1

บทท 1บทนำ�

1.1 หลกก�รและเหตผล สถานการณภยพบตตามรายงานขององคการสหประชาชาตในชวง

ทศวรรษกอนนน แสดงใหเหนถงจำานวนครงทเพมมากขนของภยพบต พรอมๆ กบความเสยหายทางเศรษฐกจและผไดรบผลกระทบทเพมมากขน แตกพบวาจำานวนผเสยชวตกลบลดจำานวนลง (UN/ISDR 2004) องคการกาชาดสากล (IFRCS, The International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies) ยนยนถงแนวโนมการสญเสยทเพมมากขนในชวงทศวรรษทผานมา ซงมผทไดรบผลกระทบจากภยพบตเพมมากขนเปนสองเทาในแตละประหวางป ค.ศ. 1990 ถง ค.ศ. 1999 โดยมผประสบภยมากกวา 188 ลานคนตอป (IFRCS 2004) ภยพบตมแนวโนมททำาใหเกดความเสยหายทางเศรษฐกจมากหากเกดขนในประเทศทพฒนาแลว แตจากรายงานดงกลาวพบวา การสญเสยชวตอนเกดจากภยพบตมากกวา 90% นนเกดขนในประเทศกำาลงพฒนา แมวาจำานวนครงในการเกดภยพบตจะเพมมากขนกวา 3 เทาระหวาง ค.ศ. 1970-1999 แตผเสยชวตกลบมจำานวนลดนอยลงกวาครงในชวงเวลาเดยวกน (UN/ISDR 2004)

ภยพบตทเกดขนในชวงหลงสหสวรรษมแนวโนมทแตกตางออกไปจากเดม เหตการณสนามในมหาสมทรอนเดยในป ค.ศ. 2004 มผเสยชวตไปมากกวา 300,000 คน ในขณะทแผนดนไหวในปากสถานในป ค.ศ. 2005 มผประสบภยเสยชวตมากกวา 80,000 คน และมผไรทอยอาศยถง 3 ลานคน ในดานความสญเสยทางเศรษฐกจนน โลกทไรพรมแดนไดทำาใหความสญเสยทางเศรษฐกจเกดขนไดมากกวาทเคยเปน แมวาภยพบตจะเกดขนในประเทศกำาลงพฒนา กอาจทำาใหเกดการสญเสยทางเศรษฐกจมหาศาลจากการลงทนขามชาต ตวอยางทชดเจน ไดแก เหตการณนำาทวมในประเทศไทยป พ.ศ. 2554 ซงกลายเปนภยพบตททำาใหเกดการสญเสย

2

ทางเศรษฐกจทมมลคาความเสยหายมากเปนอนดบสของโลก (อนดบทหนง คอ แผนดนไหวและสนามทฟกชมา ประเทศญปน อนดบทสอง คอ พายทอรนาโด แคทรนา สหรฐอเมรกา และอนดบทสาม คอ เหตแผนดนไหวทเมองโกเบ ประเทศญปน) (ไพบลยและคณะ 2555; Wikipedia 2011)

แมทผานมาประเทศไทยจะไมมภยพบตรนแรงเกดขนบอยนก แตโดยสภาพภมศาสตรของประเทศทตงอยภายใตอทธพลของมรสมและมลกษณะทางภมประเทศตงอยบนทราบนำาทวมถง (Flood Plain) ซงมความอดมสมบรณ ทำาใหมความเสยงโดยธรรมชาตตอการเกดนำาทวม การทปาไมถกทำาลายจนไมสามารถดดซมเกบกกนำาไวได ประกอบกบพนททเคยรองรบนำา (แกมลง) ธรรมชาตกลดนอยลง นำาทวมจงกลายเปนปญหาประจำาปทเกอบทกภมภาคของไทยตองเผชญอยางแทบไมมขอยกเวน ในป พ.ศ. 2554 ทผานมาน มหาอทกภยทำาใหเกดนำาทวมใน 65 จงหวดจาก 76 จงหวดทวประเทศ โดยเฉพาะในพนทลมนำาตงแต ปง วง ยม นาน และเจาพระยาดวยแลว นำาทไหลลงมาจากพนทสงตอนเหนอมกทำาใหเกดนำาทวมมากบางนอยบางมาอยางตอเนองเกอบทกป การเตรยมพรอมเพอรบมอกบนำาทวมจงเปนเรองสำาคญสำาหรบชมชนในพนทนำาทวมซำาซากดงกลาว

การรบมอกบภยพบตทนบวนยงพบไดบอยและรนแรงเพมมากขนน จำาเปนตองมการเตรยมพรอมในหลายระดบ ทงในระดบความรวมมอระหวางนานาชาต ระดบประเทศ ไปจนถงการเตรยมพรอมของชมชน ซงในขนปฏบตการแลว ไมวาจะเปนการเตอนภย การอพยพ การบรรเทาความรนแรง การปองกน การกชพ-กภย การบรรเทาทกข และการฟ นฟสภาพ ลวนเปนปฏบตการในบรบทของชมชนทสำาคญ ความชวยเหลอจากภายนอกทไมเขาใจสภาพ เงอนไข และปจจยภายในของชมชน มกกอใหเกดผลกระทบทางลบทคาดไมถงเสมอ โดยเฉพาะการสรางระบบเพอรบมอภยพบตใหไดผลอยางยงยน ชมชนนบวาเปนฐานสำาคญทงในการเตรยมความพรอมและในปฏบตการตางๆ (WHO 1989) การเสรมสรางศกยภาพ

3

ของชมชนโดยเฉพาะอยางยงในพนททภยธรรมชาตเกดซำาซากจงเปนยทธศาสตรในการรบมอภยพบตทสำาคญ

ปฏกรยาของชมชนตอปญหาภยพบต นอกจากจะขนกบประสบการณหรอประวตศาสตรของพนทแลว ลกษณะของปฏกรยาของชมชนยงขนกบวฒนธรรมทองถน เชน การรบรของทองถนตอความเสยง (Local perception of risks) (Castonguay 2007; Clancey 2007; Henry 2005) แบบแผนความสมพนธทงทางเศรษฐกจ สงคม และการเมอง (เชน ลกษณะอาชพ ความสมพนธแบบเครอญาต ระบบอปถมภหรอบทบาทของรฐ) รวมทงทนทางสงคมตางๆ ทชมชนม (เชน ทนทรพยากรธรรมชาต ทนเศรษฐกจ ทนวฒนธรรม และทนมนษย) (Komatra 2005) นอกจากนน สำาหรบชมชนทเกดภยธรรมชาตซำาซากแลว การเรยนรจากประสบการณทเกดขนยงมความสำาคญตอการสรางเสรมศกยภาพในการรบมอกบภยพบตของชมชนเปนอยางมาก (Kotze 1996, 1999)

อทกภยเปนภยธรรมชาตทเกดขนซำาๆ ในพนทเดมๆ ในกรณของนำาทวมในพนทราบนำาทวมถง (Flood plain) มกมผนดนอดมสมบรณและมแหลงนำาสะดวกตอการสญจร การคาขาย และการเกษตร มนษยจงมกตงรกรากอยในบรเวณดงกลาว ทผานมา พนทบรเวณภาคเหนอตอนลางจนกระทงถงลมนำาเจาพระยาเปนพนททมภยนำาทวมเกดขนอยางสมำาเสมอ ในอทกภยป พ.ศ. 2554 พนทดงกลาวไดรบผลกระทบอยางหนกและมหนวยงานหลายหนวยงาน เชน สภากาชาดแหงประเทศไทย สถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) กรมปองกนและบรรเทาสาธารณภย ศนยฝกอบรมและพฒนาสขภาพภาคประชาชน ไดเขาไปใหความชวยเหลอและจดกระบวนการเสรมศกยภาพใหกบชมชนตางๆ องคกรเหลานไดเขาไปสนบสนนชมชนใหรบมอกบภยพบตผานปฏบตการและกจกรรมการเรยนรตางๆ หลายพนททมประสบการณการเรยนรจากกจกรรมตางๆ รวมกบองคกรเหลานและจะตองเผชญกบภยพบตทจะเกดขนซำาๆ ในปถดไป สวนภยจากนำาอกประเภทหนงคอ ภยจากสนาม พนททไดรบผลกระทบจากสนาม อาท จงหวดภเกต จงหวดพงงา ถอไดวาเปนพนทเสยงทจะเกดภยพบต

4

ซำา บทเรยนทชมชนไดเรยนรจากภยสนามในป พ.ศ. 2548 เปนตวอยางสำาคญทจะสะทอนใหเหนถงศกยภาพของชมชนในการเรยนรเพออยกบภยพบต

งานวจยชนนมงทจะศกษาประสบการณของชมชนในการเผชญหนาและรบมอกบอทกภยทเกดขนซำาซาก เพอทจะเขาใจถงแบบแผน (pattern) ลกษณะ (characteristics) เงอนไข (conditions) ผลทเกดตามมา (consequences) ซงจะเปนการตอยอดจากงานวจยอนทมการดำาเนนงานไปแลว เชน โครงการการจดการภยพบตของระบบสาธารณสข: กรณศกษาประสบการณการจดการภยพบตภาคใต (http://medipe2.psu.ac.th/~disaster/k4dm/) ภายใตการสนบสนนขององคการอนามยโลก สถาบนการแพทยฉกเฉนแหงชาต และสถาบนวจยระบบสาธารณสข ซงขอคนพบหลกจากการศกษา 8 พนทในโครงการดงกลาวกคอ หนวยงานในระบบสาธารณสขตองทำางานเชงรกโดยมงเนนการเสรมสรางศกยภาพของชมชนใหมากขน โครงการนจะเปนการตอยอดชวยใหหนวยงานในระบบสาธารณสขทำางานรวมกบชมชนในการจดการภยพบตไดดขน โดยบทเรยนทไดนนจะเปนประโยชนตอการสงเสรมการเรยนรและเสรมสรางศกยภาพการรบมอภยพบตของชมชนในอนาคต

1.2 วตถประสงคการวจยเชงปฏบตการนผสมผสานการศกษาเชงปรมาณและเชง

คณภาพกบการปฏบตการรวมกบชมชนทเผชญกบภยพบตจากนำาซำาซาก (อทกภย ) หรอมความเสยงทจะเกดภยพบตซำา (สนาม ) มวตถประสงคดงตอไปน

5

121. . . เพอศกษาประสบการณและปฏกรยาของชมชน ทมตอภยพบตและกระบวนการบรรเทาสาธารณภย กอน ระหวาง และหลงเกดเหตการณภยพบต ในบรบทของนเวศวฒนธรรมทองถน122. . . เพอเปรยบเทยบแบบแผน (p attern) ลกษณะ (c haracteristics)

เงอนไข (c onditions) และผลทเกดตามมา (c onsequences) ในการรบมออทกภยของชมชนในแตละครงทชมชนตองเผชญกบภยพบตนน123. . . เพอวเคราะหและประเมนกระบวนการเรยนรจาก

ประสบการณทชมชนไดรบจากการรบมอกบภยพบต รวมทงการเรยนรจากสอ มาตรการของรฐ และการทำางานรวมกบองคกรภายนอกตางๆ 124. . . เพอพฒนาขอเสนอและรปแบบ (model) การ

เสรมศกยภาพชมชนในการจดการภยพบต จากประสบการณการเรยนรของชมชนและจากการวเคราะหจดแขงจดออนของมาตรการเสรมศกยภาพชมชน เพอรบมอภยพบตทองคกรตางๆ ไดเขาไปดำาเนนการในพนท

1.3 คำ�ถ�มวจย1.3.1. ในระบบนเวศวฒนธรรมของชมชน ภยพบต มความ“ ”

หมายอยางไร ความหมายเหลานสะทอนผานวธคดและวถปฏบตของชมชนอยางไร เปลยนแปลงไปจากอดตหรอไม อยางไร

1.3.2. โลกการรบรเร อง ความเสยง และ ภยพบต ของ“ ” “ ”ชมชน (Perception of risks) เปนอยางไร ความรทางวฒนธรรม (Cultural knowledge) เกยวของกบการรบรความเสยงและการรบมอกบภยพบตของชมชนเปนอยางไร การรบรดงกลาวดำารงอยและมการสอสารถายทอดอยางไร และสะทอนผานแบบแผนหรอวถการปฏบตชดใดบาง

1.3.3. ในสถานการณภยพบต ชมชนเผชญหนาและรบมอกบภยพบตทเกดขนอยางไร มการจดการ การจดตง และมปฏบตการอะไรบาง มองคกรใดเขามาใหความชวยเหลออยางไร และไดเรยนรอะไรจากการเผชญกบภยพบตและการทำางานรวมกนกบองคกรตางๆ เหลานน

6

1.3.4. บทบาทของรฐและสอเปนอยางไรในภยพบตทผานมา มภาพตวแทนทถกสรางขนในปฏบตการของรฐและสออยางไร อำานาจ การตอรอง/ตอตาน หรอความรวมมอระหวางรฐ สอ องคกรประชาสงคมและชมชนมพฒนาการและคลคลายอยางไรในแตละสถานการณทชมชนเผชญกบภยพบต

1.3.5. ในแตละครงทเกดภยพบต ชมชนรบมอกบภยพบตแตกตางไปจากครงทผานๆ มาอยางไรบาง (เชน การตดสนใจ การตอรอง) มเงอนไขทแตกตางกนอยางไร (เชน การประสานงาน ความรวมมอ ภาษาและการสอสาร) และผลทไดตามมาตางกนอยางไร (เชน ความขดแยง การโจรกรรม อบตเหต การแกปญหาเฉพาะหนา การแกปญหาเชงโครงสราง) การเปลยนแปลงของพนททางกายภาพ (กอน ระหวาง และหลงภยพบต) สงผลกระทบอยางไรตอพนททางสงคมของชมชน และการเปลยนแปลงทงพนททางกายภาพและพนททางสงคมมผลอยางไรตอประสบการณในการรบมอกบภยพบตของชมชน

1.3.6. ในการเผชญกบภยพบตซำาๆ มความร ทกษะ และระบบจดการทสำาคญอะไรบางทชมชนไดเรยนรและสามารถนำามาใชในขนตอนตางๆ ของการรบมอภยพบตได ตงแตการเตรยมการ (preparation) การปองกน (prevention) การเตอนภย (warning) การลดความรนแรง (mitigation) การบรรเทาทกข (relief) การกชพ-กภย (rescue) ตลอดจนการฟ นฟสภาพ (recovery) 1.4 เป�หม�ย

1.4.1. เกดการพฒนาศกยภาพของชมชน โดยชมชนทรวมในงานวจยไดประโยชนจรงจากกระบวนการวจย ไดเรยนรและมความเขมแขงมากขนในการรบมอภยพบต

1.4.2. ไดขอเสนอเชงนโยบายตอองคกรภาครฐและประชาสงคม ในการสงเสรมกระบวนการเรยนรและการเสรมศกยภาพชมชนเพอรบมอกบผลกระทบจากภยพบต

7

1.4.3. ไดขอเสนอทเปนประโยชนตอแวดวงวชาการ ในการทำางานแบบสหวชาการและแนวคดใหมๆ ในดานภยพบตศกษา (Disaster studies) ในประเทศไทย

1.5 ขอบเขตก�รดำ�เนนง�น1.5.1. กรอบแนวคดก�รศกษ�การประเมนประสบการณและกระบวนการเรยนรชมชนมหลกคด

สำาคญของการจดการภยพบตเชงระบบ (Disaster Systems) โดยมโครงสราง กลไก กระบวนการทเปนระบบ ในการเผชญกบภยพบตซำาๆ มความร ทกษะ และระบบจดการทสำาคญอะไรบางทชมชนไดเรยนรและสามารถนำามาใชในขนตอนตางๆ ของการรบมอภยพบต ตงแตการเตรยมการ (Preparation) การปองกน (Prevention) การเตอนภย (Warning) การลดความรนแรง (Mitigation) การบรรเทาทกข (Relief) การกชพ-กภย (Rescue) และการฟ นฟสภาพ (Recovery) ได รวมทงประเมนบทบาทของรฐและสอเปนอยางไรในภยพบตทผานมา มภาพตวแทนทถกสรางขนในปฏบตการของรฐและสออยางไร อำานาจ การตอรอง/ตอตาน หรอความรวมมอระหวางรฐ สอ องคกรประชาสงคมและชมชนมพฒนาการและคลคลายอยางไรในแตละสถานการณทชมชนเผชญภยพบต เพอทจะสามารถเอาความรหรอบทเรยนเหลานมาเปนกรณตวอยางเพอปรบใชในการลดความเปราะบางและความเสยหายจากภยพบต

ภาพท 1 กรอบแนวคดการวจย

8

(ทมา : นายแพทยโกมาตร จงเสถยรทรพย)

1.5.2. ระเบยบวธวจย การวจยนเปนการผสมผสานวทยาการแบบสหสาขา

(Interdisciplinary approach) ดานสาธารณสข ระบาดวทยา สงคมวทยา มานษยวทยา และสงคมสงเคราะห โดยมการศกษาเชงคณภาพเพอใหเหนถงความสมพนธระหวางปจจยตางๆ จากสถานการณจรงในพนท และมการเกบขอมลเชงปรมาณเพอทราบถงขนาดหรอนำาหนกของประเดนสำาคญตามความจำาเปน โดยกระบวนการวจยจะเนนการเขาไปมสวนรวมในปฏบตการของชมชน สงเกตปฏสมพนธและการเปลยนแปลงตางๆ ทเกดขน (Participant observation)

การวเคราะหขอมล เนนการวเคราะหเนอหา (Content Analysis) ทไดจากการสงเกตและการมสวนรวม จากการสมภาษณและแบบสอบถาม ในเชงปรมาณจะเนนการวเคราะหดวยสถตพนฐาน สำาหรบขนาดของตวอยางในการเกบขอมลเชงคณภาพจะอาศยการทำางานตอเนองคลกกบพนทจนไดขอมลทมลกษณะอมตว สวนการเกบขอมลเชงปรมาณจะไดรบการออกแบบใหสอดคลองกบประเดนทจะศกษาอกครง โดยแนวทางและวธการในการศกษาโครงการ สามารถแยกเปนขนตอนการทำางานจำานวน 5 ขนตอน ดงน

ขนเตอนท 1 การตรยมการ

9

1) เตรยมทมวจย(1) ประชมทมวจยและพฒนารายละเอยดกระบวนการวจย

(กจกรรมท 1) (2) การสำารวจและคดเลอกพนทวจย

2)การรวบรวมและทบทวนวรรณกรรมทเกยวของกบภยพบตศกษา (Disaster studies)(1) รวบรวมรายละเอยดโครงการหรองานศกษาวจยท

เกยวของ (2) รวบรวมขอมลภมศาสตร การเปลยนแปลงประชากร

เศรษฐกจสงคม วฒนธรรมและเทคโนโลยการผลต (3) จดทำาบรรณานกรม 8 พนท

ขนตอนท ๒ การเกบขอมลนเวศวทยาวฒนธรรมและจดทำา Case studies

1) นกวจยสวนกลางรวมดำาเนนการและตดตามการดำาเนนงานพนทภาคสนาม ๘ พนท

2) นกวจยภาคสนามเกบขอมลเชงคณภาพ ๔ ครง กจกรรมวจยตอไปน

(1) เกบขอมลประสบการณการเผชญกบภยพบต (Key events and key informants) ประวตศาสตรความทรงจำาเกยวกบภยพบต

(2) เกบขอมลสมภาษณกลม (Focus group Interview) เพอเกบขอมลเกยวกบปฏกรยา ปฎบตการ และบทเรยนเรองภยพบตของชมชน

(3) จดการขอมลและวเคราะหขอมลจาก Focus group Interview

3)ประชมตรวจสอบความสมบรณของขอมล และนำาเสนอขอคนพบเบองตน

(1) Community Cultural Ecology Profile (2) ประวตศาสตรความทรงจำา

10

(3) บทเรยนสำาคญในการเผชญภยพบตแกชมชนในแตละชมชน

4) นกวจยพนทจดทำา Case studies ของแตละชมชนใหสมบรณ

(1) จงหวดพษณโลก โดย นางสาวคะนง อนวเศษ และผชวยวจย

(2) จงหวดนครสวรรค โดย นางหนงนช ราหล และผชวยวจย

(3) จงหวดพจตร โดย นายพนมศกด เอมอย และผชวยวจย

(4) จงหวดพระนครศรอยธยา โดย นายสมชาต สนสข และผชวยวจย

(5) จงหวดนครปฐม โดย นายชวสทธ บณยเกยรต และผชวยวจย

4) นกวจยพนทจดทำา Case studies ของแตละชมชนใหสมบรณ (ตอ)

(6) จงหวดสงขลา โดย นพ.วรสทธ ศรศรวชย และผชวยวจย

(7) จงหวดนครศรธรรมราช โดย นพ.ตอพงศ ครองไตรเวทย และผชวยวจย

(8) จงหวดภเกต โดย นางสรางคศร ศตมโนชญ และผชวยวจย

ขนตอนท ๓ การจดทำารายงานวจยปท ๑ รวบรวบรวมขอมลภมศาสตร การเปลยนแปลงประชากร เศรษฐกจสงคม วฒนธรรมและเทคโนโลยการผลตเพอจดทำา ฐานขอมล Community Cultural Ecology Profile

1)รายงานฉบบสมบรณ เสนอ(1) ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ

11

(2) ภาพรวมของการวเคราะหสถานการณ 8 จงหวด สถานการณรวมและสถานการณเฉพาะ บรบททางนเวศวทยาวฒนธรรม ประวตศาสตรภยพบตและการเปลยนแปลง

(3) ขอคนพบและบทเรยนศกยภาพชมชน บทเรยนทชมชนไดเรยนรจากขนตอนการจดการภยพบต (Disaster management)

(4) ขอเสนอแนะเชงนโยบายและรปแบบการจดการภยพบตโดยชมชน

2)รายงานฉบบจงหวด เสนอ (1) บทเรยนทเปนศกยภาพของชมชนและขอเสนอตอ

การเสรมสรางศกยภาพและการเตรยมความพรอม(2) กรณศกษาบทเรยนการรบมอภยพบตเชงนเวศ

วฒนธรรมทคลายคลงกบประเทศไทย อยางนอย 8 กรณศกษา

(3) สงเคราะหบทเรยน กระบวนการและเครองมอสนบสนน รวมทงบทบาทหนวยงานทมสวนรวม เกยวของกบกรณศกษา และแหลงขอมลทเกยวของ

(4) พฒนากระบวนการเพอประเมนศกยภาพชมชนในการรบมอกบภยพบต โดยอางองกบกรณศกษาและแหลงขอมลเชงคณภาพและปรมาณทไดรวบรวมไว เพอพฒนาเปนรายงานระดบพนททมขอมล/วธการทเปนประโยชนตอการทำางานในระดบพนท

1.6 ก�รเลอกพนทเป�หม�ยการเกดภยพบตสงผลตอความเปลยนแปลงหรอเปนผลสบเนองจาก

การเปลยนแปลงของชมชน ซงขนอยกบบรบทเฉพาะของพนท ชมชนหรอหนวยงานทเกยวของ ทจะตอบสนองในทางทกอใหเกดปญหา พรอมกบการรบมอของปจจยทเกยวของหรอผลกระทบทเกดขน การตอบสนอง

12

หรอความสามารถในการรบมอของชมชนจะแตกตางกนไปในแตสภาพปญหาหรอผลกระทบ ดงนน ลำาดบแรกจะตองทำาความเขาใจบรบทเฉพาะพนทและประเดนปญหาทสำาคญทตองการศกษาวเคราะหในเชงลกถงสภาพความเปราะบางทเปนอยและความเสยงในอนาคต เพอนำาไปสการสนบสนนรปแบบการจดการภยพบตโดยชมชนในอนาคต ไดแก

ก. ตำาบลเทศบาลเมองใหมบางระกำา อำาเภอบางระกำา จงหวดพษณโลก

ข. ตำาบลโกรกพระ อำาเภอโกรกพระ จงหวดนครสวรรคค. ตำาบลวงจก อำาเภอโพธประทบชาง จงหวดพจตรง. ตำาบลบางหลวงโดด อำาเภอบางบาล/ตำาบลทาดนแดง อำาเภอ

ผกไห (ลมนำานอย) จงหวดพระนครศรอยธยา

จ. บานทาพด ตำาบลไรขง อำาเภอสามพราน จงหวดนครปฐมฉ. ตำาบลสะทอน อำาเภอนาทว/ตำาบลปรก อำาเภอสะเดา จงหวด

สงขลาช. ตำาบลถำาพรรณรา อำาเภอถำาพรรณรา จงหวดนครศรธรรมราช ซ. ตำาบลกมลา อำาเภอกะท จงหวดภเกต

ในการกำาหนดกรณศกษา หมายถง กรณศกษาทง ๘ พนททมความสำาคญ เปนเปาหมายของการพฒนาและสนบสนนศกยภาพชมชนในการจดการภยพบต การศกษาจะทำาการวเคราะหสถานการณภยพบตในภาพรวมและสถานการณภยพบตในแตละพนท หรอจะทำาการวเคราะหบทเรยน จดแขงจดออนจากการทำางานรวมกบหนวยงานและสอ

ในกรณศกษาทมประเดนปญหาทคอนขางประจกษชดเจนวามผลกระทบในวงกวาง สามารถใชเปนจดเรมตนของการทำาการศกษาเชงลกในการประเมนความเสยงความเปราะบางทมตอชมชน และภาคสวนหรอตวอยางแกพนทตางๆ ทสนใจได

1.6.1 นเวศวทยาเศรษฐกจสงคมบนพนทตนนำา ชายหาดและลมนำา/พนทลมตำา/รบนำา/ทางนำาไหลผาน ไดแก

13

1.6.1.1 มความออนไหวสงโดยภมประเทศและเงอนไขทางเศรษฐกจสงคมและวฒนธรรมบางประการ โดยภมประเทศแบบพนทลมนำาซงมระดบตำาวาพนทโดยรอบ ทำาใหอยในสภาพของพนทตงรบปรมาณนำาจนเกดปญหานำาทวมเรอรงซำาซาก มผลกระทบตอเรองการดำารงชพทกดานและเศรษฐกจครวเรอน ประกอบกบปญหาการจดการนำาในเชงพนทเปนเรองของ ปรมาณ ทไมสมพนธกบความตองการทงในเชงพนทและ“ ”ชวงเวลาในขณะทปรมาณนำาตนทนมเพยงพอสำาหรบความตองการใชรวมตลอดทงป แตในดาน คณภาพ ของนำาและดนจากกจกรรมเศรษฐกจและ“ ”ชมชน ความเปราะบางของประเดนนจำาตองมการปรบตวเพอปองกนและลดความเสยงจากภยพบตทคาดวาจะมแนวโนมรนแรงในอนาคต

1.6.1.2 ในพนทตนนำามการทำาเกษตรกรรมและทองเทยวเขาไปในเขตพนทปาไมอยางตอเนอง ตลอดจนการลดลงของศกยภาพบรเวณพนทสงในการดดซบและชะลอการไหลของนำาปาจนกระทงเกดปญหาดนโคลนถลมรวมดวย สำาหรบบรเวณพนทชายฝงตดทะเล/ชาดหาดการทองเทยวซงเปนระบบนเวศทใหประโยชนในฐานะแหลงอาหารทสำาคญ นอกจากจะมศกยภาพในการบรรเทาความรนแรงของคลนและลมจากทะเลโดยอาศยแนวปาชายเลน แนวสนทราย หาดทราย ตลอดจนคคลองตางๆ บรเวณพนทชายหาดของชมชนยงเปนพนททพฒนาอยางหนาแนน (โดยเฉพาะแหลงทองเทยวทมชอสยง) โดยเปลยนแปลงลกษณะกายภาพไปจากเดมทงแนวสนทราย หาดทราย รองนำา การใชประโยชนทดน คคลองตางๆ ซงจะทำาใหศกยภาพทมอยลดลงอยางตอเนอง

ในปจจบนการพฒนาระบบคมนาคมมความออนไหวสง เนองจากการกอสรางระบบถนนและธรกจการทองเทยวททำาใหเกดการพฒนาทดนรายทางไปพรอมกน ซงเกดการขยายตวของเมองกวางขน พรอมจำานวนประชากรตางชาตพนธและศาสนากเพมเขามาใหม ทำาใหเกดความยากในการบรการจดการนำาและการมสวนรวมของประชาชน

1.6.2 ประสบการณในการปรบตว (adaptation)

