายละเอยดใน ข.เถร.อ. (ไทย) ๑/๔๙๐. ๔๕ ดรายละเอยดใน ข.อต.อ. (ไทย) ๑/๗๔. ๔๖ ดรายละเอยดใน ข.เถร.อ. (ไทย) ๒/๕๐.

๓๒

๒.๖ ความหมายของวมตตและศพททเกยวของ

วมตต แปลวาความหลดพนหมายถงไมมเครองผกคอกเลสสรรพสตวถกกเลสผกไวในภพนอยภพใหญถาใครแกไดแลวผนนกหลดออกจากเครองผกพนจากเครองผก เมอไมมเครองผกกไมมทกขไมมความเดอดรอนอะไรเลย๔๗

วมตตานตตรยะ (การพนอนเยยม ไดแก ความหลดพนอนเปนผลแหงการปฏบตนน คอ

ความหลดพนจากกเลสและทกขทงปวง หรอนพพาน๔๘

โลกยวมตต วมตตทเปนโลกย คอความพนอยางโลก ๆ ไมเดดขาด ไมสนเชง กเลสและ

ความทกขยงกลบครอบง าไดอก ไดแกวมตต ๒ อยางแรกคอ ตทงควมตต และ วกขมภนวมตต

โลกตตรวมตต วมตตทเปนโลกตตระ คอ ความหลดพนเหนอวสยโลก ซงกเลสและ

ความทกขทละไดแลว ไมกลบคนมาอก ไมกลบกลาย๔๙

สทธาวมต คอบคคลบางคนในโลกนไมไดสมผสสนตวโมกข ซงไมมรปเพราะลวงรปฌานไดดวยกายอย แตอาสวะบางเหลาของผนนสนไปเพราะเหนดวยปญญา อนงความเชอในตถาคตของผนนตงมนแลว มรากหยงลงมนคงแลว บคคลนเรยกวาปน สทธาวมต๕๐

สทธาธมต หมายถงผหลดพนดวยศรทธา เขาใจอรยสจถกตอง กเลสบางสวนสนไปเพราะเหนดวยปญญา มศรทธาแกกลา หมายถงผบรรลโสดาปตตผลจนถงผปฏบตเพออรหตตผล๕๑

๒.๗ วมตตทมปรากฏอยในหลกธรรมทางพระพทธศาสนา

หลกวมตตทพบในคมภรพระพทธศาสนาในหมวดธรรมตาง ๆ ดงตอไปน

๒.๗.๑ กถาวตถ

ถอยค าทควรพด, เรองทควรน ามาสนทนากนในหมภกษ ม ๑๐ อยางคอ ๑. อปปจฉกถา ถอยค าทชกน าใหมความปรารถนานอย ๒. สนตฏฐกถา ถอยค าทชกน าใหมความสนโดษ ๓. ปวเวกกถา ถอยค าทชกน าใหมความสงดกายสงดใจ

๔๗ พระธรรมธรราชมน (โชดก าณสทธ) รจนา, วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒, พมพครงท ๑, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพสหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๘), หนา ๘๐๐.

๔๘ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๒๘/๒๓๑. ๔๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๓๕๔. ๕๐ ดรายละเอยดใน ม.ม. (ไทย) ๑๓/๒๑๐/๘๒.

๕๑ อง.ทก.อ. (ไทย) ๒/๔๙/๕๕, อง สตตก.อ. (ไทย). ๓/๑๔/๑๖๑-๑๖๒.

๓๓

๔. อสงสคคกถา ถอยค าทชกน าใหไมคลกคลดวยหม ๕. วรยารมภกถา ถอยค าทชกน าใหปรารภซงความเพยร ๖. สลกถา ถอยค าทชกน าใหตงอยในศล ๗. สมาธกถา ถอยค าทชกน าใหท าจตมน ๘. ปญญากถา ถอยค าทชกน าใหเกดปญญา ๙. วมตตกถา ถอยค าทชกน าใหท าใจใหพนจากกเลสและความทกข ๑๐. วมตตญาณทสสนกถา ถอยค าทชกน าท าใหเกดความรความเหนในภาวะทหลดพนจากกเลสและความ๕๒

๒.๗.๒ ธรรมขนธ ๕

กองธรรม, หมวดธรรม, ประมวลธรรมทงปวงเขาเปนหวขอใหญ ๑. สลขนธ กองศล, หมวดศลประมวลธรรมทงหลายเชน อปจายนมย เวยยาวจมย ปาตโมกขสงวร กายสจรต สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ เปนตน

๒. สมาธขนธ กองสมาธ, หมวดสมาธประมวลธรรมทงหลายเชน ฉนทะ วรยะ จตตะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ เปนตน ๓. ปญญาขนธ กองปญญา, หมวดปญญา ประมวลธรรมทงหลาย เชน ธมมวจยะ วมงสา ปฏสมภทา สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ เปนตน

๔. วมตตขนธ กองวมตต, หมวดวมตต ประมวลธรรมทงหลาย เชน ปหาน วราคะ วโมกข วสทธ สนต นโรธ นพพาน เปนตน ๕. วมตตญาณทสสนขนธ กองวมตตญาณทสสนะ, หมวดธรรมเกยวกบการร การเหนในวมตต ประมวลธรรมทงหลาย เชน ผลญาณ ปจจเวกขณญาณ เปนตน๕๓

๒.๗.๓ มจฉตตะ ๑๐

ภาวะทผด, ความเปนสงทผด

๑. มจฉาทฏฐ เหนผด ไดแก ความเหนผดจากท านองคลองธรรมตามหลกกศลกรรมบถ และความเหนทไมน าไปสความพนทกข ๒. มจฉาสงกปปะ ด ารผด ไดแก ความด ารทเปนอกศลทงหลาย ตรงขามจากสมมาสงกปปะ

๓. มจฉาวาจา วาจาผด ไดแก วจทจรต ๔

๕๒ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๙๒/๒๘๗. ๕๓ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๔๒๐/๓๐๑.

๓๔

๔. มจฉากมมนตะ กระท าผด ไดแก กายทจรต ๓ ๕. มจฉาอาชวะ เลยงชพผด ไดแก เลยงชวตในทางทจรต ๖. มจฉาวายามะ พยายามผด ไดแก ความเพยรตรงกนขามสมมาวายามะ ๗. มจฉาสต ระลกผด ไดแก ความระลกถงเรองราวทลวงแลว เชน ระลกถงการไดทรพย การไดยศเปนตน ในทางอกศล อนจดเปนสตเทยมซงเปนเหตชกน าใจใหเกดกเลสมโลภะ มานะ อสสา มจฉรยะ เปนตน ๘. มจฉาสมาธ ตงจตผด ไดแก ตงจตเพงเลง ตงใจจดจอปกใจแนวแนในกามราคะ พยาบาท เปนตน หรอเจรญสมาธแลว หลงเพลน ตดหมกมน ตลอดจนน าไปใชผดทาง ไมเปนไปเพอญาณทสสนะและความหลดพน ๙. มจฉาญาณ รผด ไดแก ความหลงผดทแสดงออกในการคดการท าซงอบายท าความชวและในการพจารณาทบทวนวา ความชวนนๆ ตนกระท าไดอยางดแลว เปนตน ๑๐. มจฉาวมตต พนผด ไดแก ยงไมถงวมตต ส าคญวาถงวมตต หรอส าคญผดในสงทมใชวมตตวาเปนวมตต ๕๔

๒.๘ ประเภทของวมตต ประเภทของวมตตม ๕ ประเภทคอ

๒.๘.๑ วกขมภนวมตต (วกขมภนนโรธ) (วกขมภนนพพาน )

หมายถงความหลดพน (ดบ) ดวยการขมไวคอการดบกเลสของทานผบ าเพญฌานถงปฐมฌานยอมขมนวรณไวไดตลอดเวลาทอยในฌานนน ความพนดวยการขมไว เปนการหลดพนทขมอกศลธรรมทงหลายท นอนเนองอยในขนธสนดานอกศลธรรมเปนเหตทใหสตวทองเทยวเวยนวายตายเกดในวฏฏะสงสารไมรจบสน ซงมชอเรยกอกอยางวา กเลส อปาทาน โอฆะ นวรณ อนสย สงโยชนทงหมดเหลาน เปนอกศลธรรมทขมไวได การขมในวกขมภนวมตต ในปรมตถโชตกา อทานอรรถกถา อธบายวา “ความหลดพนทหมายรดวยการไมเกดขนแหงนวรณ มกามฉนทนวรณเปนตน และปจจนกธรรม ธรรมทเปนขาศกมวตกเปนตน ดวยสมาธอนตางดวยอปจารสมาธและอปปนาสมาธ ตราบเทาทสมาธนน ด าเนนไปโดยไมเสอมนชอวา วกขมภนวมตต”๕๕

การขมซงธรรมทเปนขาศกทงหลายมนวรณเปนตนดวยโลกยสมาธนน ๆ เหมอนกนสาหรายไวดวยหมอทแกวงไปมาบนพนผวน าซงมสาหรายนเรยกวา วขมภนปหาร แตในพระบาลทานกลาวไวเฉพาะการขมนวรณทงหลายเทานนวา และการละดวยการขมนวรณนนทงหลายไวของโยค

๕๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๔/๗๖, อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑๐๓/๒๒๖.

๕๕ ข.อ.อ. (ไทย) ๑/๓/๕๑.

๓๕

ผท าปฐมฌานใหเกด ดงนพงทราบวาค าพระบาลนนทานกลาวไวเพราะปหานปรากฏอยเพราะวานวรณทงหลายหาทวมทบจตทนททนใด ทงในตอนตน ทงในตอนทายของฌานไมได ธรรมทงหลายมวตกเปนตนกจะถกขมไวเฉพาะในขณะทฌานเปนอปปนาแลวเทานนเพราะฉะนนการขมนวรณทงหลายไวถงปรากฏชด๕๖

ความหลดพนเพราะการขมกเลสไว ซงไดแก ฌานสมาบตโดยฌานสมาบต ๘ ประการ โดยมหลกฐานปรากฏในคมภรสมงคลวลาสน ทฆนกายอรรถกถาวา สมาบต ๘ ยอมบงเกดการนบวาเปนวกขมภนวมต เพราะเหตทเปนความหลดพนจากอกศลธรรมทมนวรณเปนตนอนตนขมไวไดแลว มวธการปฏบตเพอใหไดบรรลถงวกขมภณวมตต หรอฌานสมาบตนน ตองเจรญสมถกรรมฐานทมกสณภาวนาเปนตน เมอมการเจรญสมถะกรรมฐานจนถงขนแลว กยอมมจตผองแผวจากกเลสนวรณทงหลาย สงบระงบไปไดจนบรรลวกขมภนวมตต คอ ฌานสมาบตและอภญญา ส าเรจเปนฌานลาภบคคล ไดรบผลวเศษสดสามารถทจะเขาฌานสมาบต และแสดงอภญญาไดเหนอมนษยธรรมดาสามญ ครนตายไป กจะเกดเปนพรหม สถตเสวยพรมมาสมบตเปนสขวเศษอย ณ พรหมวมานในพรหมาโลกตาง ๆ ตามอ านาจแหงวกขมภนวมต หรอฌานสมาบตทตนไดบรรลแลวนน ครนถงการสนอายในพรหมโลกทตนสถตอยอยางแสนสบายดวย

วกขมภนวมตตทตนไดกจะคอยเสอมคลายหายสญไปจากดวงใจท าใหตองจตตายจากพรหมโลกซงเปนรปาวจรภมและอรปจรภม กลบมาเกดเปนเทวดา หรอมนษยในเทวโลกและมนษยโลกซงเปนกามาวจรภมอนเปนเหตใหเกดกเลสก าเรบและเขาครอบง าดวงใจตอไปอกตามเดม ถาอยากจะใหกเลสรายสงบระงบไปกตองพยายามบ าเพญสมถกรรมฐาน เพอใหไดฌานสมาบตหรอวกขมภนวมตตขนมาใหม ทงนกเพราะวาดวยวกขมภนวมตตเปนวมตตขนโลกยซงมสภาพเสอมได๕๗

สรป วกขมภนวมตต หมายถง ความหลดพนมลกษณะคอการขมกเลสไวดวยฌานสมาบตหรอเรยกวา สมาบต ๘ ซงมวธการปฏบตเพอใหไดบรรลถงวกขมภณวมตตหรอฌานสมาบตดวยการเจรญสมถกรรมฐานมกสณภาวนาเปนตน เมอมการเจรญสมถะกรรมฐานจนถงขนแลว กยอมจากมจตผองแผวกเลสนวรณทงหลายสงบระงบไปได บรรลวกขมภนวมตตกลาว คอ ฌานสมาบต หรอ สมาบต ๘ ซงเปนวมตตขนโลกยมสภาพเสอมไดและเจรญไดเปนความหลดพนทไมจรงยงยน อกศลธรรมทงหลายจะถกขมไวเฉพาะในขณะทอยในฌานอนเปนอปปนาแลวเทานน

๕๖ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร), พมพ

ครงท ๙, (กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๕๓), หนา ๑๑๗๓. ๕๗ พระพรหมโมล (วลาศ าณวโร), วมตตรตนมาล เลม ๑, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมตรสยาม,

๒๕๓๙), หนา ๒๖๓-๒๖๔.

๓๖

๒.๘.๒ ตทงควมตต

หมายถง ความหลดพนดวยองควปสสนาพนชวคราว ดงทปรากฏในสารตถปกาสน มหาวรรคอรรถกถา วา “อนปสสนา ๗ มการตามเหนวาไมเทยงเปนตน ถงการนบวา ตทงควมตต พนไดดวยองคนนเพราะพนจากความส าคญทวาเทยงเปนตน ทตนเองละสละไดดวยอ านาจเปนขาศกตอนวรณเปนตนนน”๕๘ โดยลกษณะทปรากฏเปนการบ าเพญวปสสนากรรมฐาน บรรลถงล าดบญาณในขนตาง ๆ สงผลใหสามารถเขาถงตทงควมตตอนเปนความหลดพนจากอกศลธรรมไปได กลาวคอ เมอผทประพฤตปฏบตวปสสนากรมฐาน จนเกดปญญาทเรยกวาวปสสนาญาณ ยอมกลาวไดวาเปนการเขาถงตทงควมตตได ในปรมตถโชตกา อทานอรรถกถา สรปความวา องคแหงวปสสนา มการก าหนดนามรปเปนตน ดวยการก าหนดวามรรคและมใชมรรค พนจากภาวะมสงขารเปนนมตดวยโคตรภญาณ นชอวา ตทงควมตต๕๙

ความหลดพนดวยองควปสสนาญาณ ตวตทงควมตตแท ๆ กไดแกองควปสสนาญาณตงแตนามรปปรจเฉทญาณซงเปนญาณท ๑ จนถงญาณท ๑๓ คอ โคตะระภญาณ ซงความหลดพนทกลาวน มวธการปฏบตเพอใหบรรลถงตทงควมตต และความหลดพนดวยองควปสสนานน การเกดมาเปนมนษยพบพระพทธศาสนาแลวเปนผมศรทธาเลอมใสในพระพทธศาสนาอยาแรงกลามอตสาหะบ าเพญวปสสนากรรมฐานตามวธการทถกตอง หากมวาสนาบารมถงทแลวกอาจทจะไดบรรล ตทงควมตตเปนขน ๆ ไปไมหยดยง โดยสามารถทจะยงองควปสสนาญาณใหอบตขนในขนธสนดานแหงตนตามล าดบดงตอไปนคอ นามรปปรจเฉทญาณเปนตทงควมตตท ๑ ปจจยปรคหญาณเปน ตทงควมตตท ๒ สมมสนญาณเปนตทงควมตตท ๓ อทยพพยญาณเปนตทงควมตตท ๔ ภงคญาณเปน ตทงควมตตท ๕ ภยญาณเปนตทงควมตตท ๖ อาทนวญาณเปนตทงควมตตท ๗ นพพทาญาณ เปน ตทงควมตตท ๘ มญจตกมมญตาญาณเปนตทงควมตตท ๙ ปฏสงขาญาณเปนตทงควมตตท ๑๐ สงขารเปกขาญาณเปนตทงควมตตท ๑๑ อนโลมญาณเปนตทงควมตตท ๑๒ โคตรภญาณเปน ตทงควมตตท ๑๓

องควปสสนาญาณ หรอ ตทงควมตตเหลาน ตงแตงองควปสสนาญาณท ๑ คอนามรปปรจเฉทญาณ จนถงองควปสสนาญาณท ๑๑ สงขารเปกขาญาณเปนของวปสสนาญาณขนปฏบต จะบรรลไดดวยการบ าเพญวปสสนากรรมฐานทถกตองเทานน ผทไมบ าเพญวปสสนากรรมฐานทถกตองจะไมสามารถบรรลถงซงวปสสนาญาณไดเลย สวนองควปสสนาญาณตอมา คออนโลมญาณและโคตรภญาณซงเปนองควปสสนาญาณท ๑๒ และ ๑๓ นนเปนวปสสนาญาณทเปนผลทไดจากองค วปสสนญาณขนตน ๆ หมายความวา เมอมการปฏบตจนเกดองควปสสนาขนตนมาตามล าดบอยาง

๕๘ ส .ม.อ. (ไทย) ๕/๑/๔๑๘. ๕๙ ข.อ.อ. (ไทย) ๑/๓/๕๑.

๓๗

ถกตองแลว และบคคลผปฏบตมจตผองแผว ควรแกการบรรลมรรคผลนพพาน อนโลมญาณและโคตรภญาณกจะอบตขนทนท

พระอรยมรรคพระอรยะผลจากการบงเกดขนแกบคคลในขนปฏบตการ โดยสจธรรมความเปนจรงแลวยงเปนโลกยญาณอย เมอยงเปนโลกยญาณกตองเปนไปในอ านาจแหงพระไตรลกษณ คอ ยงเสอมไดเจรญไดในกรณนพงเหนตวอยางเชน บคคลผหนงไดบรรลถงนามรปปรจเฉทญาณและอกบคคลหนงทไดบรรลถงสงขารเปกขาญาณ ยงไมทนทจะไดบรรลพระอรยมรรคอรยผลกละทงการบ าเพญวปสสนากรรมฐานเสยดวยเหตอยางหนงอยางใด ในไมชาองควปสสนาญาณของเขาเหลานนกจะพลนเสอมคลายออกไปจากขนธสนดาน หากตองการทจะบรรลพระอรยมรรคอรยผล ในโอกาสตอไปไมวาจะเปนในชาตนหรอชาตหนา กตองพยายามยงวปสสนาญาณทงหลายใหเกดขนมาใหมตงแตขนตนจนถงขนสดทายทงนกเพราะวา องควปสสนาญาณขนโลกยญาณทยงไมไดถงซงองควปสสนาขนโลกตตรญาณ๖๐

สรปวา ตทงควมตต คอ ความหลดพนทเปนผลแหงวปสสนากรรมฐาน เปนองคแหงวปสสนาญาณตงแตนามรปปรจเฉทญาณซงเปนญาณท ๑ จนถงญาณท ๑๓ คอ โคตะระภญาณซงเปนขนตอนการปฏบตเพอความรแจงในความเปนจรงจนเกดปญญาตดละ ปหานกเลส อกศลธรรมทงหลาย เขาถงความหลดพน ทเรยกวา ตทงควมตต ความหลดพนประเภทนจดเปนโลกยญาณอย ยงเปนไปในอ านาจแหงพระไตรลกษณ สามารถเสอมคลายออกไปจากขนธสนดานได

๒.๘.๓ สมจเฉทวมตต

ความหลดพนโดยเดดขาด หมายถง ความหลดพนโดยการละอกศลธรรมทงหลายทฝงแนนอยในขนธสนดานอยางเดดขาด อกศลธรรมทงหลายนเรยกอกอยางวา สงโยชน สมจเฉทวมตตนสามารถการปหานสงโยชนทงหลายใหหมดสนไปจากขนธสนดานได เรยกวา อรยมรรคญาณ หรอ มรรคญาณ พระอรยมรรคญาณ อนเปนตวสมจเฉทวมตตทแทจรงทสดมอยดวยกนตามระดบแหงอรยมรรค ๔ ประการ คอ พระโสดาปตตมรรคญาณ พระสกทาคามมรรคญาณ พระอนาคามมรรคญาณ พระอรหตมรรคญาณ ดงทปรากฏในปรมตถโชตกา อทานอรรถกถา อธบายวา “ความหลดพนดวยอ านาจสมจเฉทปหานโดยภาวะทเกดขนไมไดตดขาดโดยสนเชงอก แหงการยดถอดวยกเลสฝายสมทยทกลาวไวโดยนยมอาทวา ทฏฐคตาน ปหาย เพราะละทฏฐ ตามสมควรในสนดานแหงพระอรยเจาผด ารงอยในมรรคนนเพราะทานทาอรยมรรค ๔ ใหเกด นชอวา สมจเฉทวมตต”๖๑

๖๐ พระพรหมโมล (วลาศ าณวโร), วมตตรตนมาล เลม ๑, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: โรง

พมพ ส านกดอกหญา, ๒๕๕๕), หนา ๗๐๔-๗๐๗. ๖๑ ข.อ.อ. (ไทย) ๑/๓/๕๒.

๓๘

สมจเฉทวมตต ความหลดพนโดยการละสงโยชนอกศลธรรมความชวรายไดอยางเดดขาด ตวสมจเฉทวมตตแท ๆ ไดแก พระอรยมรรคญาณอนประเสรฐในบวรพระพทธศาสนาคอ พระโสดาปตตมรรคญาณ พระสกทาคามมรรคญาณ พระอนาคามมรรคญาณ และพระอรหตมรรคญาณ พระอรยมรรคญาณอนประเสรฐทง ๔ ประการน เปนตวแทแหงสมจเฉทวมตต ซงมวธการปฏบตเพอไดบรรลถงสมจเฉทวมตตน ตองเปนผเกดมาพบพระพทธศาสนาแลวมใจทกอปรดวยความเลอมใสศรทธาอตสาหจ าเรญวปสสนากรรมฐาน จนสามารถยงองควปสสนาญาณอนเปนตทงควมตตใหบงเกดขนในขนธสนดานตามล าดบ นบตงแตนามรปปรจเฉทญาณเปนตน จนถงโคตตรภญาณเปนทสด หากมวาสนาบารมอนตนสงสมมาแตอดตชาตเพยงพอ และเปนผทปราศจากอปสรรคอนตรายอนเปนเครองปดกนขดขวางทางแหงพระนพพาน ทงเปนผมอนทรยผองแผวไดสวนสมดลกนอยางด กยอมสามารถทจะไดบรรลพระโสดาปตตมรรคญาณ อนเปนสมจเฉทวมตตขนท ๑ ตอจากนน เมอจ าเรญวปสสนากรรมฐานตอไปไมหยดยง ทงเปนผกอปรดวยองคคณควรแกการทจะไดบรรลพระอรยมรรคญาณเบองสง ไมมอปสรรคเปนเครองขดของแตประการใด กยอมสามารถทจะบรรลพระสกทาคามมรรคญาณอนเปนสมจเฉทวมตตขนท ๒ พระอนาคามมรรคญาณอนเปนสมจเฉทวมตตท ๓ และพระอรหตมรรคญาณอนเปนสมจเฉทวมตตขนสงสดตามล าดบไป และเมอไดบรรลถงอรหตมรรคญาณอนเปนสมจเฉทวมตตขนสงสดนแลว ยอมเปนผมจตผองแผวปราศจากกเลสธล สามารถทจกตดสงโยชนอกศลธรรมชวรายทงปวงไดอยางเดดขาด สนทกขในสงสารวฏไมตองเทยววนเวยนใหไดรบความทกขอก๖๒

สรป สมจเฉทวมตต หมายถง ความหลดพนโดยเดดขาด ความหลดพนโดยการละอกศลธรรมทงหลาย เรยกอกอยางวา สงโยชน ทฝงแนนอยในขนธสนดานไดอยางเดดขาดอนเปนสมจเฉทวมตตทแทจรง อยดวยกนตามระดบแหงอรยมรรค ๔ ประการ คอ โสดาปตตมรรคญาณ สกทาคามมรรคญาณ อนาคามมรรคญาณ อรหตมรรคญาณ ซงเปนความหลดพนโดยเดดขาดอยางแทจรง หยดการทองเทยวเวยนวายใหไดรบความทกขอกตอไป

๒.๘.๔ ปฏปสสทธวมตต

ความหลดพนโดยสงบอยางยง หมายถง ความหลดพนอนมสภาพสงบเยน เกดขนหลงจากสมจเฉทวมตตไดประหารสงโยชนใหออกจากขนธสนดานสนไปเปนความสขวเศษ ทเรยกวา ผลญาณ มอย ๔ ประการ ตามล าดบขนผลญาณ คอ โสดาปตตผลญาณ สกทาคามผลญาณ อนาคามผลญาณ และอรหตผลญาณ ดงทปรากฏในสารตถปกาสนมหาวรรคอรรถกถา อธบายวา “สามญญผล ๔ ยอมถงการนบวา ปฏปสสทธวมตต พนไดดวยการสงบระงบ เพราะเกดขนในทสดแหงการสงบระงบกเลส

๖๒ พระพรหมโมล (วลาศ าณวโร), วมตตรตนมาล เลม ๒, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ ส านกดอกหญา, ๒๕๕๕), หนา ๑๙๙-๒๐๐.

๓๙

ทงหลาย ดวยอานภาพมรรค”๖๓ ในปรมตถโชตกา อทานอรรถกถา สรปความวา กภาวะทกเลสสงบระงบไปในขณะแหงผลจต นชอวา ปฏปสสทธวมตต.

การจ าแนกความเปนของผลจต คอ ในมรรควถ ๑ ในกาลอน ๑ ผลจต ๓ หรอ ๒ ขณะทมพระนพพานเปนอารมณ อนเปนผลของวมตตสขนน ๆ ยอมเกดขนในล าดบอรยมรรคแตละมรรค เพราะโลกตตรกศลมวบากในล าดบ ในคราวอนโลมจต ๒ ดวงเกดในชวนวารทอรยมรรคเกดขน จตดวงท ๓ จดเปนโคตรภจต ดวงท ๔ จดเปนมรรคจต ตอแตนนไป เปนผลจต ๓ ดวงแตในคราวทอนโลมจตเกดขน ๓ ดวง จตดวงท ๔ เปนโคตรภจต ดวงท ๕ เปนมรรคจต ตอแตนนไปเปนผลจต ๒ ดวง จตดวงท ๔ ท ๕ ยอมเปนไปดวยอ านาจอปปนาสมาธ ดวยประการฉะน ตอแตนนเปนไปไมไดเพราะใกลตอภวงคจต แตอาจารยบางพวกกลาววา แมจตดวงท ๖ กเปนอปปนา ค านนทานคานไวในอรรถกถาแลว พงทราบผลจตในมรรควถดวยประการฉะน แตผลจตในกาลอน ยอมเปนไปดวยผลสมาบตและทเกดขนแกทานผออกจากนโรธสมาบต ทานสงเคราะหดวยผลสมาบตนน

ผลสมาบตนนนวาโดยอรรถ เปนวบากแหงโลกตตรกศลจตอนมพระนพพานเปนอารมณ พงทราบวาเปนอปปนา ถามวา ผลสมาบตนน พวกไหนเขาได พวกไหนเขาไมได ตอบวา ปถชนทงหมดเขาไมไดเพราะยงไมไดบรรล อนง พระอรยเจาชนต ากเหมอนกน เขาผลสมาบตขนสงไมได แมพระอรยเจาชนสงกไมเขาผลสมาบตชนต าเหมอนกนเพราะทานสงบระงบดวยการไดเขาถงความเปนบคคลอน พระอรยเจานน ๆ ยอมเขาผลสมบตของตน ๆ เทานน แตอาจารยบางพวกกลาววา พระโสดาบนบคคลและพระสกทาคามบคคล ยอมไมเขาผลสมาบตพระอรยบคคลชนสง ๒ พวกเทานนยอมเขาไดเพราะทานท าใหบรบรณในสมาธ ขอนนไมใชเหต เพราะแมปถชนกเขาโลกยสมาธทตนได

อกอยางหนง จะปวยกลาวไปไยดวยการคดถงเหตในขอน สมจรงดงททานกลาวไวในปฏสมภทาวา สงขารเปกขาญาณ ๑๐ เหลาไหน เกดขนดวยวปสสนา โคตรภธรรม ๑๐ เหลาไหน เกดขนของวปสสนา ในการแกปญหาดงกลาวน ทานกลาวถงการเขาผลสมาบตของพระอรยเจาเหลานนวา เพอประโยชนแกโสดาปตตผลสมาบต เพอประโยชนแกสกทาคามผลสมาบต เพราะฉะนน จงตกลงกนในขอนวาพระอรยเจาแมทงปวง ยอมเขาผลสมาบตตามทเปนของตน ถามวา กเพราะเหตไร พระอรยเจาเหลานนจงเขาสมาบต ตอบวาเพอการอยเปนสขในปจจบน เหมอนอยางวา พระราชาทงหลายเสวยสขในราชสมบต เทวดาทงหลายเสวยทพยสข ฉนใด พระอรยเจาทงหลายกฉนนน ยอมก าหนดกาลวา จกเสวยโลกตตรสข จงเขาผลสมาบตในขณะทตองการ๖๔

ปฏปสสทธวมตต หมายถง การหลดพนโดยความสงบเยนเปนอยางยง ปฏปสสทธวมตตทแทจรงกไดแก พระอรยผลญาณ ไดแก พระโสดาปตตผล พระสกทาคามผล พระอนาคามผลญาณ

๖๓ ส .ม.อ. (ไทย) ๕/๑/๔๑๘. ๖๔ ข.อ.อ. (ไทย) ๑/๓/๕๒-๕๔.

๔๐

และพระอรหนตผลญาณ พระอรยผลญาณอนประเสรฐทง ๔ ประการน เปนตวแทนของ ปฏปสสทธวมตต ยอมถงการนบวาเปนคณวเศษซงอบตเกดขน หลงจากทกเลสทงหลายสงบนงไปดวยอานภาพแหงพระอรยมรรคญาณ มวธการปฏบตเพอใหไดบรรลถงปฏปสสทธวมตตน คอตองเปนผเกดมาพบพระศาสนาแหงองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาแลวมใจประกอบดวยความเลอมใสศรทธาเจรญวปสสนากรรมฐาน สามารถยงวปสสนาญาณใหบงเกดขนในขนธสนดานแหงตน จนไดบรรลถงพระอรยมรรคญาณอนเปนสมจเฉททวมตต

ตอจากนนพระอรยผลญาณอนเปนปฏปสสทธวมตตนกจะอบตมขนตามล าดบตงแตปฏปสสทธวมตตท ๑ จนถงปฏปสสทธวมตตขนท ๔ ซงเปนขนสดทาย เมอพระอรยะผลญาณอนเปนปฏปสสทธวมตตขนสดทายอบตขนในขนธสนดาน ผเจรญวปสสนากรรมฐาน ยอมส าเรจเปนพระอรหนตอรยบคคลชนสงสดในพทธศาสนา เปนผควรแกการสกการะบชาของเหลาปวงเทพยดาและมนษยทงหลาย ไดชอวาเปนพระมหาขณาสพเจาผหมดกจอยจบพรหมจรรยครนถงวาระก าหนดอายกษยการแลว กจกดบขนธเคลอนแลวเขาสปรนพพานบรมสข เหนการลวงพนไมตองเวยนวายตายเกดใหไดรบทกขภยในวฏสงสารอกตอไป๖๕

สรป ปฏปสสทธวมตต หมายถง ความหลดพนอนมสภาพสงบเยนเปนความหลดพนโดยสงบอยางยง ทเกดขนหลงจากสมจเฉทวมตตไดประหารสงโยชนออกไปจากขนธสนดานสนไดเปนความสขวเศษ ทเรยกวา ผลญาณ มอย ๔ ประการ ตามล าดบขนผลญาณ คอ โสดาปตตผลญาณ สกทาคามผลญาณ อนาคามผลญาณ และอรหตผลญาณ เปนผลทเกดจากการปฏบตวปสสนากรรมฐาน จนเกดเปนสภาวะแหงวปสสนาญาณปรากฏขนตามล าดบ ตงแตนามรปปรจเฉทญาณ ถงโคตรภญาณ เมอขามผานโคตรภญาณ อนเปนตทงควมตตแลว โสดาปตตมรรคญาณทเปนสมจเฉทวมตต กเกดขน เมอโสดาปตตมรรคเกดขนยอมสามารถละอกศลธรรมทงหลายใหหายขาดอนเปนอ านาจหนาทของมรรคแลวดบไป เกดเปน ผลญาณ ตดตามมา ผลญาณนจงเรยกวา ปฏปสสทธวมตต

๒.๘.๕ นสสรณวมตต

ความหลดพนโดยสลดออก หมายถง ความหลดพนโดยสลดออกของพระอรหนต เปนไปในกาล ๒ กาลคอ ๑ ปจจบน ๒ อนาคต คอ เมอบรรลอรหตมรรคอรหตผลแลวอนเปนนสรณในปจจบน เพราะเปนการหลดพนจากกเลส สงโยชนโดยประการทงปวง และการดบขนธเขาสพระนพพาน หลงจากส าเรจพระอรหนต ซงจะตองปรากฏอยางแนนอนในกาลตอมา จดเปน นสสรณวมตตในกาลอนาคต เพราะเปนความหลดพนสนจากภพชาตโดยสนเชงกลาวไดวา นสสรณแท ๆ เปนจดมงหมายปลายทาง อนเปนทสดในพระพทธศาสนา คอพระนพพาน ดงทปรากฏสารตถปกาสน

๖๕ พระพรหมโมล (วลาศ าณวโร), วมตตรตนมาล เลม ๒, หนา ๔๘๕-๔๘๖.

๔๑

มหาวรรคอรรถกถา ความวา “นพพาน ถงการนบวานสสรณวมตต พนไดดวยการสลดออกเพราะสลดจากกเลสทงหลาย คอเพราะปราศจาก ไดแกตงอยในทไกล”๖๖ “จตทหลดพนจากสงขารทงปวงชอวาพระนพพาน เพราะสลดสงขตธรรมทงปวง นชอวา นสสรณวมตต”๖๗

อธบายวานสสรณวมตหมายถง ความหลดพนโดยการสลดออกไปตวนสสรณใหหมดแลวกไดแกพระนพพานเปนยอดธรรมในทางพระพทธศาสนา เปนวมตตในล าดบท ๕ ซงมวธการปฏบตเพอใหไดบรรลถงพระนพพานอนเปนนสสรณวมตตน ในขนแรกตองเปนผสงเสรมอบรมบารมมา ไดพบพระพทธศาสนาแลวมจตศรทธาเลอมใส อตสาหเจรญวปสสนาญาณใหบงเกดขนโดยล าดบ เมอไดบรรลพระอรหตผลญาณส าเรจเปนพระอรหนต อรยบคคลขนสงสดแลวกจะมโอกาสเคลอนแคลวดบขนธเขาสพระนพพาน อนเปนการไดบรรลถงซงนสสรณวมต ในพระพทธศาสนาอยางจรงแทแนนอน

สรป นสสรณวมตต หมายถง ความหลดพนโดยการสลดออก เปนความรแจงในลกษณะของพระนพพาน และไดเสวยอมตสขอนเกดจากพระนพพาน อนเปนคณลกษณะพเศษของพระอรยบคคล คอ พระอรหนต เพราะพระอรยบคคลเปนผมปญญาวเศษ สามารถทจะเหนพระนพพานไดอยางถกตองชดเจน การทบคคลทจะไดสมผสในพระนพพานแทจรง อยางชดแจงไดนน จะอาศยเพยงสตมญปญญาคอปญญาทเกดจากการฟงหรออาศยจนตมยปญญาคอ ปญญาทเกดจากการจนตนาการตามอธยาศยนนไมได โดยแทจรงแลวตองอาศยปญญาทเรยกวาภาวนามยปญญา คอ ปญญาทเกดจากการเจรญวปสสนากรรมฐานเทานน ซงพระนพานอนเปนนสสรณวมตตน มสภาพทดบกองทกขแลว เปนภาวะทสขสงสด เพราะไรกเลสไรทกข เปนอสระภาพสมบรณ เสวยสขในพระ นพพพานอนเปนความสข อนสงบเงยบและสนสญทสดในโลก เขาถงพระนพพานอนเปนแดนทเปนบรมสขโดยประการทงปวง

๒.๙ สรปทายบท

สทธาเปนความเชอในทางท างานธรรม เพราะความเชอในทางธรรมจะมความหมายเฉพาะและชดเจน ในวธการเชอ คอความเชอในทางธรรมหมายถง เชอสงทควรเชอ,ความเชอทประกอบดวยเหตผล,ความมนใจในความจรงความดสงดงามและในการท าความด สทธามทงทท าใหเกดปญญา ท าใหเกดนเปนความเชอ เปนตวชกน าใหสนใจเรมตนศกษาสบคนสงทงหลายในโลกนมมากมาย ในอนทเรายงไมมจดเรมตนวาจะสนใจเรองใด แตเมอเกดสทธาตอบคคลหรอเรองราวหลกการใดสทธา นนจะเปนปจจยทท าใหเรามจดเรมตนในสงนน สวนสทธาทไมท าใหเกดปญญา

๖๖ ส .ม.อ. (ไทย) ๕/๑/๔๑๘.

๖๗ ข.อ.อ. (ไทย) ๑/๓/๕๒.

๔๒

สทธาประเภทนใชวธปลกเราหรอแมแตบงคบใหเชอและพอเชอแลวกตองมอบความไววางใจใหสนเชงหามถามหามสงสยคอยรอท าตามฉนอยางเดยว

เมอทานจะแสดงสทธาของอรยสาวกแรกเรมกอนทจะเปนพระโสดาบน ทานแสดงสทธา โดยเจาะจงลงไปวา “เชอโพธ (ปญญาตรสร) ของตถาคตวาดวยเหตผลดงน ๆ พระผมพระภาคนนเปนพระอรหนตฯลฯ” สทธาตามค าบรรยายนทานเรยกสน ๆ วา “ตถาคตโพธสทธา” (ความเชอปญญาตรสรของพระตถาคตหรอเชอปญญารสจธรรมของพระผทรงคนพบ) หมายถงความเชอมนในพระปรชาญาณของพระพทธเจาในฐานะททรงเปนตนแบบ สทธาทปรากฏพบในหมวดธรรมตาง ๆ นน จะเหนวาสทธา เปนบอเกดแหงคณงามความดทงหลายเปนเกราะกนภยในอนาคต เปนก าลง เปนความยงใหญ เปนความกลาเปนทรพยภายใน เปนใหญในธรรมทเปนฝายตรสรลวนมสทธา ประกอบและจะมาพรอมกบปญญาเสมอเพราะเมอมสทธา อยางเดยวกไมเกดปญญาพจารณาเหตผลแตถามปญญาอยางเดยวกไมสนใจปฏบต ดวยเหตนเองสทธาจงมาคกบปญญาเพราะเกอหนนกนใหประสบผลส าเรจในทางพระพทธศาสนาคอ มรรคผลนพพาน ดวยเหตดงกลาวลวนทราบแลววาสทธาน ามาซงคณงามความดแตอยาเชอโดยเดดขาด ถายงไมไดลงมอปฏบตและเกดปญญาญาณทแทจรง

สทธาความเชอมบอเกดจากสาเหตใหญ ๆ ๔ ประการอยดงไดแสดงมาบคคลบางคนอาศยเพยงการไดเหนรปหรอสดบเสยงจากผอนกเชอบคคลบางคนยงไมเชอ แตจะเชอหลงจากไดคด ตรตรองดวยตนเองเปนอยางดแลวและบางคนแมสดบมาจากคนอนกยงไ มเชอ แมคดตรตรองดวยตนเองเปนอยางดแลวกยงไมเชอ แตจะเชอกตอเมอไดปฏบตทดลองทเกดขนจงจะยอมเชอตอผลทปรากฏซงบคคลประเภทหลงนเปนบคคลทไมเชอสทธาตงอยบนฐานของปญญาอยางแทจรง สทธาท าใหเกดการรวมกลมกน ท าใหเกดความมงคงแกหมคณะและความยดมนจงรกภกดตอศาสนาของตน และแมกระทงการรวมกลมกนตงแตกลมเลก ๆ ระดบลางคอกลมครอบครว จะด าเนนไปไดอยางราบรนและปกตสขกตองมความเชอทเสมอกน หรอเหมาะสมแกกนและกน มสทธาเสมอกน สทธาใหเกดคณคาดานพฤตกรรม เมอเกดความเชอ มกจะท าใหเกดพฤตกรรมตามมา หากความเชอนนเปนความเชอทไมมโทษ ไมเบยดเบยนผใด ไมท าใหเกดความงมงาย ดงทมพระสาวกมสทธาแลวกออกบวชจนปฏบตจนบรรลอรหนต การกระท าทเกดจากความเชอนนกจะเปนประโยชนแกชวตและสงคม ประโยชนทเกดจากความเชอทมเหตผลรองรบและไมงมงาย เพราะความคดเปนปจจยท าใหเกดความเชอ ความเชอเปนปจจยท าใหเกดการกระท าตามทคดและเชอ ท าใหเกดความมนใจ เปนการสรางอารมณทดใหเกดขนกบผปฏบตเพอการบรรลธรรม

การทบคคลทจะไดสมผสในพระนพพานอนแทจรง อยางชดแจงไดนน มลกษณะการบรรลตาง ๆ เชน บรรลวกขมภนวมตตกลาว คอ ฌานสมาบต หรอ สมาบต ๘ ซงเปนวมตตขนโลกยมสภาพเสอมไดเจรญไดเปนความหลดพนทไมจรงยงยน อกศลธรรมทงหลายจะถกขมไวเฉพาะในขณะทอยใน

๔๓

ฌานอนเปนอปปนาแลวเทานน การบรรลตทงควมตตคอความหลดพนทเปนผลแหงวปสสนากรรมฐาน เปนองคแหงวปสสนาญาณตงแตนามรปปรจเฉทญาณซงเปนญาณท ๑ จนถงญาณท ๑๓ ความหลดพนประเภทนจดเปนโลกยญาณอย ยงเปนไปในอ านาจแหงพระไตรลกษณ สามารถเสอมคลายออกจากขนธสนดานได สมจเฉทวมตต หมายถง ความหลดพนโดยเดดขาด ความหลดพนโดยการละอกศลธรรมทงหลาย เรยกอกอยางวา สงโยชน ทฝงแนนอยในขนธสนดานไดอยางเดดขาดอนเปนสมจเฉทวมตตทแทจรง ปฏปสสทธวมตต หมายถง ความหลดพนอนมสภาพสงบเยนเปนความหลดพนโดยสงบอยางยง เกดขนหลงจากสมจเฉทวมตตไดประหารสงโยชนออกไปจากขนธสนดานสนไดเปนความสขวเศษ ทเรยกวา ผลญาณ

สวนการบรรลถงนสสรณวมตตนนกลาวคอจะอาศยเพยงสตมญปญญาคอปญญาทเกดจากการฟงหรออาศยจนตมยปญญาคอปญญาทเกดจากจนตนาการตามอธยาศยนนไมได โดยแทจรงแลวตองอาศยปญญาทเรยกวาภาวนามยปญญาคอปญญาทเกดจากการเจรญวปสสนากรรมฐานเทานน ซงพระนพานอนเปนนสสรณวมตตน มสภาพทดบกองทกขแลว เปนภาวะทสขสงสด เพราะไรกเลสไรทกข เปนอสระภาพสมบรณ เปนการเสวยสขในพระนพพพานอนเปนความสข อนสงบเงยบและสนสญทสดในโลก เขาถงพระนพพานอนเปนแดนทเปนบรมสขโดยประการทงปวง

บทท ๓

การบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท

การบรรลธรรม ของพระอรยบคคลในพระพทธศาสนาคอ สภาวะแหงนพพานบคคลจะเขาถงไดโดยการปฏบตธรรมและเขาถงซงธรรมเรยกวาการบรรลธรรม ตามแตก าลงของจตทตด อาสวะกเลสได คอ ปญญาจกษทถอนอวชชาและตณหาเสยได เปนผไกลจากขาศก คอ สงโยชน เปนการดบสนท าใหเกดปญญารแจงเหนจรง เปนผลใหถอนความหลงผด รผด และยดตดในสงขารเสยได อนเปนทางเขาสพระนพพาน ซงเปนสภาวะทพนจากสงโยชนเครองรอยรดทงปวง ไมตองเวยนวายตายเกดอกตอไป การทจะเขาถงพระนพพานเปนล าดบขนไป ตามแตก าลงของแตละบคคล ดวยเหตนผวจยจงก าหนดหวขอเพอท าการศกษาไวดงน

๓.๑ ความหมายและประเภทของการบรรลธรรม ๓.๒ แนวทางการปฏบตเพอใหเกดสทธาวมตต ๓.๓ การบรรลธรรมแบบสทธาวมตต ๓.๔ ตวอยางบคคลผบรรลธรรมแบบสทธาวมตต

๓.๕ สรปทายบท

๓.๑ ความหมายและประเภทของการบรรลธรรม

๓.๑.๑ ความหมายของการบรรลธรรม

การบรรลธรรม หมายถง การบรรลโลกตตรธรรม ๙๑ รแจงแทงตลอดอรยสจ ๔๒ ในขณะมรรคจตตามก าลงของมรรคส าเรจเปนพระอรยบคคล ไดแก พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม และพระอรหนต๓ โดยการปฏบตตามหลกไตรสกขาเจรญสมถะและวปสสนาตามหลกการเจรญสตปฏฐาน คอการก าหนดรกาย เวทนา จต ธรรม ทง ๔ อยางรวมลงคอ “รปนาม”๔ ใหเหนเปนไตรลกษณตามความเปนจรง เมอวปสสนาญาณแกกลาด าเนนตามวปสสนาวถ ผปฏบตสามารถแทง

๑ ดรายละเอยดใน วสทธ. (บาล) ๑/๒๓๕. ๒ ดรายละเอยดใน ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๙๑-๑๐๙๒/๖๐๕-๖๐๗.

๓ ดรายละเอยดใน วสทธ. (บาล) ๒/๘๑๑-๘๑๕/๓๕๖-๓๕๙. ๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒-๔๐๕/๓๐๑-๓๔๐, ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๕-๑๓๘/๑๐๑-๑๓๑.

๔๕

ตลอดอรยสจ ๔ ละสงโยชน๕ และอนสย๖ ไดตามก าลงของมรรค บรรลมรรคผลนพพาน ส าเรจเปนพระอรยบคคลในพระพทธศาสนา ดงมศพททเกยวของกบการบรรลธรรมดงน

๑. ศพทวา “ปฏเวโธ” มรปวเคราะหวา “มคคปญ า สจจาภสมยกขเณ สจจาภ สมยวเสน ปฏวชฌตต ปฏเวโธ, ผลปญ า ปฏวทธตตา ปฏเวโธ”๗ แปลวา มรรคปญญา ชอวาปฏเวธเพราะอรรถวา ยอมแทงตลอด ดวยอ านาจการตรสรสจจะ ในขณะตรสร, ผลปญญา ชอวาปฏเวธ เพราะวาแทงตลอดแลว (ปฏ บทหนา วธ ธาต วชฌเน ใช ในความหมายวา แทงเจาะไช ท าใหทะล)๘

๒. ศพทวา “สจฉกรยา” แปลวาการท าใหแจง หรอ “การท าใหประจกษ” หมายถง ประสบเอง และสวนมากใชในค ารอยกรอง คอ คาถา เชนเดยวกบค าวา “ปตต”

๓. ศพทวา “อธคโม” มรปวเคราะหวา “จตมคค าณ อธคมยตต อธคโม” ทชอวาอธคโม อรรถวา พระโยคาวจรบรรลจตมรรคญาณ อธ บทหนา คม ธาต คตย ใชในความวาไป (กรยาเปน อธคจฉต) ในภาษาไทยใชค าวา “บรรล” หมายถง ถง, ส าเรจ๙

๔. ศพทวา “อภสมโย” มาจากค าวา อภ + สมย แปลวา ความตรสร, ความถงพรอมจ าเพาะ (ตรสร) คราวเปนทตรสร สมยเปนทบรรล ความถงพรอมเฉพาะ นยมน า “ธมม” เชอมเขากบ “อภสมโย” เปน “ธมมาภสมโย” ตวอยางเชน “เทสนาวสาเน จตราสตยา ปาณสหสสาน ธมมาภสมโย อโหส แปลวา ในกาลจบเทศนา ธรรมาภสมย ไดบงเกดแกสตว แปดหมนสพน”อภสมโย เมอน ามาใชเปนค ากรยาใชวา อภสมโต หรอ อภสเมโต มความหมายกวาง ๆ คอ การเขาใจธรรมหรอเขาถงธรรม ตงแตบคคลทว ๆ ไปทเขาใจธรรมชดเจนขนมา หรอเขาใจธรรมในขนวปสสนา จนถงมรรคผลขนในระหวางโดยเฉพาะความเขาใจหรอเขาถงในระดบโสดาบน

๕. ศพทวา “ญาณทสสนะ” แยกออกเปน ๒ ค าคอ “ญาณ”๑๐ แปลวา ความร, ปรชาหยงร, ปรชาก าหนดร และ “ทสสนะ” หมายถง การเหนดวยปญญา, ความเหน, สงทเหน ดงนน ญาณทสสนะ จงแปลวาการรเหนดวยปญญา หมายถง การรเหนอรยสจ ๔ ครบ ๓ รอบ เปนอาการ

๕ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๘๐-๑๘๑/๑๐๖-๑๐๘. ๖ ดรายละอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕๗/๓๙๙.