14

การศกษาสถานการณนำาทวมและผลกระทบของความเปลยนแปลงจากภยพบตเพอการรบมอไดดยงขน ดำาเนนการในพนททมบรบทนเวศวทยาวฒนธรรมและสภาพเศรษฐกจสงคมทแตกตางกน เพอนำาผลศกษามาวเคราะหเปนแนวทางในการดำาเนนงานจดการภยพบต เปนตวอยางการจดการภยพบตโดยชมชนทมประสบการณปรบตว รวมถงการสนบสนนจากหนวยงานและนโยบายทมอยทบงบอกถงความสามารถในการปรบตวของชมชน

กลมคณะวจยไดนำาเสนอกรอบแนวคดของการดำาเนนงานทใหความสำาคญกบบทบาทของชมชนทแตกตางเชงพนทและหนวยงานซงเกยวของและเปนตวกำาหนดความเสยงทมความสมพนธกนอยางมาก ความเปราะบางและความสามารถในการปรบตว รวมไปถงการศกษาทครอบคลมมตในเชงพนทและชวงเวลาความทรงจำาของภยพบต (Spatial and social memories) กรณศกษาทง ๘ จงหวดไดครอบคลมสถานการณภยพบตในภาพรวม สถานการณภยพบตแตละพนท ความเสยง ความเปราะบางของชมชน รวมทงระบบสงคมทางดาน (๑) เกษตรกรรม (๒) การบรหารจดการนำา (๓) สขอนามย (๔) พนทเศรษฐกจทองเทยว (๕) ระบบนเวศลมนำา (๖) ระบบนเวศกงเมองและอตสาหกรรม โดยมมตชวงเวลาการศกษาครอบคลมประสบการณภยพบตในอดตและปจจบน เพอแสวงหารปแบบและมาตรการเสรมศกยภาพใหกบชมชน ในการรบมอภยพบตทองคกรตางๆ ไดเขาไปดำาเนนการในพนท

1.7 โครงสร�งของเนอห�ร�ยง�นวจยการนำาเสนอผลการศกษาในรายงานฉบบสมบรณ เรมจากการ

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของกบชมชนกบภยพบต: รฐกบนเวศวฒนธรรมชมชน และการรบมอภยพบต: แนวคดและบทเรยนจากนานาชาต ตามดวยแนวคดและบทเรยนการจดการภยพบต (การปองกน การลดความเสยหาย การกชพ-กภย การบรรเทาทกข และการฟ นฟ) และบทเรยนเรองสทธมนษยชน ซงผลจากการศกษาวเคราะหภาพรวมของการวเคราะหสถานการณ 8 จงหวด ภายใตแนวทางการศกษาบรบทนเวศ

15

วฒนธรรม เศรษฐกจสงคม และการเปลยนแปลงของชมชน 8 พนท พรอมกบขอคนพบบทเรยนทชมชนไดเรยนรจากขนตอนการจดการภยพบต (Disaster management) และขอเสนอแนะ 2 ระดบ (1) รปแบบความชวยเหลอทเออตอความแตกตางทางบรบทนเวศวฒนธรรมและพลวตชมชน (2) ขอเสนอแนะเพอพฒนารปแบบ (model) การเสรมสรางศกยภาพในการจดการภยพบต

อกสวนหนงของรายงานนำาเสนอวธการสงเคราะหกรณศกษาตางๆ โดยใชวธการ กระบวนการวจยอยางมสวนรวม ตรวจสอบเอกสารและรวบรวมขอมลปฐมภมจากผทดำาเนนการศกษา เพอถอดบทเรยนขนตอนการจดการภยพบต การตอบสนอง และศกยภาพของชมชนในรายงานฉบบจงหวด

โครงสรางเนอหาในรายงาน ไดจดเรยงลำาดบไวดงนสวนท 1 รายงานวจยสวนกลาง

1)บทท 1 บทนำา2)บทท ๒ ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ3)บทท ๓ ภยพบตชมชน : ลกษณะ แบบแผน ผลกระทบและมต

ทางนเวศวฒนธรรม4)บทท ๔ ชมชน ประสบการณและการเรยนรเพอการรบมอภย

พบต พ.ศ. ๒๕๕๔ และสนาม5)บทท 5 บทสรป ขอคนพบและขอเสนอแนะ

สวนท 2 รายงานวจยจากพนท : ถอดบทเรยนการจดการภยพบตโดยชมชน ๘ กรณศกษา

16

บทท 2ทบทวนแนวคดและวรรณกรรมทเกยวของ

วนท ๒๐ มนาคม ๒๕๔๘ รายการโทรทศน ‘60 Minutes’ ของสถานโทรทศน CBS ถายทอดเรองราวการรอดชวตของชาวมอเกนจากเหตการณสนามในป พ.ศ. ๒๕๔๗ ผเฒาชาวมอเกนเลาถงตำานานทองถนทถายทอดเรองคลนยกษทเงยบหายไปนานแลวและตองการกลบมาลมรสชาตของความตายอก เขาบอกวากอนหนาทคลนยกษจะมานน นำาทะเลจะหดหายลงไป เสยงจกจนทเคยดงเซงแซจะเงยบหายไปอยางผดสงเกต ชาวมอเกนจงพากนวงหนขนไปบนภเขา วากนวาความรทถายทอดผานภมปญญาพนบานเชนนทำาใหชาวมอเกนรอดชวตจากเหตการณสนามมาได (Leung 2009) ความรทองถนทชวยใหชมชนสามารถรบมอกบภยพบตนน ไมไดมแตเพยงเรองการสงเกตการเตอนภยจากธรรมชาตเทานน แตปรากฏอยในวถชวตเรองอนๆ เชน การสรางบานเรอนทสอดคลองกบภยธรรมชาตทพบ ไมวาจะเปนบานททนตอแผนดนไหวในหมเกาะ Nias Island ในอนโดนเซย (Perez nd.) หรอการสรางบานใตถนสงในพนททถกนำาทวมสมำาเสมอเชนในเขตลมนำาเจาพระยาในภาคกลางของประเทศไทย

ในมมมองดานนเวศวทยาวฒนธรรม (Cultural ecology) ชมชนทดำารงตวอยรอดในระบบนเวศวทยาหนงๆ จะมวฒนธรรมและแบบแผนการปฏบตทถกสรางขนเพอใหสมาชกในชมชนสามารถจดการและอยไดในสงแวดลอมนนๆ (Steward 1955) ไมวาจะเปนเรองอาหาร การแตงกาย หรออาชพ ในแงของภยพบต วฒนธรรมทองถน (เชน ตำานาน ปรมปราคตหรอนทานพนบาน) อาจชวยเตอนใหระลกถง ความเสยง “ ”และทำาใหภยพบตถกจดจำาเปนความทรงจำาทางสงคม แตในขณะเดยวกน การอยในพนททมความเสยงหรอทเกดภยซำาซากกงายทภยอนตรายตางๆ จะถกมองวาเปนเรองชาชนจนขาดการใสใจ จนทำาใหเกดพฤตกรรมทละเลย

17

ตอคำาเตอนได ปญหาความสมพนธระหวางวฒนธรรม ภยพบตและพฤตกรรมของมนษยจงมความซบซอนมากกวาทจะคาดเดาไดอยางตรงไปตรงมา ทสำาคญ ทงระบบนเวศและระบบวฒนธรรมกไมไดหยดนง ธรรมชาตมการเปลยนแปลง ทำาใหภยพบตมรปแบบและความรนแรงแตกตางออกไป ในขณะทวฒนธรรมกมการปรบเปลยนไปตามการเรยนรและปฏสมพนธใหมๆ ทเกดขนระหวางสงคมทแตกตางกน

แมวาบทบาทของชมชนตอการรบมอภยพบตไดรบการยนยนจากงานวจยหลายชนทแสดงวาศกยภาพของชมชนทสามารถทำางานไดอยางเชอมโยงกนมผลอยางสำาคญตอการรบมอภยพบต และยงชวยลดความสญเสยทงในระยะสนและระยะยาว (WHO 1989; Das, et al. 2001; Oliver-Smith 1996) แตการศกษาเรองบทเรยนและประสบการณการเรยนรททำาใหชมชนสามารถรบมอภยพบตไดดขนนนยงมอยอยางจำากด ตวอยางทนาสนใจชนหนงเปนรายงานจากโครงการบรรเทาภยพบตทรฐโอรสสาในประเทศอนเดย (Orissa Disaster Mitigation Programme, ODMP) จากประสบการณพายไซโคลนถลมในป ค.ศ. 1999 ซงคราชวตผคนไปกวา 10,000 คน ชมชนทองถนไดเรยนรจากประสบการณและไดพฒนากลยทธในการรบมอกบไซโคลน การเรยนรและเตรยมพรอมในระดบชมชนนไดพสจนใหเหนอยางชดเจนวาสามารถลดความเสยหายอนเกดจากพายไซโคลนขนาดยอมทเกดซำาในเดอนพฤศจกายน ป ค.ศ. ๒๐๐๒ ไดเปนอยางมาก (Thomalla and Schmuck 2004)

2.1 ภยพบตกบบรบทท�งเศรษฐกจ ก�รเมองและสงคมนอกจากประสบการณทชมชนไดรบจากบทเรยนภยพบตทเกดขน

ซำาๆ แลว การรบมอภยพบตของชมชนยงปรบเปลยนไปตามบรบททางประวตศาสตรอกดวย นนคอ การเตรยมพรอมรบมอภยพบตแปรเปลยนไปตามการเปลยนแปลงทางการเมองและเศรษฐกจ ในกรณศกษาอทกภยทเกดขนซำาๆ ในระยะเวลาเกอบ 100 ปของเมองแหงหนงในรฐควเบค ประเทศแคนาดา (Castonguay 2007) กาสตองกย นกวจยพบวา การ

18

รบมออทกภยของชมชนรมฝงแมนำาเซนต ฟรานซสแหงนเปลยนแปลงไปจากเดม ในชวงครสตศตวรรษท 19 ทพนทโรงงานและทอยอาศยของพวกเขามกถกนำาทวมบอยๆ ชาวบานแถบนกลบไมคดวานำาทวมนนเปนภยพบต แตถอวานำาทวมเปนเหตการณนาตนเตนททกคนตางกตองรบขนของหนนำาเพอไมใหเกดความเสยหายแกทรพยสน ซงเมอขนขาวของจนเสรจแลวกจะพากนมาดนำาทวมโดยไมหนไปไหน (Castonguay 2007: 826) ไมมใครเปน ผประสบภย การถกนำาทวมไมไดเปนปญหา แตการ“ ”ถกนำาทวมบอยๆ กลบเปนอตลกษณของการเปน คนฟากน ททกคน“ ”ยอมรบ

แตนบตงแตชวงทศวรรษ 1890 เปนตนมา การสรางเขอนเพอเกบกกนำาและผลตไฟฟาทำาใหเกดนำาทวมฉบพลนบอยครงกวาทเคย นำาทวมทเคยเปนปรากฏการณธรรมชาตกลบถกมองวาเปนภยพบตททำาใหเกดความเสยหายทงทางเศรษฐกจและสงคม (Castonguay 2007: 833) ทสำาคญมการฟองรองเพอเรยกคาเสยหายจากบรษทพลงงานไฟฟาและเทศบาลวาไมมมาตรการปองกนภยทเหมาะสม ไมขดลอกคคลองระบายนำา มการตงคณะทำางานเพอแกไขปญหากนอยางเปนเรองเปนราวราวกบวาชมชนแหงนไมเคยถกนำาทวมมากอน กาสตองกยสรปวาชาวบานไมคนเคยกบนำาทวมอกตอไปแลว และมงเพงเลงไปทบทบาทของรฐทองถนและองคกรธรกจเอกชนทตองทำาหนาทปองกนนำาทวม แทนทจะมงลดความเสยงตอการสญเสยและความเสยหายทจะเกดกบทรพยสน การเปลยนแปลงเชนนทำาใหคนรสกวาชวตไมมความแนนอน อยในภาวะเสยง ทศนะทเปลยนไปนเกดขนพรอมๆ กบการเปลยนแปลงทางการเมองและเศรษฐกจททำาใหกจการสาธารณะ (รวมทงสาธารณภย) กลายเปนสงทตองมผรบผดชอบ

บรบททางการเมองทเปลยนแปลงไป ไดทำาใหแนวคดเรองสทธ บทบาท หนาทและความรบผดชอบตอภยพบตเปลยนไป บทบาทของรฐทเพมมากขนหลงสงครามโลกครงทสอง ทำาใหภยธรรมชาต ซงเดมเคยถอวาเปนเหตการณทไมสามารถหาผรบผดชอบได กลายเปนเรองทรฐตอง

19

ใหความชวยเหลอ หรออาจกลาวอกนยหนงกคอ การใหความชวยเหลอแกผประสบภยกลายเปนเหตผลความชอบธรรมของการดำารงอยของอำานาจรฐ รฐจงใชอำานาจและมบทบาทหลกในการบรรเทาสาธารณภยตางๆ และในภาวะภยพบตนเองททำาใหเราเหนถงมตของอำานาจซง รฐ “ ” (ในฐานะองคอธปตย) ทมตอสภาวะทกำากง (ทมนษยถกภยพบตพรากจนอยในสภาพเปลอยเปลา) (Agamben 1998) และในสภาวะพเศษหรอสถานการณยกเวน (State of exception) (Agamben 2005) ได ในขณะเดยวกน บทบาทและความชอบธรรมของรฐเองกอาจถกทาทายไดจากภาวะภยพบต การตอตานและตอรองระหวางชมชนกบรฐในสถานการณภยพบตจงเปนประเดนการเรยนรเรองอำานาจและการยอมหรอไมยอมจำานนตออำานาจไดเปนอยางด

ภยพบตทำาใหความสมพนธเชงอำานาจถกรบรและถกทาทาย อนอาจนำาไปสการตนตวทางการเมอง เชน เกดการรวมตวทางการเมอง (political solidarity) การเรยกรองเคลอนไหวทางการเมอง (political activism) และอาจนำาไปสความสมพนธทางอำานาจแบบใหม ในขณะทกระบวนการฟ นฟและการบรรเทาทกขกอาจสรางโอกาสใหกบคนกลมใหมๆ ในการเขามาสกระบวนการทางการเมองและเศรษฐกจ รวมทงการสรางอตลกษณทางการเมองและการตอรองผลประโยชนแกกลมคนทเสยเปรยบไดมากขน อนนำามาสการเปลยนแปลงสถานภาพเดม (status quo) และสงผลตอความสมพนธเชงอำานาจ อาท หลงเหตการณแผนดนไหวทเมกซโก ชมชนและองคกรนกศกษาสามารถฟ นตวจากความเสยหายและมพลงเพมขนในการตอรอง รวมทงสามารถขบเคลอนใหพรรคการเมองมความรบผดชอบตอปญหาทตนเผชญอยมากขนดวย (Henry 2005)

2.2 รฐ ภยพบต กบชมชนในสงคมสมยใหม รฐไดกลายเปนตวละครสำาคญในการจดการกบภย

พบต การทรฐสามารถแสดงตนเปนผมบทบาทหลกในการบรรเทาภยพบต

20

นน ในดานหนงกยงขยายอำานาจการครอบงำาของรฐ ดงกรณการเกดแผนดนไหวในรฐอลาสกา สหรฐอเมรกา ทความชวยเหลอของรฐทเขามาทำาใหกลมชนพนเมองตองอยใตอาณตของอำานาจรฐมากขน (Oliver-Smith 1996a; นฤพนธ ดวงวเศษ 2554) นโยบายของรฐเองกอาจสรางหรอผลกดนใหคนบางกลมกลายเปนผทเปราะบางและสมเสยง (Vulnerable) ตอภยพบต เชน นโยบายการพฒนาของรฐและระบบโครงสรางทางเศรษฐกจการเมองททำาใหชมชนไมสามารถเขาถงทรพยากร ไมมโอกาสเขาถงขอมลขาวสาร หรอทำาใหบางชมชนถกขบไสใหตองมชวตอยในสภาพทสมเสยงตอภยพบต

ในทวปแอฟรกา มรดกเชงโครงสรางของยคอาณานคมไดทำาใหผนดนอนอดมสมบรณกลายเปนทะเลทราย (desertification) ความอดอยากและการขาดแคลนอาหาร (famine) ทสำาคญคอทำาใหบางกลมในสงคม เชน กลมชาตพนธหรอชนกลมนอยบางกลม มความเสยงหรอความเปราะบาง (vulnerability) ตอภยพบตมากกวาคนกลมอนๆ ทงๆ ทเดมกลมคนเหลานมการปรบตวไดอยางดในระบบนเวศททารณโหดราย ไมวาจะเปนการปรบตวในทางระบบการผลต การปรบโครงสรางสงคม และความหนาแนนของประชากรทเหมาะสม (ดงกรณของชนเผาเรรอนเลยงสตว) แตแรงกดดนทางเศรษฐกจ การเพมขนของสตวและจำานวนประชากรไดทำาใหชนกลมนมความเปราะบางและเสยงตอภยแลงทเกดขนประจำาป ผปกครองอาณานคมและผปกครองในยคตอมาตอบสนองตอปญหานดวยการเปลยนแปลงการผลต การตงถนฐานใหม การหามการเลยงสตวเรรอน ซงยงทำาลายความสามารถในการจดการภยพบตของชนพนเมองมากยงขน (Oliver-Smith 1996b)

กลมคนหรอชนชนทางสงคมทไรอำานาจตอรอง เขาไมถงทรพยากร หรอถกกดกนผลกไสออกจากสงคมนอกจากจะมความเสยงตอภยพบตมากกวากลมอนแลว เมอเกดภยพบตขนกมกจะมความทกขและความแรนแคนมากกวาคนกลมอนๆ รวมทงถกแบงแยก เลอกปฏบตในยาม

21

วกฤตหรอไมไดรบความชวยเหลอในยามทการบรรเทาทกขมาถง ระบบโครงสรางทไมเปนธรรมนไดลดทอนความสามารถในการฟ นคน (Resilience) และลดศกยภาพในการจดการรบมอกบภยพบตของครวเรอน ชมชน ลงอยางมาก (ดตวอยางไดจาก Bankoff 2003; Blaikie, P. et al 1994; Collins JL. 1986; Haque and Zaman 1993; Horowiz M. and Salem-Murdock M. 1987; Lerer and Scudder 1999; Oliver-Smith A. 1996b; Hoffman 2010; Torry 1979; Zamam, M 1989)

อำานาจของรฐสมยใหมนนแยกไมออกจากอำานาจของความรในผเชยวชาญ ในบางกรณ ศกยภาพหรอความสามารถของชมชนในการประเมนความเสยงหรอในการจดการตนเองจงถกถายโอนไปอยในมอของผเชยวชาญ โดยเฉพาะในกรณภยพบตทางเทคโนโลย อาท การปนเป อนมลพษ หรอการรวไหลของรงส ดงเชนในกรณหลงการระเบดทโรงไฟฟาของเชอโนบล การประเมนความเสยงทตกไปอยในมอของนกวทยาศาสตรมกทำาใหชมชนมสวนรวมไดนอยลง การสอสารทไมเขาใจบรบทอาจทำาใหการประเมนคลาดเคลอนทงในแงทกอใหเกดการตนตระหนกเกนเหตหรอคดวาสถานการณทกอยางอยภายใตการควบคมแลว ในขณะทงานบางชนไดแสดงถงความขดแยงระหวางความเหนของผเชยวชาญกบความรทองถนในการประเมนภยพบต (Oliver-Smith A.1996a; Henry 2005) ทงน การจดการภยพบตภายใตการควบคมของผเชยวชาญนนมแนวโนมทจะตอบสนองแบบเกนจำาเปน มระบบการบรหารจดการทซบซอน และใชเทคโนโลยทซบซอน (Mauch 2004)

2.3 สอ ภ�พตวแทน คว�มหม�ยและก�รรบรภยพบตความเขาใจ การรบรและการใหความหมายของ ภยพบต แตกตาง“ ”

กนไปในแตละกลมคนทมพนเพทางสงคมวฒนธรรมแตกตางกน งานศกษาทางมานษยวทยาไดแสดงใหเหนถงมมมองจากคนพนเมองหรอคน

22

ทองถนทประเมนความเสยงและใหความหมายของภยพบตแตกตางกน การรบรและการอธบายวาอะไรคอ ความเสยง สงไหนอนตรายและสง“ ”ไหนไมอนตรายถกตความผานบรบททางสงคมวฒนธรรมและระบบคณคา ความหมายทถกประกอบสรางเหลานมสวนสำาคญในการกำาหนดพฤตกรรมและการตดสนใจในสถานการณภยพบต (Doung 2005) ในแงการรบมอกบภยพบตนน ขณะท Yenshu Vubo (2000) ชวา ความสามารถในการตอบสนองตอภยพบตขนอยกบระดบความเขาใจของทองถนทมตอสงแวดลอมทางสงคมและกายภาพ ซงความเขาใจและการรบร ถงความเสยงจะชวยลดระดบความสญเสยทงในระยะยาวและระยะสน

การรบรถงความเสยงและการตระหนกถงภยพบตยงเปนผลลพทจากสอและขอมลสารสนเทศ สอจงมบทบาทสำาคญ โดยเฉพาะในยคโลกาภวฒนน ภยพบตดำารงอยในพนทสอทเชอมโยงกนเปนเครอขายระดบโลก Arjen Boin นกวจยจากเนเธอรแลนดไดเสนอใหเหนวาภยพบตในยคโลกไรพรมแดน (โดยเฉพาะอยางยง ภยพบตทเกดจากโรคระบาดใหม หรอการกอการราย) ไมเพยงแคสงผลกระทบไปทวโลกไดอยางรวดเรวเทานน แตการเกดขนของเครอขายสอสารมวลชนในระดบโลก ยงทำาใหภยพบตทกรปแบบกลายเปน สงประกอบสราง ทถกปรงแตงขน“ ”จากกระบวนการสอสารระดบโลก สงปรงแตงทบอยครงแตกตางไปจากความจรงในพนทน บอยครงมผลกระทบตอผคนและสงคมไมนอยไปกวาตวอบตภยเองเสยอก (Boin 2005)

สอไมเพยงแตสราง ภาพตวแทน ของภยพบตแลว ยงสราง“ ” ภาพตวแทน ของผไดรบผลกระทบอกดวย สอสราง เหยอ โดยการ“ ” “ ”แปลง ผไดรบผลกระทบ ใหกลายเปน ผประสบภย ทนาสงสาร ไร“ ” “ ”ความสามารถ และรอคอยความชวยเหลอ เชน รอการแจกถงยงชพ (ฆสรา ขมะวรรณ มกดาวจตร, 2011) ในขณะเดยวกน สอกทำาหนาทถายทอดประสบการณ ใหแงคด ใหขอมลและแนวทางการปฏบต (เชน ในกรณคลปวดโอ รส “ Flood” ทเผยแพรผานสอสงคมออนไลน) หรอเปนชองทางทชมชนไดสะทอนความตองการของตนหรอเปนชองทางการ

23

สอสารเชอมโยงสนบสนนซงกนและกน (เชน กรณการกสวนสมโอททรงคะนอง จงหวดนครปฐม) อนเปนชองทางททำาใหชมชนมขดความสามารถสงขน สอจงมบทบาทในการเรยนรของชมชนไดเปนอยางมาก

องคการสหประชาชาต โดย The International Strategy for Disaster Reduction (ISDR) ไดออกเอกสารแนวทางการทำางานของสอในสถานการณเกยวกบภยพบตชอ Disaster through a Different Lens: Behind every effect, there is a cause {UN/ISDR, nd #42} โดยไดเสนอใหสอมวลชน ซงมอทธพลอยางยงตอการรบรและการจดการปญหาภยพบตใหมบทบาทมากกวาการนำาเสนอเรองราวทนาตนเตนในระดบปรากฏการณ แตใหขดลกลงไปถงมลเหตของการเกดภยพบตเพอลดความเสยง (risk) และความสมเสยงเปราะบาง (vulnerability) ของชมชนและสงคม การสบสาวหามลเหตนนกเพอกระตนและกดดนใหหนวยงาน องคกร และนกการเมองมแผนงานทชดเจนและมความรบผดชอบทจะดำาเนนมาตรการเพอลดปจจยเสยงดงกลาว ซงอาจหมายถงการสมภาษณผรบผดชอบ การตดตามประเมนผลการดำาเนนงานโครงการปองกนภยพบตตางๆ รวมทงการรายงานขาวแบบสบสวนในเรองเกยวกบคอรรปชนททำาใหเกดความเสยหายตอมาตรการเกยวกบการปองกนและลดความเสยงดานภยพบตดวย

2.4 องคกรภ�ยนอกกบก�รจดก�รภยพบตชมชนองคกรตางๆ ทเขาไปมบทบาทในชมชนในสถานการณภยพบตม

อยางหลากหลาย ทงองคกรภาครฐ องคกรสาธารณประโยชน อาสาสมครตางๆ องคกรเหลานมบทบาททงในดานการสงเคราะหแกผประสบภย ในดานอาหาร การแจกจายถงยงชพ ชวยจดการขนสง การดแลรกษาสขภาพ ซงเปนการแกปญหาเฉพาะหนา และในดานเสรมศกยภาพชมชนในการจดการกบภยพบต เชน การปองกน (prevention) การเตรยมความพรอม (preparation) การรบมอ (response) และการฟ นฟสภาพ

24

(recovery) ประสบการณการทำางานรวมกบองคกรเหลานเปนประสบการณททำาใหชมชนเกดการเรยนรและพฒนาศกยภาพของตนได ในขณะเดยวกน องคกรตางๆ ทเขามามบทบาทในการจดการภยพบตกจำาเปนตองเรยนรบรบทและเงอนไขทางสงคมวฒนธรรมของทองถนดวย

งานศกษาหลายชนแสดงใหเหนวา หนวยงาน/องคกรภายนอกทขาดความรความเขาใจเกยวกบชมชนและชวตทางเศรษฐกจ สงคมและการเมองของผทไดรบผลกระทบจากภยพบตเปนสาเหตสำาคญททำาใหการปองกนและบรรเทาภยพบตไมไดผล การขาดความตระหนกรนทำาใหไมสามารถสรางการมสวนรวมอยางแทจรงจากคนในทองถน มาตรการตางๆ ในการจดการภยพบตมกจะถกดำาเนนการในลกษณะจากบนลงลาง (top-down) เทานน ขณะทผไดรบผลกระทบกมกถกวาดภาพใหมสถานะเปนเพยงเหยอผออนแอชวยเหลอตวเองไมได ตองรอคอยสงของบรรเทาทกขจากภายนอกและรอรบการชดเชยคาเสยหายจากทางรฐเทานน (De Waal 1997; Harrell-Bond 1993; Platt 2000) ทสำาคญคอการละเลยถงความสำาคญของทกษะ ศกยภาพ และกลไกทางสงคมของคนทองถนในการจดการภยพบต ตลอดจนประสบการณและความรของพวกเขาทสงสมมายาวนานจากการเผชญกบภยพบต

นอกจากนน หนวยงานทเกยวของมกมองวาการทชาวบานยงคงดอรนอาศยอยในพนทเสยงตอภยพบตนนเกดจากการขาดความร แทนทจะพจารณาเงอนไขทางเศรษฐกจการเมองทผลกดนใหพวกเขายงคงอยในพนทเสยงดงกลาว นอกจากนน องคกรภายนอกมกไมตระหนกถงความสมพนธเชงอำานาจและความไมเทาเทยมกนภายในชมชนททำาใหคนในชมชนไดรบผลกระทบจากภยพบตไมเทากนหรอไดรบการชวยเหลอบรรเทาทกขทเหลอมลำาแตกตางกน นอกจากนนการละเลยประเดนการเปลยนแปลงไปของชมชนชนบททอาชพนอกภาคเกษตรไดทวความสำาคญมากขนเรอยๆ

25

ความเขาใจถงวถชวตของเกษตรกรกมนอยลงจนทำาใหเกดชองวางในการทำาความเขาใจถงลกษณะของผลกระทบจากภยพบตทจะมตอผประกอบอาชพดานการเกษตร อนเปนสาเหตหนงททำาใหมาตรการปองกนและแกไขปญหาไมไดผล (Macrae et al. 1997; Rossi 1993)

2.5 ก�รเรยนร ก�รปรบตว และศกยภ�พของชมชนการตอบสนองตอภยพบตเปนประเดนหนงทสำาคญในงานศกษาภย

พบตในทางสงคมศาสตร งานศกษาเหลานใหความสำาคญกบประสบการณทยาวนานทมตอสภาพแวดลอมทองถน ความยดหยน และศกยภาพในการปรบตวของกลมคน โดยเฉพาะชนพนเมองทมหลกฐานแสดงใหเหนวาการปรบตวของคนทองถนชวยลดความเสยงจากภยพบตได (Hoffman and Anthony, ed. 2002)

ในกรณทราบสามเหลยมปากแมนำาในบงคลาเทศ ซงมฤดนำาหลากสเดอนในรอบหนงป นำาทพดพาธาตอาหารมาสพนท นำาทวม ดจะเปนภาวะ“ ”ปกต ชาวนาไดมการปรบตวแลวอยางดในการใชประโยชนจากภาวะนำาทวม ชาวนาปลกพชหลายพนธในชวงเวลาทตางกนในแตละปและในพนททมระดบความสงแตกตางกน อนเปนกระบวนการทเรยกวา “Continual adjustment” กระบวนการดงกลาวเปนการปรบตวตอระดบนำาทมความหลากหลายและผนแปรตามฤดกาล ทงนขาวเปนพชหลกตองปลกในชวงหนาฝนและตองการระดบนำาทมความแนนอนระดบหนง ขณะทปอตองการนำาในปรมาณมาก ดงนน สำาหรบชาวนาทนภาวะนำาทวมจงเปนทงแหลงทรพยากรและภยพบตในเวลาเดยวกน ภาวะนำาหลากเปนทงฤดกาลปกตและภาวะไมปกตทผคนตองปรบตว (Shaw 1989)

ขณะเดยวกนงานศกษาบางชนไดชวา ความสมพนธตามขนบประเพณของชมชนเปนปจจยทเออตอการปรบตวรบมอภยพบต

26

Henry (2005) ชวาในพนททประสบภยแลง อดอยากและขาดความมนคงอยเสมอๆ ในแอฟรกา ผคนทนนจะม “adaptive flux” ซงหมายถงเทคนคการชวยเหลอตนเอง และ “coping strategies” ในระยะยาวททำาใหคนสามารถอยรอดไดทามกลางความไมแนนอนและธรรมชาตทโหดราย อาท การสรางเครอขายการอพยพเขามาทำางานในเมอง การจดระบบการหมนเวยนกนปลกพชหรอการรวมกนใชแรงงานสตวหรอจบสตว เพอเพมโอกาสในการเกบเกยวผลผลต หรอการใชองคกรทางการเมองในระดบรากหญาเพอใหไดมาซงอาหารและความมนคง

เชนเดยวกนกบงานศกษาวฒนธรรมการรบมอตอภยพบต (culture of coping) ในประเทศฟลปปนสในระดบภาพรวมทพบวา สำาหรบชาวฟลปปนสแลวนนภยพบตเปนประสบการณทเกดขนบอยครง (Frequent life experience) หายนะและภยพบตเปนสวนหนงในชวตประจำาวน ทงน ชาวฟลปปนสมการปรบตวทางวฒนธรรมมานานนบศตวรรษอนเปนยทธวธการรบมอตอภยพบต ตงแตการออกแบบสงปลกสรางไปจนถงการปลกพชทหลากหลาย นอกจากนนกยงมพฒนาการของกลมองคกรของชาวฟลปปนสอนเปนสวนหนงของการรบมอภยพบต นบตงแตการกอตวของกลมทองถนในหลายทศวรรษทผานมา กระทงการเกดขนขององคกรพฒนาเอกชน ซงมทงองคกรทางศาสนา องคการแรงงาน และปญญาชนชนกลาง (Mauch 2004) นอกจากนนกยงมกรณศกษาภยพบตในประเทศเมกซโกทชวาการทดลอง การคดคนสงใหม และการปรบตวทางการเกษตรเปนสงทมมาตลอดในสงคมเมกซกน ขณะเดยวกนพธกรรมประจำาปทางศาสนา การขอพรพระเจา กเปนสวนหนงของปฏบตการทางวฒนธรรมเพอจดการกบภยพบต งานชนนยงชใหเหนวาผลกระทบจากความรนแรงของภยพบตและความสามารถในการฟ นตวจากภยพบตของสงคมขนอยกบบรบทและลำาดบเวลาของการเกด อาท ภยแลงทเกดขน

27

เพยงปเดยวจะมผลกระทบเพยงเลกนอยเทานน ซงจะทำาใหงายตอการฟ นตว (เพงอาง)

อยางไรกด ความสามารถในการปรบตวตอภยพบตของชมชนจะลดนอยลงไดเนองจากการเกดขนของระบบการผลตและโครงการขนาดใหญทไมสอดคลองกบวฒนธรรมทองถนและสภาพธรรมชาต เชน เหมองแร ระบบชลประทาน อตสาหกรรม (Oliver-Smith 1996) สำาหรบกรณบงคลาเทศขางตน Shaw ชวา แมวาภาวะนำาทวมทรนแรงมานานนบศตวรรษ แตความสามารถในการปรบตวของชาวบงคลาเทศสวนใหญเรมลดนอยลงเรอยๆ ในชวงไมกสบปทผานมาเทานน สาเหตสำาคญคอ พวกเขาไมมรายไดหรอทรพยากรและแรงงานมากพอทจะซอมแซมหรอสรางบานทรองรบนำาทวมได พวกเขาไมสามารถแมแตจะขนของหนนำาทวม ไมมผลผลตสวนเกนทจะมาชดเชยผลผลตทสญเสยไป สงผลใหตองอพยพออกไปอยในพนททเสยงตอภยพบตมากยงขน Shaw ระบวาตามปกตแลวในชนบทชาวบงคลาเทศมเครอขายการสนบสนนทางสงคมในชวงเวลาทเกดภยพบตทเรยกวา “Webs of Survival” โดยเฉพาะอยางยงเครอขายเครอญาตและเครอขายจากการแตงงาน แตเครอขายเหลานแทบไมมในคายอพยพหรอในสถานททำางานอยางโรงงาน

นอกจากนน นโยบายของรฐดานการจดการทรพยากรธรรมชาตกมผลตอการทำาลายศกยภาพของชมชนในการปรบตวตอภยพบตดวยเชนกน งานศกษาทวาดวยภยธรรมชาตในประวตศาสตรอนเดยน (ซงไดแก ภยแลง นำาทวมและการขาดแคลนอาหาร) ไดชใหเหนถงกลวธการรบมอของชาวพนเมองผานระบบเศรษฐกจปาไม การพงพาความหลากหลายของผลผลตจากปาในชวงกอนยคอาณานคมชวยสรางหลกประกนวาภาวะความอดอยากขาดแคลนอาหารจะไมเกดขน แตเมอปาไมถกทำาลายมากขนและนโยบายการอนรกษปาไมททำาใหกรมปาไมไมยอมใหชมชนเขาถงผลผลต

28

จากปาตามแบบดงเดมอกตอไป กนำาไปสภาวะความออนไหวตอภยความอดอยาก สภาวะดงกลาวไดสงผลใหเกดการขาดแคลนอาหารอยางหนกในชมชนอนเดยเปนจำานวนมาก (Mauch 2004) งานศกษาบางชนยงแสดงใหเหนวาการปรบตวในลกษณะ เอาตวรอดเฉพาะหนา จะยงนำามา“ ”ซงการทำาลายระบบนเวศและสภาพแวดลอมมากขนไปอก ไมวาจะเปนการพงทลายของดน การลดลงของผลผลตในระยะยาวและการสญเสยทดน (Oliver-Smith 1996a)

การละเลยเพกเฉยหรอการไมยอมปรบตวเพอปองกนหรอบรรเทาผลกระทบจากภยพบตกเปนปรากฏการณทชวนใหสนเทห ใน Loss, Healing and the power of Place” (Cox and Holmes 2000 อางใน สายพณ 2554) นกวจยพบวาการทผคนในพนทเสยงตอไฟปาไมยอมอพยพยายบานไปอยในททปลอดภย กเนองมาจากความรสกผกพนกบ ท หรอ สถานท “ ” “ ” (place) สำาหรบคนซงปลกสรางบานเรอนในปา ปาไมใชแคพนททเตมไปดวยอนตราย แตปาคอสวนหนงของบานทพวกเขาอยอาศย (dwelling place) บานทไมมปาไมใชบาน และหากคดจะอยในบานทมลกษณะเชนน คนกบปากตองอยรวมกนใหได ภยพบตเชนไฟไหมจงเปนสวนหนงของการอยรวมกนระหวางคนกบธรรมชาต คนกบปา เชนผประสบภยรายหนงกลาววา

“ในธรรมชาตและปาแบบนมหลายสงทเราหลกเลยงไมได เวลาจะเกดไฟไหม เราไม จำาเปนตองจดการกบไฟ แตตองจดการตวเราและขาวของทเรารก คณอยดวยความ ระมดระวง บานกตองมการประกนภยอคค นอกเหนอไปจากนนคณกทำาอะไรไมได ถาไฟจะ

ไหมบาน มนกไหม ” (Cox and Holmes 2000 อางในสายพณ 2554)

29

นอกจากนน Cox and Holmes ยงพบวา แมผประสบภยจะตองการความชวยเหลอจากหนวยกภยและอาสาสมคร แตพวกเขากตองการใหเจาหนาทกภย ซงเปน คนนอก ออกจากพนททนทททำาไดและ“ ”พยายามสรางบานปลกปาดวยตนเอง ในแงน ปากบบานดจะเปนหนงเดยวกน คอ เปนสถานทหรออาณาบรเวณ สวนตว ทพวกเขาสามารถ“ ”แสดงอารมณความรสกเศรา ความสญเสย ไมตองการใหคนจากภายนอกทไมมสวนรวม เขามารกลำาลวงเกน (สายพณ 2554)

นอกจากการศกษาการตอบสนองตอภยพบตไดระดบกลมสงคมแลว ยงมงานศกษาทใหความสำาคญกบระดบบคคล เชน การศกษาประสบการณความเจบปวดรวดราวของบคคลทเกดจากภยพบต โดยมองความเชอมโยงกบประเดนทางวฒนธรรม โลกทศนและบรบทการสรางความหมาย รวมทงการศกษาแนวทางทสรางสรรคของเหยอทจะเผชญหนากบความเจบปวดและความสญเสยและความพยายามทจะกาวตอไป (Henry 2005; Hoffman 2010) งานศกษาหลายชนระบวาทามกลางภาวะความยากลำาบาก การเปลยนแปลง และความสญเสย มนษยมกคนหาตวเองในการเผชญความยากลำาบากนน การตอบสนองของพวกเขาเหลานนเกยวของกบประเดนคณธรรม จรยธรรม บาป หายนะและพระเจา (Oliver-Smith 1996b) ในบางกรณมการอธบายภยพบตวาเปนเรองเวรกรรมและการมอารมณขนบางแบบกชวยลดหรอขจดความตงเครยดในสถานการณทกดดน (Mauch 2004) ขณะเดยวกนกมงานทชวา หลงจากการเกดภยพบต ผรอดชวตอาจกลายเปนบคคลทอยในภาวะชายขอบทงในทางจตวทยาและทางกายภาพ ตองปลกตวออกจากสงคมทพวกเขาเคยมสวนรวมมาแตเดม และพวกเขาอาจพฒนา subcultures ของตนขนมาในทสด (Hoffman M. 2010)

30

จากการทบทวนดงกลาวจะเหนไดชดเจนวา ปฏกรยาของชมชนเมอเผชญกบภยพบตดำารงอยภายใตบรบทประวตศาสตร เงอนไขทางเศรษฐกจสงคมและบรบททางวฒนธรรม ประสบการณของชมชนทเกดภยพบตซำาๆ และกระบวนการเรยนรจากเหตภยพบตหนงอาจนำาไปสบทเรยนททำาใหชมชนสามารถรบมอกบภยพบตครงตอๆ ไปไดดยงขน โดยการเรยนรนนอาจมาจากสอสารสนเทศตางๆ หรอจากประสบการณการทำางานรวมกบองคกรตางๆ ในสถานการณภยพบต การศกษาปฏกรยาชมชนและประสบการณการเรยนรจากการเผชญกบภยพบตซำาๆ ของชมชนอาจทำาใหเราสามารถถอดบทเรยนการเรยนรททำาใหชมชนมศกยภาพและขดความสามารถในการรบมอภยพบตไดดขนได

31

บทท ๓ภยพบตชมชน : ลกษณะ แบบแผน ผลกระทบและมตท�งนเวศ

วฒนธรรม

ในบทท ๓ น เปนการประมวลภาพรวมสถานการณภยพบตจากกรณศกษาทง ๘ กรณ โดยจะวเคราะหเปรยบเทยบลกษณะภยธรรมชาต แบบแผนเงอนไข และผลสบเนองทตามมาในการรบมอภยพบตของชมชนในบรบทของพนททแตกตางกน ซงจะทำาใหเหนทงศกยภาพ ความเสยงและความเปราะบางของชมชน องคกร หรอระบบการจดการภยพบต โดยทวไปแลว การวเคราะหจะเนนประสบการณรบมอและปฏกรยาของชมชนตอภยพบตทงกอน ระหวาง และหลงเกดเหตการณภยพบต โดยจะเชอมโยงไปถงการเปลยนแปลงทางสงคม เศรษฐกจการเมองการปกครอง และบทบาทของหนวยงานและสอทเขามาทำางานรวมกบชมชนในการรบมอภยพบตและฟ นฟเยยวยา การทำาความเขาใจวา ประสบการณของชมชนมผลอยางไรตอกระบวนการและจดการภยพบตและความเปราะบางและตอความสามารถในการปรบตวภายใตภยพบตทมความถและสงผลกระทบกวางขวางมากขน จะชวยใหเราเขาใจศกยภาพของชมชนในการจดการภยพบตในอนาคตได และจะทำาใหเราสามารถกำาหนดแนวทางในการจดการภยพบตทเหมาะสมได

เพอใหเหนถงบรบทใหญของภยพบตทเกดขนในระยะทผานมา บทวเคราะหนจะเรมดวยการนำาเสนอสถานการณและสถตเกยวกบการเกดภยพบต ทงลกษณะของภยพบต ความเสยหายและผลกระทบทางเศรษฐกจสงคมทเกดขน

3.1 อทกภยและสน�ม : ภ�พรวมและผลกระทบ3.1.๑ อทกภย : สถ�นก�รณ ผลกระทบและแนวโนมในชวงระยะเวลา ๑๐ ปทผานมา ไดเกดภยทางธรรมชาตสำาคญๆ ขน

หลายครงในประเทศไทยและไดกอใหเกดความเสยหายทงทางเศรษฐกจ และตอชวตความเปนอยของคนไทยมากขนอยางตอเนอง เมอวเคราะหเปรยบเทยบภยธรรมชาตตางๆ ทเกดขนนน ปญหาอทกภย คอภยอน

32

เกยวของกบนำาทวม และนำาปาไหลหลาก-ดนโคลนถลม นบเปนภยพบตรายแรงทสำาคญทงในแงของความถมากขนและความรนแรงเพมขน จากรายงาน พ.ศ. ๒๕๕๔ ของกรมปองกนและบรรเทาสาธารณภย มอทกภยเกดขนระหวาง พ.ศ. ๒๕๓๒-๒๕๔๗ รวมจำานวน ๑๘๗ ครง ใน ๗๕ จงหวด (กรมปองกนและบรรเทาสาธารณภย ๒๕๕๔) การเกดอทกภยดนโคลนถลมกพบไดบอยขน ระหวาง พ.ศ. ๒๔๓๑-๒๕๕๔ มจำานวนมากกวา ๓๕ ครง มผเสยชวตมากกวา ๕๑๑ คน ลาสดในชวงวนท ๒๑-๒๕ มนาคม ๒๕๕๔ พายดเปรสชนสงผลใหเกดนำาปาไหลหลากดนโคลนถลมในหลายพนท แตพนททเกดความเสยหายมาก ไดแก พนทอำาเภอเขาพนม จงหวดกระบ และอำาเภอทาศาลา อำาเภอสชล อำาเภอขนอม จงหวดนครศรธรรมราช (กรมทรพยากรธรณ ๒๕๕๕)

หากยอนไปในชวง ๑๐ ปกอนจะพบวา ในป ๒๕๔๔ มรายงานการเกดอทกภยขนเพยง ๑๔ ครง ใน ๖๐ จงหวด ครอบคลมพนท ๒.๔ ลานไร พนทเกษตรไดรบความเสยหาย ๒๙,๑๓๓,๗๖๕ ไร ปศสตวไดรบความเสยหาย ๑๒๒,๐๖๕ ตว บอปลา/กง ๓๖,๕๘๙ บอ ความเสยหายรวมครอบคลมดานการเกษตร ดานสงสาธารณประโยชนและทรพยสนอนๆ คดเปนมลคาทงสน ๓,๖๖๖.๒๘ ลานบาท (กรมปองกนและบรรเทาสาธารณภย ๒๕๕๔) แนวโนมการเกดอทกภยและดนโคลนถลมทกอใหเกดความเสยหายรนแรงปรากฏชดเจนอยางตอเนอง ในป ๒๕๕๓ ศนยอำานวยการเฉพาะกจปองกนและแกไขปญหาอทกภย วาตภย และดนโคลนถลมไดประเมนผลกระทบการเกดอทกภยและดนถลมในภาคใตระหวางวนท ๑๐ ตลาคม-๑๔ ธนวาคม ๒๕๕๓ ในรายงานการศกษา การจดการภยพบตและการฟ นฟบรณะหลง“การเกดภย มความเสยหายประมาณ ๒๐” ,๖๖๖ ลานบาท พนทการเกษตรไดรบความเสยหายกวา ๒.๔ ลานไร เกษตรกร ๑๕๐,๐๐๐ ราย นาขาว ๑.๗ ลานไร ดานปศสตวและดานประมง ๑๐๐,๐๐๐ ราย ซงเมอนบรวมกบความเสยหายตงแตเดอนสงหาคมเปนตนมา พบวาพนทการเกษตรไดรบความเสยหายเกอบ ๔ ลานไรและประชาชนไดรบความเดอดรอนกวาสองแสนราย (ศนยอำานวยการเฉพาะกจปองกนและแกไขปญหาอทกภย วาตภย และดน

33

โคลนถลม ๒๕๕๓) และหากพจารณาถงแนวโนมการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในอนาคตระยะยาวแลว อทกภยถอไดวาเปนภยทมความเสยงสงทจะกอผลกระทบตอภาคสวนทสำาคญตางๆ ตวอยางของมหาอทกภย ในปพ.ศ. ๒๕๕๔ และภยสนามในป พ.ศ. ๒๕๔๗ นนถอไดวาเปนภยพบตครงสำาคญทรนแรงทสดในรอบหลายทศวรรษของการเกดภยพบตในประเทศไทยและเปนภยพบตทกอใหเกดความเสยหายสงสดครงหนงของโลก

สถานการณอทกภยในป พ.ศ. ๒๕๕๔ สงผลตอความเสยหายตอภาคการผลตและบรการทสำาคญของประเทศ ภ�คเกษตรกรรม กระทรวงเกษตรฯ ประเมนไว ณ วนท ๑๑ พฤศจกายน ๒๕๕๔ วามเกษตรกรไดรบผลกระทบถง ๑,๔๒๑,๐๕๕ ราย พนทเกษตรกรรมไดรบความเสยหาย ๑๑,๔๓๖ ไร สวนใหญเปนพนทปลกขาว ๙,๑๘๐,๖๕๔ ไร (กระทรวงเกษตรฯ ๒๕๕๔) ภ�คก�รทองเทยวและก�รบรก�ร เมอเกดเหตการณอทกภยในพนทภาคเหนอและภาคกลาง ทำาใหสถานททองเทยวไดรบความเสยหาย ประกอบกบประเทศตางๆ ออกคำาเตอนการเดนทางมายงไทย ขอมลเดอนตลาคม ๒๕๕๔ จะมจำานวนนกทองเทยว ๑.๔๑ ลานคน เพมขนรอยละ ๗.๐ ชะลอลงเมอเทยบกบเดอนกนยายนทเพมขนรอยละ ๒๒.๗ เมอรวม ๑๐ เดอน มจำานวนนกทองเทยว ๑๕.๘ ลานคน เพมขนรอยละ ๒๕.๐ จากเดมทประมาณการทงป พ.ศ. ๒๕๕๔ จะมจำานวนนกทองเทยว ๑๙.๕ ลานคน แตผลกระทบอทกภยจะสงผลใหนกทองเทยวลดลง ๐.๗ ลานคนจากประมาณการเดม ทำาใหรายไดจากการทองเทยวลดลงประมาณ ๒๓,๘๐๐ ลานบาท (คาใชจายตอหวประมาณ ๓๔,๐๐๐ บาท) ดงนน ทงป พ.ศ. ๒๕๕๔ จะมนกทองเทยวเดนทางมาประเทศไทย ๑๘.๘ ลานคน เพมขนรอยละ ๑๗.๗ เมอเทยบกบป ๒๕๕๓ (ศนยวจยกสกรไทย ๒๕๕๔) ดงมรายละเอยดในตาราง ๓-๑ ตอไปน

ตารางท ๑ แนวโนมผลกระทบจากอทกภยตอตลาดนกทองเทยวตางชาตของไทย ป ๒๕๕๔

กรณ นกทองเทยว นกทอง ร�ยไดทอง

34

ต�งช�ตไตรม�สสดท�ย

(ล�นคน)

เทยวต�งช�ตทงป

๒๕๕๔ (ล�นคน)

เทยวป ๒๕๕๔

(ล�นคน)

คาดการณ กอนเกดอทกภย ๔.๙ ๑๙.๒๙ ๗๓๐,๐๐๐คาดการณผลกระทบ หลงการเกดอทกภย

กรณท ๑ สถานการณน ำาท วมกรงเทพฯ

คลคลายลงไดภายในเดอนพฤศจกายน ทำาใหสามารถรองรบนกทองเทยวไดภายในเดอนธนวาคม นกทองเทยวตางชาตมแนวโนมเดนทางเขามาตำากวาทคาดการณเดม ๒.๕ แสนคน ในชวง ๒ เดอนสดทายของป ๒๕๕๔

๔.๕๕(รวมลดลง ๑ แสนคนในเดอนตลาคม = ลดลง ๓.๕ แสนคน)*

๑๘.๙๔ ๗๑๕,๐๐๐ (ลดลง ๑๕,๐๐๐ลานบาท)*

กรณท ๒ สถานการณน ำาท วมกรงเทพมหานคร

ยดเยอไปถงเดอนธนวาคม ทำาใหไมสามารถรองรบนกทองเทยวไดภายในเดอนธนวาคม นกทองเทยวตางชาตมแนวโนมเดนทางเขามาตำากวาทคาดการณเดม ๕ แสนคนในชวง ๒ เดอนสดทายของป ๒๕๕๔

๔.๓(รวมลดลง ๑ แสนคนในเดอนตลาคม = ลดลง ๖ แสนคน)*

๑๘.๖๙ ๗๐๕,๐๐๐(ลดลง ๒๕,๐๐๐ลานบาท)*

ทมา : บรษท ศนยวจยกสกรไทย จำากดหมายเหต : * เปรยบเทยบกบทคาดการณไวกอนเกดอทกภย

อตส�หกรรมย� สถานการณนำาทวมในชวงไตรมาสสดทายในป พ.ศ. ๒๕๕๔ ทำาใหเสนทางคมนาคมหลายเสนทางมปญหา โรงงานบางสวนไมสามารถจดสงและกระจายสนคาได รวมทงชองทางการจำาหนายของผผลต คอ โรงพยาบาลและรานขายยาหลายแหงไดรบผลกระทบจากเหตการณดง

35

กลาว ทำาใหไมสามารถเปดใหบรการไดตามปกต นอกจากนโรงงานยงตองเตรยมสนคาเพอรองรบการรบคนยาทเสยหายดวย สงผลใหปรมาณการจำาหนายยาลดลง โดยมปรมาณ ๖,๕๗๕ ตน ลดลงจากไตรมาสเดยวกนของปกอนและไตรมาสกอน รอยละ ๘.๓ และ ๑๓.๔ ตามลำาดบ สำาหรบภาพรวมในป ๒๕๕๔ การจำาหนายยามปรมาณ ๒๘,๖๗๓.๒ ตน ลดลงจากปกอนรอยละ ๕ ซงนอกจากผลกระทบของนำาทวมแลว การทยาบางรายการซงเคยจำาหนายไดปรมาณมากในปกอน ถกเปลยนเปนยาควบคมพเศษ ตองสงจายโดยแพทย เพอจำากดปรมาณการกระจายยา และลดชองทางการจำาหนาย ไมใหมการนำาไปใชเปนสารตงตนในการผลตยาเสพตด ทำาใหไมสามารถจำาหนายยาชนดนนไดในวงกวางเชนทผานมา เนองจากเปนยารกษาโรคเฉพาะทาง สงผลใหปรมาณการจำาหนายลดลง(สำานกงานเศรษฐกจอตสาหกรรม ๒๕๕๔)

ภ�คก�รค�สงและก�รค�ปลก อทกภยสงผลตออตสาหกรรมสนคาสงออกทจะไดรบผลกระทบประกอบดวยอเลกทรอนกสและเครองใชไฟฟา ยานยนต อาหาร ยางและผลตภณฑ และพลาสตก ซงสงผลกระทบตอการสงออกในไตรมาสสดทายในป พ.ศ. ๒๕๕๔ ทำาใหการสงออกขยายตวไดในอตรารอยละ ๑๗.๒ หรอคดเปนมลคาประมาณ ๒๒๖,๙๐๐ ลานดอลลาร จากมลคาสงออกปกต ๒๔๓,๑๔๔ ลานดอลลาร ประมาณการทงปอตรารอยละ ๒๔.๕ (สรอ. ๒๕๕๔)

ในสวนผลกระทบตอภ�คอตส�หกรรม ศนยพยากรณเศรษฐกจและธรกจ มหาวทยาลยหอการคาไทย ประเมน มลคาความเสยหายไวท ๑๕๖,๗๐๐ ลานบาท (สำานกขาวไทย ๒๕๕๕) ความเสยหายสวนใหญมาจากผลกระทบทมตออตสาหกรรมการผลต โดยมโรงงาน ๙๓๐ แหงใน ๒๘ จงหวดไดรบผลกระทบ รวมทงนคมอตสาหกรรมหลายแหงในจงหวดพระนครศรอยธยาและปทมธาน สวนใหญอยในนคมอตสาหกรรม ๗ แหงคอ จงหวดอยธยา ไดแก นคมอตสาหกรรมสหรตนนคร สวนอตสาหกรรมโรจนะนคมอตสาหกรรมบานหวา (ไฮเทค) นคมอตสาหกรรมบางปะอน สวนอตสาหกรรมแฟคทอรแลนด และจงหวดปทมธาน ไดแก เขตสวน

36

อตสาหกรรมนวนคร เขตสวนอตสาหกรรมบางกระด สนามบนดอนเมอง และภาคธรกจตางๆ คดเปนมลคาทางเศรษฐกจมหาศาล จากหนงสอพมพเดลนวส ณ วนท ๓ มกราคม ๒๕๕๕ ไดบรรยาย รายงานธนาคารโลกประเมนความเสยหายของอทกภยครงนสงผลใหอตราการเตบโตทางเศรษฐกจลดลงรอยละ ๐.๖ ถง ๐.๙ ประเมนความเสยหายรวมประมาณ ๑.๔ ลานลานบาท แบงเปนความเสยหายจากทรพยสนคงท เชน บาน โรงงาน มลคาประมาณ ๖.๖ แสนลานบาท และความสญเสยจากคาเสยโอกาส เชน การผลต อกประมาณ ๗ แสนลานบาท ธนาคารโลกไดประเมนผลกระทบตอผลตภณฑมวลรวมของประเทศไทยใหลดลงเหลอรอยละ ๒.๔ จากเดมทคาดไวรอยละ ๓.๖ (เดลนวส ๒๕๕๕)