๗ ข.ป.อ. (บาล) ๑/๔๐/๕๐. ๘ ดรายละเอยดใน พระอคควงสเถระ, สททนตธาตมาลา, พระธรรมโมล ตรวจช าระ, พระมหานมตร

ธมมสาโรและจ ารญ ธรรมดา แปล, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๖), หนา ๖๐๖-๖๐๗. ๙ เรองเดยวกน, หนา ๕๓๖-๕๓๗. ๑๐ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๑/๖๐๗.

๔๖

๑๒ ของพระพทธเจา ในธมมจกกปปวตตนสตร ญาณทสสนะ ซงน ามาเปนบทสรปของศพทเหลาน คอ จกข ญาณ ปญญา วชชา อาโลกะ อนเปนปญญาทตรสรอรยสจครบ ๓ รอบ ๑๒ อาการ

๖. ศพทวา “ปตต”๑๑ ศพทกรยาอนทใชแสดงถงการบรรลหรอถงธรรม เชน ปาปณาต , ปาปโณต, ปปโปต เปนตน เปนค าทแสดงถงการบรรลธรรมอนไดแก มรรคผลในระดบตาง ๆ ตงแตระดบตน ๆ จนถงระดบสงสด เชน “เทสนาวสาเน กสกอปาสโก โสตาปตตผล ปตโต. สมปตตภกขป พห โสตาปตตผลาทน ปาปณสต แปลวา ในกาลจบพระธรรมเทศนา กสกอบาสก บรรลแลว ซงโสดาปตตผล แมภกษผประชมกนแลวเปนอนมาก บรรลแลว ซงโสดาปตตผลเปนตน”

๗. ศพทวา “วโมกข” แปลวา ความหลดพน ในความหมายทจดตามลกษณะการเหนไตรลกษณ หรอวมตต โดยมงศกษา ๓ ประการเทานน คอ

๑) สมจเฉทวมตต เปนหลดพนอยางเดดขาด หมายถง อรยมรรค ๔ เพราะวาพนจากกเลสทตนตดขาดแลว

๒) ปฏปสสทธวมตต เปนการหลดพนอยางสงบ หมายถง สามญญผล ๔ เพราะวาเกดขนในทสดแหงความสงบของกเลสดวยอานภาพแหงมรรค

๓) นสสรณวมตต เปนการหลดพนดวยการสลดออกไป หมายถง นพพาน เพราะวาสลด ปราศจากไป ด ารงอยไกลจากกเลสทงปวง

ดงนน การบรรลธรรม ในความหมายทางพระพทธศาสนาเถรวาท จงหมายถง การรแจงอรยสจ ๔ กลาวโดยยอคอ บรรลโลกตตรธรรม ๙ คอ บรรลมรรค ๔ ผล ๔ นพพาน ๑ เขาถงความเปนพระอรยบคคล เมอเรยงล าดบจากต าสดไปถงสงสดไดแก พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม และพระอรหนต พระอรหนตผประเสรฐสงสดกวาพระอรหนตทงหลายคอ พระสมมาสมพทธเจา การบรรลธรรมเปนพระอรบคคลมไดทงผเปนนกบวช และผทไมใชนกบวช ทงทเปนเทวดาและพรหม ทงผทเปนเดกตงแตอาย ๗ ขวบขนไป ทงบรษมสงกจจสามเณร๑๒ เปนตนและสตรมนางวสาขามหาอบาสกา๑๓ เปนตน ค าวา“พระอรยบคคล” ทานอธบายไววา “เปนผไกลจากกเลสไม

๑๑ อง.เอกก.อ. (ไทย) ๑/๒/๑๔. ๑๒ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๒/๑๘/๔๖๗. ๑๓ อง.เอกก.อ. (ไทย) ๑/๒/๑๔.

๔๗

ด าเนนไปในทางเสอม ด าเนนไปแตทางเจรญ เปนผทชาวโลกและเทวโลกควรด าเนนตาม๑๔ เปนผรแจงแทงตลอดในอรยสจธรรมทง ๔ ดวยโลกตตรปญญา”๑๕

๓.๑.๒ ประเภทของการบรรลธรรม

การบรรลธรรมในหลกเกณฑการจ าแนกพระนพพานนน สามารถแยกไดตามประเภท ทกขไณย หรออรยบคคล โดยหลกใหญ ม ๒ วธ คอ แบงแบบ ๘ แบงตามขนระดบทก าจดกเลสได และแบงแบบ ๗ แบงตามคณธรรม หรอขอปฏบตทเขาถงระดบหรอขนนน ๆ ดงน

๑. ประเภททกขไณยบคคล ๘ เกณฑแบงแบบน จดตามกเลสคอสงโยชนทละไดในแตละขน พรอมกบความกาวหนาในการบ าเพญไตรสกขา กลาวคอ ศล สมาธ และปญญา ดงนน จงควรท าความเขาใจในค าวา สงโยชน ซงแปลตามศพทวา เครองผก หมายถง กเลสทผกใจสตวเอาไว ม ๑๐ ประการ๑๖ ซงทกขไณยบคคล หรอพระอรยบคคล ๘ นน วาโดยระดบหรอขนตอนใหญแลว กมเพยง ๔ และสมพนธกบการละสงโยชนดงน๑๗

ก. พระเสขะ (ผยงตองศกษา) หรอสอปาทเสสบคคล ไดแก

๑. พระโสดาบน ผถงกระแสคอเขาสมรรค เดนทางถกตองอยางแทจรง หรอปฏบตถกตองตามอรยมรรคอยางแทจรง๑๘ เปนผท าไดบรบรณในขนศล ท าไดพอประมาณ ในสมาธ และท าไดพอประมาณในปญญา ละสงโยชนได ๓ คอ สกกายทฏฐ วจกจฉา และสลพตปรามาส๑๙ จ าแนกออกเปน ๓ ประเภท๒๐ ตามก าลงอนทรย กลาวคอ

๑) เอกพชโสดาบน พระโสดาบนมพชก าเนดอกเพยงครงเดยว จะเกดเปนมนษยหรอเทวดาอกเพยงชาตเดยวจะบรรลเปนพระอรหนต๒๑ เพราะทานสรางบารมมาอยาง แกกลา โดยมจตสนดานมากไปดวยปญญา เจรญสมถภาวนามานอย แตเจรญวปสสนามาก เมออนทรยแกกลาในชาตนแลว กสามารถบรรลมรรคผลไดอยางรวดเรว

๑๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒/๒. ๑๕ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ป.ธ.๙), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, พมพครงท ๕,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐), หนา ๑. ๑๖ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๓๔๙/๙๐., อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑๓/๑๘, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๗๖/๕๐๙. ๑๗ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๒๘๐/๘๐, อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๕๒๖/๒๙๗. ๑๘ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๔๓๐-๒/๔๓๔-๕. ๑๙ ดรายละเอยดใน อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๓๖๑/๔๘๘. ๒๐ ม.ม.อ. (ไทย) ๒/๒๔๘/๒๖, อง.ทก.อ. (ไทย) ๒/๔๙/๕๕. ๒๑ ส .ม.อ. (ไทย) ๓/๔๙๔/๓๑๓.

๔๘

๒) โกลงโกลโสดาบน คอ พระโสดาบนผยงตองเกดเปนมนษยหรอเทวดาอก ๒ ถง ๖ ชาต จงจะบรรลเปนพระอรหนต๒๒ เพราะทานสรางบารมอยางปานกลาง โดยมจตสนดานประกอบดวยปญญาและสมาธเทา ๆ กนเจรญวปสสนาและสมถภาวนามาพอ ๆ กน เมออนทรยทง ๕ แกกลาในชาตนแลว กสามารถบรรลมรรคผลไดอยางปานกลาง คอ ไมเรวไมชา

๓) สตตกขตตปรมโสดาบน คอ พระโสดาบนผตองเกดอกถง ๗ ชาตจงจะบรรลเปนพระอรหนต๒๓ เพราะทานสรางบารมมาอยางออน โดยมจตสนดานประกอบดวยสมาธมาก แตปญญานอย เคยเจรญสมถภาวนามากแตกเจรญวปสสนานอย เมออนทรยทง ๕ แกกลาในชาตนแลวกสามารถบรรลมรรคผลไดอยางเชองชา

๒. พระสกทาคาม ผกลบมาสโลกนอกครงเดยว๒๔ กจะก าจดทกขไดสน เปนผท าไดบรบรณในขนศล ท าไดพอประมาณในสมาธ และท าไดพอประมาณในปญญา นอกจากละสงโยชน ๓ ขอตนไดแลว ยงท าราคะ โทสะ และโมหะใหเบาบางลงดวย๒๕ จ าแนกออกเปน ๕ ประเภท ตามก าลงของอนทรย คอ

๑) อธ ปตวา ตตถ นพพตตตวา อธ ปรนพพาย พระสกทาคามบางจ าพวกส าเรจเปนพระสกทาคามบคคลในมนษยโลกนแลว ไดไปบงเกดเปนเทพเจา ณ เทวโลก แลวกลบมาเกดในมนษยโลกนอกครงหนง กไดบรรลอรหตตผลและดบขนธปรนพพาน

๒) อธ ปตวา อธ ปรนพพาย พระสกทาคามบางจ าพวกส าเรจเปนพระสกทาคามบคคลในมนษยโลกนแลว กสามารถบรรลอรหตตผลและดบขนธปรนพพาน

๓) อธ ปตวา ตตถ ปรนพพาย พระสกทาคามบางจ าพวกส าเรจเปนพระสกทาคามบคคลในมนษยโลกนแลว ไปบงเกดเปนเทพเจา ณ เทวโลก แลวไดส าเรจเปนพระอรหนตและดบขนธเขาสปรนพพาน

๔) ตตถ ปตวา ตตถ ปรนพพาย พระสกทาคามบางจ าพวกเปนเทพเจาส าเรจเปนพระสกทาคามบคคล ณ เทวโลกและ ไดบรรลอรหตตผลและดบขนธปรนพพาน

๕) ตตถ ปตวา อธ ปรนพพาย พระสกทาคามบางจ าพวกเปนเทพเจาส าเรจเปนพระสกทาคามบคคล ณ เทวโลกแลว จตมาอบตบงเกดในมนษยโลกน แลวไดบรรลอรหตตผลและดบขนธเขาสปรนพพาน

๒๒ ดรายละเอยดใน ส .ม.อ. (ไทย) ๓/๔๙๔/๓๑๓. ๒๓ ส .ม.อ. (ไทย) ๓/๔๙๔/๓๑๔. ๒๔ ข.ป.อ. (ไทย) ๒/๑๕๑/๗๘, ท.ส. (ไทย) ๙/๓๗๓/๑๕๖. ๒๕ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕๓๕/๔๓๖, อภ.ป. (ไทย) ๓๖/๒๑/๑๕๕.

๔๙

๓. พระอนาคาม ผจะปรนพพานในทผดเกดขน ไมเวยนกลบมาอก เปนผท าไดบรบรณในศล ท าไดพอประมาณในสมาธ แตท าไดพอประมาณในปญญา ละสงโยชนไดอก ๒ ขอ คอ กามราคะ และปฏฆะ๒๖ พระอนาคามบคคล ๕ ประเภท คอ

๑) อนตราปรนพพาย ไดแก พระอนาคามบคคลทไปเกดในสทธาวาสพรหมโลกภมใดภมหนง แลวส าเรจเปนพระอรหนตและปรนพพานภายในอายครงแรก ณ สทธาวาสภมนน

๒) อปหจจปรนพพาย ไดแก พระอนาคามบคคลทไปเกดในสทธาวาสพรหมโลกภมใดภมหนง แลวไดส าเรจเปนพระอรหนตและปรนพพานภายในอายครงหลงของสทธาวาสภมททานไปเกดอยนน

๓) อสงขารปรนพพาย ไดแก พระอนาคามบคคลทไปเกดในสทธาวาสพรหมโลกภมใดภมหนงแลว ไดส าเรจเปนพระอรหนตในภมนนโดยสะดวกสบาย ไมตองใชความพยายามมาก แลวดบขนธปรนพพาน

๔) สสงขารปรนพพาย ไดแก พระอนาคามบคคลทไปเกดในสทธาวาสพรหมโลกภมใดภมหนงแลวไดส าเรจเปนพระอรหนตในภมนนโดยตองใชความพยายามอยางแรงกลา แลวดบขนธปรนพพาน

๕) อทธงโสตอกนฏฐคาม ไดแก พระอนาคามบคคลทไปเกดในสทธาวาสพรหมโลกชนต าคออวหาภม เมอจตแลวกไปเกดในสทธาวาสภมชนสงขนไปตามล าดบ๒๗ ข. พระอเสขะ (ผไมตองศกษา) หรอ อนปาทเสสบคคล ไดแก

๔. พระอรหนต ผควร (แกทกษณาหรอการบชาพเศษ) หรอผทหกกรรมแหงสงสารวฏไดแลว เปนผสนอาสวะ เปนผท าไดบรบรณในสกขาทง ๓ คอ ศล สมาธ และปญญาละสงโยชนเบองสงไดอกทง ๕ ขอ ๒๘

๒. ประเภททกขไณยบคคล ๗

ก. พระเสขะ หรอ สอปาทเสสบคคล

๑) สทธานสาร คอ ผแลนไปตามศรทธา หรอผแลนตามไปดวยศรทธา ไดแก ผปฏบตเพอบรรลโสดาปตตผล ทมสทธนทรยแรงกลา อบรมอรยมรรคโดยมศรทธาเปนตวน า (ทานผนถาบรรลมรรคผลแลวกลายเปนสทธาวมตต)

๒๖ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๔๘๕/๒๙๖, ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๖๙/๑๗๗. ๒๗ ส .ม.อ. (ไทย) ๓/๑๘๔/๒๑, อง.ตก.อ. (ไทย) ๒/๘๘/๒๔๓. ๒๘ ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๔๒/๒๖๗.

๕๐

๒) ธมมานสาร คอ ผแลนไปตามธรรม หรอผแลนตามไปดวยธรรม ไดแก ผปฏบตเพอบรรลโสดาปตตผลทมปญญนทรยแรงกลา อบรมอรยมรรคโดยมปญญาเปนตวน า (ทานผนถาบรรลมรรคผลแลวกลายเปนทฏฐปตตะ)

๓) สทธาวมตต คอ ผหลดพนดวยศรทธา ไดแก ผทเขาใจอรยสจจธรรมถกตองแลว เหนธรรมทพระสคตประกาศโดยแจมชด ประพฤตปฏบตถกตองด และอาสวะบางสวนกสนไป เพราะเหน (อรยสจ) ดวยปญญา แตศรทธาเปนตวน าหนา (ทานผนถาบรรลอรหตตผลกลายเปนปญญาวมตต)

๔) ทฏฐปตตะ คอ ผบรรลสมมาทฏฐ ไดแก ผทเขาใจอรยสจธรรมถกตองแลว เหนธรรมทพระตถาคตประกาศโดยแจมชด ประพฤตปฏบตถกตองด และอาสวะบางสวนกสนไปเพราะเหน (อรยสจ) ดวยปญญา (หมายถงผบรรลโสดาปตตผลแลวขนไป จนถงผปฏบตเพอบรรลอรหตตผลทมปญญนทรยแรงกลา, ทานผนถาบรรล กลายเปนปญญาวมตต)

๕) กายสกข คอ ผเปนพยานดวยนามกาย หรอผประจกษกบตว ไดแกผทไดสมผสวโมกข ๘ ดวยกาย และอาสวะบางสวนกสนไปเพราะเหน (อรยสจ) ดวยปญญา (หมายถงผบรรลโสดาปตตผลแลวขนไป จนถงผปฏบตเพอบรรลอรหตตผล ทมสมาธนทรยแรงกลา, ทานผนถาบรรลกลายเปนอภโตภาควมต)๒๙

ข. พระอเสขะ หรอ อนปาทเสสบคคล

๖) ปญญาวมตต คอ ผหลดพนดวยปญญา ไดแก ทานผมไดสมผสวโมกข ๘ ดวยกาย แตอาสวะทงหลายสนไปแลวเพราะเหน (อรยสจ) ดวยปญญา (หมายถงพระอรหนตผบ าเพญวปสสนาเปนตวน ามาโดยตลอดจนส าเรจ

๗) อภโตภาควมตต คอ ผหลดพนทงสองสวน ไดแก ทานผไดสมผสวโมกข ๘ ดวยกาย และอาสวะทงหลายกสนไปแลว เพราะเหน (อรยสจ) ดวยปญญา หมายถงพระอรหนตผบ าเพญสมถะมาเปนอยางมากกอนแลวจงใชสมถะนนเปนฐานบ าเพญวปสสนาตอจนส าเรจ

พระอรหนต ๒ ประเภทดงทไดแสดงใหเหนน สามารถแยกออกไปอกตามคณสมบตพเศษทไดและไมได กลาวคอ

๑. พระปญญาวมตต คอ ผหลดพนดวยปญญา ไดแกผทมงหนาบ าเพญแตวปสสนา อาศยสมถะเพยงใชสมาธเทาทจ าเปน พอเปนบาทฐานของวปสสนาใหบรรลอาสวกขยญาณเทานน ได

๒๙ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๗๔-๗๗/๓๕๘-๓๖๑, ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๑๔๔.

๕๑

สมถะไมเกนรปฌาน ๔ ไมมความสามารถพเศษ เชน เขานโรธสมาบตไมได ไมไดโลกอภญญา ๕ เปนตน จ าแนกได ๓ ประเภท ดงน

๑) สกขวปสสก ผเจรญวปสสนาลวน ๒) ปญญาวมตตผ ไดฌาน ๔ อยางนอยขนหน งกอนแลว จ งเจรญวปสสนาใน

ภายหลงปฏสมภทปปตตะ ผบรรลปฏสมภทา ๔๓๐ คอ ไดปญญาแตกฉาน ๔ ประการ๓๑

๒. อภโตภาควมตต แปลวา ผหลดพนโดยสวนทงสอง คอหลดพนจากรปกายดวยอรปสมาบตและหลดพนจากนามกายดวยอรยมรรค และเปนการหลดพน ๒ วาระ คอดวยวกขมภนะ (ขมกเลสไวดวยก าลงสมาธของฌาน) หนหนง และดวยสมจเฉท (ตดกเลสถอนรากเหงาดวยปญญา) อกหนหนง จ าแนกได ๔ ประเภท ดงน

๑) พระอภโตภาควมตต ผไดอรปฌานอยางนอยหนงขน แตไมไดโลกยวชชา, อภญญา ๒) พระเตวชชะ พระอรหนตอภโตภาควมตตผไดวชชา ๓๓๒ ๓) พระฉฬภญญะ พระอรหนตอภโตภาควมตตผไดอภญญา ๖๓๓ ๔) พระปฏสมภทปปตตะ พระอรหนตอภโตภาควมตตผบรรลปฏสมภทา ๔

เมอรวมเขาเปนชดเดยวกน และเรยงตามชอทใชเรยก ม ๖ ประเภท ดงน ๑) พระสกขวปสสก ผเจรญวปสสนาลวน ๆ ๒) พระปญญาวมตต ผหลดพนดวยปญญา (ทนอกจากวปสสก) ๓) พระอภโตภาควมตต ผหลดพนทงสองสวน ๔) พระเตวชชะ ผไดวชชา ๓ ๕) พระฉฬภญญะ ผไดอภญญา ๖ ๖) พระปฏสมภทปปตตะ ผบรรลปฏสมภทา ๔

อนง พระอรหนตองคใดเปนทงฉฬภญญะ และปฏสมภทปปตตะ ยอมเปนผมคณสมบตครบถวนบรบรณครอบคลมทงหมด๓๔

ดงนน ประเภทของการบรรลธรรม คอ การบรรลนวโลกตรธรรม ซงเปนสภาพของความสงบระงบแหงสงขารธรรมทงหลาย หรอเรยกสน ๆ วา บรรลพระนพพาน และค าวา นพพานนน มไวพจนอยหลายค า ซงถกน าไปใชอยางแพรหลาย สามารถจ าแนกได เมอกลาวถงนพพานแทมเพยง

๓๐ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑๗๒/๒๑๖, ข.ป. (ไทย) ๓๑/๒๖๘/๑๗๕, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๗๘๔/๔๐๐. ๓๑ วสทธ. (บาล) ๒ /๖๖, ๓ /๙.

๓๒ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๒๘/๒๓๒, ๓๙๘/๒๙๒, อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑๐๒/๒๒๕. ๓๓ ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๔๓๑/๓๐๗, อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๒๗๓/๓๑๑. ๓๔ วสทธ. (ไทย) ๓/๓๗๓, ข.ป. (บาล) ๓๑/๔๙๓/๓๘๑, วสทธ. (บาล) ๓/๓๐๑.

๕๒

อยางเดยว สวนบคคลผบรรลนพพาน แสดงใหเหนไดเปนสองนย คอ นยทมาในพระไตรปฏก และนยทมาในชนของอรรถกถา และฎกา ดงทไดแสดงใหเหนแลวในเบองตน

๓.๒ แนวทางการปฎบตเพอใหเกดสทธาวมตต

การปฏบตภาวนาในพระพทธศาสนาเพอไปสวมตตมดวยกน ๒ ทาง คอ (๑) การปฏบตท มสมถะเปนบาทเบองตน (๒) การปฏบตทเปนวปสสนาลวน ๆ และแนวทางของการปฏบตนไดแบง ออกเปน ๒ ประเภท คอ การปฏบตภาวนาตามแนวทางของสมถยานกะ และการปฏบตภาวนาตามแนวทางของวปสสนายานกะ วธการปฏบตภาวนาตามแนวทางของสมถยานกะ และวปสสนายานกะ แบงออกเปน ๔ วธดวยกน คอ ก) สมถปพพงคมวปสสนา คอ การเจรญวปสสนาทมสมถะน าหนา อรรถกถาอธบาย วา ผปฏบตท าสมถะ คอ สมาธใหเกดขนกอน เปนอปจารสมาธ และอปปนาสมาธจากนนจงไดบรรลฌาน แลวน าองคฌานนนมาพจารณาเปนอารมณยกจตขนสพระไตรลกษณ ใหเหนสภาวะทเปนของไมเทยง เปนทกขเปนตน จนอรยมรรคเกดขน ข) วปสสนาปพพงคมสมถะ คอ การเจรญสมถะทมวปสสนาน าหนา อรรถกถาอธบายวา ผปฏบตยงไมไดท าสมถะใหเกดขนเลย แตมาพจารณาเหนแจงอปาทานขนธ ๕ ตามสามญลกษณท เปนของไมเทยง เปนทกขเปนตน อนนบวาเปนวปสสนา พอวปสสนาเตมเปยมด จตจะเกดสภาวะมอารมณหนงเดยวขน โดยมความปลอยวางธรรมทงหลายทเกดขนในวปสสนานนเองเปน อารมณอนนบวาเปนสมถะ เมอปฏบตโดยวธนอรยมรรคกเกดขนเชนเดยวกน ค) ยคนทธะสมถวปสสนา คอ สมถะ และวปสสนาเขาคกน๓๕ อรรถกถาอธบายวา การเจรญสมถะ และวปสสนาควบคกน มใชหมายความวาท าทงสองอยางพรอมกนทเดยว เพราะเราไมสามารถพจารณาสงขารดวยจตเดยวกนกบทเขาสมาบต ค าวา เจรญสมถะ และวปสสนาควบคกนหมายความวา การเขาถงสมาบตถงไหน กพจารณาสงขารถงนน พจารณาสงขารถงไหน เขาสมาบตถงนนกลาวคอ เมอเขาปฐมฌาน ออกจากปฐมฌานแลว พจารณาสงขาร ครนพจารณาสงขารแลว กเขาทตยฌาน ออกจากทตยฌานแลว กพจารณาสงขาร ครนพจารณาสงขารแลว กเขาตตยฌาน ออกจาก ตตยฌานแลว พจารณาสงขารฯ อยางนเรอยไปตามล าดบ จนเขาเนวสญญานาสญญายตนสมาบตออกจากเนวสญญานาสญญายตนสมาบตแลว พจารณาสงขารอก อยางนเรยกวา เจรญสมถะและ วปสสนาควบคกนไป

๓๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ . ปยต โต ) , พทธธรรม ฉบบปรบขยาย , พมพ คร งท ๓๒ , (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๕), หนา ๔๔๔-๔๔๕.