สำาหรบภ�คก�รคมน�คม รายงานกรมทางหลวง ณ วนท ๒๖ ตลาคม ๒๕๕๔ รายงานวาสภาวะนำาทวมในพนท ๒๐ จงหวด มผลกระทบตอเสนทางจราจรทางบกจำานวน ๙๙ เสนทาง พบวาม ๗๗ เสนทางในพนท ๑๕ จงหวดทไมสามารถสญจรผานได ภ�คก�รศกษ�และส�ธ�รณสข มสถานศกษาทวประเทศถกนำาทวมกวา ๒,๐๐๐ แหง มลคาความเสยหายประมาณ ๑๔,๘๔๙ ลานบาท (ธนาคารโลก ๒๕๕๔) ภาคสาธารณสขมปญหายาขาดแคลนและปญหาโรคทมากบนำา รวมถงสขภาพจตของประชาชนมเพมขนในชวงอทกภย หลงโรงงานในเขตจงหวดปรมณฑลถกนำาทวม สงผลใหโรงพยาบาลตองลดปรมาณการจายยาใหผปวยเรอรง จากครงละ ๓ เดอน เปน ๑ เดอน และตองหมนเวยนยารวมกบโรงพยาบาลใกลเคยง เพอชวยกระจายยาใหคนไข ขณะทกระทรวงสาธารณสขรายงาน ณ วนท ๑๗ พฤศจกายน ๒๕๕๔ พบผประสบอทกภยเจบปวย ๑.๖ ลานราย สวนใหญเปนโรคนำากดเทา ผนคน ไขหวดใหญ มจำานวนผประสบภยทเขารบการคดกรองสะสม ๑๑๙,๒๓๗ ราย ในจำานวนนมความเครยดสง ๖,๗๐๔ ราย ซมเศรา ๘,๓๑๗ ราย และผทมความเสยงตอการฆาตวตาย ๑,๔๔๑ รายแลว นอกจากน ยงไดรายงานยอดผเสยชวตจากสถานการณอทกภย (กรมควบคมโรค ๒๕๕๔) รายงานผเสยชวตจากเหตอทกภยและโคลนถลม ณ วนท ๑๐ ธนวาคม ๒๕๕๔ มจำานวนรวม ๘๑๕ ราย จาก ๔๐ จงหวด จงหวด

37

พจตรมรายงานผเสยชวตจากการจมนำามากทสดจำานวน ๗๕ ราย รองลงมาไดแก นครสวรรค ๔๕ ราย และอยธยา ๓๕ ราย ตามลำาดบ (กรมควบคมโรค ๒๕๕๔) ผเสยชวตในพนทอทกภยมสาเหตหลกยงคงเกดจากการจมนำาทเกยวของกบการหาปลา เมาสรา เรอพลกควำาและเลนนำา อยางไรกตามพบวาการเสยชวตจากไฟฟาชอตมสดสวนสงขนในระยะหลงนำาลดถง ๗๓ เปอรเซนต เมอพจารณาสาเหตของการเสยชวตพบวา สวนใหญเกดจากการจมนำา (๕๖๘ ราย) รองลงมา ไดแก ไฟฟาชอต (๑๐๒ ราย) และอนๆ เชน เรอลม นำาพดหายไป และถกงกด

ขอมลเกยวกบการปวยดวยโรคสำาคญในจดพกพงฯ ๑๐ จงหวดทมารกษา (วนท ๒๓ พฤศจกายน ๒๕๕๔) พบวา มโรคอจจาระรวงหรออาหารเปนพษ ๒๓ ราย โรคตดเชอระบบทางเดนหายใจสวนลาง ๓ ราย โรคตาแดง ๑ ราย โรคไขหวดหรอสงสยไขหวดใหญ ๗๓ ราย (ผปวย ๒๑ ราย พบในจดพกพงสนามกฬาราชมงคลากฬาสถาน ประกอบดวยหลายกลมอาการทงการตดเชอทางเดนหายใจสวนบน เปนหวด ตอมทอนซลอกเสบ แตไมพบการระบาดในลกษณะกลมกอน (กรมสขภาพจต ๒๕๕๔)

สำาหรบภ�คแรงง�นทไดรบผลกระทบมากทสด ไดแก จงหวดพระนครศรอยธยาทมโรงงานอตสาหกรรมทอยในเขตการนคมอตสาหกรรมแหงประเทศไทย (กนอ.) และไดรบผลกระทบจากอทกภยรนแรง มโรงงานอตสาหกรรมทผลตชนสวนรถยนต และอเลกทรอนกส รวมทงสนคาอปโภคบรโภคไดรบผลกระทบอยางมาก ซงนอกจากจะสงผลตอยอดการผลตและทำาใหชนสวนรถยนตและอปกรณอเลกทรอนกสขาดแคลนไปทวโลกแลว ยงมผลตอแรงงานในโรงงานอตสาหกรรม เชน ตองตกงานเนองจากการปดโรงงานหลงนำาทวม มการลดปรมาณการจางงานนอกเวลา ลดจำานวนวนและชวโมงการทำางาน รวมทงมการเลกจางงาน เปนตน นอกจากน ปญห�สงแวดลอมทเกดจากขยะราวสหมนตนสงผลกระทบตอสงแวดลอมและเศรษฐกจ ทำาใหรฐตองลงทนในการทำาลายขยะในปรมาณมากกวาทจะรบไดในยามปกต

38

สำานกงานคณะกรรมการพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต (สศช.) ไดทำาการสรปผลกระทบของอทกภย ในป พ.ศ. ๒๕๕๔ วาสรางความเสยหายตอเศรษฐกจสงสดในรอบ ๑๐ ป สงผลตอผลตภณฑมวลรวมภายในประเทศและสงผลตอรายไดโดยรวม ทงดานพชผลการเกษตร ปศสตว ประมง อตสาหกรรม การคาการคาปลก สาธารณปโภคและการทองเทยวถง ๔๙๓,๘๕๕ ลานบาท สงผลกระทบตอผลตภณฑมวลรวมภายในประเทศรอยละ ๒.๔ โดยผลกระทบตอภาคสวนสำาคญ ๔ ลำาดบจากมากไปนอย คอ

1)ภาคอตสาหกรรม (สวนใหญในภาคกลาง) โดยมมลคา ๓๕๗,๖๐๙ ลานบาท

2)ภาคการคาสงการคาปลก มมลคา ๖๔,๙๒๗ ลานบาท3)พชการเกษตร มมลคา ๔๑,๔๘๘ ลานบาท 4)การบรการและทองเทยว ๒๓,๘๐๐ ลานบาท

ภาพท ๒ แสดงผลกระทบอทกภยตอผลตภณฑมวลรวมและรายไดภายในประเทศ ป ๒๕๕๔

39

(ปรบปรงจากสำานกงานคณะกรรมการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ๒๕๕๕)

นอกจากผลกระทบทางเศรษฐกจสงคมแลว อทกภยยงสงผลกระทบตอภาวะการยงชพของประชาชน มประชาชนไดรบความเดอดรอนจากอทกภย ๑,๐๕๙,๙๕๗ ครวเรอนจำานวน ๒,๘๖๘,๐๖๑ คน ซงจากการสำารวจผลกระทบของประชาชนโดย มหาวทยาลยหอการคาไทย พบวา ผลสำารวจผลกระทบนำาทวมตอประชาชนในชวงทผานมา จากจำานวน ๑,๒๒๔ ตวอยางทวประเทศนน ประชาชนรอยละ ๕๗.๓ ยงไมไดรบผลกระทบ แตรอยละ ๔๒.๗ ไดรบผลกระทบจากนำาทวมแลว โดยประชาชนรอยละ ๔๘.๓ เตรยมสนคาจำาเปนมากขนเชน นำาดม บะหมกงสำาเรจรป อาหารแหง เปนตน สวนรอยละ ๕๑.๗ ไมไดจดเตรยม เนองจากเชอวาพนทอยอาศยจะ ไมเกดนำาทวม (มหาวทยาลยหอการคาไทย ๒๕๕๔) นอกจากนผลการสำารวจยงพบวา ปญหานำาทวมสงผลกระทบตอการดำาเนนชวตมากขนกบประชาชนทกภาคสวน ทงความเครยด การออมลดลง หาซอสนคาทยากและแพงขน รวมถงทำาให การตดตอสอสารและเดนทางยากขน ขณะทการทำางานของภาครฐพบวา ประชาชนไมพงพอใจกบการใหขอมลขาวสารมากทสด รองลงมาคอการประกาศเตอนภยและปญหาการจายเงนชดเชยจากภาครฐ

3.1.๒. สน�ม : มหนตภยและบทเรยนครงใหญของสงคมไทย

40

เมอวนท ๒๖ ธนวาคม ๒๕๔๗ คลนยกษสนามจากมหาสมทรอนเดยโถมเขาใสชายทะเลภาคใตของไทย ๖ จงหวดภาคใตฝงตะวนตก ซงถอเปนจงหวดทมความสำาคญตอเศรษฐกจการทองเทยวของประเทศ ไดแก จงหวดภเกต กระบ พงงา ระนอง สตล และตรง ทรายไดจากการทองเทยวของ ๖ จงหวดนถอเปน ๑ ใน ๓ ของรายไดจากการทองเทยวทงหมด คดเปนมลคากวา ๑๑๑,๔๔๘ ลานบาท (ขอมลป ๒๕๔๖ จากการทองเทยวแหงประเทศไทย) คลนยกษไดทำาลายโครงสรางพนฐาน สาธารณปโภค อาคารสงกอสราง และบานเรอนทพกอาศย โดยเฉพาะในจงหวดพงงา กระบ และภเกต ทไดรบความเสยหายอยางหนก ทำาใหมผเสยชวตเปนจำานวนมาก โดยมคนไทยเสยชวต ๑,๙๗๕ คน ชาวตางชาต ๒,๓๔๕ คน และทไมสามารถระบไดวาเปนชาวไทยหรอตางประเทศอก ๑,๑๗๕ คน รวมทงสน ๕,๓๙๕ คน และมผบาดเจบทงคนไทยและนกทองเทยวชาวตางชาตรวมทงสน ๘,๔๕๗ คน และผสญหายอกถง ๒,๘๒๒ คน ดงตารางดงตอไปน

ตารางท ๒ จำานวนผเสยชวต บางเจบและสญหายจากสนามประเทศไทย

จงหวด

เสยชวต บ�ดเจบ สญห�ย

ไทยต�งช�ต

ระบไมได

รวม ไทยต�งช�ต

รวม ไทยต�งช�ต

รวม

ภเกต

151 111 17 279 591 520 1,111

247 363 610

พงงา

1,302

1,925

997 4,224

4,344

1,253

5,597

1,352

303 1,655

กระบ

357 203 161 721 808 568 1,376

315 232 547

ระนอง

156 4 0 160 215 31 246 9 0 9

ตรง 3 2 0 5 92 20 112 1 0 1สตล 6 0 0 6 15 0 15 0 0 0

41

รวม 1,975

2,245

1,175

5,395

6,065

2,392

8,457

1,924

898 2,822

ทมา : กรมปองกนและบรรเทาสาธารณภย พ.ศ. ๒๕๔๘

นอกจากจะมผเสยชวต บาดเจบ และสญหายเปนจำานวนมากแลว ยงมความเสยหายทางเศรษฐกจทเกดจากทรพยสนจำานวนมากถกคลนยกษทำาลาย ซงคดเปนมลคานบพนลานบาท โดยเฉพาะจากอตสาหกรรมการทองเทยว เนองจากบรเวณทไดรบพบตภยเปนสถานททองเทยวทไดรบความนยมจากนกทองเทยวตางชาต ซงปรากฏวาภายหลงการเกดภยคลนสนาม จำานวนนกทองเทยวใน ๖ จงหวดภาคใตไดลดลงอยางเหนไดชด โดยมจงหวดทไดรบผลกระทบมากทสด คอ ภเกต พงงา และกระบ ซงเปนจงหวดทมนกทองเทยวเสยชวตและบาดเจบมากทสดนนเอง แหลงทองเทยวทประสบความเสยหายมากมทงสน ๘ แหงดงน คอ (๑) ชายทะเลอทยานแหงชาตเขาหลก อำาเภอตะกวปา จงหวดพงงา (๒) เกาะสมลน อำาเภอตะกวปา จงหวดพงงา (๓) หาดราไวย ตำาบลราไวย อำาเภอเมองฯ จงหวดภเกต (๔) หาดกะรน ตำาบลกะรน อำาเภอเมองฯ จงหวดภเกต (๕) หาดกะท ตำาบลกะท อำาเภอกะท จงหวดภเกต (๖) หาดกมลา ตำาบลกมลา อำาเภอกะท จงหวดภเกต (๗) หาดปาตอง ตำาบลปาตอง อำาเภอกะท จงหวดภเกต และ (๘) เกาะพพ อำาเภออาวนาง จงหวดกระบ (พมลพรรณ อศรภกด ๒๕๕๔)

ในดานการประมง หมบานประมงทไดรบความเสยหายมาก คอ บานนำาเคม ซงตงอยทปากคลองปากเกาะ ในอาวแหลมปอม ตำาบลบางมวง อำาเภอตะกวปา จงหวดพงงา และทบานสขสำาราญ ตำาบลกำาพวน กงอำาเภอสขสำาราญ จงหวดระนอง นอกจากความเสยหายจากการประกอบอาชพแลว ยงมความเสยหายทเกดแกทรพยากรธรรมชาต และสงแวดลอมบนชายฝงไดอกมาก ซงไมสามารถประเมนได เชน ความเสยหายของปะการงใตนำาทถกคลนซดแตกหกเสยหาย และถกตะกอนและวสดตางๆ ทนำาพดพาลงไปทบถมบนยอดปะการง ความเสยหายของปาชายเลนทหกโคน หรอหลดลอยไปตามกระแสนำา การกดเซาะของแนวชายหาดจากพลงของคลน

42

จนทำาใหชายฝงบางสวนถดถอยเขาไปในผนดน และบางสวนทกลายเปนชายหาดยนออกไปในทะเลจากตะกอนดนทนำาพดพามา รวมทงมการเปลยนแปลงของบรเวณปากแมนำา ทงทขยายกวางขนและทเคลอนออกไปจากแนวเดม เนองจากการเปลยนเสนทางนำาไหลจากปากนำาออกสทะเล (โครงการสารานกรมสำาหรบเยาวชน ๒๕๕๖)

ความสญเสยจากเหตการณสนามครงนนรนแรงและใหบทเรยนสำาคญตอการปองกนและการแกปญหาภยพบตแกสงคมไทยหลายประการ มการกลาวถงสาเหตของความสญเสยทเกดขนมหาศาลครงนนวาเกดจากการทสงคมไทยโดยรวมยงไมรจกสนาม และแมจะมการแจงเตอนโดยองคกรตางประเทศ แตในประเทศไทยกไมมระบบเตอนภย ทงชวงเวลาทเกดกเปนชวงทมนกทองเทยวเปนจำานวนมาก และทงคนไทยและนกทองเทยวกไมไดมความรความเขาใจเกยวกบสนาม เหตปจจยตางๆ เหลานทำาใหเกดภาวะลอแหลมอยางยง ซงบทเรยนในครงนนไดทำาใหชมชน องคกร และหนวยงานทรบผดชอบตองมการปรบตว เรยนร และสรางระบบ โครงสรางและกลไกการทำางานเพอรบมอภยพบตมากมาย

3.2 ประมวลลกษณะ แบบแผนและเงอนไขของภยพบต3.2.๑. ภยพบต : คว�มเสยง ผลกระทบและภ�วะลอแหลมแมคำาวา ภยพบต จะมความหมายทเขาใจกนโดยทวไปวาเปน“ ”

ปรากฏการณธรรมชาต ทเกดขนตามกฎของธรรมชาต และภยธรรมชาตเหลานกลายเปน สงทไมพงประสงค หรอ ปญหาภยพบต ขน เพราะ“ ” “ ”เปนปรากฏการณทสงผลกระทบตอชวตและทรพยสนของสงคมและชมชน กระนนกตาม คำาวา ธรรมชาต หรอ ภยธรรมชาต ทเกดขนนนกมกจะ“ ” “ ”มปจจยทไมไดเปนธรรมชาตมาเกยวของอยไมนอย (World Bank and United Nations 2010) ยงหากพจารณาจากมมมองของนโยบายสาธารณะทเกยวของกบการกำาหนดบทบาท หนาท และการจดสรรทรพยากรสาธารณะเพอจดการและเยยวยาภยพบตแลว นยามของภยพบตมสวนสำาคญในการจำากดขอบเขตบทบาท อำานาจ หนาทและกำาหนดหลกเกณฑในการใหความชวยเหลอ

43

นยามของภยพบตเปลยนแปลงไปตามมมมองเกยวกบชวต สงคมและบทบาทของรฐซงเปลยนแปลงไปตามบรบททางเศรษฐกจ สงคมและพฒนาการทางการเมอง ในสงคมดงเดมทมนษยอยรวมกนในระบบการเมองการปกครองแบบเจา-ไพรทรฐไมมบทบาทในดานสวสดการและสวสดภาพของประชาชน ผคนและชมชนเผชญกบภยพบตตามลำาพง ดวยขดความสามารถและความรวมไมรวมมอกนเทาทจะเปนไปได ในขณะทระบบเศรษฐกจแบบยงชพกเนนการปรบตวเพอความอยรอดในระบบนเวศทหาความแนนอนตายตวไมได การสรางวธคด คำาอธบาย รวมทงแบบแผนวธการในการปรบตวและรบมอภยพบตกลายเปนองคประกอบของวฒนธรรมทสบทอดวถการอยรอด ไมวาจะเปนรปแบบการสรางบานเรอนทอยอาศย การคดเลอกพนธพชสำาหรบการเพาะปลก การจดการปศสตว รวมทงแบบแผนความสมพนธทเออตอความอยรอดในทามกลางภยพบตตางๆ

เมอรฐมพฒนาการและขยายบทบาทมากขน การเปลยนแปลงดานเศรษฐกจและสงคมสมพนธกบนโยบายและทศทางการพฒนาทกำาหนดโดยรฐมากขน ทงภารกจดานการบำาบดทกข บำารงสขกกลายเปนหนาทสำาคญทสรางความชอบธรรมของรฐ ภยพบต จงถกนยามขนอยางแยก“ ”ไมออกจากพฒนาการของรฐและบรบททางเศรษฐกจสงคมทเปลยนแปลงไป ในขณะเดยวกน รปแบบของภยพบตกมความหลากหลายแตกตางกนมากขน ทงจากลกษณะของภยธรรมชาต (เชน นำาทวม แผนดนไหว ไฟปา พาย ดนโคลนถลม) จากพฤตกรรมของมนษย เชน การอยอาศยและการสรางชมชนในพนทเสยง หรอการถกคกคามบงคบจากอำานาจใหตองอยอาศยในภาวะลอแหลมหรอมกจกรรมในพนทเสยง (Cannon 2008) รวมทงภยจากการกระทำาโดยตรงของมนษยตอมนษยดวยกนเอง เชน การกอการรายหรอสงคราม เปนตน

การนยามวาอะไรคอ ภยพบต จงขนกบปจจยตางๆ มากมายท“ ”เกยวของ อกทงการพจารณาผลกระทบทเกดขนวามขอบเขต (scope) รวมทงการจำาแนกแยกแยะระดบความรนแรง (Scale & severity) มาก

44

หรอนอยเพยงใดกยงเปนปญหา ดงท เดวด อเลกซานเดอร (David Alexander) ไดตงคำาถามถงการแยกแยะ ภาวะฉกเฉน “ ”(Emergency) “ภยพบต ” (Disaster) และ มหนตภย “ ”(Catastrophe) วา เราจะแยกระหวาง ภยพบต กบ ภาวะฉกเฉน ท“ ” “ ”พบเหนโดยทวไปในชวตประจำาวนไดอยางไร ภยพบตและภาวะฉกเฉนมความแตกตางกนในเชงปรมาณหรอคณภาพอยางไร และ มหนตภย “ ”หมายถงภยพบตขนาดใหญ ใชหรอไม ถาใช ใหญขนาดไหน (Alexander 2005) คำาถามเหลานมนยยะตอการจดการภยพบต ซงรวมถงคำาถามวารฐตองกระทำาการและถกคาดหวงใหกระทำาการอะไรบางในสถานการณแตละแบบ

แมวาภยพบตในปจจบนจะเกยวของสมพนธกบบทบาทของภาครฐอยางยง แตในประเทศไทยกลบไมมการนยามความหมายของภยพบตอยางชดเจนในกฎหมาย กลาวคอ พระราชบญญตปองกนภยฝายพลเรอน พ.ศ. ๒๕๒๒ ซงเปนกฎหมายสำาคญทถกใชอางองในการจดการภยพบต มไดใชคำาวาภยพบต แตใชคำาวา สาธารณภย ซงหมายถง ภยทเกดขนแก“ ”สาธารณชน ไดแก อคคภย วาตภย อทกภย สนาม ตลอดจนภยอนๆ อนเปนสาธารณะ ไมวาจะเกดจากธรรมชาตหรอมผกระทำาใหเกดขน ซงกอใหเกดอนตรายแกชวตรางกายของประชาชน หรอความเสยหายแกทรพยสนของประชาชนหรอของรฐ (พ.ร.บ. ปองกนภยฝายพลเรอน พ.ศ. ๒๕๒๒) ในทางปฏบตเมอรฐตองทำาหนาทชวยเหลอผประสบภยพบต กระทรวงการคลงจงไดออก ระเบยบกระทรวงการคลงวาดวยเงนทดรองราชการเพอ“ชวยเหลอผประสบภยพบตกรณฉกเฉน พ.ศ. ๒๕๔๖ ขนเพอกำาหนดกรอบ”และแนวทางการใหความชวยเหลอ โดยระบความหมายของ "ภยพบต" ไวในขอ ๕ วาหมายถง

“สาธารณภยอนไดแก อคคภย วาตภย อทกภย ภยแลง ภาวะฝนแลง ฝนทงชวง ฟาผา ภยจากลกเหบ ภยอนเกดจากไฟปา ภยทเกดจากโรคหรอการระบาดของแมลงหรอศตรพชทกชนด อากาศหนาวจดผดปกต ภยสงคราม และภยอนเนองมาจาก

45

การกระทำาของผกอการราย กองกำาลงจากนอกประเทศหรอจากการปราบปรามของเจาหนาทของทางราชการตลอดจนภยอนๆ ไมวาเกดจากธรรมชาต หรอมบคคลหรอสตวทำาใหเกดขน ซงกอใหเกดอนตรายแกชวต รางกายของประชาชน หรอกอใหเกดความเสยหายแกทรพยสนของประชาชนหรอรฐ”

ในขณะท พ.ร.บ. ปองกนและบรรเทาสาธารณภย พ.ศ. ๒๕๕๐ กใชคำาวา สาธารณภย โดยระบประเภทของภยไวในมาตรา ๔ วา สาธารณภย “ ” “ ”หมายความวา อคคภย วาตภย อทกภย ภยแลง โรคระบาดในมนษย โรคระบาดสตว โรคระบาดสตวนำา การระบาดของศตรพช ตลอดจนภยอนๆ อนมผลกระทบตอสาธารณชน ไมวาเกดจากธรรมชาต มผทำาใหเกดขน อบตเหต หรอเหตอนใด ซงกอใหเกดอนตรายแกชวต รางกายของประชาชน หรอความเสยหายแกทรพยสนของประชาชน หรอของรฐ และใหหมายความรวมถงภยทางอากาศ และการกอวนาศกรรมดวย”

ในทางวชาการ นยามของคำาวา ภยพบต ถกสรางขนโดยนก“ ”ภมศาสตรและนกสงคมศาสตรในลกษณะทแตกตางกนไป โอลเวอร-สมธ (Oliver-Smith 1999) ไดอางถงความวตกของ ควแรนเทลล(Quarantelli) เกยวกบการขาดความชดเจนในการนยามภยพบตทเขาพบในการทบทวนองคความรดานน ซงตงขอสงเกตวา ความหมายของภยพบตถกนยามกวางๆ ไวโดยมแงมมแตกตางกนทงในแงปจจยทางกายภาพ ผลกระทบจากปจจยทางกายภาพ การประเมนผลกระทบทางกายภาพ ความวนวายทางสงคม การประกอบสรางความจรง การเมอง และวกฤตจากการขาดขดความสามารถในการตอบสนองความจำาเปนตองการในเหตการณวกฤต (Quarantelli 1985) ในสถานการณทภยพบตมความรนแรงและความถมากขน ภยพบต ไดกลายเปนหวขอทได“ ”รบความสนใจและมการศกษามากขนในทางสงคมศาสตรตลอดชวงเกอบ ๓ ทศวรรษทผานมา นยามของภยพบตกไดรบการวพากษวจารณ ทาทายและถอดรออยางกวางขวางทสดประเดนหนง

46

เนองจากการศกษานเปนการศกษา ประสบการณ ของชมชนทม“ ”ตอภยพบต จงจะใหความสำาคญกบมตทางสงคม ประวตศาสตรและวฒนธรรมทกำากบกระบวนการปะทะประสานระหวาง คน กบการ“ ”เปลยนแปลงของสงแวดลอม ซงเปนแนวโนมทไดรบความสนใจศกษามากขนมาในชวง ๒-๓ ทศวรรษทผานมา (Oliver-Smith 1999: 22) คอการหนมาใหความสนใจปฏสมพนธและการคลคลายของสงคมวฒนธรรมและพฤตกรรมของกลมคนทเกดขนทามกลางภาวะการเปลยนแปลงทางกายภาพและเทคโนโลย ภยพบตซงเปนภาวะสดโตงทางกายภาพจงเปนปรากฏการณทเปดโอกาสใหเราวเคราะหเชอมโยงมตตางๆ ของชมชน ทไมสามารถพบเหนไดในภาวะปกตวสย โอลเวอร-สมธ (Oliver-Smith) ไดเสนอใหพจารณาภยพบตในฐานะประสบการณรวมหมของกลมชนทตอบสนองภาวะการณทางกายภาพภายใตบรบททางการเมอง เศรษฐกจ กายภาพและเทคโนโลย โดยเนนไปทรปแบบความสมพนธของคนกบระบบนเวศ ทมทงการปรบตวและความขดแยง การทาทายและตอตานขดขนตอพลวตของอำานาจและความสมพนธชดตางๆ ของชมชน (Oliver-Smith 2005)

แนวคดการมองภยพบตดงกลาวเปนการพจารณาเงอนไขทางกายภาพซงเปนเงอนไขดานภมศาสตรควบคไปกบมตของสงคม เงอนไขทางกายภาพทถอวาเปน ความเสยง “ ” (Risk) อาจถกจดการแมวาจะมปรากฏการณความรนแรงทางกายภาพกไมเปนปญหาตอมนษย หรอในทางกลบกน ความเสยง เลกนอยกอาจทำาใหเกดปญหาใหญขนจาก “ ”ความเปราะบาง “ ” (Vulnerability) ทมนษยสรางขน

3.2.๒. ก�รจำ�แนกพนท : แนวคดนเวศวฒนธรรมระบบนเวศเปนเงอนไขดานสงแวดลอมของชมชน ชมชนหนงๆ ท

ดำารงชวตอยในระบบนเวศหนงยอมสรางวฒนธรรมความเปนอยและวถชวตใหสามารถดำารงอยไดในสงแวดลอมนนๆ มการสรางองคความร สรางระบบการจดการ องคกรชมชน รวมทงกฎเกณฑเงอนไขการดำารงชวตรวมหมของชมชนในระบบนเวศนน วฒนธรรมชมชนในแงนอาจถอไดวาเปน

47

กลไกการปรบตวเพอใหชมชนอยรอดในระบบนเวศหนง และในขณะเดยวกน วฒนธรรมกกำาหนดแบบแผนพฤตกรรมทมนษยกระทำาตอสงแวดลอม ไมวาจะเปนการกระทำาททำาลายลางหรอบำารงรกษาธรรมชาต นเวศและวฒนธรรมจงเปนเหตและผลของการเปลยนแปลงซงกนและกนอยางเปนพลวตร แนวคดทวานเรยกวา แนวคดนเวศวฒนธรรม

แนวคดดงกลาวทำาใหการเลอกพนทศกษาครงนแบงพนทออกเปน ๔ ลกษณะ ซงทำาใหแบบแผนของภยพบต รวมทงความเสยง ภาวะลอแหลม และผลกระทบมความแตกตางกนออกไปดวย พนท ๘ กรณศกษาไดแก

๑) ระบบนเวศพนทร�บนำ�ทวมถงภ�คเหนอตอนล�ง-ภ�คกล�งตอนบน

พนทภาคเหนอตอนลาง จงหวดพษณโลก ศกษากรณนำาทวมเขตเกษตรกรรมลมนำายม ตำาบลบางระกำาเมองใหม อำาเภอบางระกำา จงหวดพษณโลก

พนทภาคเหนอตอนลาง ภาคกลางตอนบน ศกษากรณนำาทวมเขตเกษตรกรรมลมนำายม ตำาบลวงจก อำาเภอโพธประทบชาง จงหวดพจตร

พนทภาคกลางตอนบน ศกษากรณนำาทวมเขตเกษตรกรรมลมนำาเจาพระยา ตำาบลโกรกพระ อำาเภอโกรกพระ จงหวดนครสวรรค

๒.) ระบบนเวศพนทนำ�หล�ก ภ�คกล�ง ลมนำ�เจ�พระย�และท�จน

พนทภาคกลาง ศกษากรณนำาทวมเขตเกษตรกรรมลมนำาเจาพระยา (สาขานำานอย) ตำาบลบางหลวงโดด อำาเภอบางบาล/ตำาบลทาดนแดง อำาเภอผกไห จงหวดพระนครศรอยธยา

พนทภาคกลาง ศกษากรณนำาหลากทวมเขตเกษตรกรรมและอตสาหกรรมลมนำาทาจน ตำาบลไรขง อำาเภอสามพราน จงหวดนครปฐม

48

๓) ระบบนเวศพนทนำ�ทวมเฉยบพลน ภ�คใต ลมนำ�คลองส�ข�น�ทว-ลมนำ�คลองอตะเภ� และลมนำ�ต�ป พนทภาคใต ศกษากรณนำาปาไหลหลากแถบลมนำาคลอง

สาขานาทว ตำาบลสะทอน อำาเภอนาทว และลมนำาคลองอตะเภา ตำาบลปรก อำาเภอสะเดา จงหวดสงขลา

พนทภาคใต ศกษากรณนำาปาไหลหลากและดนโคลนถลมเขตเกษตรกรรม (ยางพารา ปาลมนำามน) ลมนำาตาป ตำาบลถำาพรรณรา อำาเภอถำาพรรณรา จงหวดนครศรธรรมราช

๔) ระบบนเวศพนทประสบภยสน�มช�ยฝ งทะเล พนทชายฝงทะเลอนดามน ศกษากรณคลนยกษสนาม เขต

อตสาหกรรมทองเทยว ตำาบลกมลา อำาเภอกะท จงหวดภเกต

การนำาเสนอผลการศกษาจะเรยงลำาดบไปตามลกษณะทางนเวศวทยา โดยจะวเคราะหใหเหนถงสภาพของระบบนเวศ ลกษณะและแบบแผนของภยพบตทพบ ปญหาทสงผลกระทบตอชวตความเปนอยของประชาชนและชมชน และชใหเหนถงมตทางสงคมและนเวศวฒนธรรมของภยพบตในชมชน ดงตอไปน

3.3 บทวเคร�ะหแบบแผน ลกษณะ เงอนไขท�งนเวศวฒนธรรมและผลกระทบของภยพบต

3.3.๑. ภยพบตกบระบบนเวศพนทร�บนำ�ทวมถงภ�คเหนอตอนล�ง-ภ�คกล�งตอนบน

3.3.1.1 ระบบนเวศระบบนเวศในบรเวณนเปนทราบลมทมนำาทวมเปนประจำา ท

เรยกวา Flood plain เปนพนททอดมสมบรณตามธรรมชาตจากตะกอนดนทถกแมนำาพดพามาสะสมไว จงเปนพนททมกมการตงชมชนและบกเบกเปนพนทการเกษตร ยงเมอมการปลกขาวเพอการสงออกหลงสนธสญญาเบาวรงและการจดการดานชลประทานกยงทำาใหเกดการขยายตวของพนท

49

การเกษตรเพอการปลกขาวในเขตทราบลมแมนำา ในบรเวณภาคเหนอตอนบนและภาคกลางตอนบน พนทนจงเปนแหลงผลตและคาขาวและพชไรสำาคญของประเทศ เปนพนทเกษตรมากถงรอยละ ๖๘.๓ ของพนทภาคเหนอทงหมด การผลตพชสำาคญประกอบดวย ขาว ออย สมโอ และขาวโพด การขนสงผลผลตการเกษตรทอาศยเรอและการขนสงทางนำา ทำาใหพนทนเปนศนยกลางการรบซอและขนสงผลผลตทางการเกษตร โดยเฉพาะขาว ซงมตลาดสำาคญอยทจงหวดนครสวรรค ทราบลมบรเวณภาคเหนอตอนลางและภาคกลางตอนบนจงเปนพนทเพาะปลกขาวเพอการสงออกทสำาคญทสดของประเทศไทย

3.3.1.2 ลกษณะและแบบแผนของภยพบตในพนทราบลมนำาทวมถงตลอดลมแมนำายมตอนลาง แมนำา

นาน รวมไปถงพนทราบลมในจงหวดนครสวรรค ภยธรรมชาตจากนำาจะมลกษณะนำาหลากลนตลงเขาทวมบรเวณพนทราบลมแทบทกป โดยจะมนำาทวมใหญในทกๆ รอบราว ๑๐ ป ซงมกเกดจากฝนตกหนกบรเวณตนนำาในฤดฝนตอเนอง ๓-๕ วน นำาหลากทเออลนตลงนำามาซงดนตะกอนทอดมสมบรณและพดพาสารเคมการเกษตรทตกคางอยในดน ชาวบานทนบอกวา หากปไหนนำาทวม การทำานาในฤดการผลตตอมากจะไดผลผลตมาก ตนขาวดแขงแรง เขยว และไมตองใชสารเคมมาก นอกจากนน นำาทวมยงนำามาซงพนธปลาหลากหลายทขยายพนธอยตามแหลงตางๆ ใหออกมากบนำาหลาก ปลาเหลานซงเปนทงแหลงอาหารและรายไดของชมชน ลกษณะของนำาทวม ซงเปนนำาหลากจากลำานำาธรรมชาตลงสพนทราบตำามกทำาใหเกดการทวมขงประมาณ ๑-๒ เดอน และไมเกน ๓ เดอนเปนอยางมาก ชาวบานโดยทวไปรบรและถอวานำาทวมเปนเรองทเกดขนเปนปกตและสามารถปรบตวอยไดในภาวะนำาทวม

3.3.1.3 ปญห�และผลกระทบระหว�งและหลงภยพบตในพนทราบลมนำาทวมถงซงมปรากฏการณนำาทวมเนองจากนำา

หลากทกปนน นำาทวม ถอเปนธรรมชาตและไมไดกอใหเกดความเดอด“ ”รอนมากนก นำาทวมจะเปนปญหากตอเมอเปนการทวมท เรวเกน มาก“ ” “

50

เกน และ นานเกน นำาทวมเรวกวาเวลาปกต ” “ ” (ซงโดยทวไปจะถอวาเปนราวเดอนสงหาคมเปนตนไป) จะทำาใหเกบเกยวผลผลตโดยเฉพาะขาวไดไมทน หากขาวยงไมสกหรอแกพอทจะเกบเกยว เมอมเหตนำาทวมเกดขน ชาวบานกอาจสญเสยผลผลตทงหมดไปกบนำา หรอบางกรณกตองทำาการเกยว ขาวเขยว ซงไดเมลดขาวทไมเตมเมดเตมหนวย ในบางครงชาว“ ”บานถงกบตองพายเรอเกยวขาวหรอเกยวขาวทจมอยใตนำา เนองจากนำาททวมขนมาอยางรวดเรว

51

ต�ร�งท 3 ภยพบตชมชนในระบบนเวศพนทร�บนำ�ทวมถงภ�คเหนอตอนล�ง-ภ�คกล�งตอนบน

ระบบนเวศลกษณะและ

แบบแผนของภยพบต

ปญห�และผลกระทบ มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรม

ทราบลมตดลำานำาตามธรรมชาต (Flood plain) (พนท เภอบางระกำา จงหวดพษณโลก จงหวดนครสวรรค และพนท จงหวดพจตร)

นำาหลากลนตลงเขาทวมบรเวณพนทราบลมแทบทกป โดยจะมนำาทวมใหญทกรอบราว ๑๐ ป

นำาหลากนำามาซงดนตะกอนทอดมสมบรณและพดพาสารเคมการเกษตรทตกคางอยในดน

พนธปลาทหลากหลายทมากบนำาหลากเปนทงแหลงอาหารและ

นำาทวมเปนเรองปกต แตจะเปนปญหาหากนำาทวม เรว“เกน มากเกน แล” “ ”ะ นานเกน “ ”

นำาทวมเรวทำาใหเกบเกยวผลผลตไมทน ทวมมากจนเลยระดบใตถน ทำาใหขาวของเสยหาย ทวมนานทำาใหกระทบตอการผลตในฤดกาลใหม

ปญหาสำาคญทสดคอ ผลกระทบของนำาทวมตอการเพาะปลกขาว โดยเฉพาะเมอมนโยบายจำานำาขาวททำาใหราคาขาวเปลอกสงมาก

ในอดต ชมชนสามารถอยกบภาวะนำาหลากผานกระบวนการปรบตวทางนเวศวฒนธรรม ทงแบบแผนการทำานา เชน การเลอกพนธขาว การจดชวงเวลาการทำานา การปลกบานแบบเรอนยกใตถนโลง การใชเรอ การไดประโยชนดานการประมงจากนำาหลาก เดกทกคนมทกษะในการวายนำา รวมทงการมเครอขายทางสงคมเพอแลกเปลยนขอมลขาวสารและสนคา

เทคโนโลยการควบคมนำาทำาให ภยธรรมชาต กลายเปนผลจาก“ ”นโยบายหรอการตดสนใจปลอยนำาของบคคลหรอหนวยงานรฐ การสงเกตปรากฏการณธรรมชาตและพฤตกรรมของสตวเพอพยากรณปรมาณนำาจงไมอาจใชไดผลเสมอไป เพราะ มดมนไมร“วาเขาจะเปดนำาจากเขอนเมอไร”

ทศนะตอภยธรรมชาตสะทอนบทบาทและอทธพลของภาครฐทเพมมากขน ทงในแงนโยบายททำาใหนำาทวมขงนาน นโยบายและความสามารถในการจดการนำา หรอการฟ นฟเยยวยาแกผไดรบผลกระทบ

นเวศใหมทมผลตอนำาทวม ซงนอกจากจะไดแกเขอน ประตนำา

52

รายได ทราบลมบรเวณ

ภาคเหนอตอนลางและภาคกลางตอนบนเปนพนทเพาะปลกขาวเพอการสงออกทสำาคญทสดของประเทศไทย

ชาวบานรบรและถอวานำาทวมเปนเรองทเกดขนเปนปรกตและสามารถปรบตวอยไดในภาวะนำาทวมปกต

การจดการนำาทำาใหเกดความขดแยงระหวาง (๑) พนทสองขางถนนทถนนขวางทางไว (๒) พนทสองฝงพนงกนนำา (๓) พนทเขตชลประทานและนอกเขตชลประทาน

มปญหาเสนทางคมนาคมสายหลกไมสามารถสญจรชวคราว

ไมพบปญหาเกยวกบการกชพกภย เพราะนำาคอยๆ ขนทละเลกนอย

การเสยชวตเกดจากอบตเหต เชนการขบขรถจกรยานยนตไปในบรเวณนำาทวม

พนงกนนำา และระบบชลประทานแลว ยงมการสรางทางหลวงทขวางกนเสนทางระบายนำาตามธรรมชาต รวมทงมการตงรกรากบกเบกททำากนและสรางอาคารบานเรอนในพนทเสยง เชน ขวางเสนทางนำา หรอในพนท นำาไหลทรายมล“ ”

การขดลอกและปรบแนวตลงตามฝงแมนำา เนนการเรงระบายนำาออกจากพนท มผลกระทบตอนเวศวทยาชายฝง ทำาลายแหลงเพาะพนธของปลา และการเรงระบายนำาออกใหพนจากพนทอาจทำาใหภาวะภยแลงทเปนปญหาอยแลว มความรนแรงมากขน

นโยบายการจำานำาขาวทกำาหนดอายขาวมากกวา ๑๑๐ วนทำาใหเพมความเสยงและภาวะลอแหลมตอการไดรบผลกระทบจากนำาทวมผลผลตทางการเกษตรมากขน

ในขณะเดยวกน ราคาขาวทสงขนจากนโยบายจำานำาขาวทำาใหเกดการขยายพนทการเพาะปลกและมการปมนำาบาดาลมาใชทำานา ทำาใหแผนดนทรดตำาลงและอาจมผลกระทบตอระบบนเวศในระยะยาว

ต�ร�งท 3 ภยพบตชมชนในระบบนเวศพนทร�บนำ�ทวมถงภ�คเหนอตอนล�ง-ภ�คกล�งตอนบน

ระบบนเวศ ลกษณะและ ปญห�และผลกระทบ มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรม

53

แบบแผนของภยพบต

ปญหาสำาคญคอผลกระทบตอพชผลการเกษตรและปญหาการสญจร

การชวยเหลอเฉพาะหนา เชนการแจกถงยงชพ มก“ด เขามนำาใจเอามาให แต”ไมไดมความสำาคญอะไรมากนก

องคกรปกครองสวนทองถนมบทบาททเดนชดและเปนทยอมรบของชมชน เพราะรพนท รปญหา ตอบสนองไดรวดเรว และมความสมพนธกบชมชน

การปรบตวทางวฒนธรรมของชาวบานในบรบทของภยพบตนน ไมไดเปนเพยงการปรบตวทางวฒนธรรมชมชนเทานน แตยงตองปรบตวใหเขากบ วฒนธรรมราชการ ทมากบการจดการเชง“ ”นโยบายและจดสรรทรพยากรทเกยวของกบภยพบตดวย

54

3.3.1.3 ปญห�และผลกระทบระหว�งและหลงภยพบต (ตอ)

ในกรณทนำาทวมมากกจะเปนปญหามากขน ในพนททมนำาทวมเปนประจำาเชนในพนทราบลมแมนำาเจาพระยาตอนบนและแมนำายมตอนลาง ชาวบานปรบตวเพออยกบนำาดวยการสรางบานใตถนสงเพอใหอยอาศยไดในฤดนำาหลาก แตหากนำาทวมมากจนเลยระดบใตถน กจะทำาใหขาวของบนบานเสยหาย พนบานทเปนไมเมอถกนำาแชนานๆ เขากเกดการบดหรอโกงตว ทำาใหพนบานเสยหายได ทผานมา ระดบความสงของนำาททวมในแตละปเพมสงขนเรอยๆ ทำาใหชาวบานตองดนรนเพอความอยรอดโดยการดดบานใหสงขน โดยการดดหรอยกพนบานใหสงขนนจะตองทำาโดยชางมออาชพทมความรและเครองมอในการยกบานโดยเฉพาะ และมคาใชจายในอตราราวหนงพนถงสองพนบาทตอเสาหนงตน บานแตละหลงจงตองใชเงนหลายหมนบาทในการดด และหลงจากดดบานขนแลว เสาเรอนทอยใตถนกจะสงขนทำาใหบานขาดความมนคงแขงแรง บางครงโคลงไปตามแรงนำาและแรงลม จงตองมการถมทดนใหสงขน ซงกเปนการเพมคาใชจายขนไปจากเดมอก

ในบางกรณทพบ บานทสรางนนอยในเขตทดนของรฐ เชน อยหางจากแมนำาไมมากนก ทางกรมชลประทานจดใหเปนเขตอนโลมใหอยอาศยโดยไมมสทธในการซอขาย ชาวบานทขาดความมนคงในเรองทดนอยอาศยเชนน จะมความลงเลทจะลงทนปรบปรงบานเรอน เนองจากไมรแนชดวาจะถกหามไมใหอยอาศยตอเมอใด การปองกนหรอการลดความเสยหายจากนำาทวมจงทำาไดจำากดในกลมคนทขาดหลกประกนดานทอยอาศย และทำาใหคนกลมนมชวตอยในภาวะเปราะบางมากกวากลมอน รวมทงเมอมการจดการดานการเยยวยาฟ นฟหลงนำาทวม สถานภาพทไมไดเปนเจาของทดนกทำาใหเขาไมถงการชวยเหลอในบางรปแบบ โดยเฉพาะในกรณทมความชวยเหลอดานการกอสรางปรบปรงบานเรอน ซงหนวยราชการเจาของทดนไมอนญาตและไมสนบสนนใหปรบปรงอาคารบานเรอนใหถาวรขนกวาเดม

55

ในพนทลมนำายมตอนลาง ชาวบานไมนยมดดบานมากเทากบลมนำาเจาพระยา แตจะมวธการเอาตวรอดในกรณทนำาทวมสงเกนจากพนบานขนมา โดยชาวบานจะใชไมยคาหรอไมอนๆ ทมขนาดพอเหมาะสำาหรบทำาเปนคาน วางพาดไวทขอบหนาตางดานลาง เพอยกเปนพน ชนลอย ทสง“ ”จากพนบานเดมใหพนนำาพออยได และยายพนทอยอาศยและขาวของเครองใชมาไวบนพนชนลอยทสรางขนใหพออยไดเปนการชวคราว สวนการสญจรกใชเรอ โดยอาจนำาเรอมาเทยบทหนาตางบาน ในกรณทนำาทวมสงขนอก กจะตองทำาการรอหลงคาบานออกและขนไปอาศยอยทขอบานเปนการชวคราว ซงหากเปนกรณเชนนกมกจะเหลอสมาชกไวเฝาบานแคเพยงสวนนอย เดกเลก หญงตงครรภหรอคนชรากอาจนำาไปพกอาศยกบบานญาตหรอศนยพกพงเปนการชวคราว

ในกรณทนำาทวมขงนานกทำาใหกระทบตอการผลตในฤดกาลใหม ซงการทนำาทวมขงนานจะพบไดมากขนในปจจบน ภาวะเชนนเกดจากการตดสนใจเชงนโยบายของรฐบาลทมงรกษาพนทอตสาหกรรมและเขตเศรษฐกจไมใหเกดนำาทวม โดยถอเอาพนทการเกษตรเปน แกมลง “ ”สำาหรบเกบกกนำาไวกอนทจะระบายออกสทะเล นำาททวมขงอยนานทำาใหชาวบานไมสามารถเรมทำาการเกษตรในฤดกาลใหมได บางครงเมอทวมขงไวเปนเวลานานกเกดนำาเนาสงกลนเหมนอกดวย ซงปจจยทควบคมการทวมของนำาในปจจบนไมไดเปนปจจยธรรมชาตอกตอไป แตเปนผลจากเทคโนโลยการบรหารจดการนำา เชน การสรางเขอน หรอประตนำาในระบบชลประทาน การบรหารจดการนำาในระบบชลประทานขนาดใหญทสำาคญในลมนำาเจาพระยาตอนบน มจำานวน ๒ แหง คอ เขอนเจาพระยา ซงกอสรางขนเมอป พ.ศ. ๒๕๐๐ และเขอนสรกต กอสรางเมอป พ.ศ. ๒๕๑๔ นอกจากเขอนทงสองแลว ยงมโครงการสงนำาลมนำายมลางซงเปนการจดการนำาเพอการเกษตรและการทำาประตปดเปดนำา อำาเภอโพธประทบชาง จงหวดพจตร

ภายหลงมการสรางอางเกบนำาในพนทตนนำาและเขอนขนาดใหญแลว ปรากฏการณนำาทวมมแบบแผนทแตกตางไปจากเดม เขอนและ

56

ระบบบรหารจดการนำาไมสามารถทำาใหนำาทวมหมดไปได ยงมเหตการณนำาทวมครงสำาคญเกดขนอกหลายครงไดแก ในป พ.ศ. ๒๕๒๑, พ.ศ. ๒๕๒๓, พ.ศ. ๒๕๒๖, พ.ศ. ๒๕๓๘, พ.ศ. ๒๕๔๘ และ พ.ศ. ๒๕๕๔ โดยเฉพาะในป พ.ศ. ๒๕๒๖, พ.ศ. ๒๕๓๘, พ.ศ. ๒๕๔๘ นนมปรมาณนำาทวมมากกวาปอนๆ ทำาใหเกดนำาทวมขงเปนบรเวณกวาง ผลกระทบประการหนงทชาวบานตงขอสงเกตกคอ หลงนำาทวมใหญในระยะ ๕ ปหลงน มการแพรขยายตวของตนไมยราพยกษในบรเวณรมฝงแมนำาและเกดมหอยเชอรรระบาดมาอยางตอเนอง การระบาดของหอยเชอรรทกดกนตนขาวสรางความเสยหายอยางรนแรงทำาใหชาวบานตองใชยาฆาหอยเพอกำาจดหอย ซงทำาใหมคาใชจายมากขนและมผลกระทบตอสตวนำา ชาวบานตงขอสงเกตอกวา ยาฆาหอยเชอรรนาจะมผลตอปลาปางชนด โดยเฉพาะปลาไหลและปลาดก ซงเปนปลาทฝงตวอยในชนดนเปยกในฤดแลง อาจทำาใหไดรบสารเคมตกคางได เพราะในระยะทมการใชยาฆาหอยมากๆ นน จะหาปลาไหลหรอปลาดกในธรรมชาตแทบไมได แตในระยะสามปมานพบเหนนกปากหางจำานวนมากมาลงทพนนาและหากนหอยเชอรร นกเหลานไมเคยมการพบเหนเปนจำานวนมากขนาดนมากอน และทำาใหหอยเชอรรลดจำานวนลงอยางมาก จนแทบไมเปนปญหา ในปจจบน จงเรมมการจบปลาไหลและปลาดกจากธรรมชาตไดมากขน

อาจกลาวไดวา ปญหานำาทวมนนโดยตวของมนเองไมไดสรางความเดอดรอนใหกบชวตความเปนอยของชมชนมากนก แตปญหาสำาคญทสดจะอยท ผลกระทบของนำาทวมทมตอการเพาะปลกและผลผลตขาว โดยเฉพาะเมอการผลตขาวในปจจบน ในพนทภาคเหนอตอนลางและภาคกลางตอนบนนเปนการเรงผลตเพอการสงออกอยางมาก ทงจากการพฒนาระบบชลประทาน การปรบปรงพนธขาว และการใชสารเคมทางการเกษตร จากเดมทชมชนเคยปลกขาวนาป คอ เกบเกยวปละครง โดยการปลกขาวพนธทยดลำาตนยาวลอยขนไปกบระดบนำาและอยรอดไดในภาวะนำาหลาก มาเปลยนเปนขาวนาปรงทมการเกบเกยวถง ๖-๗ ครงในรอบ ๒ ป ใชพนธขาวเบาเพอเรงรอบการปลกใหทนเกบเกยวกอนฤดนำาหลาก ยงเมอมนโยบาย

57

จำานำาขาวททำาใหราคาขาวเปลอกสงมากกยงกลายเปนเงอนไขสำาคญของปญหานำาทวม

นโยบายจำานำาขาวมการกำาหนดระยะเวลาการปลกและพนธขาวทสามารถเขาโครงการรบจำานำาขาวได โดยมการประกาศใหขาวทมอายมากกวา ๑๑๐ วนเทานนจงจะเขาโครงการรบจำานำาได เงอนไขดงกลาวทำาใหชาวนาตองเรงปลกขาวเรวขน เพอใหสามารถเกบเกยวขาวไดกอนฤดนำาหลาก การปลกขาวเรวทำาใหเสยงตอการเกดภยแลงจากฝนทงชวง โดยเฉพาะในพนทนอกเขตชลประทาน สำาหรบในเขตชลประทาน ปรมาณการผลตกจะขนกบปรมาณนำาทถกปลอยจากเขอน ซงหากเปนปทมนำาฝนไมเพยงพอ ทางการกจะประกาศไมใหชาวนาทำานาปรง แตเนองจากราคาขาวทสงมาก ชาวนาจำานวนไมนอยกยงพรอมทจะเสยงปลก ซงกมกเกดภยแลงขาวยนตนตายจากการขาดนำา หรอในปทนำาในเขอนมาก กจะมการระบายนำาเรวขนกทำาใหทวมผลผลต ปญหานำาทวมในเขตภาคเหนอตอนลางและภาคกลางตอนบนนเปนปญหาเรองผลกระทบตอการปลกขาวมากกวาความเสยหายอยางอน

นอกจากปญหาจากปจจยทางกายภาพทมผลตอการเกษตรแลว นำาทวมยงทำาใหเกดความขดแยงระหวางชมชนขนในหลายลกษณะ เชน ระหวางพนทสองฝงทางหลวงทถนนกนนำาไว ทางหลวงทสรางขนมปญหาสำาคญทสงผลตอนำาทวมในพนทเพราะการสรางทางหลวงมกขวางกนทางระบายนำาตามธรรมชาต ชาวบานตงขอสงเกตวา กรมทางหลวงมกไมวางทอระบายนำาในจดทควรจะวาง หรอในบางททควรจะทำาเปนสะพานกทำาเปนแคทอระบายนำา ทำาใหระบายนำาไมทน ฝงหนงของทางหลวงทอยตนนำาจะเกดนำาทวม ในขณะทฝงตรงขามยงไมมนำาทวม เมอฝงทนำาไมทวมยงไมไดเกบเกยวพชผลการเกษตรแลว ในบางกรณมการเอาฝาทอระบายนำามาปดกน หรอเอาดนมาถมทอไวเพอไมใหนำาไหลเขาทวมฝงของตน ทำาใหเกดการทะเลาะกนระหวางชมชนสองฝงทฝงหนงถกนำาทวมขงไมสามารถระบายนำาออกได ในขณะทอกฝงนำาแหง เชนในพนทจงหวดพจตร พษณโลก และอยธยา

58

ปญหาความขดแยงยงเกดขนระหวางพนททไดรบประโยชนและพนททไดรบผลกระทบจากพนงกนนำา เชนทจงหวดนครสวรรค อยธยา และระหวางพนทในเขตชลประทานและนอกเขตชลประทานทมความเหลอมลำาในระบบบรบาลนำา (Water governance) ซงสำาหรบชาวนาในพนทภาคเหนอตอนลางและภาคกลางตอนบนน ปญหาเรองภยแลงดจะมความสำาคญมากกวาเรองนำาทวม การจดการนำาทมงระบายนำาออกจากพนทใหเรวทสดจงขดแยงกบมมมองของชาวบานทตองการเกบกกนำาไวใชในฤดแลง ในมมมองของชาวบาน แนวทางสำาหรบการจดการนำาจงไมใชการขดลอกแมนำาทตนเขนเพอเรงระบายนำา แตควรทำาโครงการอางเกบนำาขนาดเลกหรอเหมองฝายเกบกกนำาทชมชนสามารถใชนำาไดในฤดแลง ซงมตวอยางในกรณศกษาในพนทบานหนองไมซง ตำาบลวงจก อำาเภอโพธประทบชาง จงหวดพจตร ทแหลงนำาในชมชนสามารถแกปญหาภยแลงและยงสรางความมนคงของระบบอาหารใหกบชมชนไดเปนอยางด

ปญหาทรบกวนการใชชวตประจำาวนของผคนมากทสด ไดแก ปญหาการสญจรคมนาคม เนองจากเสนทางการคมนาคมถกตดขาดและไมสามารถเดนทางตดตอกนได สำาหรบชมชนชนบท ปญหาดงกลาวจะมผลกระทบมากทสดตอนนำาทวมในระดบไมลกพอทจะใชเรอสญจร แตกไมตนพอทจะขบรถได สวนในเขตเมองหรอชานเมองทไมมเรอใชสญจร ปญหาจะเกดตลอดชวงเวลาทนำาทวม โดยเฉพาะในชวงนำาทวมสงจะมผประกอบอาชพขบเรอมาทำาการรบจางขนสงผคน ปญหาทพบไดแกการเรยกโดยสารทแพงมาก เชน เทยวละ ๔๐๐-๕๐๐ บาท สำาหรบระยะทางเพยงไมกรอยเมตร ทงยงมการขมขคนขบเรอทอาสารบสงผคนโดยไมคดมลคาจากผรบจาง เพราะทำาใหเสยรายได ในกรณสดโตง เชนทจงหวดนครสวรรค กลมผขบขเรอรบจางบางคนมการนำาเอาขวดแตกแกวแตกไปโปรยไวใตนำา เพอทำาใหประชาชนไมกลาเดนลยนำา ตองหนมาพงเรอรบจางทเพมราคาคาโดยสารอยางไมมทางตอรองหรอทางเลอกอนได

ในกรณการแกปญหาเรองการสญจรน มตวอยางทดจากจงหวดนครสวรรคทองคการบรหารระดบจงหวดไดเขาไปจดระเบยบการ

59

สญจรทางเรอ โดยทำาการขนทะเบยนผขบขเรอรบจางทงหมดและเหมาจายคาคาจางเปนรายวน พรอมกบตดธงทเรอเพอแสดงใหเหนวาเปนเรอโดยสารฟรทจงหวดนครสวรรคจดเปนสวสดการบรการประชาชน นอกจากนน ยงมการจดตงทาเรอขนในจดตางๆ ทสะดวกแกการสญจรของประชาชนเปนระยะๆ และกำาหนดเสนทางเดนเรอใหสามารถแกปญหาการเดนทางของประชาชนในแหลงชมชนตางๆ ได การจดระบบดงกลาวทำาใหผขบขเรอรบจางมรายไดทแนนอน ไมตองแยงผโดยสารกน และไมสามารถเพมราคาคาโดยสารได ในขณะเดยวกนกมการจดระบบนายทาคอยตรวจเชคจำานวนรอบทเรอแตละลำารบ-สงผโดยสารในแตละวนใหไดตามจำานวนรอบทไดตกลงกน ระบบดงกลาวเปนตวอยางทดของการจดการปญหาดานการสญจรในสถานการณนำาทวม