๕๓

ง) ธมมทธจจวคคหตมานส คอ ทางออกหรอวธปฏบต ครนเมอจตเขวเพราะ ธรรมธจจอรรถกถาอธบายวา ธรรมธจจ ไดแก วปสสนปกเลส คอ อปกเลสแหงวปสสนา ๑๐ อยาง ซงจะเกดขนแกผไดวปสสนาออน ๆ ภาวะทง ๑๐ น เปนสงนาชนชมอยางยง และไมเคยเกดม ไมเคยประสบพบมากอนแกผปฎบตวปสสนา จงชวนใหผปฏบตเขาใจผดคดวาไดบรรลมรรคผลแลว ถา เขาใจอยางน กเปนอนพรากออกจากวปสสนาวถ คอ พลาดทางวปสสนา แลวจะทงภาวนาเดมเสยนงชนชมอปกเลสอยนนเอง วธปฏบตทถกตอง คอ ใหรเทาทน เมอมนเกดขนกใหก าหนดพจารณาดวย ปญญาวา โอกาสน ฌานน หรอนมตน เกดขนแลวแกเรา แตมนเสอมเปนของไมเทยง เกดจากปจจยปรงแตง เปนปฏจจสมปปนนธรรม จะตองเสอมสนไปเปนธรรมดา ดงนเปนตน จนเหนแจงวาสงนไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชตวตนของเราแลว และไมตนเตนหวนไหวไปกบวปสสนปกเลสเหลานน เปนอนสางอปกเลสเสยได ด าเนนกาวหนาตอไปในมรรคาทถกตอง จนบรรลมรรค ผลวธการปฏบตภาวนาทง ๔ วธทไดกลาวมาแลวน ถาถอตามแนวทอธบายโดยอรรถกถากจดไดวามอยแค ๒ วธทถอ วาเปนหลกใหญ คอ วธทวปสสนามสมถะน าหนา และสมถะมวปสสนาน าหนา สวน ๒ วธหลง เปนเพยงวธการทแทรกเขามาระหวางการปฏบต หรอเปนสวนเสรมขยายออกไปจากสองวธแรก เทานน และวธการปฏบตภาวนา ๒ วธทเปนหลกใหญ และนาจะถอวาเปนตนแบบทมชอเรยกวา สมถยานของพระสมถยานกอยางหนง และวปสสนายานของพระวปสสนายานกอกอยางหนง๓๖

๓.๒.๑ สมถยานกะ

สมถยานกะ คอ ผทมสมถะเปนยาน หมายถง ผทเจรญสมถภาวนาจนเกดฌานมาขนกอน จงท าการเจรญวปสสนาภาวนาเปนล าดบตอไป การปฏบตตามแนวสมถยานกะจะมอารมณของการปฏบตทงสน ๔๐ อยาง แบงออกเปน ๗ หมวด คอ กสณ ๑๐ อสภะ ๑๐ อนสสต ๑๐ อปปมญญา ๔ อาหาเรปฏกลสญญา ๑ จตธาตววตถาน ๑ และอรป ๔ ผปฏบตภาวนาตามแนวของสมถยานกะ ตองท าจตใหสงบดวยอ านาจแหงฌานกอนแลวจงยกฌานขนสวปสสนาภายหลง โดยน าเอากรรมฐาน ๔๐ มาเปนอารมณแหงการภาวนาอยางใดอยางหนง โดยทพระพทธองคทรงมงหมายใหเหมาะแกจรต เพราะเมอเหมาะแกจรตแลวกจะสามารถปฏบตใหเปนผลส าเรจไดงายและรวดเรว จรต คอ ความประพฤตทเปนพนนสย หรอพนเพแหงจตของคนทงหลาย ทหนกไปทางดานในดานหนง จรตแบง ออกเปนประเภทใหญ ๆ ได ๖ อยาง คอ ก) ราคจรต ผ มราคะเปนความประพฤตปกต มลกษณะนสยหนกไปทางราคะประพฤตหนกไปทางรกสวยรกงาม ละมนละไม ข) โทสจรต ผ มโทสะเปนความประพฤตปกต มลกษณะนสยหนกไปทางโทสะประพฤตหนกไปทางใจรอน หงดหงดรนแรงและพยาบาท

๓๖ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, หนา ๔๔๓-๔๔๙.

๕๔

ค) โมหจรต ผ มโมหะเปนความประพฤตปกต มลกษณะนสยหนกไปทางโมหะประพฤตหนกไปทางเขลา เหงาซม เงองงง งมงาย ใครวาอยางไรกจะคอยเหนคลอยตามไป ง) สทธาจรต ผมศรทธาเปนความประพฤตปกต มลกษณะนสยหนกไปทางศรทธาประพฤตหนกไปทางมจตซาบซง ชนบาน นอมใจเลอมใสโดยงาย จ) พทธจรต หรอญาณจรต ผมความรเปนความประพฤตปกต มลกษณะนสยหนกไปทางใชความคดพจารณา และมองไปตามความจรงตามปรากฏการณ ฉ) วตกจรต ผมวตกเปนความประพฤตปกต มลกษณะนสยหนกไปทางชอบคดวกวนนกคดจบจดฟงซาน๓๗ ผปฏบตภาวนาควรทจะศกษาในเรองจรตนใหมความเขาใจเปนอยางด เพอประโยชนในการเลอกปฏบตภาวนาใหเหมาะกบจรตของตน และน ามาท าความเพยรใหเกดสมาธมความสงบแกจต แลวยกขนสวปสสนาตอไป ดงน การภาวนาทเหมาะแกจรตตาง ๆ ผปฏบตทเปนราคจรต ควรจะเจรญอสภะ และกายคตาสต ผปฏบตทเปนโทสจรต ควรทจะเจรญพรหมวหาร ๔ โดยเฉพาะอยางยงขอของเมตตาและเพงวณณกสณ คอ สเขยว สเหลอง สแดง สขาว ผปฏบตทเปนโมหจรต ควรจะปฏบตอานาปานสตภาวนา แนะน าใหสนทนาธรรม ฟงธรรม มการเรยน การไตถาม และอยกบกลยาณมตร ผ ปฏบตท เป นสทธาจรต ควรทจะเจรญอนสต ๖ คอ พทธานสต ธมมานสต สงฆานสต สลานสต จาคานสต และเทวตานสต ผปฏบตทเปนพทธจรต ควรจะเจรญมรณานสต อปสมานสต อาหาเรปฏกลสญญา และจตธาตววตถาน ผปฏบตทเปนวตกจรต ควรทจะปฏบตอานาปานสตภาวนา และเพงกสณ เมอปฏบตภาวนาตามจรตของตนอยางถกตอง และตอเนองสม าเสมอแลว กจะสามารถไดบรรลฌานในระดบตาง ๆ ตามการปฏบตนน ดงน ๑) อสภะ ๑๐ และกายคตาสต ๑ สงผลใหบรรลไดเพยงปฐมฌานเทานน เพราะ อสภะ และกายคตาสต มอารมณหยาบและนาเกลยดมาก การทปฐมฌานเกดขนไดเพราะอาศยวตกองคฌานชวยยกภาวนาจตใหสอารมณเหลาน สวนฌานทสงกวาน ไมมวตกชวยยกจตใหขนสอารมณจงท าใหผภาวนาบรรลไดเพยงปฐมฌานเทานน

๓๗ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ธรรมะภาคปฏบต ๒, (กรงเทพมหานคร: หจก.ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๕๑), หนา ๕๓.

๕๕

๒) อปปมญญา ๓ คอ เมตตา กรณา และมทตา อารมณภาวนา ๓ ประการนสงผลใหผภาวนาไดบรรลถงจตตถฌาน ๓) กสณ ๑๐ อเบกขา ๑ และอานาปานสต ๑ มอ านาจสงผลใหผภาวนาบรรลถง ปญจมฌาน ในกรณของฌาน ๕ ซงเปนฌานสงสด ๔) อรป ๔ มอ านาจสงผลใหผปฏบตภาวนาไดบรรลอรปฌาน ๔ สวนอารมณของสมถภาวนาทไมสามารถท าใหบรรลฌานไดเลยมอย ๑๐ ประการ คอ อนสต ๘ อาหาเรปฏกลสญญา ๑ และจตธาตววตถาน ๑ ซงอารมณเหลานท าใหผปฏบตเขาถงแค อปจารสมาธเทานน ไมสามารถจะ เขาถงอปปนาสมาธได เนองจากอารมณเหลานเปนปรมตถอารมณมสภาวะละเอยด สขมลมลก ไมสามารถท าใหสมาธมก าลงแกกลาจนกระทงท าใหฌานเกดขนได

๓.๒.๒ วปสสนายานกะ

การเจรญวปสสนา คอ การเพงพจารณาสภาพธรรมตามความเปนจรง จนเหนแจงพระไตรลกษณ แตทเราไมเหนรปนาม ตามความเปนจรงไดโดยงายนน กเพราะวามธรรม ๓ ประการ เปนเครองขวางกนไว คอ สนตตปดบงอนจจง อรยาบถปดบงทกข และฆนสญญาปดบงอนตตา ก) สนตตปดบงอนจจง สนตต หมายถง การเกดขนตดตอสบเนองกนอยางรวดเรว คอความสบตอแหงกรรม ฤด จต อาหาร ตวอยางทเขาใจไดงาย เชน ขนเกาหลดลวงไป ขนใหมเกดขนแทน ความคดเกาดบไปความคดใหมมาแทน ปดบงไมใหเหนความเปนอนจจงของสภาพธรรมทปรากฏ ปดบงจงไมใหเหนความไมเทยงของรปนาม ท าใหเหนเหมอนกบวารปนามนยงมอยไปเรอย ๆเมอไมเหนความจรงของรปนามกเกดความส าคญผดในรปนามวาเปนของเทยง เรยกวา นจจวปลาส ข) อรยาบถปดบงทกข หมายถง การเปลยนอรยาบถมาปดบงทกข เชน เมอเราเดนเมอยกจะเปลยนเปนมานง นงเมอยกจะเปลยนเปนนอน ท าใหเขาใจวาสงขารนไมไดทกขอะไร การเปลยนอรยาบถบอยท าใหไมเหนความจรงของรปนามวา มทกขเบยดเบยนบบคนอยตลอดเวลา เมอไมเหนทกขกเขาใจผดวาเปนสข เรยกวา สขวปลาส เปนปจจยแกตณหาท าใหปรารถนาดนรนไป ตามอ านาจของตณหา ทอาศยรปนามเกดขน เพราะเหตทไมไดพจารณาอรยาบถ จงท าใหไมเหนทกข ผไมเหนทกขยอมไมเหนอรยสจ ค) ฆนสญญาปดบงอนตตา ฆนสญญา แปลวา ความส าคญมนหมายวาเปนกลมกอนหมายถง ความส าคญผดในสภาวธรรมทรวมกนอยเปนกลมเปนกอนของขนธ ๕ วาเปนตวเปนตน และส าคญผดวามสาระแกนสาร จงท าใหไมสามารถเหนความแยกกนของรป ของนามเปนคนละอยางไดเมอไมสามารถกระจายความเปนกลมเปนกอน คอ ฆนสญญา ใหแยกออกจากกนได จงไมมโอกาสทจะเหนความไมใชตว ไมใชตนได ท าใหหลงตดยดถอวาเปนตวเปนตน แตแทจรงแลวเปนเพยงธาต ตาง ๆ ประกอบขนเปนคน ถาแยกออกแลวไมมความเปนคนเลย ตอเมอรวมกนเขาจงสมมตชอวา

๕๖

เปนสงนนสงน เมอไมเหนอนตตา วปลาสทเรยกวา อตตวปลาส ความส าคญผดวาเปนตวตน กตองเกดขน และเปนปจจยแกตณหาทเปนเหตโดยตรงใหทกขเกด๓๘ การปฏบตวปสสนา เปนการตามก าหนดรอารมณปรมตถทปรากฏชดทางตา ห จมก ลน กาย ใจ ดวยจตทตงมนเปนสมาธ จนเหนความจรงในอาการของปรมตถธรรมนน ๆ วาไมใชสตวบคคล ตวตน เรา เขา ทจะใหยดมนถอมน เปนตว เปนตน เปนเรา เปนของของเราได มเพยงสภาพธรรมทเกดและดบ เปลยนแปลงไปตามเหตปจจยอยตลอดเวลาเทานน การปฏบตวปสสนาภาวนาตองอาศย อารมณเปนพนทในการปฏบตธรรมทเปนอารมณของวปสสนาไดตองเปนสงทมอยจรงไมเปลยนแปลงจากสภาวะของตน คอตองเปนปรมตถอารมณเทานน ปรมตถ คอ สภาวะทเปนความจรงตามความหมายทแทจรง ทตรงตามสภาวะ ไมแปรปรวนวปรตไปดวยประการใดและเปนสภาวธรรมทท าใหสตวผรแจงแลวไดพนจากวฏฏสงสาร คอ สนทกขไมมสวนเหลอไดจรง ไดแก ปรมตถธรรม ๔ ประการ คอ จต เจตสก รป นพพาน ๑) จต ธรรมชาตทรอารมณ คอ ไดรบรอารมณอยเสมอ ธรรมชาตของจตนน มอย ๓ ประการ คอ (๑) มการรบรอารมณอยสม าเสมอ (๒) เปนเหตใหเจตสกทงหลายรอารมณไดคลาย ๆ กบผน า (๓) ท าสงทมชวต และไมมชวตใหวจตรพสดาร ๒) เจตสก เปนธรรมชาตทปรงแตงจตอาศยจตเกด อาศยจตรอารมณ เจตสกทงหลาย จะรอารมณไดกเพราะอาศยจต ขาดจตเสยแลวเจตสกกรอารมณไมได ถาเปรยบจตเปนน า เจตสกเปน สแดง ผสมกนเปนน าแดง เมอผสมกนแลวไมสามารถแยกน าออกจากสแดงไดฉนใด จต และเจตสกก ไมสามารถแยกออกจากกนใหเปนอสระไดฉนนน เจตสกนเปนสงปรงแตงจตใหมความเปนไปตาง ๆ ไมวาจะเปนความพอใจ ความไมพอใจ ความรก ความเกลยด ความสงบ หรอฟงซาน ลวนเปนคณสมบตของเจตสกทงสน แตเจตสกเกดขนเอง และแสดงพฤตกรรมเองไมได ตองอาศยจตเปนตวแสดงพฤตกรรมแทน ๓) รป เปนธรรมชาตทผนแปร และแตกดบไปเพราะมปจจยตรงกนขามอยเสมอ ๆ เปนธรรมชาตทมอยจรง ผทไดกระทบ และไดสมผสจะมความรสกเหมอนกนทงหมด คอ มสภาวะแตกสลายอยเสมอ ๔) นพพาน เปนธรรมชาตทสงบจาก รปนาม ขนธ ๕ พนจากตณหาอยางเดดขาด พนจากการปรงแตงทงปวง ดงนนจงไดชอวาเปนอสงขตธรรมจดเปนนามทเปนโลกตตร๓๙ การร อารมณปรมตถเปนการรทมประโยชนอยางมากตอการเจรญวปสสนา เพราะหากไมรอารมณปรมตถอยางถกตอง และแจมชดแลว กไมอาจจะน าไปสการเจรญวปสสนาใหเกดผลไดเพราะอารมณทจะให

๓๘ พระภาวนาพศาลเมธ, วปสสนาภาวนาทไมถกเขยนไวในพระไตรปฎก, (กรงเทพมหานคร: หจก.

ประยรสาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๘), หนา ๓๗๗-๓๗๙. ๓๙ พระภาวนาพศาลเมธ, วปสสนาภาวนาทไมถกเขยนไวในพระไตรปฎก, หนา ๓๘๘

๕๗

เกดปญญาเหนแจงชดในการเจรญวปสสนาภาวนา นบตงแตญาณแรก คอตงแตอทยพพยญาณเปน ตนไป จะตองเปนอารมณปรมตถลวน ๆ เทานน ปรมตถธรรมทเปนอารมณส าหรบการเจรญวปสสนาภาวนา ยนยอลงไดเหลอเปน ๒ ประเภท คอ ก) รป เปนธรรมชาตทแตกสลายอยเสมอ เพราะความรอนบาง ความเยนบาง เปนตน ไดแก รปขนธ นนเอง เปนอารมณทรบรไดทางตา ห จมก ลน กาย ข) นาม ทเปนโลกยธรรม เปนธรรมชาตทนอมไปสอารมณอยเสมอ ไดแก นามขนธ ๔ คอ เวทนา สญญา สงขาร จดเปนเจตสก และวญญาณ จดเปนจต ซงหมายถงความรสกนกคดภายในใจนนเอง สวนนพพานเปนโลกตตรธรรม ไมใชฐานะทรบรได หรอถงจะรบรไดกไมมประโยชนในการเจรญวปสสนาภาวนา๔๐ การเจรญวปสสนาภาวนามอารมณหลกในการตามร ๒ ประการ คอ ๑) ตามรรปเปนหลก คอ ตามรอาการของธาต ๔ ธาตใดธาตหนง ทปรากฏชดเจนในขณะจตปจจบน คอ ธาตดนมลกษณะแขงปรากฏชดในรปทงหมด แตขณะทแสงจนทร แสงอาทตยปรากฏมลกษณะออน มความแขงนอย ธาตน ามลกษณะเกาะกมท าใหวตถทแขงอยรวมกนกอตว เปนรปรางได ท าใหวตถทออนไหลไปได ธาตไฟมลกษณะเยนหรอรอน ธาตลมมลกษณะหยอนหรอตงและปรากฏสภาวะเคลอนไหวการตามรรปเปนหลก เปนการเจรญวปสสนาลวน ๆ ใชขณกสมาธพจารณา อาการของรปโดยเฉพาะธาตลมทเคลอนไหว โดยลกษณะ ๗ ประการ คอ ก) อนจจานปสสนา พจารณาเหนความไมเทยง ข) ทกขานปสสนา พจารณาเหนความเปนทกข ค) อนตตานปสสนา พจารณาเหนความไมมตวตน ง) นพพทานปสสนา พจารณาเหนความนาเบอหนาย จ) วราคานปสสนา พจารณาเหนความคลายก าหนด ฉ) นโรธานปสสนา พจารณาเหนความดบกเลส ช) ปฏนสสคคานปสสนา พจารณาเหนความสลดทงกเลสทงหลาย จงนบเปนการเจรญวปสสนาของวปสสนายานกะ ๒) ตามรนามเปนหลก คอ ตามรเวทนา จต หรอสภาพธรรมทปรากฏในขณะจต ปจจบน ไดแก บคคลผบรรลฌานแลว ควรเขาฌานนนบอย ๆ เมอเกดความช านาญในการเขาฌาน แลวจงยกองคฌานทปรากฏชด คอ ปต สข หรออเบกขาขนสพระไตรลกษณเจรญวปสสนา พจารณาเหนสภาพธรรมตามล าดบสมาบต และองคฌานโดยลกษณะ ๗ ประการ คอ ก) อนจจานปสสนา พจารณาเหนความไมเทยง

๔๐ ข.ป.อ. (ไทย) ๗/๑/๒๔๘.

๕๘

ข) ทกขานปสสนา พจารณาเหนความเปนทกข ค) อนตตานปสสนา พจารณาเหนความไมมตวตน ง) นพพทานปสสนา พจารณาเหนความนาเบอหนาย จ) วราคานปสสนา พจารณาเหนความคลายก าหนด ฉ) นโรธานปสสนา พจารณาเหนความดบกเลส ช) ปฏนสสคคานปสสนา พจารณาเหนความสลดทงกเลส นเปนการเจรญวปสสนาของสมถยานกะ๔๑ คมภร ฎกาอธบายการก าหนดอารมณ ทแตกต างกนของสมถยานกบคคล และ วปสสนายานกบคคลวา สมถยานกะก าหนดรทองคฌานเปนอารมณ ซงเปนนามธรรมทปรากฏชดเมอออกจากฌาน คอ ก าหนดรฌานจตตปบาทในขณะปจจบน มหทยรปเปนทตงสวนวปสสนายานกะก าหนดรในรปนาม ขนธ ๕ ทปรากฏชดในขณะปจจบน สตรเทาทนสภาวะจตเจตสก และอายตนะภายนอกเปนทตงของการหยงรไมอาจก าหนดร สงขารธรรมในอตภาพของตนโดยสนเชงได จงก าหนดเฉพาะอารมณทจตรชด ดงขอความในคมภรวสทธมรรคมหาฎกาวา ยถาปากฏ วปสสนาภนเวโส พงเจรญวปสสนาตามอารมณทปรากฏชด๔๒ เพอความเขาใจในความแตกตางของแนวทางการปฏบตสมถยานกะ และ วปสสนายานกะใหมากขน ผวจยจงไดคนควาเพมเตม ดงน

๓.๒.๓ ความแตกตางระหวางสมถยานกะและวปสสนายานกะ

การปฏบตภาวนาตามแนวสมถยานกะและวปสสนายานกะมความแตกตางกนสรป ไดดงน ก) ความแตกตางทางดานอารมณ การปฏบตภาวนาตามแนวทางของสมถยานกะทมบญญตเปนอารมณม ๔๐ อยางคอ กสณ ๑๐ อสภะ ๑๐ อนสสต ๑๐ พรหมวหาร ๔ อรป ๔ อาหาเรปฏกลสญญา ๑ จตธาตววตถาน ๑ แตการปฏบตภาวนาตามแนวทางของวปสสนายานกะ มรปนามเปนอารมณ และตองเปนอารมณปรมตถทเรยกวา วปสสนาภม ม ๖ ภมดวยกน คอ ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔ ปฏจจสมปบาท ๑๒ และการก าหนดจะตองก าหนดไปตามอาการ เชน อาการยน อาการเดน อาการนง อาการนอน อาการพอง อาการยบ อาการปวด การเหน การไดยน การไดกลน การลมรสการถกตองสมผส เปนตน ข) ความแตกตางทางดานจดมงหมาย จดมงหมายของการปฏบตตามแนวสมถยานกะ คอ การท าใหจตสงบ และใหจตตงมนสามารถท าใหบรรลรปฌาน ๔ และอรปฌาน ๔ และยงท าใหเกดอภญญา ๕ คอ แสดงฤทธได มหทพย มตาทพย รใจคนอนได และระลกชาตได เปนตน

๔๑ พระภาวนาพศาลเมธ, วปสสนาภาวนาทไมถกเขยนไวในพระไตรปฎก, หนา ๓๙๐ ๔๒ เรองเดยวกน, หนา ๓๙๑

๕๙

สวนจดมงหมายของการปฏบตตามแนววปสสนายานกะ คอ การท าใหเกดปญญาทจะน าไปสความเขาใจในเรองพระไตรลกษณ และสดทายปญญากจะน าไปสวปสสนาญาณ คอ บรรลมรรค ผล นพพานได ค) ความแตกตางทางดานวธการ การปฏบตภาวนาตามแนวสมถยานกะใชการเพง อารมณบญญตเปนวธการส าคญและในขณะทเพงไมมการก าหนดรวามอะไรเกดขนตามสภาพท เปนจรง จตจะยดอยกบอารมณทก าหนดเทานน ถาจตออกไปจากอารมณของการภาวนาจะตองดงจตกลบมาสทเดมสวนการปฏบตภาวนาตามแนววปสสนายานกะใชการก าหนดความร คอ ก าหนดสตไวทฐานทง ๔ ตามแนวสตปฏฐาน คอ กาย เวทนา จต และธรรม ตองพยายามก าหนดอารมณทเกดขนตามฐานตาง ๆ ใหชดวามเพยงรปและนาม จนกระทงเหนลกษณะเฉพาะ คอ พระไตรลกษณของรปและนามชดเจน การก าหนดแตกตางจากการเพง คอ ไมยดแนนอยกบอารมณของการภาวนาอนใดอนหนงอยตลอดเวลา มการเปลยนแปลง และการกลบไปกลบมาของอารมณทก าลงเกดขนในฐานทง ๔ ได อารมณใดชดเจนทสดกใหก าหนดอารมณนน ๆ ง) ความแตกตางทางดานระดบสมาธ การปฏบตภาวนาตามแนวสมถยานกะใชสมาธ ๓ ระดบ คอ ๑) ขณกสมาธ คอ การทสมาธทเกดขนเพยงชวขณะ เชน ขณะเพงดลมหายใจ เขาออกจตสงบแนวแนชวขณะหนง ๒-๓ นาท เปนอยางมาก แลวจตกคดไปในเรองตาง ๆ จนเพลดเพลนไปพอรสกตวอกครงกกลบมาตงสมาธกนใหม ๒) อปจารสมาธ คอ สมาธทจวนจะแนวแน จตตงมนเปนระยะเวลาชวงหนงนน นานขนเปนจตทใกลตอปฐมฌาน ๓) อปปนาสมาธ คอ จตมพลงสมบรณเตมท เปนจตทสงบนงและมอารมณอนเดยวทเรยกวา เอกคคตาจต๔๓ สวนการปฏบตภาวนาตามแนววปสสนายานกะใชวปสสนาขณกสมาธซง เปนสมาธทเกดขนจากการก าหนดรปและนามทเกดขนทางทวารทง ๖ อยางตอเนองและไมขาดสาย จนเหนอารมณตาง ๆ ทก าหนดเปนอนจจง ทกขง และอนตตา วปสสนาขณกสมาธ หากมการก าหนดอยางจดจอตอเนอง จะมก าลงเทาอปจารสมาธในสมถกรรมฐาน และเมอก าหนดตดตอกนไปเรอย ๆ วปสสนาขณกสมาธนจะแกกลามากขน ๆ จนมก าลงคลาย ๆ กบอปปนาสมาธในปฐมฌาน เมอมาถงจดนแลวนวรณ ๕ กสงบลงได

๔๓ พระธรรมธรราชมหามน ( โชดก าณสทธ ป.ธ.๙) ,คาบรรยายวป สสนากรรมฐาน , (กรงเทพมหานคร: ประยรวงศพรนทตง จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๖๙.