แมวาในกรณศกษาของพนทราบลมนำาทวมน จะไมพบวามการเตรยมพรอมรบมอภยพบตอยางเปนระบบและมเพยงสองพนททมการจดทำาแผนรบมอภยพบต แตกไมพบปญหามากนกทงในระยะกอน ระหวางและหลงภยพบต และไมพบปญหาเกยวกบการกชพกภยหรอสถานการณฉกเฉนในพนทชนบท เพราะธรรมชาตของนำาทวมในพนทนจะมลกษณะนำาคอยๆ ทวมสงขนทละเลกนอย ทำาใหชาวบานสามารถเตรยมการรบมอไดไมยากนก แตกตางจากภาวะนำาทวมเขตเมองและชานเมองทมกเกดจากการพงทลายของพนงกนนำาททำาใหนำาทะลกเขาทวมอยางกะทนหน เชน ในพนทเขตเมองนครสวรรคและเกาะเมองพระนครศรอยธยา ซงทำาใหเกดความเสยหายและเปนสถานการณทคกคามตอชวตของผคน โดยเฉพาะสำาหรบกลมเปราะบางตางๆ ดงทพบเหนในจงหวดนครสวรรค ซงจำาเปนตองพงพาหนวยทหารกภยมาชวยขนยายผพการและขาวของบางสวน เปนตน

ในแงของศนยพกพงชวคราวกบการอพยพเคลอนยายผประสบภยนน ในเขตชนบท ชาวบานมกไมมการอพยพเคลอนยาย ยกเวนในกรณทอาคารบานเรอนทพกอาศยนนเปนบานชนเดยว หรอถกนำาทวมสงจนไมสามารถอยอาศยไดจรงๆ กมกจะอพยพไปอยกบญาตพนองในชมชนหรอนอกชมชนเปนการชวคราว ศนยพกพงททางการไปชวยจดตงขน โดย

60

อาศยทวดบาง หรอโรงเรยนบางกมกจะทำาหนาทเปนศนยชวยเหลอภยพบต เชน รบของทมผคนมาบรจาคและแจกจายใหสมาชกชมชน อาจมคนจำานวนหนงมาพกอาศยแตกเปนจำานวนนอย นอกจากศนยดงกลาวแลว พนทสงพนนำาทอยรอบบานกมกถกจดใหเปนทสำาหรบพกหรอสำาหรบนำาขาวของเครองใช พาหนะ เชน รถยนตหรอจกรยานยนต รวมทงปศสตวมาพกไว โดยมสมาชกในครอบครวหนงถงสองคนทำาหนาทนอนเฝาสนทรพยเหลาน

สถานการณของการเสยชวตมไมสงเนองจากนำาทวมคอยๆ เพมระดบขนชาๆ อบตการณการเสยชวตทพบเหนมากทสดไมไดเกดจากการจมนำาจากนำาทวมโดยตรง แตเกดจากอบตเหต เชน การขบขรถจกรยานยนตไปในบรเวณนำาทวม โดยไมรสภาพถนนและประเมนความแรงของนำาไมได ทำาใหเกดการเสยหลกลนลมลงและไมสามารถประคองตวเอาตวรอดได หรอเกดจากไฟฟาชอต ซงจำาเปนตองมการวเคราะหขอมลในเชงระบาดวทยาเพอหาทางปองกนและจดระบบการชวยเหลอตอไป สำาหรบผลกระทบหลงนำาทวมนนกไมพบวามการระบาดของโรคทมากบนำาเกดขน โดยเฉพาะโรคอจจาระรวง ซงมการตงขอสงเกตวาอาจเปนเพราะระหวางนำาทวมมการนำาเอานำาขวดมาแจกจายเปนจำานวนมาก ทำาใหชมชนไมขาดแคลนนำาสะอาด จงไมเกดการระบาดของโรคอจจาระรวงและโรคตาแดง สวนโรคฉหนกไมพบการระบาดทมนยสำาคญ ซงอาจเปนเพราะนำาทวมไมมลกษณะเปนนำานงทวมขง แตเปนนำาทไหลซงไมเออตอการแพรระบาดของโรค

โดยภาพรวมแลว ชมชนสามารถรบมอกบภยนำาทวมไดด ความชวยเหลอจากภายนอกทมความหมายมากทสดสำาหรบชมชนกคอ ความชวยเหลอจากองคการบรหารสวนตำาบล (อบต.) และเทศบาล ซงสามารถตอบสนองปญหาไดรวดเรว ชาวบานบอกวา ทองคการบรหารสวนตำาบลและเทศบาลมทรายใหกรอกใสถงทรายมาทำาพนงกนนำาไดตลอดเวลา มเรอทสามารถไปพงพาอาศยได สำาหรบการชวยเหลอเฉพาะหนาจากภายนอกอนๆ เชนการแจกถงยงชพนน ชาวบานสวนใหญบอกวา มกด เขามนำาใจ“เอามาให แตไมไดมความสำาคญอะไรมากนก ในหลายกรณ ชาวบานมปลา”

61

สดทจบไดมารบประทาน มขาวสารทเกบเตรยมไว ปลากระปองกบบะหมสำาเรจรปนนเปนอาหารสำารองเทานน หรอในบางกรณกมการรวบรวมอาหารสำาเรจรปเหลานเพอสงไปชวยเหลอชมชนอนๆ ทมความเปนอยลำาบากกวาตน อาจมบางทการแจกจายของบรจาคทไมทวถงนำามาซงความขดแยงในชมชน ซงมกจะเปนความขดแยงเดมทมมากอนการเกดภยพบตและมาประทขนจากปญหารปธรรมของการแจกจายของบรจาค หรอถงยงชพทไมทวถง แตอยางไรกตาม ไมพบปญหาความขดแยงทรนแรงในพนทวจย

3.3.1.4 มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรมในราวหนงศตวรรษทผานมา พนทราบลมนำาทวมถงในบรเวณ

ภาคเหนอตอนลางและภาคกลางตอนบนมพฒนาการทางเศรษฐกจสงคมทเปลยนแปลงจากเศรษฐกจแบบยงชพมาเปนการผลตเพอขายอยางเตมรปแบบ พนททเหมาะสมกบการปลกขาวนเปนทราบนำาทวมถง (Flood plain) ทมปรากฏการณนำาทวมลนตลงเขาทวมพนทราบตำาในทกฤดนำาหลากมาแตโบราณ ในอดต ชมชนสามารถอยกบภาวะนำาหลากไดโดยอาศยกระบวนการปรบตวทางนเวศวฒนธรรม ทงในแบบแผนทางวฒนธรรมของการทำานา โดยการเลอกสายพนธขาวทเปนขาวเบาและมลกษณะทนทานตอภาวะนำาทวม มการจดชวงเวลาสำาหรบการทำานาขาวเบาหลากหลายพนธตามสภาพพนททถกนำาทวมไมพรอมกนและไมเทากน ทำาใหไดผลผลตจากผนนาแตละผนตามสภาพนำาในแตละท มวฒนธรรมการปลกเรอนแบบยกพนใตถนโลง เพอใหนำาหลากไหลผานใตถนบานไปได มการใชเรอเปนสวนหนงของชวตประจำาวน เดกทกคนมทกษะในการวายนำา โดยบานเรอนสวนใหญกมกตงอยใกลลำานำา มการใชประโยชนดานการประมงจบปลาหลากหลายชนดทขยายพนธอยในแหลงนำาตางๆ ทออกมากบนำาหลาก แมวาภมนเวศทตงรกรากของชมชนรมนำาจะมขอจำากดในดานการผลตสนคาบางประเภททไมสามารถทำาไดในภมประเทศแบบทราบลมนำาทวมถง แตชมชนกมเครอขายทางสงคมเพอแลกเปลยนผลผลตและสนคาทกวางขวางตลอดลำานำาทงขนและลอง

62

พฒนาการทางการเกษตรเกดขนควบคกบการเปลยนแปลงทางเทคโนโลยการควบคมนำา การสรางระบบชลประทาน รวมทงเขอนขนาดตางๆ ในเวลาตอมาทำาให ภยธรรมชาต ไมไดเปนปรากฏการณธรรมชาต“ ”อกตอไป แตกลายเปน ภยพบต ซงเปนผลสะสมจากนโยบายและทศทาง“ ”การพฒนาประเทศ รวมทงจากการตดสนใจปลอยนำาของบคคลหรอหนวยงานรฐ ภมปญญาทชาวบานเคยใชสงเกตการเปลยนแปลงของระบบนเวศและใชเปนสญญาณเตอนภยวาจะเกดนำาทวม เชน การเหนมดขนไขหนขนทสง หรอการทหญางวงชางชดอกขนสง นกกระจาบทำารงบนกงสงๆ ของตนไม ไมอาจใชพยากรณปรากฏการณธรรมชาตไดเสมอไป ดงทชาวบานบอกวา มดมนไมรวาเขาจะเปดนำาจากเขอนเมอไร“ ”

ในขณะทวถชวตและวถการผลตทางเกษตรกรรมของชมชนผกพนกบนโยบายรฐมากขน ทศนะตอภยธรรมชาตของชมชนกสะทอนบทบาทของรฐทเพมมากขนอยางชดเจน ทงในแงทชมชนมความรบรทชดเจนวานำาทวมทเกด เรวเกน มากเกน และ นานเกน นนลวนแต“ ” “ ” “ ”เปนผลมาจากนโยบายรฐในการจดการนำาในเขอน รวมทงนโยบายและความสามารถในการจดการนำาทตองรกษาปรมาณนำาใหเพยงพอตอการผลตกระแสไฟฟา หรอการเกบกกนำาเพอรกษาพนทอตสาหกรรมและพนทเศรษฐกจใหรอดพนจากภาวะนำาทวม ความหมายของ ภยพบต จงถก“ ”นยามขนสมพนธกบมาตรการการฟ นฟเยยวยาแกผไดรบผลกระทบของภาครฐ ในบางชมชน ชาวบานสะทอนใหฟงวา ในสมยกอนเมอนำามากรบพากนไปยกของขนทสง ถอวาเปนภารกจสำาคญประการแรก แตปจจบน เมอเกดนำาทวม ตองรบไปหยบกลองมาถายทรพยสนทอาจจะเสยหายได เพราะตองใชภาพถายเหลานนในการทำาเรองขอรบคาชดเชยความเสยหาย

ระบบนเวศใหมทเกดขนพรอมกบการเปลยนแปลงโครงสรางทางเศรษฐกจสงคมมผลตอแบบแผนของภยพบตทเกดจากนำา โดยนอกจากการสรางระบบชลประทาน ไดแก เขอน คลองระบายนำา และประตนำาแลว การสรางทางหลวงซงเปนเสนทางขนสงสนคากมผลอยางสำาคญตอการเกดนำาทวม ในทกพนทททำาการวจย ชาวบานตงขอสงเกตวา

63

ทางหลวงทสรางขนนนทำาใหสถานการณนำาทวมเลวรายลง เพราะทางหลวงจะขวางกนเสนทางระบายนำาตามธรรมชาต และมกไมมการวางทอระบายนำาตรงจดทเปนเสนทางไหลของนำา หรอในบางททควรจะสรางสะพานกมการวางทอนำาเพยงไมกทอ ทำาใหระบายนำาไดไมทน

ในขณะเดยวกนกพบดวยวา ทางระบายนำาธรรมชาตทเปดพนทใหนำาหลากไปตามพนนาไดนน ทำาใหนำาหลากไมรนแรงถงกบทำาลายพนดนในแปลงนา แตเมอสรางทางหลวงและมการวางทอบงคบใหนำาไหลออกตรงทอไมกชอง ทำาใหกระแสนำารนแรงมาก ในบางกรณทกรมทางหลวงมแบบใหวางทอ ชาวบานทมทนาอยตรงบรเวณปากทอระบายนำากอาจไมยนยอม เพราะนำาทไหลผานทอมามความเรวและความแรงของนำาสง ทำาใหพดพาดนบรเวณนนออกไปกลายเปนแองนำา รวมทงทำาลายพชผลการเกษตรทเพาะปลกไวดวย ทงยงมกรณทเจาของทตดสนบนใหกบผรบเหมากอสราง ใหวางทอไวสงจากพนเพอใหมนำาเหลอไวในทดนของตนไวสำาหรบทำานา ปญหานเปนตวอยางสำาคญของการไมมสวนรวมของชมชนในการกำาหนดนโยบายนำาและกำากบการออกแบบการพฒนาโครงสรางพนฐาน

การเปลยนแปลงของระบบนเวศในชวงทผานมาไดทำาใหเกดการกดเซาะตลงควบคไปกบการเกดสนมลทรายจากตะกอนแมนำาทมาสะสมตามคงนำาเปนผนดนงอกทเรยกวา นำาไหลทรายมล ซงเปนตะกอนดนท“ ”อดมสมบรณจงทำาใหมประชาชนในชมชนใกลเคยงบกเบกเขาไปทำาแปลงเพาะปลก และเมอทำาการเพาะปลกตอเนองสกระยะหนงกขยบขยายเขาไปตงรกรากในบรเวณดงกลาว ทงถากถางทดนทำาไรและสรางอาคารบานเรอน ซงเปนพนททมความเสยงตอการเกดภยพบต และทกปทมนำาทวมกจะตองมการจดการเพอชวยเหลออพยพคนเหลานออกจากพนทลอแหลมดงกลาว แนวคดการจดการนำาในพนทดงกลาวเนนทการขดลอกและปรบแนวตลงตามฝงแมนำา เพอเรงระบายนำาออกจากพนทโดยเรวทสด ผนทนำาไหลทรายมลสวนหนงจงถกขดลอกซงมผลกระทบตอนเวศวทยาชายฝง อนเปนแหลงเพาะพนธของปลา และการเรงระบายนำาออกใหพนจากพนทอาจทำาใหภาวะภยแลงทเปนปญหาอยแลว ทวความรนแรงมากขน

64

นอกจากการเปลยนแปลงของระบบนเวศอนมผลตอความเสยงทชาวบานจะไดรบผลกระทบจากภยพบตทเกดขนดงทกลาวไปขางตน สวนหนงยงมาจากนโยบายการรบจำานำาขาว ซงถอเปนปจจยหนงททำาใหชาวบานมความเสยงตอการไดรบผลกระทบจากภยพบตดวย การรบจำานำาขาวในราคาทสงทำาใหชาวบานขยายพนทการเพาะปลกและมการป มนำาบาดาลมาใชทำานา ทำาใหแผนดนทรดตำาลงและอาจมผลกระทบตอระบบนเวศในระยะยาว ในขณะเดยวกนการทกำาหนดอายขาวทสามารถเขาโครงการจำานำาขาวไดคอ ขาวทมระยะการปลกถงการเกบเกยวมากกวา ๑๑๐ วน ทำาใหเพมความเสยงและภาวะเปราะบางตอการไดรบผลกระทบจากนำาทวมผลผลตทางการเกษตรมากขน จากเดมทการทำานาปรงครงท ๒ นน ชาวนาบางรายจะเลอกพนธขาวเบาทมระยะเวลาการเกบเกยวสนเพยง ๙๐ วนเพอใหเกยวขาวไดทนกอนนำาทวม หรอหนไปปลกขาวทมลำาตนยดตามนำาหรอขาวฟางลอย แตในปจจบนขาวทางเลอกเหลานกเปนไปไมได เพราะไมสามารถเขาโครงการจำานำาขาวได ชาวนาททำานาปรงครงทสองจงตองเรงทำานาหนนำา รวมทงตองใชสารกำาจดศตรพชและสารเรงเหลองชวงขาวออกรวงเพอใหสามารถเกบเกยวไดทนกอนชลประทานเปดประตนำา การปรบตวของวฒนธรรมชมชนในบรบทของภยพบตจงไมไดเปนการปรบตวเขากบระบบนเวศทเปนปจจยทางชวภาพและกายภาพเทานน แตยงเปนการปรบตวไปตามนโยบายของรฐและ วฒนธรรมราชการ ทเปนตวแปรสำาคญในการ“ ”จดการทรพยากรและควบคมสงแวดลอมดวย

แมวาภมปญญาดานการเลอกสายพนธขาวสำาหรบปลกในแตละภมนเวศจะไมสามารถนำามาใชในเงอนไขใหมของนโยบายจำานำาขาวได แตองคความรและรปแบบการปรบตวอนๆ ของชมชนกยงสามารถนำามาปรบใชไดบาง เชน การสรางบานใตถนสง ซงยงเปนหลกการสำาคญ แมในระยะทผานมาจะมชวงทชมชนหนไปนยมสรางบานชนเดยวหรอยายสวนอยอาศยลงมาอยทใตถนทไดรบการปรบปรงใหมใหเปนพนทอยอาศย แตภาวะภยนำาทวมในระยะหลงกทำาใหมการปรบตวกลบไปหาวธการสรางบานแบบเดม ขอมลจากพนทจงหวดพจตรสะทอนแนวโนมนอยางชดเจน ในขณะ

65

เดยวกน วถคนอยกบนำากยงคงไดรบการฟ นฟทงในแงการสงเสรมใหมอาชพตอเรอขนในแทบทกชมชน การดแลรกษาตลอดจนการสบทอดทกษะการใชเรอและเครองมอการประมง เพอการทำามาหากนในฤดนำาหลาก

3.3.๒. ระบบนเวศพนทนำ�หล�กภ�คกล�ง ลมนำ�เจ�พระย�และท�จน

3.3.2.1 ระบบนเวศระบบนเวศบรเวณนเปนพนทราบนำาทวมถงตดรมแมนำาสาขา

เจาพระยาและรมแมนำาทาจนซงมนำาเออลนตลงในชวงเดอนกนยายนถงพฤศจกายนของทกป ชมชนรมฝงแมนำาเจาพระยาสวนหนงเคยอาศยอยในเรอนแพมากอนและสามารถมชวตปกตในสถานการณนำาหลากไดด ตอมามการเคลอนยายขนบกไปตงบานเรอนโดยการสรางบานใตถนสง การเกดขนของเขอนเจาพระยาและเขอนสรกตทำาใหเกดระบบการจดการนำาชลประทานทสงผลกระทบตอชมชนทอำาเภอผกไหและอำาเภอบางบาลอยางมาก สวนชมชนรมแมนำาทาจนนยมตงบานเรอนอยตาม ฝงเกาะ ซงเปนชวงโคง“ ”ของแมนำาทมเลนและตะกอนมากกวา เนองจากมธาตอาหารอยางดสำาหรบการเพาะปลกทเรยกวา ดนโอชา ทสะทอนความอดมสมบรณของพนท“ ”เพาะปลกขาวและสวนผลไมมากกวาศตวรรษ การตงบานเรอนทอยอาศยอยตามแนวรมแมนำาทงลมนำาทาจนและเจาพระยาตอนลางสมพนธกบระบบคลองขดทเรมขนในสมยรชกาลท ๕ ชาวบานเรมขดคลองบานทาพดเมอ พ.ศ. ๒๔๗๙-๒๔๙๐ ชาวบานรวมตวลงแรงกนลอกเลนโดยกนผนงเปนชวง วดนำาออกและขดโคลนขนพกทสองฝงคลอง นอกจากชาวบานพงพาแมนำาและเปนเสนทางสญจรแลว ยงทำาหนาทสำาคญในการกระจายปรมาณนำาทไหลจากทางเหนอ และเปนเสนทางลำาเลยงนำาเขาสทนาในบรเวณทราบลม กรณคลองขดชาวบานทาพดลงแรงขดคลองสำาหรบการจดการนำาเพอเกษตรกรรมในพนทมสภาพ สองนำา นำาทะเลผสมกบนำาจด และมสวน“ ”สมพนธกบการคาในระดบภมภาคดวย

3.3.2.2 ลกษณะแบบแผนภยพบต

66

นำามากบรเวณพนทราบลมภาคกลางเปนผลจากนำาเหนอทหลากลงมาสมทบกนของแมนำาหลายสาย ผนวกกบนำาฝนและนำาทะเลหนน ปจจยทงสามทำาใหนำาในแมนำาเจาพระยาและทาจนเออลนชายฝงเขาทวมพนทราบตำาในฤดนำาหลาก ภยธรรมชาตจากนำาจะมลกษณะเออลนตลงเขาทวมยงพนทม ๒ ลกษณะ ไดแก นำาทา และ นำาทง นำาทาเปนการไหล“ ” “ ”ของลมนำาทลนจากตลงและไหลเขาสอาณาบรเวณทเปนบานเรอนและเรอกสวนไรนา สวนนำาทงเปนปรมาณนำาทมาจากตอนเหนอทไมไดลนมาจากลำาคลองธรรมชาตและคลองชลประทานทสมพนธกบการปด-เปดประตของภาครฐ ในกรณบานทาพดทเปนชมชนลมนำาทาจนเรยกปนำาทวมมากวา ป“นำาโลง มลกษณะนำาทวมบรเวณบานเรอนแบบ นำาแตะทองเรอน แมนำา” “ ”มากแตมาเรวไปเรว ลกษณะเปนนำาทใสและไมมกลนเหมน บางกรณนำามากบางปทฝนตกหนกและประจวบกบนำาทะเลหนนทำาให นำานอนคลอง “ ”ระดบนำาในคลองเพมสงขน หากไมมเจาหนาทของหนวยงานชลประทานทรบผดชอบมาเปดประตไดทนเวลา ทำาใหนำาไหลเขาสทผนนาในชวงเดอนกรกฎาคมถงกนยายนสงผลตอผลผลตดานการเกษตรทมชวงเวลาการเพาะปลกของเกษตรกรแตกตางกนไดรบความเสยหาย

สวนในกรณพนทราบลมเจาพระยาทตำาบลทาดนแดงและตำาบลบางหลวงโดด นำาทวมจะมาเรวหรอชา และระดบนำาทเพมมากหรอนอยนนขนอยกบการควบคมจดการนำาจากเขอนเจาพระยาและเขอนสรกตเปนสำาคญ ปจจยธรรมชาตอนเชน ปรมาณนำาฝน หรอนำาทา อาจมผลตอระดบนำาอยบาง แตกไมใชปจจยหลก ในฤดนำาหลากชมชนทปลกเรอนตดแมนำานอยทงสองฝงกลายเปนพนทรบนำาของนำาทาและนำาทงเผชญปญหานำาทวมซำาซากทกปตงแตเดอนกนยายนถงธนวาคมรวมระยะเวลา ๔ เดอน

แบบแผนของภยพบตสงผลตอความความเปราะบางบรเวณนคอ เกษตรกรมตนทนการผลตสงขนในการฟ นฟตนเองหลงนำาทวม ดวยสาเหตของคาเชานาเพมขนและปจจยการผลตขาดแคลนไดแก เมลดพนธขาว รถเกยวขาวในชวงเกบเกยวขาวหนนำา เนองจากการเปลยนแปลงของระบบนเวศกลายเปนภาวะทถกผลกดนดวยกลไกตลาดเปนสำาคญสงผลตอ

67

เกษตรกรในทศทางทแตกตางกน กลาวคอ ในกรณตำาบลบางหลวงโดด เกษตรกรทยอยขายทดนแลวไปทำางานโรงงาน เกษตรกรบางรายขายทดนแลวกลายเปนเกษตรกรเชาในทดนตนเอง ดวยการอนญาตจากนายทนแตตองประสบกบปญหาคาเชานาเพมขนเทาตว ในกรณบานทาพด นำาทวมมากเปนจดเปลยนใหชาวบานกลบมาปลกขาวเนองจากมองเหนผลตอบแทนเปนรายป มความเสยงนอยกวาทำาสวนสมโอซงเปนการปรบตวจากการประเมนสถานการณรายป

ปจจยความเสยงทสรางความเสยหายตอชมชนพนทราบลมไมไดเกดจากลกษณะทางกายภาพเทานน แตยงเกดจากความเปลยนแปลงทางสงคมอนๆ ตามมา ในกรณตำาบลไรขงพฒนา มการพฒนาเสนทางคมนาคมทเชอมโยงกบถนนสายเศรษฐกจสำาคญ ไดแก ถนนไรขง-ทรงคะนองและถนนยอยทเชอมตอถนนสายตางๆ กรณถนนบรมราชชนนพรอมกบการกอตงโรงงานอตสาหกรรมตามรมนำาทาจนทหนาแนนมากขนหลงป พ.ศ. ๒๕๓๐ การตงโรงงานเรมขยายตวจากรมแมนำาเขาดานในชมชนสงผลตอสภาพดนและนำาเปลยนแปลงไป ผลไมในเขตสามพรานและวดไรขงทเคยมรสชาดดกลบเปลยนไปจากเดม ทำาใหชาวสวนจะตองใชปยและสารเคมจำานวนมากขน เปนผลพวงทเกดขนตามมา

3.3.2.3 ปญห�และผลกระทบระหว�งและหลงภยพบตทราบลมเจาพระยาแถบตำาบลบางหลวงโดดและตำาบล

ทาดนแดงไดรบผลกระทบจากนำาหลากจากตอนเหนอ โดยเฉพาะเมอมฝนตกเหนอเขอนเกนกวาระดบทเขอนจะกกเกบไวได กจะมการปลอยใหนำาลงมาขางเขอนทำาใหนำาในแมนำานอยเพมสงขน ชาวบานสะทอนวานำาในปจจบนนแตกตางจากเมอกอน คอ เปน นำามเจาของ หมายความวามคนควบคม“ ”การปลอยนำา อำาเภอบางบาลถอเปนดานแรกของนำาหลากจากการเปด-เปดประตนำาของโครงการชลประทานลมนำานอย บรเวณดงกลาวไมมการสรางพนงกนนำาแตอยางใด จงไดรบผลกระทบจากนำาทวมหนกแทบทกปจนเกดปญหาตลงพง ชาวบานรมลมนำานำานอยบางรายตองยายบานเนองจากตลงถกกดเซาะจนดนพงทรดถงตวเรอน

68

การบรหารจดการนำาในแมนำาเจาพระยาสงผลโดยตรงตอแมนำานอยอำาเภอผกไหและอำาเภอบางบาลลกษณะการรวมศนยการจดการนำาและระบบการกระบายนำาทไมสอดคลองกบวถการทำานาของชาวบานจะทำาใหเกดนำาไหลบาทวมบรเวณบานเรอนและนาขาวในชวงเวลาทชาวบานยงไมไดเกบเกยวผลผลตขาว ในป พ.ศ. ๒๕๕๔ มนำาทวมขงในระยะเวลายาวนาน ไมเพยงเพราะปรมาณนำาทมากแตยงเปนผลจากการควบคมไมใหนำาเขาทวมกรงเทพฯ เชนเดยวกบทเกดขนในลมนำาทาจน ทมการการเปลยนแปลงนเวศขนานใหญจากการสรางโครงสรางพนฐานทางเศรษฐกจทรองรบการเจรญเตบโตของกรงเทพมหานคร ทงสองจงหวดมการพฒนาระบบโครงสรางพนฐานและการคมนาคมเชอมโยงกบการคาในภมภาคตงแตตน ๒๕๒๐ เปนตนมา ระบบการจดการนำาถกควบคมกำากบโดยหนวยงานราชการทดำาเนนงานภายใตทศทางการพฒนาทใหความสำาคญกบพนทเศรษฐกจและอตสาหกรรม

การควบคมนำาในระบบชลประทาน ทำาใหมปญหาความขดแยงระหวางกลมคนและภาคสวนทมผลประโยชนแตกตางกน ทงระหวางภาคอตสาหกรรมกบภาคเกษตรกรรม ระหวางเกษตรกรพชสวนกบเกษตรกรทำานา ระหวางพนทในชลประทานกบพนทนอกเขตชลประทาน และระหวางชมชนทอยตนนำาและปลายนำา ในพนทอยธยา ภาคการเกษตรทไดรบผลกระทบมากคอ เกษตรกร ทตองรบมอกบความเสยงทงภยแลงทเกดขนในชวงฝนทงชวงและเขอนไมสามารถปลอยนำามาใหทำาการเกษตร ในพนทนครปฐม ภาคเกษตรกรรมพชสวน เชน สวนสมโอ ไดรบผลกระทบสงเนองจากตนสมตายไป และตองใชเวลานานกวาจะปลกจนออกผล หลงนำาทวมพนทสวนสมจำานวนหนงถกปรบมาทำานาเพราะไดผลผลตทนทในแตละฤดการผลต นอกจากนนยงมปญหาความขดแยงระหวางคนทอยตนนำาและปลายนำาซงเกดจากการควบคมเปดปดประตนำา