๖๐

จ) ความแตกตางทางดานการท าลายกเลส การปฏบตภาวนาตามแนวสมถยานกะสามารถละกเลสอยางกลาง คอ นวรณ ๕ ไดดวยการขมเอาไว ดวยพลงของฌาน เรยกวา วกขมภนปหาน แตเมอออกจากฌานเมอใดแลวนวรณ ๕ กกลบมาดงเดม เหมอนการเอาหนทบหญาไว เมอน าหนออกหญากจะขนมาเหมอนเดมสวนการปฏบตภาวนาตามแนววปสสนายานกะสามารถจะละกเลสอยางละเอยดคอ อนสยกเลส เปนกเลสทนอนเนองอยในขนธสนดานได เปนกเลสทสงสมไวในภวงคจต หรอจตไรส านกของคนเรา กเลสอยางละเอยด หรออนสยกเลสนสามารถขจดไดดวยการปฏบตวปสสนาภาวนาอยางเดยวเทานน ฉ) ความแตกตางทางดานพลงแหงการภาวนา การปฏบตภาวนาตามแนวสมถยานกะใชพลงทเกดจากสมาธ คอ การตงจตมนและแนแนวอยในอารมณใดอารมณหนงเทานน จนเกดเปนเอกคคตาจตสวนการปฏบตภาวนาตามแนว วปสสนายานกะใชพลงทเกดจากพละ ๕ อยางคอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา โดยมองค๓ ประการในสตปฏฐาน ๔ เปนองคประกอบ ช) ความแตกตางทางดานทฤษฎทสมพนธกบการปฏบต การปฏบตภาวนาตามแนวทางของสมถยานกะ มกจะใชอารมณของสมถภาวนา ๔๐ อยางตามทไดกลาวมาแลวสวนการปฏบตภาวนาตามแนวทางของวปสสนายานกะ นยมใชแนวทางของการเจรญสตปฏฐาน ๔ ประการ

๓.๓ การบรรลธรรมแบบสทธาวมตต

การบรรลธรรมแบบสทธาวมตต คอ การปรบสมดลอนทรยในการปฏบตวปสสนาภาวนา โดยมความเปนมาและความส าคญ ดงน คอ

๓.๓.๑ การปรบสมดลอนทรยในการปฏบตวปสสนาภาวนา

การปรบสมดลของอนทรยในการปฏบตวปสสนาภาวนา ม ๕ ประการ คอ ๑) การปรบสมดลสทธนทรย ๒) การปรบสมดลปญญนทรย ๓) การปรบสมดลวรยนทรย ๔) การปรบสมดลสมาธนทรย ๕) การปรบสมดลสตนทรย การปรบสมดลของอนทรยในการปฏบตวปสสนาภาวนา มเนอหา ดงตอไปน

๑. การปรบสมดลสทธนทรย

สทธาเจตสก หมายถง ธรรมชาตทมความเชอความเลอมใสในสงทควรเชอไดแก ความเลอมใสในพระพทธ พระธรรม และพระสงฆ เชอเหตผลในเรองกรรมและผลของกรรม หรออกนยหนง ธรรมชาตทชอวา ศรทธา ไดแก ความเลอมใสในวตถทเลอมใส เชอในพระรตนตรย เชอกรรม เชอผลของกรรม และกรรมทเปนของตน ๆ สทธา คอ ความเชอในสงทควรเชอ เปนธรรมเบองตน ใน

๖๑

การกระท าของบคคลทประกอบคณความดทงหลาย สทธาปรากฏเกดขนไดตองอาศยวตถอนเปนทตงแหงความเชอ ไดแก พระรตนตรย กรรม ผลของกรรม๔๔ ศรทธานนยงสมปยตตธรรมทงหลายใหเลอมใสเปนลกษณะดจแกวมณทท าน าใหใส

ฉะนน เชอในพระรตนตรยนน ตรงกนขามกบความสงสยในพระรตนตรย คอ วจกจฉา เมอใจเลอมใส มความเชอ จะเกดวรยะ มความพยายามทจะท ากศล มสตระลกการงานทกระท า ระลกถงคณของพระพทธ พระธรรม พระสงฆ จตทตงมน มปญญาคอยสอดสอง (คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา) เชอองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา คอ เชอวาพระพทธเจามจรง เชอคณธรรม ๓ ประการ ไดแก พระบรสทธคณ พระปญญาธคณ พระมหากรณาธคณ เชอในพระธรรม คอ ค าสงสอนขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา วาเตมไปดวยเหตผล (ในพระธรรมสอนวาอะไรเปนเหต อะไรเปนผล) เชอในพระสงฆ เชอพระสงฆทเปนสภาวะ คอ มรรค ๔ ผล ๔ เปนพระอรยบคคล ๘ จ าพวก และพระสงฆสมมต คอ ผทมศลและความเหนเหมอนกนเขามาบวชในพระศาสนา๔๕

สรป การปรบสมดลสทธนทรย สทธนทรย คอ ศรทธา เปนผปกครองในความเลอมใสตอสงทควรเชอ องคธรรม คอ สทธาเจตสก หมายถง ธรรมชาตทมความเชอความเลอมใสในสงทควรเชอ ไดแก ความเลอมใสในพระพทธ พระธรรม และพระสงฆ เชอเหตผลในเรองกรรมและผลของกรรม สทธาปรากฏเกดขนไดตองอาศยวตถอนเปนทตงแหงความเชอ ศรทธานนยงสมปยตตธรรมทงหลายใหเลอมใสเปนลกษณะดจแกวมณทท าน าใหใส เมอใจเลอมใส มความเชอ จะเกดวรยะ มความพยายามทจะท ากศล มสตระลกถงการงานทกระท า ระลกถงคณของพระพทธ พระธรรม พระสงฆ จตทตงมน เปนตน

๒. การปรบสมดลปญญนทรย

ปญญนทรย ปญญา เปนผปกครองในการรตามความเปนจรง องคธรรม คอ ปญญาเจตสกทใน มหากศลญาณสมปยตตจต ๘ มหากรยาญาณสมปยตตจต ๘ อปปนา ชวนะ ๒๖๔๖

ปญญนทรยเจตสก (ปญญาเจตสก) หมายถง ธรรมชาตทรเหตผลตามความเปนจรง ไดแก ธรรมชาตทรเหตผลของกรรม และตลอดจนรธรรมเรองอรยสจ ๔ ยอมรชดวานคอทกข เพราะรไตรลกษณ ไดแก อนจจง ทกขงและอนตตา เปนตน ยอมรชดตามความเปนจรงวานสมทย ยอมรชดตาม

๔๔ วรรณสทธ ไวทยะเสว รวบรวม, คมอการศกษา ปรเฉทท ๒, พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ ทพยวสทธ การพมพ, ม.ป.ป.), หนา ๕๔-๕๕. ๔๕พระอาจารยไชโย อาสโภ, อภธมมตถสงคหะ ปรจเฉทท ๑, ๒, ๖ ชนจฬอาภธรรมกะตร, (กรงเทพมหานคร: พมพท โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๕), หนา ๑๐๖. ๔๖ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ รจนา, ปรมตถโชตกะ ปรเฉทท ๓-๗, หนา ๑๒๕.

๖๒

ความเปนจรงวานนโรธ ยอมรตามความเปนจรงวานขอปฏบตใหถงความดบทกข (มรรค) เรยกวา ปญญนทรย

ปญญา ชอวา อนทรย เพราะมสภาวะเปนใหญเปนผปกครองโดยความครอบง าอวชชา(โมหะ) เสยได มหนาทเปนใหญในธรรมทงหลายคอรทวไปตามสภาพธรรมตามความเปนจรง ดงนน ปญญา จงเรยกวา ปญญนทรยเจตสก

ปญญา เมอปรากฏเกดขน ยอมจะรถงธรรมทงหลายทเปนกศลและอกศล ทเปนธรรมเลวและประณต ทเปนธรรมทควรเสพและเปนธรรมทไมควรจะเสพ ทงเปนธรรมทเขากนไดและเปนธรรมทเขากนไมได

ปญญารวาสตวทงหลายมกรรมเปนของตน คอ ปญญามความเหนถกตามความเปนจรงตออารมณ ไดแก ทสวตถสมมาทฏฐ ๑๐ ประการ

๑. ความเหนวา บญทานทบคคลใหส าเรจแลว ยอมมผล ๒. ความเหนวา การบชาตาง ๆ ทส าเรจแลว ยอมมผล ๓. ความเหนวา การบวงสรวงทใหส าเรจแลว ยอมมผล ๔. ความเหนวา การท าด ท าชว ทงตรง ออมทส าเรจแลว ยอมมผล ๕. ความเหนวา โลกนมอย ๖. ความเหนวา โลกหนามอย ๗. ความเหนวา คณของมารดานมอย คอ ท าด ท าชวตอมารดา ยอมมผล ๘. ความเหนวา คณของบดานมอย คอ ท าด ท าชวตอบดา ยอมมผล ๙. ความเหนวา สตวทเกดขน ปรากฏกายโตทนทมอย ๑๐. ความเหนวา สมณพรามณ ผปฏบตด ปฏบตชอบ มอย๔๗

สรป การปรบสมดลปญญนทรย ปญญนทรย คอ ปญญนทรยเจตสก (ปญญาเจตสก) หมายถง ธรรมชาตทรเหตผลตามความเปนจรง ไดแก ธรรมชาตทรเหตผลของกรรม ตลอดจนรธรรมเรองอรยสจ ๔ ยอมรชดวานคอทกข เพราะรไตรลกษณ ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา เปนตน ยอมรชดตามความเปนจรงวานคอสมทย ยอมรชดตามความเปนจรงวานคอนโรธ ยอมรตามความเปนจรงวานขอปฏบตใหถงความดบทกข (มรรค) เรยกวา ปญญนทรย ปญญา เมอปรากฏเกดขน ยอมรถงธรรมทงหลายทเปนกศลและอกศล ทเปนธรรมเลวและประณต ทเปนธรรมทควรเสพและเปนธรรมทไมควรเสพ ทงเปนธรรมทเขากนไดและเปนธรรมทเขากนไมได

๔๗ วรรณสทธ ไวทยะเสว, คมอการศกษา ปรเฉทท ๒, หนา ๗๑-๗๓.

๖๓

๓. การปรบสมดลวรยนทรย

วรยนทรย เปนอยางไรคอ อรยสาวกในธรรมวนยนเปนผปรารภความเพยร เพอละอกศลธรรมเขาถงกศลธรรม มความเขมแขง มความบากบน มนคง ไมทอดธระในกศลธรรมอยนเรยกวา วรยนทรย ๔๘ วรยะปรากฏเกดขน เพราะอาศยเหตทม สงเวควตถ ๘ ประการ คอ ๑. ชาตทกข ๒. ชราทกข ๓. พยาธทกข ๔. มรณทกข ๕. อบายทกข ๖. วฏฏมลกในอดต ๗. วฏฏมลกในอนาคต ๘. อาหารปรเยฏฐมลกในปจจบนสงเวควตถ ๘ ประการ เปนเหตใหวรยะเกดไดนน ยอมเปนวรยะทเปน โสภณะ คอ เมอพจารณาความเกด แก เจบ ตาย ของสตวทงหลาย

สรป การปรบสมดลวรยนทรย วรยนทรย คอ วรยะ เปนผปกครองในความพยายามตอสงทควร องคธรรม คอ วรยเจตสก หมายถง เปนธรรมชาตเพยรพยายามตออารมณ ไดแก ความอดทนตอสกบความยากล าบาก ทเกยวของกบการงานตาง ๆ ทงฝายดและฝายชว ดงนน วรยะ จงชอวา ความเพยร วรยะปรากฏเกดขน เพราะอาศยเหตทม สงเวควตถ ๘ ประการ การปรบสมดล วรยนทรย คอ ปรบวรยนทรยใหสม าเสมอกบสมาธนทรย

๔. การปรบสมดลสมาธนทรย

สมาธนทรย หมายถง สมาธ เปนผปกครองในการตงมนในอารมณทควร องคธรรม คอ เอกคคตาเจตสก ทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนะ ๒๖๔๙เอกคคตาเจตสก (สมาธเจตสก) หมายถง ธรรมชาตทสงบและใหสมปยตตธรรมในอารมณตงอยในอารมณเดยว๕๐เอกคคะ เพราะอรรถวา “อคคะ” แปลวา “อารมณ” อนเดยว เพราะไมมความฟงซานไปในอารมณตาง ๆ ภาวะแหงเอกคคะ คอ ภาวะทมอารมณเดยวแหงจตชอวา “เอกคคตา” ไดแก สมาธจตทกดวงประกอบดวยเอกคคตา จะรบรอารมณเดยวแตละขณะ แตไมใชสมาธเสมอไป เอกคคตาเมอประกอบกบเจตสก (ดวยกน) ทเปนกศลหรออกศลกตามเปนเหต เชน อโลภเหต อโทสเหต หรอโลภเหต โทสเหต เปนตน ท าใหเอกคคตามก าลง เอกคคตาเมอประกอบกบเหตฝายกศล จะท าใหเอกคคตามก าลง ในการทจะท ากศล ถงขนขณกสมาธ อปจารสมาธ อปปนาสมาธ เอกคคตาทถงขนขณกสมาธ ไมใชอยชวขณะจตหนง ๆ เทานน ทตงอยชวขณะจตดวงหนง ๆ นนกตงอยแลวทกดวง แตหมายถงตงอยในอารมณใดอารมณหนงนาน เมอนวรณ ๕ เรมสงบจงเปน “อปจารสมาธ” และเมอนวรณ ๕ สงบราบคาบไดฌาน จงเรยกวา อปปนาสมาธ๕๑

๔๘ ส .มหา. (ไทย) ๑๙/๔๗๙/๒๘๘ ๔๙ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ รจนา, ปรมตถโชตกะ ปรเฉทท ๓-๗, หนา ๑๒๕. ๕๐ พระปลดวสทธ เรยบเรยง, คมอการศกษา พระอภธรรมชนจฬอาภธรรมกะตร , พมพครงท ๔,

(กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ทพยวสทธ, ๒๕๔๔), หนา ๕๙. ๕๑ พระอาจารยไชโย อาสโภ, อภธมมตถสงคหะ ปรจเฉทท ๑, ๒, ๖ ชนจฬอาภธรรมกะตร, หนา ๘๙.

๖๔

สรป การปรบสมดลสมาธนทรยนน สมาธนทรย หมายถง สมาธ เปนผปกครองในการตงมนในอารมณทควร องคธรรม คอ เอกคคตาเจตสก หรอสมาธเจตสก หมายถง ธรรมชาตทสงบและใหสมปยตตธรรมในอารมณทตงอยในอารมณเดยว เอกคคะ เพราะอรรถวา “อคคะ” แปลวา “อารมณ” อนเดยว เพราะไมมความฟงซานไปในอารมณตาง ๆ ภาวะแหงเอกคคะ คอ ภาวะทมอารมณเดยวแหงจตชอวา “เอกคคตา” ไดแก สมาธ ดงนน การปรบสมดลสมาธนทรย คอ การปรบ สมดลสมาธนทรยใหเสมอกบวรยนทรย

๕. การปรบสมดลสตนทรย

สตเจตสก ธรรมชาตทมความระลกไดในอารมณ และใหสงวรอยกบกศลธรรม ความระลกไดชอวา สต ไดแก ความไมหลงลม สตนนยงสมปยตตธรรมทงหลายใหระลกเปนลกษณะสตทเขาไปตงอยในอารมณม กาย เวทนา จต ธรรม เรยกวา สตปฏฐาน

สต ม ๒ อยาง คอ ๑. สตสามญทวไป ๒. สตปฏฐาน

สตสามญทวไป มความระวงตวคอยระลกอยเสมอ เชน เดนขามถนน การปนตนไมเปนตน นอกจากนนม พทธานสสต การระลกถงคณของพระพทธเจา ธมมานสสต การระลกถงคณของพระธรรม สงฆานสสต การระลกถงคณของพระสงฆ จาคานสสต การระลกถงการบรจาคทานของตนทเปนไปโดยบรสทธ สลานสสต การระลกถงความบรสทธของศลทตนรกษาไวอปสมานสสต การระลกถงคณของพระนพพาน ทมสภาพสนตสข สงบจากกเลสขนธ ๕ และเทวตานสสต การระลกถงคณธรรมทท าใหเกดเปนเทวตา สตปฏฐาน การระลกถงปรมตถ คอ รปนามทเปนปจจบน๕๒

อกนย สต มลกษณะ ๒ ประการ คอ ๑. อปลาปนลกขณาสต ๒. อปคณหณลกขณาสต

๑. อปลาปนลกขณาสต หมายถง สตทคอยเตอนใหระลกไปในธรรมทงหลายวา สงนเปนธรรมทด สงนเปนธรรมทชว สงนเปนธรรมทมประโยชน สงนเปนธรรมทไมมประโยชน สงนเปนสมถภาวนา สงนเปนวปสสนาภาวนา อปลาปนลกขณาสต เตอนใหระลกถงธรรมทงหลายน สตนเปนสตทประกอบทวไปในโสภณจต หรอเปนสตทประกอบกบปญญา ยอมระลกถงกศลธรรมทงหลาย โดยท าหนาทกนกระแสนวรณธรรมไมใหเจรญได

๒. อปคณหณลกขณาสต หมายถง สตทคอยชกชวนใหถอเอาคตในธรรมอนด ยอมระลกวา ธรรมสงนมอปการะ ธรรมสงนมไดมอปการะ ถอเอาแตธรรมทมประโยชน ธรรมทเปนอปการะ ดจเปนนายประตของของพระบรมกษตรย อปคณหณลกขณาสต จงเปนสตทอปการะปญญาโดยตรง ไดแก สตสมปชญญะทเกดขนในขณะพจารณา กาย เวทนา จต ธรรม ทเรยกวา “สตปฏฐาน ๔” อนเปนปพพภาคมรรค ซเปนเบองตนแหงมรรค สต ม ๒ อยาง คอ

๕๒ ไชโย อาสโภ, อภธมมตถสงคหะ ปรจเฉทท ๑, ๒,๖ ชนจฬอาภธรรมกะตร, หนา ๑๐๖-๑๐๗.

๖๕

๑) สต ทประกอบกบโสภณจตโดยทวไป ในขณะระลกรอารมณทอดตสญญาเกบจ าไว ตามนยปรยตอปลาปนลกขณาสต

๒) สต ทกระท าความรสกขณะก าหนดรปนามตามความเปนจรงในการเจรญสต ปฏฐานตามนยปฏบตดวยอปคณหณลกขณาสต๕๓

สรป การปรบสมดลสตนทรย สตนทรย หมายถง สต เปนผปกครองในการระลกถงตอสงทควร องคธรรม คอ สตเจตสก หมายถง ธรรมชาตทมความระลกไดในอารมณ และใหสงวรอยกบกศลธรรม สต ม ๒ อยาง คอ ๑. สตสามญทวไป ๒. สตปฏฐาน การปรบสมดล สตนทรย คอ สตปฏ-ฐาน การระลกถงปรมตถนน คอ รปนามทเปนปจจบน การปรบสมดลสตนทรย คอ ใชสตนทรยเปนผควบคมอนทรยทเหลออก ๔ ใหมความสมดลกน

๓.๓.๒ หลกการพฒนาอนทรย ๕

การพฒนาอนทรย ๕ ในการเจรญสตปฏฐาน ๔ นน โดยหลกส าคญ ประกอบดวย ความเพยร สต สมปชญญะระลกรอยกบสภาวะปจจบนอารมณของรปนามอยเสมอ ๆ จนกระทงอนทรย ทง ๕ แกกลาสมดลพรอม เปนปจจยใหเกดปญญาญาณเหนแจงไตรลกษณตามความเปนจรง จนรแจงแทงตลอดอรยสจ ๔ สการบรรลธรรมเปนพระอรยบคคล ม ๔ ประเภท คอ พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม และพระอรหนต ถอวาเปนหลกส าคญในการปฏบตเพอจะน าตนไปสถงความพนทกข อนเปนบรมสข กลาวคอ มรรค ผล นพพาน

หลกการพฒนาอนทรย ๕ การพฒนาอนทรย ๕ ตองมองคประกอบเหมอนกนกบการเจรญสตปฏฐาน ๔ เพราะม ความเกยวเนองกน ดวยองคคณ คอ

๑. อาตาป มความเพยรในการก าหนดรปนาม ๒. สมปชาโน มความรตวทวพรอมคอ รชดวาในปจจบนขณะนนก าลงท าอะไร ๓. สตมา มสตระลกได กอนก าหนด๕๔ การปฏบตธรรมเพอบรรลธรรมเปนพระอรยบคคลไปตามล าดบนน มวธการปฏบตคอ

การฝกฝนใหจตมความเพยร มสตสมปชญญะ รกษาจตใหสงบตงมน ท าใหจตนนเกดปญญาหนนน าให กายจตมศล มความส ารวมระวง ปองกนอกศลธรรมไดจตเปนกศล จตทมศลจะละกเลสอยางหยาบ ได เมอฝกฝนจตดวยความเพยร มสตสมปชญญะมากขน จตมศลมความส ารวมระวงเพมมากขน กจะสงบ เบา พรอม ปราศจากนวรณทกลมรมจต สงหนนใหเกดเปนสมมาสมาธสามารถละกเลส อยางกลางไดจตทมสมมาสมาธนน เปนจตควรแกการงาน คอ พจารณาดกายใจใหเหนภสาพตามความ เปนจรง เกด

๕๓ วรรณสทธ ไวทยะเสว, คมอการศกษา ปรเฉทท ๒, หนา ๕๖.

๕๔ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๓/๒๔๘, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๐๖/๗๗.

๖๖

ปญญาไปตามล าดบ กเลสทละเอยดสามารถละไดดวยปญญา อนเปนกระบวนการของอนทรย ๕ คอ มศรทธาท าใหเกดความเพยร มความเพยรชวยใหสตมนคง เมอสตมนคงแลว ก าหนดอารมณไดอยางจดจอตอเนองตงมนเปนสมาธเมอมสมาธดแลวจะเกดปญญาคอ มความเขาใจจะมองเหนถงโทษของอวชชา ตณหาทเปนเหตแหงสงสารวฏ มองเหนคณคาของนพพาน จนพฒนาอนทรยทง ๕ ใหสมดลสมบรณพรอม เพอบรรลนพพานเพอเปนพระอรหนตในทสด ในการพฒนาอนทรย ๕ ในการเจรญสตปฏฐาน ๔ นน นอกจากประกอบดวยองคคณ ของการพฒนาอนทรยอนส าคญแลว ตองมหลกส าคญดงตอไปนคอ ๑) ก าหนดใหไดปจจบนธรรม คอ ค าทก าหนดและจตทรอาการตองใหพรอมกนไมกอนหรอหลงกน (ก าหนดรอาการ) ๒) ก าหนดสตระลกรใหตอเนอง คอ ใหก าหนดรตงแตตนนอนจนกระทงถงเวลา หลบ ไมมเวลาวางเวนจากการก าหนด ๆ ใหตดตอเหมอนลกโซ เหมอนสายน า ๓) ตองส ารวมอนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ดวยการก าหนดรตลอดเวลา อยาเผลอ เพราะกเลสจะเขาได การส ารวมอนทรย ๖ ถอวาจ าเปน และเปนขอปฏบตหลกทนกปฏบตจะตองปฏบตใหเปนประจ า เพอใหอยกบการอบรมและฝกหดกาย วาจา และใจ ไมใหเกด ความยนดและยนราย เมอกระทบกบอายตนะทง ๖ พรอมทงพจารณาจนเกดความเบอหนาย และปลอยวางเสยได ดวยการมสตและสมปชญญะก ากบ พระอนรทธเถระ ทานไดกลาวไวในคมภร ขททนกาย วา “ผบ าเพญเพอความพนทกข พงท าการก าหนดสต อนสงสดใหเปนเหมอนตาขาย ททวารทง ๖ แลวฆาบรรดากเลสอนเขาไปตดทตาขายนนเสย” พระมหากสสปเถระ ทานกลาววา “ภกษทยงมจตฟงซาน กลบกลอก ถงจะหมผา บงสกล กยอมไมงดงามดวยผาบงสกลนน เหมอนวานรทคลมดวยหนงราชสห ไมงดงาม สวนภกษผ มจตไมฟงซาน ไมกลบกลอก มปญญารกษาตนรอด ส ารวมอนทรย ยอมงดงามดวยผาบงสกล เหมอน ราชสห ทซอกภเขา ฉะนน”๕๕

พระอญญาโกณฑญญเถระ ทานกลาวไวในคมภร ขททกนกายวา “ภกษทยงมจตฟงซาน กลบกลอก คบหา แตมตรชว และถกความผกโกรธซดไป จมในหวงน าใหญ คอ สงสาร สวนภกษทมจตไมฟงซาน ไมกลบกลอก มปญญา รกษาตน ส ารวมอนทรย คบหาแตมตรด เปนนกปราชญ พงท าความสนทกขได”๕๖

๔) ท าชา ๆ คอ จะท าอะไรในอรยาบถตาง ๆ เชน ยน เดน นง นอน คเขา เหยยดออกเคลอนไหว สวนใดๆ ของรางกาย ใหท าชา ๆ ท าตวเหมอนคนปวยไข ท าอะไรคอย ๆ ชา ๆ แตมสตก าหนด ตามอาการเกดดบของรปนาม พระมหากจจายนเถระ ทานไดกลาวไวในคมภรขททกนกายวา

๕๕ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๑๐๘๓-๑๐๘๔/๕๑๕-๕๑๖. ๕๖ ดรายละเอยดใน ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๖๘๑-๖๘๒/๔๕๖.

๖๗

“ผเปนปราชญนนถงมตาด กพงท าเปน เหมอนคนตาบอด ถงมหด กพงท าเปนเหมอนคนหหนวก ถงมปญญา กพงท าเปนเหมอนคนใบ ถงจะมก าลง กพงท าเปนเหมอนคนออนแอ ครนเมอประโยชนเกดขนแลว ถงจะนอนในเวลาใกลจะตาย กยงท าประโยชนใหส าเรจได”๕๗

๕) ปรบอนทรย ๕ ใหเสมอกน คอ ศรทธาเสมอกบปญญา วรยะเสมอกบสมาธ สวนสตมมากเขาไว ไมเปนโทษใด ๆ ทงสน การปรบอนทรยใหสมดลนน ทานกลาววา ท าศรทธากบปญญาใหสมดล ท าวรยะ กบสมาธใหสมดล สวนสตเปนตวกลางตวประสานไดทกธรรม เขาไดทกท ศรทธากบปญญา บางคนมแตความเชอ แตขาดปญญา จงเรยกวางมงาย ปญญามากไปไมมศรทธา กจะฟงซาน ไมไดปฏบตสกท คนมแตปญญา ปฏบตไมลง ไมเชอไปหมด วจยธรรมมากเกนไป มศรทธานอยไป ปฏบตไป ๆ กฟงซาน ไมมความสมดล มศรทธากบปญญาสมดลกน เชอโดยมปญญา ความเพยรกบสมาธใหสมดลกน คอ ถาเพยรมาก แตสมาธนอยกจะเครงเครยดเกดความฟงซาน บางทล าบากกายเปลา เดนจงกรม นง กรรมฐานท ามากทงวนทงคนแตสมาธไมเจรญ แตถาหากสมาธมาก ความเพยรนอยกวา ไมเหนธรรม ไมเหนสภาวะ เพราะจะขเกยจยกจตขนสอารมณกรรมฐานนอย กจะไมเกดความรเหนสภาวะตามจรงของ ความเกดดบ อนจจง ทกขง อนตตาตามความเปนจรง ตองสรางความเพยรใหทนคอ เพยรระลก เพยรพยายามทจะใหเกดการรเทาทนขน มความสมดลขน ถาหากวาบคคลมอนทรย ๕ ทสมดลกน การปฏบตจะไดรบผลดขน ๖) กนพอด พดพอด นอนพอดและปฏบตใหมาก (พอด) ๗) ก าหนดดวยจตทจดจอ คอ สนใจการก าหนดเปนพเศษ อยาก าหนดเหมอนทอง หนงสอ แตใหก าหนดและรอาการ ค าบรกรรมไมส าคญเทากบการรบรอาการ ๘) รหนาทวามาท าอะไร คอ มาดตวเอง ไมใชดคนอน หรอท ากจอยางอนนอกจาก การก าหนดอารมณใหไดปจจบนเทานน ๙) สงอารมณ คอ การเลาประสบการณหรอวธการปฏบตทผปฏบตผปฏบตมา วา ก าหนดอะไรมาบาง ไดพบไดเหน ไดรอะไรบาง เพอพระวปสสนาจารยจะไดแนะน า แกไขขอบกพรอง ตาง ๆ และจะไดรบขอปฏบตทละเอยดยง

๓.๓.๓ หลกธรรมทเกอหนนตอการพฒนาอนทรย ๕ ในการเจรญสตปฏฐาน ๔

ธรรมทเกอหนนตอการพฒนาอนทรย ๕ ในการเจรญสตปฏฐาน ๔ กคอ สตปฏฐาน ๔ พระพทธองคทรงสอนพทธบรษทเกยวกบเรองอนทรยไวมากมาย เกยวเนองกบการเจรญสตปฏฐาน ๔ในมหาสตปฏฐานสตร ไดตรสสอนใหปฏบตอยในอานาปานสต สตก าหนดลมหายใจเขาออกแลว ตงสตก าหนดในอรยาบถทง ๔ ใหมความรทวในอาการเดน ยน นง นอน ทเปนอรยาบถใหญ และในอาการตาง ๆ ทปลกยอยออกไป คอ ในกรยาทกาวไปขางหนา ถอยมาขางหลง ในกรยาทแลเหลยว ใน

๕๗ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๕๐๑/๔๒๕.

๖๘

กรยาทคแขนคขาเขามา และเหยยดแขนเหยยดขาออกไป ในกรยาทนงหม ในกรยาทกน ดม เคยว ลม ในกรยาทถายหนกถายเบา และในกรยาทเดน ยน นง นอน ตน พด นง เปนตน ใหพจารณาไปพรอมกบกรยาผลดเปลยนอรยาบถเหลานวา ไมใชตวเรา ไมใชของเรา คอ ไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา เปนผเดน ยน นง นอน ผลดเปลยนอาการอรยาบถทงหลาย แต ใหมองเปนขนธ อายตนะ ธาต อนทรย อรยสจ ปฏจจสมปบาท ผลดเปลยนอรยาบถเหลาน พจารณาใหรดงน จงชอวารทวถงในอรยาบถทงปวง และตรสสอนใหตงสตมสมปชญญะ โดยการท าความรตวในอาการตาง ๆ ทปลกยอยออกไป และทสรปเขามาทงหมด คอ ในอาการกาวไปขางหนา ถอยมาขางหลง ในอาการแลเหลยว ในอาการคแขนคขาเขามา และเหยยดแขนเหยยดขาออกไป ในอาการนงหม หรอส าหรบภกษ เชนในอาการทรงผาสงฆาฏ บาตร จวร ในอาการกน ดม เคยว ลม ในอาการถายหนก ถายเบา ในอาการเดน ยน นง นอน ตน พด นง ใหมสมปชญญะ ความรตว หมายถงใหมทงสตความระลกได และสมปชญญะความรตวอยแมในอรยาบถตาง ๆ เหลาน แตเรยกแยกเปนขอทวาดวยสมปชญญะ

การฝกหดดวยสต มสมปชญญะ ความระลกได ความรตวทวพรอมในอรยาบถทง ๔ ทเรยกวาขออรยาปถปพพะ และวาดวยขอสมปชญญปพพะ เปนขอทจะทาใหเปนผทมสตสมปชญญะรอบคอบในเรองของอรยาบถใหญและอรยาบถยอยทงหลายพระพทธองคตรสวา “ผใดเหนธรรม ผนนเหนเรา”๕๘ แสดงวา พระพทธเจา คอ พระธรรม และพระธรรม กคอ พระพทธเจา ธรรมะทพระพทธเจาตรสรนนเปนสงทมอยประจ าโลก ไมสญหาย เหมอนกบน าทมอยในพนแผนดน ผขดบอลงไปใหถงน า กจะเหนน าไมใชวาผนนไปท าใหน ามขน เมอบรษนนขดบอใหลกลงไปใหถงน า น านนกมอยแลวเปรยบไดกบ พระพทธองคทรงสอนหลกปฏบตไวหมดแลว ทงเรองศล สมาธ ปญญา ทกประการนกปฏบตธรรมไมตองไปคดบญญตอะไรอกแลว เพยงใหท าตามในสงทพระองคทรงสอนไวเทานน นบวาเปนผมโชคอยางยง คลายกบวาพระพทธเจาทรงสรางสวนผลไมทอดมสมบรณไวใหพรอมแลว ไดเชญใหนกปฏบตธรรมทงหลายไปกนผลไมในสวนนน เชนเดยวกบค าสอนในทางธรรมทเปนไปเพอวมตต คอ ความพนทกข พระองคทรงสอนไวหมดแลว ยงขาดแตบคคลทจะมศรทธาเขาไปประพฤตปฏบตเทานน แลวมเหตอยางไรจงมศรทธาปฏบตเพอวมตตนน

๓.๓.๔ การพฒนาอนทรย ๕ ดวยอาหารของวชชาและวมตต

การการพฒนาอนทรย ๕ มเปาหมายทความพนทกข คอ วชชาและวมตต จงตองพฒนา อนทรย ๕ ดวยการท าอาหารของวชชาใหเกดขน เพอเหตปจจยทท าใหเกดสต และปญญาในการพฒนาตน อนเปนเหตใหวชชาและวมตตบรบรณ มทมาจากพระสตร ทชอวา อวชชาสตร

๕๘ ข.อป.อ. (ไทย) ๙/๒๑๘-๒๒๙.

๖๙

พระผมพระภาคเจาไดตรสอธบายหลกธรรมทเปนอาหารของวชชาและวมตตไวในวชชาสตร แตเปนสวนทวาดวยวชชาและวมตตไววา วชชาและวมตต หมายถง ผลญาณ และสมปยตตธรรมทเหลอ

“ภกษทงหลาย แมวชชาและวมตต เรากกลาววามอาหาร มไดกลาววาไมมอาหาร อะไรเลาเปนอาหารของวชชาและวมตต ควรตอบวา “โพชฌงค ๗” แมโพชฌงค ๗ กกลาววามอาหาร มไดกลาววาไมมอาหาร อะไรเลาเปนอาหารของโพชฌงค ๗ ควรตอบวา “สตปฏฐาน ๔” แมสตปฏฐาน ๔ กกลาววามอาหาร มไดกลาววาไมมอาหาร อะไรเลาเปนอาหารของสตปฏฐาน ๔ ควรตอบวา “สจรต ๓” แมสจรต ๓ เรากกลาววามอาหาร มไดกลาววาไมมอาหาร อะไรเลาเปนอาหารของสจรต ๓ ควรตอบวา “ความสารวมอนทรย” แมความสารวมอนทรย เรากกลาววามอาหาร มไดกลาววาไมมอาหาร อะไรเลาเปน อาหาของความสารวมอนทรย ควรตอบวา “สตสมปชญญะ” แมสตสมปชญญะ เรากกลาววามอาหาร มไดกลาววาไมมอาหาร อะไรเลาเปนอาหารของสตสมปชญญะ ควรตอบวา “การมนสการโดยแยบคาย” แมการมนสการโดยแยบคาย เรากกลาววามอาหาร มไดกลาววาไมมอาหารอะไรเลาเปนอาหารของการมนสการโดยแยบคาย ควรตอบวา “สทธา” แมสทธา เรากกลาววามอาหาร มไดกลาววาไมมอาหาร อะไรเลาเปนอาหารของสทธา ควรตอบวา “การฟงสทธรรม” แมการฟงสทธรรม เรากกลาววามอาหาร มไดกลาววาไมมอาหาร อะไรเลาเปนอาหารของการฟงสทธรรม กควรตอบวา “การคบสตบรษ” การคบสตบรษทบรบรณ ยอมท าใหการฟงสทธรรมบรบรณ การฟงสทธรรมทบรบรณ ยอมท าใหสทธาบรบรณ ศรทธาทบรบรณ ยอมท าใหการมนสการโดยแยบคายบรบรณ การมนสการโดยแยบคายทบรบรณ ยอมท าใหสตสมปชญญะบรบรณ สตสมปชญญะทบรบรณยอมท าใหความส ารวมอนทรยบรบรณ ความส ารวมอนทรยทบรบรณ ยอมท าใหสจรต ๓ บรบรณ สจรต ๓ ทบรบรณ ยอมท าใหสตปฏฐาน ๔ บรบรณ สตปฏฐาน ๔ ทบรบรณ ยอมท าใหโพชฌงค ๗ บรบรณและโพชฌงค ๗ ทบรบรณ ยอมท าใหวชชาและวมตตบรบรณ ภกษทงหลาย การคบสตบรษทบรบรณ ยอมท าใหการฟงสทธรรมบรบรณ ... โพชฌงค ๗ ทบรบรณ ยอมท าใหวชชาและวมตตบรบรณ วชชาและวมตตน มอาหารอยางนและบรบรณอยางน” อนทรย ๕ นนเรมตนจากการมสทธา จงจะเปนกระบวนการพฒนาทตามมาจนเกดปญญา เพอบรรลนพพาน แลวการจะมศรทธานนเกดจากอะไร ในพระสตรทวาดวยอาหารวชชาและวมตตน มความชดเจนวา เรมจากการคบสตบรษ แลวไดฟง

๗๐

สทธรรม ท าใหเกดสทธา มมนสการโดยแยบคาย มสตสมปชญญะ มความสารวมอนทรย มสจรต ๓ มการเจรญสตปฏฐาน ๔ เมอเจรญสตปฏฐาน ๔ ไดบรบรณ ท าใหโพชฌงค ๗ บรบรณ ท าวชชาและวมตตใหบรบรณ

๑. การคบสตบรษยอมท าใหการฟงสทธรรมบรบรณ๕๙

สตบรษ คอ บคคลผมสมมาทฏฐ มสมมาสงกปปะ มสมมาวาจา มสมมากมมนตะ มสมมาอาชวะ มสมมาวายามะ มสมมาสต มสมมาสมาธ๖๐ สตบรษ คอ บคคลผเวนขาดจากการฆาสตว ฯลฯ เปนผไมเพงเลงอยากไดของเขา เปนผมจตไมพยาบาท และเปนสมมาทฏฐ บคคลนเรยกวา สตบรษ๖๑

สตบรษทยงกวาสตบรษ คอ บคคลบางคนในโลกน ตนเองเปนผทมสมมาทฏฐและชกชวนผอนใหมสมมาทฏฐ ตนเองเปนผมสมมาสงกปปะและชกชวนผอนใหมสมมาสงกปปะ ตนเองเปนผมสมมาวาจาและชกชวนผ อนใหมสมมาวาจาตนเองเปนผมสมมากมมนตะและชกชวนผ อนใหมสมมากมมนตะตนเองเปนผมสมมาอาชวะและชกชวนผ อนใหมสมมาอาชวะตนเองเปนผมสมมาวายามะและชกชวนผ อนใหมสมมาวายามะตนเองเปนผ ทมสมมาสตและชกชวนผอนใหมสมมาสต ตนเองเปนผมสมมาสมาธและชกชวนผอนใหมสมมาสมาธ บคคลนเรยกวา สตบรษทยงกวาสตบรษ๖๒

สตบรษประกอบดวยคณอนเปนโลกตตระ ค าสอนของทานเหลานนลวนแลวแตเปนแนวทางเพอใหสตวทงหลายไดเขาถงความพนทกข ใหพจารณาเหนความจรงของสงขารวา ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เมอพจารณาเหนโทษของสงขาร กจะเกดความเบอหนาย คลายความยนดในสงขาร จตใจกจะนอมไปในธรรม อนเปนทดบขนธ คอ นพพาน นคอค าสอนของสตบรษ

๒. การฟงสทธรรมทบรบรณ ยอมท าใหสทธาบรบรณ๖๓

การฟงสทธรรมนน กยอมกอใหเกดอานสงสหรอผลทจะไดรบอย ๕ ประการ ดงน ๑) ยอมไดฟงสงทยงไมเคยไดฟงมากอน (อสสต สณาต)

๒) ยอมเขาใจชดเจนยงขนในสงทไดฟงแลว (สต ปรโยทเปต)

๕๙ พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย (ประเสรฐ มนตเสว), เอกสารประกอบการสอน รายวชา สตปฏฐานภาวนา, หนา ๙๕. ๖๐ ดรายละเอยดใน ส .ม. (ไทย) ๑๙/๒๕/๒๗.

๖๑ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๒๐๔/๓๒๔. ๖๒ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๒๐๕/๓๒๖. ๖๓ พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย (ประเสรฐ มนตเสว), เอกสารประกอบการสอน รายวชาสตปฏ

ฐานภาวนา, หนา ๙๕.

๗๑

๓) ยอมบรรเทาความสงสยในเรองตาง ๆ ได (กงข วหนต) ๔) ยอมท าความเหนใหตรง (ถกตอง) ได (ทฏ อชกโรต) ๕) จตของผฟงยอมเลอมใส (จตตสส ปสทต)๖๔

สทธรรม หมายถง ธรรมอนดหรอศาสนา ม ๓ ประการ คอ๖๕ ๑) ปรยตสทธรรม ไดแกหลกธรรมค าสงสอนอนเปนสาระดานเนอหาของพทธปรชญา

เถรวาททพระพทธเจาไดทรงวางไวเปนแบบแผนอยางบรสทธบรบรณ เปรยบไดกบแผนท ๒) ปฏบตสทธรรม คอ การทน าเอาหลกธรรมค าสอนทไดเลาเรยนแลวนนมาฝกหด

ปฏบตขด เกลากาย วาจา และใจ ใหเกดความดงาม ความสงบเยอกเยนในระดบตาง ๆ ใหเขาถงชวตทประเสรฐ ทางเดนทถกตอง กคอ การอบรมกาย วาจา และใจ

๓) อธคมสทธรรมหรอปฏเวธสทธรรม คอ ผลสมฤทธทพงไดรบจากการศกษา และปฏบตธรรมนน ๆ ตามสมควรแกเหตปจจย๖๖ ปญญาเกดขนจากการฟงจากผอน ทเรยกวา “สตมยปญญา” ซงอาจรวมไปถงการ ศกษาเลาเรยน จนไดกมมสสกตาญาณ หรอสจจานโลมกญาณ อนหมายถง ญาณอนเปนไปโดยอนโลมแกการหยงรอรยสจทง ๔ ดงทกลาวมาแลวในขอทหนงนน ปญญาเชนนจงเรยกวา ปญญาทเกดขนเพราะการฟง ในการฟงเพอใหเกดความร หรอปญญานน ผฟงตองปฏบตดวยดจงจะเกดปญญาได ตองรกษามารยาทในการฟง คอ มความตงใจสนใจฟงอยางมสต เอาใจใสจดจออยกบเรองทฟงตงแตตนจนจบเรอง โดยตองพจารณาใครครวญตามเรองราวทตนไดฟงนนอยางละเอยดรอบคอบ และเมอไดฟงค าสอนของ สตบรษแลว กเปนเหตใหเกดโยนโสมนสการ คอ การกระท าไวในใจ โดยอบายทถกทาง คอ ใหถกตองตรงกบความเปนจรง ในสงขารทงหลายวา ไมเทยง เปนทกข และไมใชตวตน

๓. ศรทธาทบรบรณยอมท าใหการมนสการโดยแยบคายบรบรณ๖๗

ค าวา“สทธา”แปลวา“ทรงไวพรอม”หมายความวาความเชอมนในประโยชนของตนทกระท าอย เมอกระท าอะไรกตามตองมความเชอมนเปนปจจยส าคญ ถาเรามสทธา และมความเขาใจในงานทท า มความเชอมนในคณคาของงานนน งานทเรากระท ากจะมความกาวหนา สทธา เปนหลกส าคญประการแรกในหลกค าสอนของพระพทธเจา และผทจะปฏบตวปสสนาจนบรรลมรรค ผลนพพานได ตองปฏบตใหกาวหนาในวปสสนาญาณแตละระดบ วธทชวยใหมความกาวหนาในการ

๖๔ อง.ปญจก. (บาล) ๒๒/๒๐๒/๒๗๖. ๖๕ ว.อ. (บาล) ๒/๔๓๘/๔๒๕. ๖๖ คณะกรรมการแผนกตารา, มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย, สมนตปาสาทกา นาม วนยฏกถา

ปโม ภาโค, พมพครงท ๙, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๗), หนา ๒๖๔. ๖๗ พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย (ประเสรฐ มนตเสว), เอกสารประกอบการสอน รายวชาสตปฏ

ฐานภาวนา, หนา ๙๗.

๗๒

เจรญวปสสนา กคอ ตองปรบอนทรยใหแกกลา และสมดลขนไปเรอย ๆ เมอสทธาอนทรยตงมนอยางแกกลาแลวกจะสงผลหนนเนองใหอนทรยอน ๆ ตงมนและแกกลาขนตามไปดวย เพราะอนทรยทง ๕ นสงผลเปนปจจยตอเนองกน กลาวคอ สทธาท าใหเกดความเพยร ความเพยรชวยใหสตมนคง เมอสตมนคงแลว ก าหนดอารมณกจะไดสมาธ เมอมสมาธดกจะเกดความเขาใจมองเหนซงถงโทษของอวชชาตณหาทเปนเหตแหงการเวยนวายตายเกด และมองเหนคณคาของนพพาน ซงเปนภาวะปราศจากความมดแหงอวชชาและความทรนทรายแหงตณหา สงบประณตดเยยม ครนเมอรชดเขาใจแจมแจงดวยตนเองแลว กจะเกดมสทธาทเปนศรทธาอยางยงหรอยงกวาสทธา หมนเวยนกลบเปนสทธนทรยอก๖๘ พระพทธศาสนาปลกฝงใหมความเชอทมเหตผล โดยใหเชอในสงเหลาน คอ

๑) ตถาคตโพธสทธา การเปนผเชอปญญาตรสรของพระพทธเจา มนใจในองคพระตถาคตวาทรงเปนพระสมมาสมพทธะ ทรงพระคณทง ๙ ประการ ตรสธรรมบญญตวนยไวดวยด ทรงเปนผน าทางทแสดงใหเหนวา มนษยเราทกวนนหากฝกตนดวยดกสามารถเขาถงภมธรรมสงสด บรสทธหลดพนไดดงทพระองคทรงบ าเพญไวเปนแบบอยาง

๒) กมมสทธา เชอกฎแหงกรรม เปนผเชอวากรรมมอยจรง คอเชอวาท าอะไรโดยมเจตนา คอ จงใจท าทงร หรอไมร ยอมเปนกรรม ความชวหรอความดทท าแลวตองมผล และผลดผลชวตองมเหต ผลดเกดจากกรรมด ผลชวเกดจากกรรมชว ทมขนในตน และเปนเหตเปนปจจยกอใหเกดผลดรายสบเนองตอไป การกระท าไมวางเปลา และเชอวาทตองการจะส าเรจไดโดยการกระท า มไดดวยการออนวอนหรอนอนคอยโชควาสนา เปนตน

๓) วปากสทธา เชอวบาก เชอผลของกรรม เชอวาผลของกรรมมจรง คอ เชอวากรรมทท าแลวตองมผล และผลตองมเหต ผลดเกดจากกรรมด ผลชวเกดจากกรรมชว

๔) กมมสสกตาสทธา เชอความทสตวมกรรมเปนของตน เชอวาเชอวาแตละคนเปนเจาของ จะตองรบผดชอบเสวยวบากเปนไปตามกรรมของตน

๔. การมนสการโดยแยบคายทบรบรณ ยอมท าใหสตสมปชญญะบรบรณ

โยนโสมนสการ หมายถง การท าไวในใจโดยถกอบาย โดยถกทาง๖๙ โยนโสมนสการ เปนธรรมอยางเอก ทเปนเหตใหธรรมตาง ๆ อนเปนกศล ทยงไมเกดขนไดเกดขน และท าใหละอกศลธรรมทเกดขนแลว พระพทธเจาไดตรสวา “โยนโสมนสการ เปนธรรมอยางเอก”๗๐ ไวในทหลายแหง เชน

โยนโสมนสการเปนธรรมอยางเอก ทกนวจกจฉาไมใหเกดขนและละวจกจฉาทเกดขน โยนโสมนสการเปนธรรมอยางเอก ทเปนเหตท าใหเกดกศลธรรมและละอกศลธรรม

๖๘ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๕๒๐/๓๓๓. ๖๙ ม.ม.อ. (บาล) ๑/๑๕/๗๑. ๗๐ อง.เอกก. (ไทย) ๒๐/๖๗-๖๘/๑๒.