69

ต�ร�งท 4 ภยพบตชมชนในระบบนเวศพนทนำ�หล�ก ภ�คกล�ง ลมนำ�เจ�พระย�และท�จน

ระบบนเวศ ลกษณะและแบบแผนของภยพบต

ปญห�และผลกระทบ มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรม

พนทภาคกลาง ศกษากรณนำาทวมเขตเกษตรกรรมลมนำาเจาพระยา ตำาบลบางหลวงโดด อำาเภอบางบาล/ตำาบลทาดนแดง (สาขานำานอย) อำาเภอผกไห จงหวด พระนครศรอยธยา

ภยจากนำาในพนทราบลมภาคกลางเปนผลจากนำาเหนอทหลากลงมาสมทบกนของแมนำาหลายสาย ผนวกกบนำาฝนและนำาทะเลหนน

นำาทวมหนกในป พ.ศ. ๒๕๕๔ เกดจากภาพรวมการบรหารจดการนำาทไมตองการใหนำาเขากรงเทพฯ และไมใหมการระบายนำาออกทางตะวนออก เนองจากมสนามบนสวรรณภม ในขณะเดยวกนกไมสามารถระบายนำาออกทางตะวนตก เชน จงหวดสพรรณบรได เนองจากปจจยทางการเมอง ทำาใหนำาปรมาณมากถกถายมาลงทแมนำาทาจน

การเปลยนแปลงของโครงสราง

การควบคมนำาในระบบชลประทาน ทำาใหมปญหาความขดแยงระหวางคนทอยตนนำาและปลายนำาซงเกดจากการควบคมเปดปดประตนำา

ภาคการเกษตร ทไดรบผลกระทบมากคอ เกษตรกรรมพชสวน เชน สวนสมโอ ซงตองใชเวลานานกวาจะปลกจนออกผล หลงนำาทวมพนทสวนสมจำานวนหนงถกปรบมาทำานาเพราะไดผลผลตทนทในแตละฤดการผลต

มปญหาความขดแยงระหวางคนทอยตนนำาและปลายนำาซงเกดจากการควบคมเปดปดประตนำา

ในอดต สภาพบานเรอนในเขตอยธยาบางสวนเปนเรอนแพ สามารถดำารงชวตอยกบนำาหลากไดด ตอมาเมออพยพขนมาตงรกรากบนฝงกมการสรางเรอนยกใตถนสง

ปญหานำาทวมทสงมากขนกวาระดบเดมทเคยเปนมาในอดตทำาใหชาวบานตองดดบานและถมทดน

ดานการเกษตร ชมชนปรบตวดวยการปลกขาวทอยรอดไดในภาวะนำาทวม หรอปลกขาวนาปรงทมอายสนเพอใหเกบเกยวทนกอนนำาหลาก

เกษตรกรในลมนำาทาจนเปลยนจากการปลกขาวมาปลกสมโอดวยระบบ สองนำา “ ”ซงตองอาศยนำาขนนำาลงจากทาจนและนำาทะเลหนน

ระบบนเวศคคลองระบายนำาสมพนธกบ

70

พนทภาคกลาง ศกษากรณนำาหลากทวมเขตเกษตรกรรมและอตสาหกรรมลมนำาทาจน ตำาบลไรขง อำาเภอสามพราน จงหวดนครปฐม)

พนฐานทางการเกษตรมผลตอระบบการจดการนำา (Water governance) โดยเฉพาะการใหความสำาคญกบภาคอตสาหกรรมและการสรางโครงสรางพนฐานทางเศรษฐกจ เชน ถนน และนคมอตสาหกรรม

ระบบชลประทานทำาใหปรมาณและการไหลของนำาขนอยกบผมอำานาจควบคมการเปดปดประตนำา

ภาคชนบททยงมการทำาการเกษตร ภาคอตสาหกรรม และภาคบรการ (เชน การทองเทยว) มประสบการณการเผชญกบภยพบตทแตกตางกน

โรงงานอตสาหกรรมฉวยโอกาสระบายนำาเสยทไมไดผานการบำาบดออกสแมนำาในชวงทเกดนำาทวม

ศนยพกพงทจดตงขนทวด มการรองรบแรงงานตางชาตและเกดการกระทบกระทงรวมทงมการลกทรพยขนทำาใหเกดความขดแยงภายในศนยพกพง

เกดความรสกวาไมไดรบความเปนธรรมจากการชวยเหลอเยยวยาของภาครฐ

การบรหารจดการนำาในระบบชลประทานสมยใหมในภาพใหญลมนำาเจาพระยาทมความลกลนในการจดการนำา และชมชนไมมสวนรวมการบรการจดการนำา

การมโรงงานอตสาหกรรมเกดขนจำานวนมาก ทำาใหการจดการนำาอยนอกเหนอการควบคมไดของชาวบาน มการแอบปลอยนำาเสยลงแมนำาในชวงนำาทวม ชมชนทำาหนาทไดเพยงการเฝาระวงเปนบางเวลาและรองเรยนหนวยงานทรบผดชอบ แตกไมไดผล

ต�ร�งท 4 ภยพบตชมชนในระบบนเวศพนทนำ�หล�ก ภ�คกล�ง ลมนำ�เจ�พระย�และท�จน

ระบบนเวศ ลกษณะและแบบแผนของภยพบต

ปญห�และผลกระทบ มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรม

โครงการรบจำานำาขาวและมาตรการชดเชย

71

ผประสบภยจากนำาทวมสงผลใหเกดการรวมกลมเกษตรกรตามรปแบบพชทเพาะปลกเพอตอรองกบรฐบาล นกการเมองกปรบตวตอบสนองชาวบานดวยหวงผลทางการเมอง

แรงจงใจเรองราคาขาวทำาใหเกษตรกรบางสวนยงคงรกษาแบบแผนการเพาะปลก (๓ รอบ/ป) และปรบไปปลกขาวอายสน แมจะตองเผชญความเสยงจากนำาทวม กรณชาวนาเชาทดน

บทบาทขององคการปกครองสวนทองถนและอาสาสมครชมชนทเดนชดในการทำางานบรหารจดการภยพบตทงการเตรยมการ การลดความเสยหาย การกชพ-กภย การบรรเทาทกขและการฟ นฟเยยวยา

72

73

3.3.2.3 ปญห�และผลกระทบระหว�งและหลงภยพบต (ตอ)

การมโรงงานอตสาหกรรมในพนททำาใหเกดผลกระทบตอชมชนรอบขาง การทมเทงบประมาณเพอชวยปองกนนำาไมใหทวมนคมอตสาหกรรมและการใชพนทการเกษตรเปน แกมลง สำาหรบเกบกกนำา“ ”ทำาใหนำาทวมภาคเกษตรยาวนานกวาทควรจะเปน ในขณะเดยวกนโรงงานอตสาหกรรมในพนทจงหวดนครปฐมมการฉวยโอกาสระบายนำาเสยทไมไดผานการบำาบดออกสแมนำาในชวงทเกดนำาทวมอกดวย แรงงานนอกพนททเขามาทำางานในพนทนำาทวมทำาใหตองมการจดการทแตกตางออกไปจากแรงงานทมาจากชมชนโดยเฉพาะในเรองการจดทอยอาศยเพอรองรบแรงงานเหลาน

ปญหานำาทวมสงผลกระทบเกยวกบทอยอาศย ลกษณะของการอยอาศยในพนทระหวางเหตการณนำาทวม แบงได ๔ ลกษณะ ไดแก (๑) ลกษณะนเปนปรากฎการณสวนมากของชาวบานคอการอยทพกและปรบเปลยนลกษณะการใชชวตกบนำาทวมทงการขบถาย แกสและถาน หรอจดเตรยมขาวของใหพนจากระดบนำา (๒) การอยสถานทพกพงทจดเตรยมสำาหรบการรองรบ ผทไมสามารถอาศยในเรอนพกของตนเอง อาจเปนการยายครอบครวไปอยในศนยพกพงทงหมดหรอเฉพาะสมาชกในครอบครวทเปนเดกและผสงอาย (๓) การพกกบบานญาตในพนท แมพนทบานมนำาทวมโดยรอบ แตการอยรวมกนเปนทางเลอกททำาใหการดำารงชวตประจำาวนมความสะดวกมากยงขน และ (๔) การออกนอกพนทชมชนเพอความสะดวกในการดำารงชวตประจำาวนในระหวางนำาทวม ในกรณบานทาพด ชาวบานผสงอายทอยเพยงลำาพงบางรายจะไปพกพงทหนวยงานราชการ ไดแก โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตำาบล โรงเรยนไรขงวทยาและวดทาพด สวนในกรณของตำาบลทาดนแดงและบางหลวงโดด ชาวบานอพยพขาวของ ยานพาหนะ และปศสตวไปไวบนทางหลวงทสงกวาระดบนำา โดยจดใหมสมาชกครอบครวไปนอนเฝา

74

การจดตงศนยพกพงชมชนนบไดเปนเรองใหมในกรณบานทาพด ศนยพกพงทโรงเรยนไรขงวทยาจดตงเพอรองรบแรงงานขามชาตทไดรบผลกระทบจากพนทจงหวดพระนครศรอยธยา จงหวดปทมธาน และจงหวดนครปฐม ซงเปนการประสานจากเอนจโอดานแรงงานขามชาตไปยงรฐมนตรวาการกระทรวงพฒนาสงคมและทรพยากรมนษยทเลอกสถานทของหนวยราชการหลายแหงในนครปฐม ปญหาทเกดขนในการจดการศนยพกพงเกยวของกบการจดการดานอปโภคบรโภคทไมเพยงพอ สขาภบาลของสถานทและสขภาพของผเขาพก และขาดการตรวจสอบทำาขอมลผปวย มกรณแรงงานตางดาวทเปนผปวยวณโรคซงจะตองกนยาตอเนอง ซงตอมากระทรวงสาธารณสขตองประกาศใหแรงงานขามชาตสามารถใชสทธรกษาพยาบาลในพนททตนพกพงระหวางนำาทวมได

ผลกระทบตอการเปลยนแปลงอาชพ การทำานาในพนททราบลมภาคกลางตอนลางเรมมการเปลยนสายพนธขาวทใชเพาะปลกมาตงแตเรมมการปลกเพอการสงออก แตนบจากป พ.ศ. ๒๕๕๐ เปนตนมา ความตองการทำานาปรงรอบ ๒ เพอใหสามารถเขาโครงการรบจำานำาขาวของรฐบาลและการปลกขาวอายสน ๙๐-๑๐๐ วน เพอใหรอดพนจากปญหานำาทวมมากภายใตความผนผวนของสภาพภมอากาศกลายเปนความกดดนสำาหรบเกษตรกรชาวนา ในกรณบานทาพดเปนพนทสวนสมโอ ชาวสวนสมโอบางรายตองกสวนสมโอจากนำาทวมเปนเวลารวมเดอนดวยการขนดนและถงทรายมาทำาคนกนนำา แตกไมสามารถปองกนสวนสมไวไดจงตองปรบพนทสวนทถกนำาทวมไปทำานา เพราะการปลกสวนไมผลตองใชเวลามากกวา ๗ ปจงจะจำาหนายและมรายได แตการทำานาสามารถเกบเกยวผลผลตทไดในเปนรายป

ปญหาความขดแยงทเกดจากการสรางแนวกนนำาตามเสนแบงเขตการปกครองสวนทองถน ระหวางชมชนหมบานจดสรรกบชมชนดงเดม หรอระหวางเขตอตสาหกรรมกบชมชนเกษตรเปนปญหาทจำาเปนตองหาทางออก นอกจากนน ปญหาการชดเชยคาเสยหายทไมเปนธรรมอาจนำามาซงความขดแยงหรอความรนแรงได ชาวบานใหความเหนเกยวกบการจาย

75

คาชดเชยทเลอกปฏบตทไมเหมาะสมใน ๓ ลกษณะ ประการแรก คอ (๑) การไมมการใหขาวสารเกยวกบคาชดเชยทชดเจน (๒) การเลอกปฏบตทำาใหมการชดเชยทความไมเทาเทยมกน และ (๓) หลกเกณฑในการพจารณาการจายคาชดเชยทไมเปนธรรม ความขดแยงในเรองเกยวกบสทธในการไดรบคาชดเชยจะกลายเปนปญหามากขนในอนาคตเมอภยธรรมชาตถกนยามวาเปนภยพบต เนองจากเปนภยทไมไดเกดจากปจจยของธรรมชาตอกตอไป

3.3.2.4 มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรมในพนทราบลมภาคกลางตอนลางและลมนำาทาจนม

ปรากฏการณนำาหลากทกปนน นำาทวม ถอเปนเรองธรรมชาตและไมได“ ”กอใหเกดความเดอดรอนมากนก ปรากฏการณนำาทวมมากในกรณแมนำาทาจน ชาวบานยงสามารถเกยวขาวดวยการทำาราวไมไผสำาหรบเดนเกยวขาวได และวางขาวทเกยวไวบนไมกระดานรอจนนำาแหงจงนวดขาว ถอเปนการปรบตวอยกบนำาหลากในชวงเดอนกนยายนถงพฤศจกายนในอดต นำาทวมจะเปนปญหาเมอ นำามาก นำาแรง และ ทวมนาน ในชวงทชาวบานไม“ ” “ ” “ ”สามารถเกบเกยวผลผลตขาวใหทน รวมทงไมสามารถเดนทางไดเนองจากนำาทวมขงนานและถนนชำารดเสยหาย

ในกรณนำาทวมมากบรเวณพนทราบตำาเจาพระยาตอนลาง ชาวบานสวนใหญปรบตวอยกบนำาทวมดวยการดดบานโดยอาศยชางทชำานาญมาทำาการยกบานและเสรมเสาบานใหสงขนทงหลง สวนมากจะยกสงขนกวา เดม ๑ เมตร ในบางกรณทบานโยกสายเพราะเสาบานสงมากกจะตองถมดนบรเวณบานใหสงขน ชาวบานสวนมากตองพงตนเองในเรองคาใชจายทสงของการดดบานน มความพยายามทจะยนเรองผานโครงการกองทน SML ของหมบานเพอใชสนบสนนคาใชจายในการดดบาน แตกมความยงยากในการขนตอนและเงอนไขทไมสอดคลองกบความตองการชาวบาน ในกรณตำาบลบางหลวงโดด ชมชนมการจดตงกลมออมทรพย ทำาใหชาวบานสามารถกยมเงนมาซอมแซมบานเรอนตามความสมครใจ

กอนฤดนำาหลาก ทกบานเรอนรมนำาจะเตรยมพรอมดวยการยกของไวในทสง ขนยายเบาะนอนผสงอายหรอผพการ มการดแลรกษาเรอ

76

รวมทงการสะสมไมสำาหรบสรางแครเพอยกพนบานชนบนใหสงพนนำาในกรณทนำาทวมถงทองเรอน มการฝากรถยนต รถจกรยานยนตกบเพอนบานทมบรเวณสงกวา บางครวเรอนทำาหางรานขนสงเพอปลกพชอายสนสำาหรบขายเงนสดระยะสน บานเรอนรมนำาทระดบนำาทวมถงหลงคาบานหลายราย สมาชกในบานยงอาศยบานเรอนตนเองโดยการรอหลงคาออกเปนพนทสำาหรบกนอยหลบนอน เพราะเปนหวงทรพยสนจะถกโจรกรรมชวงนำาทวม

พนทบรเวณทราบลมเจาพระยาตอนลางและลมนำาทาจนเปนชมชนบานเรอนแพในอดต ความเปนชมชนเรอนแพปรากฏรองรอยการเปนตลาดนำาและการเกษตรทอาศยคลองขดจากการลงแรงของชมชนในสมยรชกาลท ๔-๕ การเปลยนจากบานเรอนแพสงไปสการปลกบานชนเดยวมาจากสาเหตหลกการพฒนาเสนทางคมนาคมทางบกทสะดวกสบายมากขน และการปรบตวตอเทคโนโลยการควบคมและระบายนำาดวยคลองสงนำา เมอกระแสนำาขนนำาลงถกควบคมดวยระบบชลประทานขนาดใหญเชนเขอนเจาพระยาและประตปด-เปดอตโนมต อยางไรกตาม สภาพของเรอนดงเดมทคงอยในปจจบน รปแบบของเรอนทขนอยกบสถานภาพทางเศรษฐกจ บางเปนเรอนไทยหนาจว และเปนเรอนใตถนสง โดยเฉพาะอยางยงเรอนดงเดมทตงอยรมแมนำา อยางไรกด เรอนหลงคามงจากทพบไดทงในบรเวณทตงบานเรอนรมแมนำาทาจนและบรเวณทโคกทเปนผนนาอำาเภอบางบาลและผกไห ลกษณะของเรอนดงกลาวเปนเรอนชนเดยวสอดคลองตามลกษณะการใชงาน ทใชในฤดกาลทำานาเปนหลก และตงถนฐานบานเรอนรมลำานำาธรรมชาตการดำารงชพอยกบฤดนำาหลาก ครวเรอนสวนใหญเลอกอยรวมกบนำาตดใชระบบชวยเหลอตนเองในระยะฉกเฉน การดแลเรอและอปกรณประมงตางๆ เรอตองอยในสายตา คอวธวฒนธรรมของ“ ”ชมชนทอยกบนำาหลาก

พฒนาการทางการเกษตรสมพนธกบการบรหารจดการนำาในระบบชลประทานสมยใหมกวา ๓ ทศวรรษ การสรางเขอนเจาพระยา ในป พ.ศ. ๒๕๐๐ และเขอนสรกตต ในป พ.ศ. ๒๕๑๔ ทำาใหเกษตรกรพนทราบ

77

ลมอยธยาสามารถปลกขาว ๒-๓ ครงตอปเพอสงออกไปยงตลาดโลก จดเปลยนของการปรบโครงสรางทางเศรษฐกจตงแตสมยรฐบาลชาตชาย ชณหะวณ เปนตนมา มงสกระบวนการกลายเปนอตสาหกรรมสงผลกระทบตอการเปลยนแปลงการใชประโยชนทดนของภาคเกษตรกรรมในจงหวดพระนครศรอยธยาเพอรองรบการขยายตวทางเศรษฐกจของกรงเทพมหานคร ดวยการกำาหนดโซนการใชประโยชนทดนเพอตงนคมโรงงานอตสาหกรรมดานตะวนออกและทศตะวนตกเปนพนทเกษตรกรรม ประกอบกบนโยบายการเกษตรตองการปฏรประบบเกษตรดวยการจดแบงประเภทของการทดน (Zoning) เพอการเกษตรทพยายามบงคบใชในพนทราบลมภาคกลางตอนลาง การใชทดนทไมเหมาะสมจงอยางเกดขนอยางแพรหลายและทำาใหเกดการเปลยนแปลงการใชทดนจากการกวานซอทดนของนกลงทน

ในสายตาของรฐ ภาพลกษณของเกษตรกรภาคกลางเปนไปในเชงบวกในแงทเปนแหลงผลตอาหารเปนครวโลก แนนอนทวาภาพลกษณดงกลาวมาจากตวอยางความสำาเรจของเกษตรกรบางรายในพนทราบภาคกลางตอนลาง การผลตซำาภาพลกษณดงกลาวผานนโยบายการเกษตรและการจดการระบบชลประทาน ไมวาจะเปนโครงการรบจำานำาขาวและนโยบายการปฏรประบบเกษตรเพอลดการปลกขาวนาปตงแตป พ.ศ. ๒๕๕๒ แตกไมสามารถปดบงขอเทจจรงทวา การกาวเขาสการเปนเกษตรกรในระบบทนนยมเสรยงมความแตกตาง ลกลนอยางมหาศาล อนเปนผลมาจากการขยายตวการลงทนทแตกตางกนสงผลตอแบบแผนการใชพนทเพาะปลกและสทธในการจดการทรพยากรนำา การแบงปนผลประโยชน ตลอดจนการเขาถงแหลงการเงนทตางกน ในกรณการเปลยนมอทดนการเกษตรของเกษตรกรตำาบลบางหลวงโดดและทาดนแดงไดกลายเปนสญลกษณของความเปลยนแปลงทมแนวโนมจะนำาไปสการเปนแรงงานนอกภาคเกษตร หากถามวาเหตใดเกษตรกรเชานาสวนใหญจงยอมจำานนไมขดขน คำาตอบอาจอยทการดำารงอยพนธะของบทบาทผผลตอาหาร ความหวงแรงจงใจ

78

ดานราคาขาวและการสรางอำานาจตอรองดวยการวมกลมเครอขายเกษตรกร

ในทศนะชาวบาน โครงการรบจำานำาขาวและมาตรการชดเชยผประสบภยจากนำาทวมไมใชนโยบายอดหนนเกษตรกรอยางผวเผน แตมสวนสำาคญสงผลตอการรวมกลมเกษตรกรใหมๆ ไดแก สมาคมชาวนาไทย เครอขายเกษตรสมโอแมนำาทาจน เครอขายสวนทเรยนเมองนนท เพราะนบวนรฐบาลจะม "ตวตน" ในชวตประจำาวนของประชาชนมากขน ดวยการบรหารจดการทรพยากรและอำานาจในการเลอกวา "เปดเสรภาคการผลตไหน" "ปกปองภาคการผลตไหน" หรอ "อดหนนภาคการผลตใด" ยงผนวกกบนโยบายของพรรคการเมองทจะชนะการเลอกตงดวยวธการตลาดแบบเจาะกลม (Segmentation) ดวยวาจะเสนอนโยบายการเกษตรและการแกไขปญหานำาทวมยอมทำาใหคนทเสยประโยชนกบคนไดประโยชนจากนโยบาย การตอสกนบนฐานของการ "เอา" และ "ไมเอา" พรรคการเมองลงลกถงระดบการเมองทองถน ดงนน การเรยกรองความรบผดชอบการบรหารจดการนำาจากภาครฐทผานมา กรอบการวเคราะหความขดแยงใหญๆ จะมใช "ความขดแยงเชงชนชน" (Class Struggle) เพยงอยางเดยวอกตอไป แตมแนวโนมจะกลายเปน "ความขดแยงระหวางภาคการผลต" (Sectoral Struggle) ทมสวนไดเสยแตกตางกนมากขนเอางายๆ การรวมกลมมาจากภาคการผลตรวมกนมากกวา ขณะเดยวกนภาคการผลตทไมไดรบผลประโยชนจากนโยบายรฐกจะออกมาคดคานนโยบายอดหนนแบบเจาะกลมดงกลาว รวมทงเครอขายเกษตรกรภาคกลางเองทกงวลตอการลงทนของนายทนขามชาตในบรรยากาศการเพาะปลกเพอสงออกสตลาดโลก

ภมปญญาชาวบานจากประสบการณดงเดมในการเตอนภยอาจจะไมสามารถนำามาใชไดในปจจบน แตทชาวบานนำาความรในเรองการดดบานมาใชในการปรบตวอยกบนำาทวมขงนาน การจดตงกองทนนำาทวมอยางยงยนเพอการฟ นฟหลงนำาทวมและพฒนาอาชพ ปญหานำาทวมไดพาชมชนมาสทศทางการสรางมสวนรวมเพอพฒนาแผนการรบมอนำาทวมรวม

79

กบหนวยงานทเขามาทำางานกบชมชน ในกรณมลนธรกษไทยทสนบสนนงบประมาณสรางสะพานไมเพอใชเปนเสนทำาสญจรชวงนำาทวมระหวางโรงเรยนและโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตำาบล และกรณองคกรยนเซฟ (ประเทศไทย) ทสนบสนนการทำาแผนการจดการภยพบตโดยชมชนตำาบลทาดนแดง จากความรวมมอขององคการบรหารสวนทองถนและสนบสนนบทบาทอาสาสมคร ทงในเรองความร ทกษะพนฐานทจำาเปนในการชวยเหลอกชพ การกภย แตยงขาดการสนบสนนงานดานการแพทยฉกเฉนและขาดอปกรณสนบสนน

บทบาทการทำางานของภาคประชาสงคม ชมรมเรารกแมนำาทา“จนนครปฐม เปนองคกรทดำาเนนงานโดยกลมพฒนาเอกชน ทำางาน”พฒนาขอเสนอภาคประชาชนเพอการฟ นฟคลองระบายนำาลมนำาทาจนและมสวนรวมนโยบายการจดการนำาระดบชมชนทองถนจนถงนโยบายระดบประเทศ แตในแงทศทางขององคการปกครองสวนทองถนยงตองการหาทางออกของความขดแยงระหวางผใชนำาในระบบชลประทานทราบลมภาคกลางตอนลาง และเสถยรภาพของชมชนทองถน แตความไมชดเจนในนโยบายปองกนนำาทวมของรฐบาลและการปฏบตการในระดบทองถน อาจจะกลายเปนอปสรรคสำาคญในการปลดลอคความขดแยงทจะปะทขนจากเหตการณนำาทวมอก

3.3.๓. ระบบนเวศพนทนำ�ทวมลมนำ�คลองอตะเภ� และลมนำ�ต�ป

3.3.3.1 ระบบนเวศกรณนำาปาไหลหลากแถบลมนำาคลองอตะเภา ตำาบลปรก อำาภอ

สะเดา จงหวดสงขลา ซงเปนพนทกลางนำา เปนแองกระทะรบนำาจากคลองอตะเภา และลมนำาคลองสาขานาทว ตำาบลสะทอน อำาเภอนาทว จงหวดสงขลา ซงเปนพนทตนนำา รบนำาจากเขานำาคาง สวนกรณนำาปาไหลหลากและดนโคลนถลมเขตเกษตรกรรมลมนำาตาป ตำาบลถำาพรรณรา อำาเภอถำาพรรณรา จงหวดนครศรธรรมราช

3.3.3.2 ลกษณะและแบบแผนก�รเกดภยพบต

80

ในบรเวณทราบลมแมนำาสาขานาทวและลมแมนำาคลองอตะเภาในจงหวดสงขลา พนทเสยงตอการเกดนำาทวมเมอมฝนตกตอเนองในพนทตนนำา เปนปรากฏการณทเกดขนสมำาเสมอในระยะหลง ในระดบความรนแรงแตกตางกนไปในแตละป นำาหลากจากทสงมาแรง-เรวเฉยบพลน บางครงมาพรอมดนโคลนและทอนซง นำาไหลบารนแรงและรวดเรวเปนอนตรายตอชวตและทรพยสนจำาเปนตองมการเตอนภยททนทวงทและมหนวยกชพกภยใหความชวยเหลอในภาวะฉกเฉน นำาทวมแบบ Flash flood มาเรว ลดเรวในระยะเวลาไมเกน ๓-๗ วน มปญหาจากดนโคลนถลมอนเกดจากการเคลอนตวของชนผวดนพบบางในบางพนท

สำาหรบบรเวณทราบลมแมนำาตาป ในเขตตำาบลถำาพรรณรานน เดมพนทแหงนเกดอทกภยเกอบทกป เพราะเปนพนทบรเวณแมนำาตาปโคงวนเปนวงนำารอบหมบาน เมอเขาฤดนำาหลากตลาคมถงพฤศจกายนระดบนำาในแมนำาตาปสงกจะเออลนเขาทวมบานเรอนทอยบรเวณทตำาเปนประจำาสมำาเสมอ ตอมาในป พ.ศ. ๒๕๓๑ เกดเหตนำาปา พายฝนและดนโคลนถลมทกะทน อำาเภอพปน จงหวดนครศรธรรมราช กระแสนำาและดนโคลนไหลบามาถงตำาบลถำาพรรณรา สรางความเสยหายอยางใหญหลวงตอชมชนหมท ๔ และ ๑๐ แตภายหลงจากการสรางอางเกบนำากะทน ทอำาเภอพปน ทำาใหปญหานำาทวมทเคยเกดประจำาทกป เรมหมดไป ในป พ.ศ. ๒๕๕๔ มการเตอนภยเรองจะเกดนำาทวมหนกในชวงเดอนเมษายน ทกคนตางคดวาเปนไปไมได แตกเกดนำาเออลนแมนำาทะลกเขาทวมหมบานสงกวา ๒ เมตร

3.3.3.3 ปญห�และผลกระทบระหว�งและหลงภยพบตในเขตตำาบลปรกและสะทอนนน นำาปาไหลหลากรวดเรวและ