๗๓

โยนโสมนสการเปนธรรมอยางเอก ทเปนเหตท าใหโพชฌงคเกดขนและเจรญบรบรณ โยนโสมนสการเปนธรรมอยางเอก ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ โยนโสมนสการเปนธรรมอยางเอก ทเปนไปเพอความด ารงมนแหงพระสทธรรม

โยนโสมนสการน เปนปจจยภายในทส าคญในกระบวนการพฒนาปญญา ในระดบชนลกซง ยงขนไปในภายในจตใจ ชวยสงเสรมท าใหเกดสมมาทฏฐ และปญญาระดบโลกตตระซงเรยกวา ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละ ธมมวจยสมโพชฌงค ความเหนชอบของบคคลผมจตไกลจากขาศก คอ กเลส มจตหาอาสวะมได ถงพรอมดวยอรยมรรคปฏบตตามอรยมรรคอย และโยนโสมนสการนอย

๕. สตสมปชญญะทบรบรณ ยอมท าใหความส ารวมอนทรยบรบรณ

สต แปลวา ความระลกไดหมายรในสงนน ๆ หรอในธรรมนน ๆ โดยจตเปนเครองก าหนดระลกไดทงในเรองทเปนอดตทผานมาทงในเหตการณในปจจบนทก าลงคดอยพดอยในเรองนนๆ และสตยงเปนเครองคอยเตอนใจอยเสมอเมออารมณตาง ๆ เขามาทางอายตนะทง ๖ ใจกระลกไดอยตลอด สมปชญญะ แปลวา ความรสกตว เชน ในขณะทคด พด และการกระท าทมความรสกตวทวพรอมอยเสมอโดยไมปลอยใจไปทอน สตสมปชญญะเปนหลกธรรมทมอปการะมากทสงผลใหบคคลผประพฤตปฏบตธรรมรแจงแทงตลอดซงมรรคผลไดงาย การทบคคลเจรญสตสมปชญญะใหมในตนอยตลอดนนคณธรรมอน ๆ เชน หร และโอตปปะทยงไมเกดจะเกดขนตามล าดบ และเพอเปนปทฏฐานในการพฒนาจตไดสงขนตามล าดบจนถงการสารอกราคะออกไปได และสามารถท าลาย อาสวะกเลสใหหมดไปได๗๑

๖. ความส ารวมอนทรยทบรบรณ ยอมท าใหสจรต ๓ บรบรณ

ความส ารวมคอ ความมสตระวงมการปดกนอกศลไมใหเกดขนทางทวารทง ๖๗๒ อนทรยสงวร หรอคมครองทวารอนทรย หมายถง การส ารวมอนทรย คอ ระวงไมใหบาปอกศลธรรมครอบง าจตใจ เมอรบรอารมณดวยอนทรย ๖ ในชนนเปนการควบคมการรบรเมอตดตอเกยวของกบโลกทางตา ห จมก ลน กาย และใจ และเปนการควบคมตามกฎเกณฑหรอมาตรฐานภายนอก การควบคมทวานโดยสาระแลวเปนการระมดระวงในขณะทตาเหนรป หไดยนเสยง จมกไดกลน ลนไดลมรส กายไดสมผส และจตใจคดสงตาง ๆ อยางใดอยางหนง หรอพรอมกนหลาย ๆ อยางกได โดยระมดระวงไมใหหมายรหรอยดถอเปนสาระ ไมวาโดยการตความเอาจากลกษณะทวไป หรอลกษณะเฉพาะ เพราะถาไมระมดระวงแลว ถาหมายรเอาวาเปนตวตน กจะเผลอใจไปตามความชอบความชง กจะท าใหความดใจ และเสยใจครอบง าจตใจเอาได การระมดระวงนท าไดโดยตงสตก าหนดร

๗๑ อง.ทสก. (ไทย) ๒๓/๘๑/๔๐๕-๔๐๖. ๗๒ อง.ฉกก.อ. (บาล) ๓/๕๘/๑๓๙.

๗๔

อารมณ หลกการส าคญคอ ไมถอนมต ไมถออนพยญชนะ๗๓

๗. กายสจรต ๓ ทบรบรณยอมท าใหสตปฏฐาน ๔ บรบรณ๗๔

๑) กายสจรต ๓ คอ การประพฤตดทางกาย ไดแก (๑) ปาณาตปาตา เวรมณ เจตนาเวนจากการฆาสตว การบบคนเบยดเบยน มเมตตากรณาชวยเหลอเกอกลสงเคราะหกน

(๒) อทนนาทานา เวรมณ เจตนาเวนจากการลกทรพย และการเอารดเอาเปรยบ เคารพสทธในทรพยสนของกนและกน

(๓) กาเมส มจฉาจารา เวรมณ เจตนาเวนจากการลวงละเมดในข ๒) วจสจรต ๔ คอ การประพฤตทางวาจา ไดแก (๑) มสาวาทา เวรมณ เจตนาเวนจากการพดเทจโกหกหลอกลวง กลาวแตค าสตย

ไมจงใจจะพดใหผดจากความจรงเพราะเหนแกประโยชนใด ๆ (๒) ปสณวาจายะ เวรมณ เจตนาเวนจากการพดสอเสยดหรอยยงใหแตกแยก, พด

แตค าทสมานสงเสรมสามคค (๓) ผรสวาจายะ เวรมณ เจรจาเวนจากการพดคาหยาบคายสกปรกเสยหาย พดแตค าสภาพนมนวลชวนฟง (๔) สมผปปลาปะ เวรมณ เจตนาเวนจากการพดเพอเจอ และเหลวไหล พดแตค าจรงมเหตมผลมสาระประโยชนและถกกาละเทศะ

๓) มโนสจรต ๓ คอ การประพฤตดทางใจ ไดแก (๑) อนภชฌา ไมคดโลภอยากไดของผอนมาเปนของตน ไมเพงเลงคดหาทางเอาแตจะได คดให คดเสยสละท าจตใจใหเผอแผกวางขวาง (๒) อพยาปาทะ ไมคดพยาบาทปองรายเบยดเบยนผอน หรอเพงเลงมองในแง ทท าลาย ตงความปรารถนาดแผไมตร มงใหเกดประโยชนสขแกกน (๓) สมมาทฏฐ เหนถกตองตามคลองธรรม เขาใจในหลกกรรมวาท าดมผลด ท าชวมผลชว รเทาทนความเปนไปธรรมดาของโลกและชวตตามเหตปจจย

๘. เจรญสตปฏฐาน ๔ ท าโพชงค ๗ ใหบรบรณ

พระสมมาสมพทธเจาทก ๆ พระองค ทรงละนวรณ ๕ ทเปนเครองเศราหมองใจทอนก าลงปญญา และมพระทยมนคงดในสตปฏฐาน ๔ ทรงเจรญสมโพชฌงค ๗ จงตรสรอนตตรสมมา

๗๓ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๒๔/๒๗. ๗๔ ท.ปา.อ. (บาล) ๑/๒๐๓/๑๑๒.

๗๕

สมโพธญาณ๗๕ ดงนน จะบรรลธรรมไดตองเจรญสตเพอใหเกดปญญาญาณ มคคปญญา ผลปญญาซงเปนอธปญญา๗๖ เพราะวาเหนความเปนไปแหงสงขารเปนไตรลกษณ ดวยวปสสนาญาณ เหนสจธรรมทงสดวยมรรคปญญา๗๗ วปสสนาญาณจะเกดขนไดตองเจรญสตปฏฐาน ๔

ค าวา “สตปฏฐาน” หมายถง สตทเขาไปตงมน๗๘ โดยแยกไปตามอารมณ ม ๔ ฐานคอ สตเขาไปตงมนในฐาน กาย เวทนา จต และธรรม๗๙ ไดแก

๑) กายานปสสนาสตปฏฐาน หมายถง สตทก าหนดพจารณาเหนกาย ม ๑๔ วธ

ค าวา “กาย” มลมหายใจลมหายเขาออกเปนตน๘๐ ท งหมดน รวมเรยกวา “กาย” ทมอย ในรปกายซ งเปนท รวมอวยวะนอยใหญ เปนปรากฏการณท เกดขนทางกาย๘๑ พระพทธองคทรงสอนใหมสตอยกบกาย ตามดกายทงหมดนนในรางกายน ก าหนดดเปนของไมสวยงาม ละความส าคญผดวา ความสวยงามเหนเปนไตรลกษณ เหมาะส าหรบผเปนตณหาจรต และสมถยานกมปญญานอย๘๒

๒) เวทนานปสสนาสตปฏฐาน หมายถง สตทก าหนดพจารณาเหนเวทนา ม ๙ วธค าวา “เวทนา” กคอ การเสวยรสของอารมณ๘๓ ไดแก สขเวทนา ทกขเวทนา อทกขมสขเวทนาปนตน๘๔ เปนปรากฏการณทเกดขนทางใจทรบรเสวยอารมณ ทรงสอนใหมสตก าหนดรตามดเวทนาในเวทนาทงหลาย มสขเวทนา เปนตน ก าหนดดวาสงทงหมดนนเปนทกขละความส าคญผดวาสข เหนเปนไตรลกษณ เหมาะส าหรบผเปนตณหาจรต และสมถยานกมปญญามาก๘๕

๓) จตตานปสสนาสตปฏฐาน หมายถง สตทก าหนดพจารณาเหนจตม ๑๖ วธ ค า วา “จต” กคอ ผรอารมณ๘๖ เปนปรากฏการณทเกดขนทางใจ ทรงสอนใหมสตก าหนดรจตยอย เชน

๗๕ ดรายละเอยดใน ท.ปา. (บาล) ๑๑/๑๔๓/๘๖-๘๗, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๔๓/๑๐๔-๑๐๕. ๗๖ ดรายละเอยดใน อภ.ว.อ. (บาล) ๑/๗๗๐/๔๔๑-๔๔๓. ๗๗ รายละเอยดใน อภ.ปญจ.อ. (บาล) ๑/๓๖. ๗๘ ดรายละเอยดใน ท.ม.อ. (บาล) ๒/๓๗๓/๓๖๘. ๗๙ ดรายละเอยดใน ว.มหา.อ. (บาล) ๑/๑๖๕/๔๖๙, ว.มหา.อ. (ไทย) ๑/๑๖๕/๕๙๗. ๘๐ ดรายละเอยดใน ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๔/๒๔๘, ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๔/๓๐๒. ๘๑ ดรายละเอยดใน อภ.ว.อ. (บาล) ๑/๓๕๕/๒๓๔. ๘๒ ดรายละเอยดใน ท.ม.อ. (บาล) ๒/๓๗๓/๓๖๙. ๘๓ ดรายละเอยดใน อภ.สง.อ. (บาล) ๒/๘๙. ๘๔ ดรายละเอยดใน ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๘๐/๒๕๔, ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๐/๓๑๓-๓๑๔. ๘๕ ดรายละเอยดใน ท.ม.อ. (บาล) ๒/๓๗๓/๓๖๙. ๘๖ อารมมณ จนเตตต จตต, วชานาตต อตโถ. ทชอวาจต เพราะอรรถวา ยอมคด อธบายวา ยอมร

อารมณ ดรายละเอยดใน อภ.สง.อ. (บาล) ๑/๑๑๐.

๗๖

จตมราคะ จตปราศจากราคะเปนตน๘๗ ในจตใหญทเปนผ ร อารมณในรางกายน ก าหนดดวาจต ทงหมดนนไมเทยงมการเกดดบ ๆ ละความส าคญผดวาเทยงเหนเปนไตรลกษณ เหมาะส าหรบ ผเปนทฏฐจรต และวปสสนายานกมปญญานอย๘๘

๔) ธมมานปสสนาสตปฏฐาน หมายถง สตทก าหนดพจารณาเหนสภาวธรรม ม ๕ วธ จดเปน ๑ กมมฏฐาน ค าวา “ธรรม” หมายถง สภาวธรรมททรงสภาพของตนไว๘๙ คอเปนอยอยางไร กเปนอยางนน เชน นวรณ ๕ ขนธ ๕ เปนตน ๙๐เปนสภาวธรรมปรากฏการณทเกดขนกบจต ทรงสอนใหมสตก าหนดร สภาวธรรมในสภาวธรรมท งหมดน นว างเปลาเป นอนตตา ละความส าคญผดวา เปนตวตนเหนเปนไตรลกษณ เหมาะส าหรบผเปนทฏฐจรต และวปสสนายานกมปญญามาก๙๑

สตปฏฐาน ๔ เปนฐานแหงการท าวชชาและวมตตใหบรบรณ ดงทพระพทธองคตรสไว ในคมภรมชฌมนกายวา “สตปฏฐาน ๔ ทภกษเจรญท าใหมากแลว ยอมท าโพชฌงค ๗ ใหบรบรณ โพชฌงค ๗ ทภกษเจรญท าใหมากแลว ยอมท าวชชาและวมตตใหบรบรณ”๙๒ เมอโพชฌงค ๗ บรบรณกท าใหเกดปญญาญาณ ถงขน สงขารเปกขาญาณ และทเปนปญญาเจตสกอยางสมบรณ๙๓ เม อเจรญวปสสนาภาวนา ท าสงขารเปกขาญาณใหบรบรณแลว จตยอมวางเฉยตอสงขาร๙๔ อยดวยธรรมเปนเคร องอย คอ อนมตตวโมกขหรออปณหตวโมกขหรอสญญตวโมกข เปนไปเพอวชชาและวมตต สมดงพระพทธเจาตรสไวในคมภร องคตตรนกายไววา “โพชฌงค ๗ ทบรบรณยอมท าใหวชชาและวมตตบรบรณ”๙๕

สรปวา การคบสตบรษ ยอมท าใหวชชาและวมตตบรบรณมสวนส าคญกบการพฒนา อนทรย ๕ ในการเจรญสตปฏฐาน ๔ ไดซงกระบวนการของอนทรย ๕ นนคอ เมอมศรทธาท าให เกดความเพยร เมอมความเพยรชวยใหสตมนคง เมอสตมนคงแลวก าหนดอารมณไดอยางจดจอ

๘๗ ดรายละเอยดใน ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๘๑/๒๕๕, ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๑/๓๑๔–๓๑๕. ๘๘ ดรายละเอยดใน ท.ม.อ. (บาล) ๒/๓๗๓/๓๖๙. ๘๙ ดรายละเอยดใน อภ.สง.อ. (บาล) ๑/๘๖. ๙๐ ดรายละเอยดใน ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๘๒-๔๐๓/๒๕๕-๒๖๘, ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๒-๔๐๓/๓๑๖-

๓๓๘. ๙๑ ดรายละเอยดใน ท.ม.อ. (บาล) ๒/๓๗๓/๓๖๙. ๙๒ ดรายละเอยดใน ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๔๗/๑๘๗. ๙๓ ดรายละเอดใน ข.ม.อ. (ไทย) ๕/๒/๒๖๐. ๙๔ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕๕/๘๘. ๙๕ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๖๑/๑๓๖.

๗๗

ตอเนองตงมนเปนสมาธเมอมสมาธดแลวจะเกดปญญา คอ มความรเหนถงความจรงอนประเสรฐ ๔ ถอไดวาอนทรยทง ๕ ไดพฒนาสมบรณพรอม กบรรลมรรค ผล นพพานเปนทสด

๓.๔ ตวอยางบคคลผบรรลธรรมแบบสทธาวมตต

๓.๔.๑ ประวตสงเขปพระรฐบาลเถระ

สมยนน กลบตรชอรฏฐปาละ เปนบตรของตระกลชนสงในถลลโกฏฐตนคมนน นงอยในบรษทนนดวย ขณะนนเอง รฏฐปาลกลบตรไดคดวา ธรรมตามทพระผมพระภาคทรงแสดงนน เราเขาใจวา การทผอยครองเรอนจะประพฤตพรหมจรรยใหบรสทธ บรบรณครบถวน ดจสงขถกขด มใชกระท าไดงาย ทางทดเราควรโกนผมและหนวด นงหมผากาสาวพสตร ออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตเถด๙๖ การออกบวชพระรฐบาลออกบวช คราวทพระพทธเจาเสดจไปยงถลลโกฏฐตนคม แควนกรอนเปนบานเกดของทานคราวนน ชาวแควนกรไดพากนมาเขาเฝาพระพทธเจา เพอฟงธรรมพระรฐบาลไดมาเฝาพระพทธเจาดวยและหลงจากฟงธรรมแลวกเกดสทธาปรารถนาจะออกบวชจง เขาไปทลขอบวชตอพระพทธเจาพระพทธเจาตรสแนะใหทานไปขออนญาตบดามารดากอนคร งแรกบดามารดาไมอนญาตเนองจากทานเปนลกคนเดยวของตระกลและเกรงวาเมอทานบวชแลวสกลวงศกจกขาดสญทานจงทรมานตวเองดวยการนอนอดขาวอยในหองนอนขาวคราวการทรมานตวทานเองลวงรไปถงเพอนฝงจงตางพากนมาชวยพดเกลยกลอมใหทานเปลยนใจแตกไรผลทานกยงยนกรานขอออกบวชเพอนฝงเหลานนจงไปบอกแกบดามารดาของทานใหอนญาตใหทานออกบวชเพอรกษาชวตของทานไวบดามารดาเหนวาไมสามารถจะเปลยนใจบตรชายไดแนประกอบกบเกรงวาลกชายจะตายจงจ าใจยอมอนญาตใหทานออกบวชได

เมอไดรบอนญาตเชนนนแลวทานรบลกขนอาบน าแตงตวและทานขาวแลวเดนทางไปเฝาพระพทธเจาพรอมทงทลขอบวชทนทพระพทธเจาทรงมอบหมายใหพระเถระรปหนงเปนพระอปชฌายบวชใหทานตามปรารถนา หลงจากบรรพชาอปสมบทแลวกตดตามพระพทธองคจนถงกรงสาวตถโดยเสดจพก ณ พระเชตะวนวหาร พระรฐบาลอปสมบทแลวไมนานผานไปกงเดอนทานหลกออกไปอยผเดยวเปนผไมประมาทมความเพยรมตนสงไปแลวไมนานเทาไรกสามารถท าใหแจงซงทสดพรหมจรรยอนไมมธรรมอนยงกวา เปนสงทกลบตรทงหลายผออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบ

สวนระยะเวลาการบรรลธรรมนกวชาการดานศาสนายงมมตแตกตางกนอยบาง เชนในหนงสออสตมหาสาวกไดแสดงไววา พระรฐบาลบวชแลว ๑๒ ป จงไดบรรลอรหตผลการททานไดบรรลอรหตผลชาเปนเพราะความวตกกงวลเกยวกบทางบาน เนองจากทานออกบวชโดยทบดามารดา

๙๖ ม.ม. (ไทย) ๑๓ /๒๙๔/๓๕๐.

๗๘

ไมเตมใจ ทานครนคดถงเรองนตลอดเวลาจนท าใหจตใจไมสงบจนมาถงปท ๑๒ นนเองทานจงสามารถขมใจใหสงบไดจนไดบรรลอรหตผลในทสด๙๗

๓.๔.๒ ประวตสงเขปพระวกกลเถระ

สมยหนงพระผมพระภาคประทบอย ณ พระเวฬวนสถานทใหเหยอกระแตเขตกรง ราชคฤห สมยนนทานพระวกกลอาพาธไดรบทกขเปนไขหนกพกอยทโรงชางหมอ ครงนนทานพระวกกลเรยกภกษผอปฏฐากทงหลายมากลาววา “มาเถดทานผมอายทงหลายพวกทานจงเขาไปเฝาพระผมพระภาคถงทประทบ ถวายอภวาทพระยคลบาทดวยเศยรเกลาตามค าของผมวา ขาแตพระองคผเจรญภกษวกกลอาพาธ ไดรบทกขเปนไขหนกทาน ขอถวายอภวาทพระยคลบาทของพระองคดวยเศยรเกลา และขอพวกทานจงกราบทลอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานวโรกาสขอพระผมพระภาคโปรดอาศยความอนเคราะหเสดจ ไปเยยมภกษวกกลถงทอยเถด” ภกษเหลานนรบค าแลวเขาไปเฝาพระผมพระภาคถงทประทบถวายอภวาทแลวนง ณ ทสมควรไดและกราบทลพระผมพระภาคดงนวา “ขาแตพระองคผเจรญ ภกษวกกลอาพาธไดรบทกขเปนไขหนกทานขอถวายอภวาทพระยคลบาทของพระองคดวยเศยรเกลาและฝากมากราบทลอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานวโรกาสขอพระผมพระภาคโปรดอาศยความอนเคราะหเสดจไปเยยมภกษวกกลถงทอยเถด” ตอมาพระผมพระภาคทรงครองอนตรวาสก ถอบาตรและจวรไดเสดจขาไปเยยมทานพระวกกลถงทอยทาน พระวกกลไดเหนพระผมพระภาคก าลงเสดจมาแตไกล จงลกขนจากเตยง ล าดบนนพระผมพระภาคไดตรสกบทานพระวกกลดงนวา “อยาเลยวกกลเธออยาลกจากเตยงเลยเราจกนงบนอาสนะทปลาดไวนน” พระผมพระภาคประทบนงบนพทธอาสนทปลาดไวแลวไดตรสถามวา “วกกลเธอยงสบายดหรอยงพอเปนอยไดหรอทกขเวทนาทเลาลงไมก าเรบขนหรออาการทเลา ปรากฏอาการก าเรบไมปรากฏหรอ” ทานพระวกกลกราบทลวา “ขาแตพระองคผเจรญขาพระองคไมสบายจะเปนอยไมไดทกขเวทนามแตก าเรบหนกขนไมทเลาลงเลย อาการก าเรบปรากฏอาการทเลาไมปรากฏพระพทธเจาขา” ล าดบนนทานพระวกกลไดเรยก ภกษผอปฏฐากทงหลายมากลาววา “มาเถดทานผมอายทงหลายจงชวยอมผมลงจากเตยงท าไมพระอยางผมจะพงส าคญตนวาควรนงบนอาสนะสงแลวฟงค าสงสอนของพระผมพระภาคพระองคนนเลา” ทานพระวกกลกลาววาทานผมอายทงหลายถาเชนนนพวกทานจงถวายอภวาทพระยคลบาทของพระผมพระภาคดวยเศยรเกลาตามค าของขาวา

๙๗ บรรจบ บรรณรจ, อสตมหาสาวก, (กรงเทพมหานคร: กองทนศกษาพทธสถาน, ๒๕๓๗), หนา

๒๗๗.

๗๙

“ขาแตพระองคผเจรญภกษวกกลอาพาธ ไดรบทกขเปนไขหนก เธอขอถวายอภวาทพระยคลบาทของพระองคดวยเศยรเกลา” และขอพวกทานจงกราบทลอยางนวา “ขาแตพระองคผเจรญขาพระองคไมเคลอบแคลงรปทไมเทยงไมสงสยวา สงใดไมเทยงสงนนเปนทกข ไมสงสยวา สงใดไมเทยงเปนทกขมความแปรผนเปนธรรมดาความพอใจความก าหนดหรอความรกใครในสงนนไมมแกเรา ไมเคลอบแคลงเวทนาทไมเทยงไมสงสยวาสงใดไมเทยงสงนนเปนทกข” ตอมาภกษเหลานนเขาไปเฝาพระผมพระภาคถงทประทบนง ณ ท สมควรแลวไดกราบทลพระผมพระภาคดงนวา “ขาแตพระองคผเจรญภกษวกกลอาพาธไดรบทกขเปนไขหนก เธอขอถวายอภวาทพระยคลบาทของพระองคดวยเศยรเกลาและฝากมากราบทลอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญขาพระองคไมเคลอบแคลงรปทไมเทยงไมสงสยวา สงใดไมเทยงสงนนเปนทกข ไมสงสยวา สงใดไมเทยงเปนทกขม ความแปรผนเปนธรรมดา ความพอใจ ความก าหนดหรอความรกใครในสงนนไมมแกเรา ไมเคลอบแคลงเวทนาทไมเทยง เปนตน” พระผมพระภาคเสดจไปยงวหารกาฬสลาขางภเขาอสคลพรอมดวยภกษจ านวนมากไดทอดพระเนตรเหน ทานพระวกกลนอนคอบดอยบนเตยงแตไกลเทยว สมยนนปรากฏกลมควนกลมหมอกลอยไปทางทศตะวนออกทศตะวนตกทศเหนอทศใตทศเบองบนทศเบองลางและทศเฉยงล าดบนนเองพระผมพระภาคจงรบสงเรยกภกษทงหลายมาตรสวา“ภกษทงหลายเธอทงหลายมองเหนกลมควนกลมหมอกลอยไปท างทศตะวนออกฯลฯและทศเฉยงหรอไม” ภกษเหลานนกราบทลวา “เหนพระพทธเจาขา” นนแลคอมารผมบาปคนหาวญญาณของวกกลกลบตรดวยคดวาวญญาณของวกกลกลบตรสถตอย แตวกกลกลบตรไมมวญญาณสถตอยปรนพพานแลว๙๘

๓.๗ สรปทายบท

การบรรลธรรม หมายถง การเขาถงโลกตตรธรรม ๙ คอ มรรค ๔ ผล ๔ นพพาน ๑ อยางใดอยางหนงโดยการปฏบตตามหลกไตรสกขา เจรญสมถภาวนาและวปสสนาภาวนา ตามหลก สตปฏฐาน ๔ คอ การก าหนดร กาย เวทนา จต และธรรม ใหเหนเปนไตรลกษณตามความเปนจรง เมอวปสสนาญาณ แกกลาด าเนนตามวปสสนาวถ ผปฏบตสามารถละสงโยชนและอนสยตาง ๆ ตามก าลงของมรรคสามารถบรรลมรรคผลนพพานส าเรจเปนพระอรยบคคล เชนพระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม และพระอรหนตตามล าดบ

ในการปฏบตธรรมนน ปญหาเรองความแตกตางระหวางบคคล โดยเฉพาะความพรอมหรอแกกลาของอนทรยตาง ๆ บางคนอาจใชเวลาในการปฏบตไมต องมากกประสบความส าเรจโดยงาย บางคนอาจปฏบตธรรมตองใชเวลานาน แตพยายามฝกปฏบตไปสบาย ๆ กส าเรจบางคนทง

๙๘ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๑๕๗-๑๖๓/๘๗.

๘๐

ฝกปฏบตยากล าบาก ทงตองใชเวลายาวนาน จงส าเรจบางคนจะพากเพยรปฏบตอยางไรกไมอาจประสบความส าเรจเลยโดยเฉพาะอยางยงกบการปฏบตเพอมรรคเบองสง ซงในการปฏบตผปฏบตตองอาศยการปฏบตตามหลกสตปฏฐาน ๔ เพอใหไดบรรลญาณ ๑๖ ตามล าดบและผลของการบรรลธรรมนนม ๔ ระดบ คอ โสดาปตตผล สกทาคามผล อนาคามผล และอรหตตผล ซงผลของการบรรลธรรมแตละระดบ สามารถขจดสงโยชนไดตามล าดบ โดยมมรรคมองค ๘ เปนปฏปทาทเปนไปเพอนพพานเปนอบายเครองละสงโยชน ในพระพทธศาสนาเรยกบคคลผบรรลธรรมวเศษมโสดาปตตมรรค พระอรยบคคล

การเจรญวปสสนาภาวนาความส าคญในทางปฏบต ซงผปฏบตจะตองก าหนดรปนามเปนอารมณอยางตอเนอง จนกระทงสามารถท าลายตณหาและเกดปญญา ทจะเหนสงทงหลายตามความเปนจรง ปญญาดงกลาว มไดเปนปญญา ทเกดจากการคด การพจารณาหาเหตผล แตเปนปญญาทเกดจากการฝกอบรมและการลงมอปฏบต ปญญาทเกดจากการภาวนานกอใหเกดความรแจงแทงตลอดในรปนามและสรรพสงทงหลายวามความเปนทกข ไมเทยงและไมมตวตน ปญญาทเหนสงทงหลายตามความเปนจรง อนจะน าไปสความพนทกข ในทรรศนะของการเจรญวปสสนากรรมฐาน ปญญาในทนคอ วปสสนาญาณ เมอสตมนคงแลวก าหนดอารมณไดอยางจดจอตอเนองตงมนเปนสมาธเมอมสมาธดแลวจะเกดปญญา คอ มความรเหนถงความจรงอนประเสรฐ ๔ ถอไดวาอนทรยทง ๕ ไดพฒนาสมบรณ เปนฐานแหงการท าวชชาและวมตตใหบรบรณซงท าให ผปฏบตบรรลมรรค ผล นพพานไดในทสด

บทท ๔

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

การศกษาวจยเรอง “ศกษาการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท”

มวตถประสงค ๒ ประการ คอ ๑) เพอศกษาสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ๒) เพอศกษา

การบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท โดยไดศกษาจาก พระไตรปฎก อรรถ

กถา ปกรณวเศษ ฎกา ต าราวชาการ ผลงานการวจยทเกยวของตาง ๆ โดยน ามารวบรวม เรยบเรยง

เชงพรรณนา ตรวจสอบความถกตองของขอมล เนอเรอง และสรปผลการวจย ตลอดจนความ

เชอมโยงของขอมลแตละบท และบทสรป พรอมน าเสนออาจารยทปรกษาและผเชยวชาญเฉพาะดาน

โดยการสรปผลการวจย อภปรายผล และขอเสนอแนะ ดงแสดงตอไปน

๔.๑ สรปผลการวจย

๔.๑.๑ สทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท พบวา

ผหลดพนดวยสทธา ไดแกผทเขาใจอรยสจจธรรมถกตองแลวเหนธรรมทพระตถาคต

ประกาศโดยแจงชดประพฤตปฏบตถกตองดและอาสวะบางสวนกสนไปเพราะเหน (อรยสจ) ดวย

ปญญาแตมสทธาเปนตวน า (หมายถงผบรรลโสดาปตตผลแลวขนไปจนถงผปฏบตเพอบรรลอรหตตผล

ทมสทธนทรยแรงกลาถาทานผนบรรลอรหตตผลกจะกลายเปนปญญาวมตต ) บคคลบางคนในโลกน

ไมไดถกตองวโมกขอนละเอยด คออรปสมบตลวงดวยกายอยแต อาสวะบางเหลาของผนนสนไป

เพราะเหน (อรยสจ) ดวยปญญา อนงความเชอในพระตถาคตของผนนตงมนแลวมรากหยงลงมนแลว

บคคลนเรากลาววา สทธาวมตตบคคล ภกษทงหลายเรากลาววากจทควรท าดวยความไมประมาทมแก

ภกษแมนยอมเปน สทธานสารบคคลและสทธาวมตตบคคล

สทธาท าใหพนทกขไดนมตวอยางของผพนทกขเพราะสทธาอาศย มทงพระภกษพระ

ภกษณ อบาสก อบาสกา ทไดรบการยกยองจากพระพทธองค โดยเกยวของกบเรองสทธาหรอใช

สทธาเปนเบองตนของการบรรลธรรมมจ านวนหลายทานดงตอไปน พระวกกลเปนผเลศกวาพวกภกษ

สาวกผพนจากกเลสไดดวยสทธา พระรฐบาลเปนผเลศกวาพวกภกษสาวกผบวชดวยสทธา พระ

สงคาลมาตาภกษณเปนผเลศกวาภกษณสาวกาผพนจากกเลสไดดวยสทธา

๘๒

๔.๑.๒ การบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธศาสนาเถรวาท พบวา

การบรรลธรรมในพระพทธศาสนา ตองอาศยการปฏบตตามหลกค าสอนขององคสมเดจ

พระสมมาสมพทธเจาดวยวธการเจรญสตปฎฐาน ๔ อนเปนทางสายเอก โดยมศลเปนเบองตน มสมาธ

เปนทามกลาง มปญญาเปนทสด จนเหนแจงพระไตรลกษณในรป นาม ตามความเปนจรง เมอปญญา

ญาณแกกลาด าเนนไปตามวปสสนาวถ ผปฏบตสามารถรแจงแทงตลอดอรยสจ ๔ ละอนสยและ

สงโยชน ไดตามก าลงของมรรค เกดปญญาเหนแจงโลกตตรธรรม ๙

เมออนทรยทง ๕ ไดพฒนาสมบรณพรอม กบรรลมรรค ผล พระนพพานเปนทสดได ซง

เรมตนทศรทธา การจะมศรทธาไดนนเกดจากการคบสตบรษ แลวไดฟงสทธรรม ท าใหเกดศรทธา เมอ

มศรทธา กมมนสการโดยแยบคาย มสตสมปชญญะ มความส ารวมอนทรย มสจรต ๓ มการเจรญสต

ปฏฐาน ๔ เมอเจรญสตปฏฐาน ๔ ไดบรบรณ ท าใหโพชฌงค ๗ บรบรณ ท าวชชาและวมตตให

บรบรณได

การบรรลธรรมแบบสทธาวมตต คอ การปรบสมดลของอนทรยในการปฏบตวปสสนา

ภาวนา ม ๕ ประการ คอ ๑) การปรบสมดลสทธนทรย ๒) การปรบสมดลปญญนทรย ๓) การปรบ

สมดลวรยนทรย ๔) การปรบสมดลสมาธนทรย ๕) การปรบสมดลสตนทรย เชน พระรฐบาลเถระ

เปนเลศในทางผบวชดวยศรทธา และพระวกกลเถระ เปนเลศแหงภกษผเปนสทธาวมตต เปนตน

๔.๒ ขอเสนอแนะ

จากการศกษาวจยในหวขอเรอง “ศกษาการบรรลธรรมแบบสทธาวมตตในคมภรพทธ

ศาสนาเถรวาท” ผวจยมขอเสนอแนะในการน าผลการศกษาไปใช ดงตอไปน

๔.๒.๑ ขอเสนอแนะเชงนโยบาย

ส านกงานพระพทธศาสนาแหงชาต หรอส านกปฏบตธรรมตาง ๆ ควรทจะมการสงเสรมการศกษาการพฒนาอนทรย มสทธาในเบองตน ในการเจรญสตปฏฐาน ๔ ใหเขาใจถองแทแนชดถกตองตรงตามความเปนจรง แลวน ามาปฏบตพฒนาตน เพอเปาหมาย คอ บรรล มรรค ผล พระนพพาน ดบทกขไดโดยสนเชง การปฏบตตามหลกธรรมดงกลาว ตามโอกาสวนเวลาและสถานทจะเอออ านวย ในปจจบนประเทศไทยไดมนโยบายเปดโอกาสใหพทธศาสนกชนไดมาปฏบตวปสสนาภาวนา เชน มการจดโครงการอบรมวปสสนาภาวนาในลกษณะ ๓ วน ๕ วน ๗ วน เพอสนองนโยบายของส านกงานพระพทธศาสนาแหงชาต ถอวาประเทศเรายงเปนปฏรปเทสวาโส ตามหลกในมงคล ๓๘

๘๓

ประการ อกตวหนงเปนอธโมกขหมายถง การตดสนใจเชอ เปนสภาวะทเชอมนในคณงามความดทกอยาง เพราะเปนศรทธาทอยในกลมของเจตสกทดงาม มความเชอในศล สมาธ และปญญาในความเชอทงสองประการดงกลาวนนความเชอทประกอบดวยปญญา จดทมความส าคญของศรทธาคอการพฒนาไปสความพนทกข คอ ตองประกอบดวยสตปฏฐาน ๔ เพราะเปนแนวทางในการแกไขปญหาเรองความเชอทหลงงมงายตาง ๆ นานา ดวยเหตน ผปฏบตทงหลายพงเจรญในหลกสตปฏฐาน ๔ จะเขาถงสภาวะของความเชออยางพระอรยเจาคอพระโสดาบน แตยงไมพนทกข ถาอยากพนความทกขจรง ๆ ตองปฏบตจนสามารถท าลายอปาทานขนธ ๕

๔.๒.๒ ขอเสนอแนะส าหรบศกษาท าวจยครงตอไป

ในการท าวจยครงตอไปผวจยเหนวาควรจะไดมการศกษาวจย การบรรลธรรมเพมเตมดงม

หวขอ ดงตอไปน

๑. ศกษาเปรยบเทยบการบรรลธรรมดวยสทธาทปรากฏในคมภรเถรวาทกบคมภร

มหายาน

๒. ศกษาหลกการบรรลธรรมดวยศรทธาเทยบกบปญญา

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย

ก. ขอมลปฐมภม

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาลฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐. กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

. อรรถกถาภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๖๐.

ข. ขอมลทตยภม

(๑) หนงสอ:

กรมศลปากร. มลนทปญหา. กรงเทพมหานคร: บรษท อมรนทรพรนตงแอนดพบลซซง จ ากด มหาชน, ๒๕๓๙.

. มลนทปญหา. กรงเทพมหานคร: อมรการพมพ, ๒๕๑๖. ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร). ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม . กรงเทพมหานคร:

อภธรรมมลนธ, ๒๕๐๙. คณะกรรมการแผนกตารา, มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย. สมนตปาสาทกา นาม วนยฏกถา

ปฐโม ภาโค. พมพครงท ๙. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๗. ไชโย อาสโภ. อภธมมตถสงคหะ ปรจเฉทท ๑, ๒,๖ ชนจฬอาภธรรมกะตร. กรงเทพมหานคร: พมพ

ท โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๕. บรรจบ บรรณรจ. อสตมหาสาวก. กรงเทพมหานคร: กองทนศกษาพทธสถาน, ๒๕๓๗. พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย. (ประเสรฐ มนตเสว). เอกสารประกอบการสอน“รายวชาสตปฏ-

ฐานภาวนา”. หลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑตสาขาวชาวปสสนาภาวนา ศนยบณฑต ศกษา วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม มจร, ๒๕๕๓.

พระเจาวรวงศเธอ กรมหลวงชนวรสรวฒน สมเดจพระสงฆราชเจา. พระคมภรอภธานปปทปกาหรอพจนานกรม ภาษาบาลแปลเปนไทย. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร: มหามกฎราช-วทยาลย, ๒๕๓๖.

๘๕

พระเทพดลก. (ระแบบ ตา าโณ). อธบายหลกธรรมตามหมวดจากนวโกวาท. กรงเทพมหานคร:ธรรมสภา, ๒๕๓๔.

พระธรรมธรราชมหามน . (โชดก าณสทธ ป.ธ.๙). ค มอสอบอารมณกรรมฐาน. พมพครงท ๕กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐.

. คาบรรยายวปสสนากรรมฐาน. กรงเทพมหานคร: ประยรวงศพรนทตง จ ากด, ๒๕๕๔. พระธรรมธรราชมน. (โชดก าณสทธ). รจนา. วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒. กรงเทพมหานคร: โรง

พมพสหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๘. พระธรรมปฎก. (ป.อ. ปยตโต). แกนแทของพระพทธศาสนา. พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร:

มลนธพทธธรรม, ๒๕๔๕. . พระพทธศาสนาในฐานะเปนรากฐานของวทยาศาสตร. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพ

กรนปญญาญาณ, ๒๕๓๕ . พทธธรรม. (ฉบบปรบปรงและขยายความ). กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลง-

กรณราชวทยาลย, ๒๐๑๔. พระปลดวสทธ . เรยบเรยง คมอการศกษา พระอภธรรมชนจฬอาภธรรมกะตร . พมพครงท ๔

กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ทพยวสทธ, ๒๕๔๔. พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตร. (ฉบบประมวลธรรม). พมพครงท ๑๗.

กรงเทพมหานคร: ส านกพมพจนทรเพญ, ๒๕๕๒. พระพรหมโมล. (วลาศ าณวโร). วมตตรตนมาล เลม ๑. กรงเทพมหานคร:โรงพมพมตรสยาม,

๒๕๓๙. . วมตตรตนมาล เลม ๒. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ ส านกดอกหญา,

๒๕๕๕. พระพทธโฆสเถระ. คมภรวสทธมรรค. แปลโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร). พมพ

ครงท ๙. กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๕๓. สมเดจพระพทธชนวงศ ตรวจช าระ. พระคนธสาราภวงศ. แปลและอธบาย. วสทธมรรค ฉบบแปล

และอธบาย เลม ๑-๒. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๘.

พระภาวนาพศาลเมธ. วปสสนาภาวนาทไมถกเขยนไวในพระไตรปฎก. กรงเทพมหานคร: หจก.ประยรสาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๘.

พระราชเวท (สมพงษ พรหมว ). สททาวเสสวคคหะ. กรงเทพมหานคร: ประดพทธ, ๒๕๓๖

พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ รจนา. ปรมตถโชตกะ ปรเฉทท ๓-๗. กรงเทพมหานคร: มลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๓๔.

๘๖

พระอคควงสเถระ. สททนตธาตมาลา. แปลโดย พระธรรมโมล. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๖.

พระอาจารยไชโย อาสโภ, อภธมมตถสงคหะ ปรจเฉทท ๑, ๒, ๖ ชนจฬอาภธรรมกะตร .กรงเทพมหานคร: พมพท โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๕.

พระอดรคณาธการ (ชวนทรสระคา). จ าลอง สารพดนก. พจนานกรม, บาล-ไทย ฉบบนกศกษา. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๐.

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. ธรรมะภาคปฏบต ๒. กรงเทพมหานคร: หจก.ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๕๑.

ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร: นาน-มบคสพบลเคชนส, ๒๕๔๖.

วรรณสทธ ไวทยะเสว. รวบรวม “คมอการศกษา ปรเฉทท ๒”. พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร: โรง พมพทพยวสทธ การพมพ, ม.ป.ป.

. พระอภธมมตถสงคหะ. พมพครงท ๘. กรงเทพมหานคร : หจก.ทพยวสทธ, ๒๕๔๗. สมเดจพระพทธชนวงศ, (สมศกด อปสมมหาเถระ). อรยวงสปฏปทา. กรงเทพมหานคร: ห.จ.ก.

ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๔. สมเดจพระมหาสมณเจ า กรมพระยาวชรญาณวโรรส . ธมมปทฏกถา . (ปญจโม ภาโค

กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๓๖. ส านกพมพศลปาบรรณาคาร. มลนทปญหา. พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร: อมรการพมพ, ๒๕๔๙. แสง จนทรงาม. ศาสนศาสตร. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: ไทยวฒนาพานช จ ากด, ๒๕๔๒. พระธรรมโกศาจารย (พทธทาส อนทป โ ). พทธประวตจากพระโอษฐ ภาค ๒. ในหนงสอชด

“ลดพลธรรมประคลภอนสรณ”. พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร: ธรรมทานมลนธ, ๒๕๑๓.

(๒) ดษฏนพนธ/วทยานพนธ/สารนพนธ

พระครสงฆรกษจ าเนยร หาสธมโม (สรอยสนธ) “.ศกษาการบรรลธรรมแบบสทธานสารในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท”.วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต .บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘.

พระพพฒน โสภณจตโต (ทบงาม). “ศกษาการบรรลธรรมแบบปญญาวมตตในคมภรพทธศาสนา”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต.บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๙.

๘๗

พระมหานวตร กลยาณวฑฒโน (อนารตน). “ศกษาศรทธาในการเจรญสมถะและวปสสนาภาวนา”.วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต.บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ-ราชวทยาลย, ๒๕๕๙.

พระมหาบญเลศ อนทปญโ (ไชยถาวร).“ศกษาการพฒนาอนทรย ๕ ในการเจรญสตปฏฐาน ๔”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต.บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘.

พระสมหสนต เขมจาโร (แสงประสทธ) .“ศกษาหลกธรรมและการปฏบตวปสสนาภาวนาในมหา ทกขกขนธสตร”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๗.

ภาคผนวก

๘๙

ภาคผนวก

สทธาวมตต กบ อนทรย ๕

การปฏบตเพอความเปนพระอรยบคคลแบบสทธาวมตต ทมวโมกขทง ๘ ประการแลวยง

มความสมพนธกบอนทรย ๕ ทหมายถงธรรมทมความเปนใหญในกจ ทท าหนาทจกครอบง าก าราบสงทเปนปฏปกษในการปฏบตธรรมอนทรย เปนอ านาจหนนน าการปฏบต๑ ม ๕ อยางคอ สทธา วรยะ สต สมาธและ ปญญา เมออนทรยทแกกลายอมเปนตวน าในการปฏบตผปฏบตจะมสทธนทรย หรอ ปญญนทรยเปนตวน า อยางหนงอยางแรงกลาและเมอผปฏบตไดบ าเพญสมาธจนไดฌานกจะเรยกไดวามสมาธนทรย สมาธนทรยทเกดจากวโมกข ๘ นนมแนวทางการบ าเพญตามสมถกรรมฐาน เพอใหเกดฌานเปน ความหลดพนแหงจต ทหมายถง หลดพนดวยการขมไวขณะทอยในฌานนน ๆ สมาธนทรยเปนเพยงบาทฐานใหแกปญญนทรย เพอเขาถงภาวะความเปนพระอรยบคคลหมดสนสงโยชนได

๑ พระครสทธสงวร (วระ ฐานวโร) สมถะวปสสนาจากพระไตรปฎก, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพ สมปชญญะ, ๒๕๕๖), หนา ๔๖๕.

ทกขไณยบคคล ๗ อนทรยแรงกลา วโมกข ๔- ๘ ทกขไณยบคคล ๘

๑ .สทธานสาร

สทธา

๑.ผปฏบตเพอโสดาปตตผล

๒. ธมมานสาร

ปญญา

๒.พระโสดาบน ๓.ผปฏบตเพอสกทาคามผล

๓. สทธาวมตต สทธา ๔.พระสกทาคาม

๔. ทฏปตตะ ปญญา ๕.ผปฏบตเพออนาคามผล

๕. กายสกข สมาธ ๖.พระอนาคาม

๖. ปญญาวมต ปญญา ๗.ผปฏบตเพออรหตตผล

๗. อภโตภาควมต สมาธ ๘.พระอรหนต

๙๐

ประวตผวจย

ชอ/ฉายา/นามสกล : พระอธการทองด ทฆายโก (รวมครบร)

วน เดอน ปเกด : วนเสารท ๒๑ เดอนพฤศจกายน พทธศกราช ๒๕๐๗

ภมล าเนาทเกด : ๑๓๓ หม ๖ ต าบลครบรใต อ าเภอครบร จงหวดนครราชสมา

การศกษา : พทธศกราช ๒๕๕๒ การศกษา นกธรรมชนเอก ส านกเรยนคณะจงหวดนครราชสมา

: พทธศกราช ๒๕๕๙ การศกษาปรญญาตร พทธศาสตรบณฑต มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตนครราชสมา

ประสบการณการท างาน : พระสอนศลธรรมประจ าโรงเรยนบานคลองกลาง ต าบลพลบพลา อ าเภอโชคชย จงหวดนครราชสมา ๓๐๑๙๐

อปสมบท : วนท ๒๐ เดอนเมษายน พทธศกราช ๒๕๕๐

สงกด : วดคลองกลาง ต าบลพลบพลา อ าเภอโชคชย จงหวดนครราชสมา พระครสวรรณธรรมโกศล เปนพระอปชฌาย พระครพมลกจจาทร เปนพระกรรมวาจาจารย พระอธการนพพงษ เปนพระอนสาวนาจารย

ปทเขาศกษา : พทธศกราช ๒๕๕๙

ปทส าเรจการศกษา : พทธศกราช ๒๕๖๑

ทอยปจจบน : ๑๐๙ หม ๑๕ วดคลองกลาง ต าบลพลบพลา อ าเภอโชคชย จงหวด นครราชสมา ๓๐๑๙๐

เบอรโทรศพท : ๐๖๑–๑๕๙๗-๑๓๔๐

E-mail : klongklang1340@gmail.com