รนแรง สงผลตอความปลอดภยในชวต ทรพยสนบานเรอน ไรนา ปศสตว ถนนและระบบสาธารณปโภคอนๆ อาชพบางอาชพไดรบผลกระทบสงจากภยนำาทวม เชน การเลยงปศสตว ซงนอกจากจะมตนทนสงแลว การสญเสยทเกดขนกอาจถงขนสนเนอประดาตวได และมผลเรอรงเกดความผดปกตทางสขภาพจต เชน ภาวะซมเศราหลงนำาทวมได กลมเปราะบาง โดยเฉพาะคนยากจน คนปวย หรอผพการทพบในหมบาน ไมสามารถรบมอกบ

81

นำาทวมเฉยบพลนได การเคลอนไหลของหนาดนและปญหาดนถลม (Land slide) ทำาใหเกดความเสยหายตอชวตและทรพยสน

สวนในพนทตำาบลถำาพรรณรานนมประสบการณภยพบตครงใหญหลายครง นบตงแตพายแฮเรยตทกอใหเกดวาตภยใหญทแหลมตะลมพก ซงแมวาครงนนจะไมไดกอใหเกดความเสยหายกบชมชนมากนก แตกเปนประสบการณทจดจำาและถกถายทอดสลกหลานถงความนากลวของวาตภย และเปนครงแรกทชมชนไดพบและรบความชวยเหลอจาก หนวยกภยทหาร ทเขามาใหความชวยเหลอและนำาถงยงชพจำานวนหนง“ ”มามอบให เหตการณรนแรงทสงผลตอชมชนอยางหนกกคอพาย นำาปาและดนโคลนถลมในป พ.ศ. ๒๕๓๑ ทตำาบลกะทน อำาเภอพปน จงหวดนครศรธรรมราชสงผลกระทบมาถง ตำาบลถำาพรรณรา ทงนำาปา ทอนซง และดนโคลน สรางความเสยหายทงกบบานเรอน เรอกสวนไรนา และทรพยสนอนๆ

82

ต�ร�งท 5 ภยพบตชมชนในระบบพนทสง นำ�ทวมเฉยบพลน ภ�คใต

ระบบนเวศ ลกษณะและแบบแผนภยพบต

ปญห�และผลกระทบ มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรม

กรณนำาปาไหลหลากแถบลมนำาคลองอตะเภา ตำาบลปรก อำาเภอสะเดา จงหวดสงขลา ซงเปนพนทกลางนำา เปนแองกระทะรบนำาจากคลองอตะเภา และลมนำาคลองสาขานาทว ตำาบลสะทอน อำาเภอนาทว จงหวดสงขลา ซงเปนพนทตนนำา รบ

พนทเสยงตอการเกดนำาทวมเมอมฝนตกตอเนองในพนทตนนำา เปนปรากฏการณทเกดขนสมำาเสมอในระยะหลง ในระดบความรนแรงแตกตางกนไปในแตละป

นำาหลากจากทสงมาแรง-เรวเฉยบพลน บางครงมาพรอมดนโคลนและทอนซง

นำาไหลบารนแรงและรวดเรวเปนอนตรายตอชวตและทรพยสนจำาเปนตองมการเตอนภยททนทวงทและมหนวยกชพกภยใหความชวยเหลอใน

นำาปาไหลหลากรวดเรวและรนแรง สงผลตอความปลอดภยในชวต ทรพยสนบานเรอน ไรนา ปศสตว ถนนและระบบสาธารณปโภคอนๆ

อาชพบางอาชพไดรบผลกระทบสงจากภยนำาทวม เชน การเลยงปศสตว ซงนอกจากจะมตนทนสงแลว การสญเสยทเกดขนกอาจถงขนสนเนอประดาตวได และมผลเรอรงเกดความผดปกตทางสขภาพจต เชน ภาวะซมเศราหลงนำาทวมได

กลมเปราะบาง โดยเฉพาะคนยากจน คนปวย หรอผพการทพบในหมบาน ไมสามารถรบมอกบนำาทวมเฉยบพลนได

การเคลอนไหลของหนาดนและ

การเปลยนมาปลกยางพนธทำาใหปายางเปลยนมาเปนสวนยาง ยางพนธมรากสน ไมยดเกาะชนดนในระดบลก การปลกหามมใหมพชอนแซม และตองกำาจดหญาในแปลงปลกยางใหหมด ทำาใหดนไมสามารถเกบนำาได และมความเสยงตอการเกดดนถลม ยงมการสงเสรมการปลกมากกยงมการบกรกขยายททำาสวนยางมากขน

ชมชนมสลมมมมมองตอภยพบตทสมพนธกบศรทธาในศาสนาอสลาม คอเปนไปตามพระประสงคของพระเจา อาจเปนการทดสอบศรทธาของอสลามก หรอเปนการลงโทษทมการปฏบตตวไมเหมาะสม เปนทศนะทตอกยำาศรธาและทำาใหหนกลบมามองตนเอง นอกจากนนยงมการตงกองทนสะกาดตำาบลปรกเพอชวยเหลอคนทกขยาก

83

นำาจากเขานำาคาง

กรณนำาปาไหลหลากและดนโคลนถลมเขตเกษตรกรรม (ยางพารา ปาลมนำามน) ลมนำาตาป ตำาบลถำาพรรณรา อำาเภอถำาพรรณรา จงหวดนครศรธรรมราช

ภาวะฉกเฉน นำาทวมแบบ Flash

flood มาเรว ลดเรวในระยะเวลาไมเกน ๓-๗ วน

มปญหาจากดนโคลนถลมอนเกดจากการเคลอนตวของชนผวดน พบบางในบางพนท

เดมพนทแหงนเกดอทกภยเกอบทกป เพราะเปนพนทบรเวณแมนำาตาปโคงวนเปนวงนำารอบหมบาน เมอเขาฤดนำาหลาก เดอนสบเอด-สบสอง ระดบนำาในแมนำาตาปสงกจะเออลนเขาทวมบานเรอนทอยบรเวณทตำาเปนประจำาสมำาเสมอ

ปญหาดนถลม (Land slide) ทำาใหเกดความเสยหายตอชวตและทรพยสน

พาย นำาปาและดนโคลนถลมในป พ.ศ. ๒๕๓๑ ทตำาบลกะทน อำาเภอพปน จงหวดนครศรธรรมราชสงผลกระทบมาถง ตำาบลถำาพรรณรา ทงนำาปา ทอนซง และดนโคลน สรางความเสยหายทงกบบานเรอน เลอกสวนไรนา และทรพยสนอนๆ

พาย นำาปาและดนโคลนถลมในป พ.ศ. ๒๕๓๑ ทตำาบลกะทน อำาเภอพปน จงหวดนครศรธรรมราชสงผลกระทบมาถง ตำาบลถำาพรรณรา ทงนำาปา ทอนซง และดนโคลน สรางความเสยหายทงกบบานเรอน เลอกสวนไรนา และทรพยสนอนๆ

การสรางถนนมการถมดนใหสงขน คนถนนกลายเปนคนกนนำา ซงมกไมมการวางทอระบายนำาหรอมทอขนาดเลก ทำาใหระบายนำาไมทน

วฒนธรรมการอยอาศยในบานเปลยนแปลงไป มคานยมในการสราง บานวางพน ทำาใหมการถมทใหสงขน “ ”

เกดการขวางกนทศทางการไหลของนำาและทำาใหอทกภยมความรนแรงมากขน

ชมชนมแรงเกาะเกยวภายในสง มอตลกษณทชดเจน มศกดศรและศกยภาพในการพงพาตนเองสง การรวมตวกนเพอแกปญหาของชมชนเองเปนสงทสงเกตไดอยางชดเจน

ต�ร�งท 5 ภยพบตชมชนในระบบพนทสง นำ�ทวมเฉยบพลน ภ�คใต

84

ระบบนเวศลกษณะและแบบแผนภย

พบตปญห�และผลกระทบ มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรม

ป พ.ศ. ๒๕๓๑ เกดเหตนำาปา พายฝนและดนโคลนถลมทกะทน อำาเภอพปน จ. นครศรธรรมราช กระแสนำาและดนโคลนไหลบามาถง ตำาบลถำาพรรณรา สรางความเสยหายอยางใหญหลวงตอชมชนหมท ๔ และ ๑๐

หลงการสรางเขอนพปน ทำาใหปญหานำาทวมทเคยเกดประจำาทกป เรมหมดไป

ป พ.ศ. ๒๕๕๔ มการเตอนภยเรองจะเกดนำาทวมหนกในชวงเดอนเมษายน ทกคนตางคดวาเปนไปไมได แตกเกดนำาเออลนแมนำา

พาย นำาปาและดนโคลนถลมในป พ.ศ. ๒๕๓๑ ทตำาบลกะทน อำาเภอพปน จงหวดนครศรธรรมราชสงผลกระทบมาถง ตำาบลถำาพรรณรา ทงนำาปา ทอนซง และดนโคลน สรางความเสยหายทงกบบานเรอน เลอกสวนไรนา และทรพยสนอนๆ

ดนทถกนำาพดเขาทบถมพนทนาสงถง ๑-๒ เมตร ทำาใหไมสามารถทำานาได ชาวบานตองหนมาปลกยางหรอสวนปาลม

ตงแตมการกอสรางอางเกบนำากะทน ในป พ.ศ. ๒๕๓๑ ชมชนไมเคยตองเผชญกบปญหาอทกภยรนแรง ชาวบานหนมาสรางบานชนเดยวหรอปรบปรงใตถนบานทยกสงใหกลายเปนพนทอาศยชนลาง เมอเกดนำาทวมใหญในป พ.ศ.

พนทราบลมแมนำาตาป มลกษณะเปนทราบตำานำาทวมถงมาในอดต มวฒนธรรมขาวทเขมแขงมากอน มภมปญญาในการเลอกพนธขาวและความหลายหลายของสายพนธ เชน ขาวสงขหยด ขาวนกเขาบนหลน มประเพณและพธกรรมเกยวกบขาวทสบทอดกนมา วฒนธรรมขาวไดมาสนสดลงหลงพาย โคลนถลมในป พ.ศ. ๒๕๓๑ ปรบตวมาสวฒนธรรมการปลกยาง

แมจะมอาชพปลกยาง แตการตงบานเรอนกยงสะทอนความเปนชมชนชาวนาทตงเรอนอยใกลชดกน แตกตางจากชมชนชาวสวนยางทมกมบานอยในสวนยางหางไกลจากบานหลงอนๆ ลกษณะดงกลาวชวยในการใหความชวยเหลอกนในชวงเกดนำาทวมใหญในป พ.ศ. ๒๕๕๔

การทไมมเหตการณนำาทวมใหญตงแตมการสรางอางเกบนำากะทนเปนตนมา ทำาให

85

ทะลกเขาทวมหมบานสงกวา ๒ เมตร

๒๕๕๔ จงเกดความเสยหายอยางรนแรง แตเนองจากชมชนไดปรบมาทำาสวนยางและปาลม ทำาใหความเสยหายทเกดขนนอยกวาโดยเปรยบเทยบหากชมชนยงคงอาชพทำานาอย

ภยพบตทเกดขนยงทำาใหเกดการเปลยนแปลงเสนทางของแมนำาตาป มผลใหตลงบางแหงถกกดเซาะและมความเสยงทจะพงทลาย ทำาใหเจาของทตองขายทใหแกธรกจดดทราย ซงมผลกระทบทางสงแวดลอมตอเนองไปอก

ชาวบานหนมาตอเตมใตถนบานทยกสงไวกลายเปนพนทพกอาศย มการยายหองนอน หองครว และสรางหองนงเลนไวทชนลาง วฒนธรรมการอยอาศยในบานมการเปลยนแปลง ชวตและทรพยสนสวนใหญมาอยทชนลาง เมอเกดนำาทวมใหญจงมความสญเสยเกดขนมาก

ชมชนรมแมนำาตาป มชาวบานททำาอาชพชาวประมง คนเคยกบลำานำาและมเรอพรอมสำาหรบขนยายขาวของ เมอขนยายขาวของเสรจกนำาเรอออกชวยเหลอชาวบาน หลงนำาทวม ยงมการทำาเรอแจกจายใหกบชาวบานใหมเรอครบทกหลง

ชาวบานหนมาสรางบานสองชน มการตอเตมบานจากชนเดยวใหเปนบานสองชนใตถนโลง หรอตอเตมชนสองเพอใชเกบรกษาทรพยสนหรอขาวของทมราคา มการจดหาเรอไวใหพรอม

ต�ร�งท 5 ภยพบตชมชนในระบบพนทสง นำ�ทวมเฉยบพลน ภ�คใต

ระบบนเวศ ลกษณะและแบบแผนภย ปญห�และผลกระทบ มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรม

86

พบต

ในระดบชมชน หลงภยพบตครงนน ชมชนเกดการเรยนร เตรยมรบมอ เกดการพฒนาศกยภาพชมชนจนเปนชมชนตนแบบและแหลงเรยนรการจดการภยพบตชมชน มการสรางวฒนธรรมใหมในการรบมอภยพบต คอ เกดกองทนขาวสาร กองทนสวนปาลม เพอเปนทนสำารองในยามทเกดภยพบต และเกดกลมอาสาสมคร มการจดทำาแผนภยพบต ฝกอบรมหนวยกชพกภย จนสามารถเปนวทยากรและออกไปทำาการชวยเหลอในพนทภยพบตอนๆ ไดอกดวย

87

3.3.3.3 ปญห�และผลกระทบระหว�งและหลงภยพบต (ตอ)

ดนโคลนทถกพดพามากบนำาเขาทบถมพนททำากนเปนตะกอนหนาจากทนา ๑-๒ เมตร เปนดนปนทรายทไมสามารถทำาการเพาะปลกได ซำาพนนาถกถมสงจนทำาใหทำานาไมได ตองปรบถมทดนและขดรองเอาผวดนเดมดานลางขนมาไวบนแปลงเพอปลกยางหรอปาลม กลายสภาพจากชมชนชาวนามาเปนชาวสวนยางและสวนปาลมในปจจบน วฒนธรรมขาวหมดไปจากพนท และนบตงแตมการกอสรางอางเกบนำากะทน ทอำาเภอพปน ในป พ.ศ. ๒๕๓๑ ชมชนไมเคยตองเผชญกบปญหาอทกภยรนแรงเลย ชาวบานหนมาสรางบานชนเดยวหรอปรบปรงใตถนบานทยกสงใหกลายเปนพนทอาศยชนลาง ภยพบตทเกดขนยงทำาใหเกดการเปลยนแปลงเสนทางของแมนำาตาป มผลใหตลงบางแหงถกกดเซาะและมความเสยงทจะพงทลาย ทำาใหเจาของทตองขายทใหแกธรกจดดทราย ซงมผลกระทบทางสงแวดลอมตอเนองไปอก

ป พ.ศ. ๒๕๕๔ นำาปาทรนแรงทสดในรอบ ๕๐ ปสรางความเสยหายอยางรนแรง แตเนองจากชมชนไดปรบมาทำาสวนยางและปาลม ทำาใหความเสยหายทเกดขนนอยกวาโดยเปรยบเทยบหากชมชนยงคงอาชพทำานาอย หลงภยพบตครงนน ชมชนเกดการเรยนร เตรยมรบมอ พฒนาศกยภาพชมชนจนเปนชมชนตนแบบและแหลงเรยนรการจดการภยพบตชมชนได

3.3.3.4 มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรมในพนทตำาบลปรกและตำาบลสะทอน จากชมชนทมการปลกยาง

พนเมอง ตอมามการเปลยนมาปลกยางพนธตามนโยบายสงเสรมการปลกยาง ซงมกองทนสงเคราะหการทำาสวนยางใหการสนบสนนการปลกสวนยางแทนปายางแบบสวนสมรม โดยเปลยนมาเปนการปลกยางพนธมรากสน ไมยดเกาะชนดนในระดบลก มการปลกหามมใหมพชอนแซม และตองกำาจดหญาในแปลงปลกยางใหหมดสน ทำาใหดนไมสามารถเกบนำาได และมความเสยงตอการเกดดนถลม ยงมการสงเสรมการปลกยางพารามากกยง

88

มการบกรกขยายททำาสวนยางมากขน ความเปลยนแปลงทเกดขนควบคกนมากคอการพฒนาโครงสรางพนฐานทางเศรษฐกจ เชน การสรางถนน มการถมดนใหสงขน จนถนนกลายเปนคนกนนำา โดยทการสรางถนนนนหนวยงานทดำาเนนการมกไมมการวางทอระบายนำาหรอหากมการวางกเปนทอขนาดเลกและจำานวนนอย ไมเพยงพอตอการระบายนำา

เมอมการรบเอาความทนสมยเขามามากขน วฒนธรรมการอยอาศยในบานเปลยนแปลงไป จากเดมทเคยสรางบานยกใตถนสง ซงนำาสามารถไหลผานใตถนบานและระบายไปไดอยางรวดเรว เกดมคานยมในการสราง บานวางพน เปนบานสองชนหรอชนเดยวทอยตดพนดน ทำาให“ ”ตองมการถมทใหสงขน รวมทงมการขยบขยายพนทอยอาศยจากจำานวนประชากรทเพมมากขน บานเรอนทสรางขนไมมการวางแผนสำาหรบปญหานำาทวม มการสรางและถมทขวางกนทศทางการไหลของนำาและทำาใหอทกภยมความรนแรงมากขน แตในขณะเดยวกนกพบวาชมชนมแรงเกาะเกยวภายในสง มอตลกษณทชดเจน มศกดศรและศกยภาพในการพงพาตนเองสง การรวมตวกนเพอแกปญหาของชมชนเองเปนสงทสงเกตไดอยางชดเจน ซงพบไดอยางชดเจนทงท ตำาบลสะทอน อำาเภอนาทว และ ตำาบลถำาพรรณรา อำาเภอถำาพรรณรา จงหวดนครศรธรรมราช

ชมชนมสลมมมมมองตอภยพบตทสมพนธกบศรทธาในศาสนาอสลาม คอเปนไปตามพระประสงคของพระเจา อาจเปนการทดสอบศรทธาของอสลามก หรอเปนการลงโทษทมการปฏบตตวไมเหมาะสม เปนทศนะทตอกยำาศรทธาและทำาใหหนกลบมามองตนเอง นอกจากนนยงมการตงกองทนซะกาดเพอชวยเหลอคนยากจนในชมชน เพอชวยเหลอคนทกขยาก รวมทงการอยอาศยในสงคมแบบเครอญาตทำาใหการชวยเหลอกนในสถานการณฉกเฉนเปนไปอยางรวดเรวเปนธรรมชาต ซงถอเปนจดเดนในเชงวฒนธรรมของชมชนทตำาบลปรก อำาเภอสะเดา จงหวดสงขลา

สำาหรบพนทตำาบลถำาพรรณรานนเปนทราบลมแมนำาตาป มลกษณะเปนทราบตำานำาทวมถงมาในอดต มวฒนธรรมขาวทเขมแขงมากอน มภมปญญาในการเลอกพนธขาวและความหลายหลายของสายพนธ

89

เชน ขาวสงขหยด ขาวนกเขาบนหลน มประเพณและพธกรรมเกยวกบขาวทสบทอดกนมา วฒนธรรมขาวไดมาสนสดลงหลงพาย โคลนถลมในป พ.ศ. ๒๕๓๑ ปรบตวมาสวฒนธรรมการปลกยาง แมวาจะมการเปลยนอาชพไปปลกยาง แตการตงบานเรอนกยงสะทอนความเปนชมชนชาวนาทตงเรอนอยใกลชดกน แตกตางจากชมชนชาวสวนยางทมกมบานอยในสวนยางหางไกลจากบานหลงอนๆ ลกษณะดงกลาวชวยในการใหความชวยเหลอกนในชวงเกดนำาทวมใหญในป พ.ศ. ๒๕๕๔

การทไมมเหตการณนำาทวมใหญตงแตมการสรางอางเกบนำากะทน ทอำาเภอพปนเปนตนมา ทำาใหชาวบานหนมาตอเตมใตถนบานทยกสงไวกลายเปนพนทพกอาศย มการยายหองนอน หองครว และสรางหองนงเลนไวทชนลาง วฒนธรรมการอยอาศยในบานมการเปลยนแปลง ชวตและทรพยสนสวนใหญมาอยทชนลาง เมอเกดนำาทวมใหญจงมความสญเสยเกดขนมาก อยางไรกตาม การเปนชมชนรมแมนำาตาปกยงมชาวบานททำาอาชพประมง คนเคยกบลำานำาและมเรอพรอมสำาหรบขนยายขาวของ เมอขนยายขาวของเสรจกนำาเรอออกชวยเหลอชาวบาน หลงนำาทวม ยงมการทำาเรอแจกจายใหกบชาวบานใหมเรอครบทกหลง

หลงเหตการณภยพบตนำาทวมใหญป พ.ศ. ๒๕๕๔ ชาวบานหนมาสรางบานสองชน มการตอเตมบานจากชนเดยวใหเปนบานสองชนใตถนโลง หรอตอเตมชนสองเพอใชเกบรกษาทรพยสนหรอขาวของทมราคา มการจดหาเรอไวใหพรอม ในระดบชมชน มการสรางวฒนธรรมใหมในการรบมอภยพบต คอ เกดกองทนขาวสาร กองทนสวนปาลม เพอเปนทนสำารองในยามทเกดภยพบต และเกดกลมอาสาสมคร มการจดทำาแผนภยพบต ฝกอบรมหนวยกชพกภย จนสามารถเปนวทยากรและออกไปทำาการชวยเหลอในพนทภยพบตอนๆ ไดอกดวย

3.3.๔. ระบบนเวศพนทประสบภยสน�มช�ยฝ งทะเล3.3.4.1 ระบบนเวศตำาบลกมลา เปนชมชนทตงบานเรอนตดชายทะเล เดมเปน

ชมชนชาวประมงชายฝง มการแบงพนทตามระบบนเวศและกจกรรมทะเล

90

ชายฝง ปาชายเลน แนวสนทราย/หาดประเภทตางๆ และคคลองในเขตนำากรอยตามรปแบบเศรษฐกจเปนยานทอยอาศยชมชน หาดกมลากลายเปนแหลงทองเทยวทคกคกมากขน มกจการการทองเทยวทเกดขนควบคกนทงขนาดเลก ขนาดกลางซงสงผลตอระบบนเวศชายฝงและเขตอทยาน แมจะมการกำาหนดเขตพนทและมาตรการคมครองชายหาดแบบตางๆ เชน การประกาศพนทคมครองสงแวดลอมแรมซาร (Ramsar) ในเขตอทยานแหงชาตทอยในพนททองเทยว

การเกดเปนแหลงทองเทยวทำาใหมกจกรรมชายหาด กจการบนเทง รวมทงสถานบรการและทพกสำาหรบนกทองเทยวบรเวณชาดหาดมากขน เมอเกดคลนยกษสนามจากมหาสมทรอนเดยโถมเขาสอาวจงเกดความเสยหายมากมายทงกบชวต ทรพยสน และสงแวดลอม

3.3.4.๒ ลกษณะและแบบแผนก�รเกดภยพบตคลนยกษสนามจากมหาสมทรอนเดยมตนกำาเนดจากแผนดน

ไหวใตทะเลลกในมหาสมทรอนเดยเมอวนท ๒๖ ธนวาคม พ.ศ. ๒๕๔๗ ศนยกลางอยตอนเหนอเกาะสมาตรา ประเทศอนโดนเซย เปลอกโลกทยบตวลงจากแผนดนไหวกอใหเกดคลนสนามเขาทวมทำาลายบานเรอนตามแนวชายฝงโดยรอบมหาสมทรอนเดย ประมาณการวามผเสยชวตจากแผนดนไหวครงนใน ๑๔ ประเทศมากกวา ๒๓๐,๐๐๐ คน นบเปนหนงในภยพบตทางธรรมชาตครงรายแรงทสดในประวตศาสตร ประเทศทไดรบความเสยหายมากทสดไดแก ประเทศอนโดนเซย รองลงมาคอประเทศศรลงกา ประเทศอนเดย และประเทศไทย ตามลำาดบ

ประเทศไทยไดรบผลกระทบจากสนามในพนท ๖ จงหวดภาคใต โดยหาดกมลากเปนพนทหนงทไดรบผลจากสนามครงนน แมภยสนามเชนนจะไมเคยมเกดขนในพนทตำาบลกมลา แตจากลกษณะของรอยตอแผนเปลอกโลกในบรเวณเกาะสมาตราทมกมการเลอนตวของชนหนและกอใหเกดแผนดนไหวอยเสมอ ตำาบลกมลาจงเปนพนทมความเสยงตอคลนสนามทเกดจากแผนดนไหวในมหาสมทรอนเดย รวมทงระยะหลงมานยงมเหตแผนดนไหวเกดขนในจงหวดภเกตเปนครงคราว นอกจากนน เนองจาก

91

สภาพทอยอาศยเปนพนทเนนเขาทมกรบกรกเขตอทยานแหงชาตและการตดไมทำาลายปามาก ในปจจบนจงมปญหาความเสยงตอภยดนถลมเกดขนอกดวย

หลงเหตการณสนาม ชาวบานมการอพยพไปสรางบานบนทสง รวมทงกจการสถานทพกสำาหรบนกทองเทยว เชน โรงแรม และรสอรทตางๆ กนยมหนไปสรางในพนทสงมากขน มการปรบแตงแนวเนนเขาและถมทเพอการกอสราง ทำาใหเกดสงกดขวางทางระบายธรรมชาตของนำา เกดความเสยงเรองนำาปาไหลหลากในฤดฝน ซงกลายเปนภยทใกลตวและอาจเกดขนไดงายกวาสนาม

3.3.4.๓ ปญห�และผลกระทบระหว�งและหลงภยพบตคลนยกษความสงหลายสบเมตรทโถมกระหนำาเขาสชายหาดสง

ผลกระทบอยางรนแรงตอการดำารงชพทกดาน มการสญเสยชวต ทรพยสนเสยหาย รวมทงอาคารบานเรอนถกทำาลายจนหมดสน โดยเฉพาะอยางยง วนทเกดคลนยกษสนามนนเปนวนท ๒๖ ธนวาคม ซงเปนชวงฤดกาลทองเทยวทไมเพยงแตมนกทองเทยวจำานวนมากเทานน แตกจกรรมตางๆ ทชายหาดกมมากเปนพเศษ รวมทงรานคาตางๆ กมการสงสนคาจำานวนมากมาเกบไวเพอจำาหนายใหแกนกทองเทยว ความเสยหายทเกดขนจงมากเปนพเศษ อยางไรกตาม ยงนบวาเปนความโชคดทคลนซดเขาสชายฝงในตอนเชาของวนท ๒๖ ซงเปนชวงทนกทองเทยวและกจกรรมตางๆ ทบรเวณชายหาดยงไมมมากนก ในพนทหาดกมลานน ผเสยชวตสวนใหญเปนทงนกทองเทยวและคนทองถนททำางานบรเวณชายหาด

92

ต�ร�งท 6 ภยพบตชมชนในระบบพนทช�ยห�ดตดทะเลทเผชญคลนสน�ม

ลกษณะท�งนเวศ

ลกษณะและแบบแผนภยพบต

ปญห�และผลกระทบ มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรม

ชายหาดตดทะเล(ตำาบลกมลา ภเกต)

คลนยกษสนามจากมหาสมทรอนเดยซดเขาฝงอยางเฉยบพลน ในป พ.ศ. ๒๕๔๗

พนทมความเสยงตอคลนสนามจากรอยเลอนของเปลอกโลกททำาใหเกดแผนดนไหวในมหาสมทรอนเดย

มเหตแผนดนไหวเกดขนในจงหวดภเกตเปนครงคราว ซงเปนภยพบตทเตอนใหประชาชนตองเตรยมพรอมอยเสมอ

มปญหาความเสยงตอภยดนถลม

คลนยกษทซดเขามาอยางเฉยบพลนสงผลกระทบตอการดำารงชพทกดาน การสญเสยชวต ทรพยสน รวมทงอาคารบานเรอนถกทำาลายจนหมดสน

เกดผลกระทบตอสงแวดลอมชายฝง ระบบนเวศชายฝงถกทำาลาย โดยเฉพาะจากซากสงของและตะกอนดนทถกคลนยกษกวาดลงสทองทะเล

ผเสยชวตสวนใหญเปนนกทองเทยวและคนทองถนททำางานบรเวณชายหาด

ผลกระทบสำาคญในชวงทเกดภยสนามนอกจากจะเกดจากความรนแรงของคลนแลว ยงเกดจากความสบสนอลหมาน

จากชมชนดงเดมทมอาชพเปนชมชนชาวประมง ซงตอมามชาวตางประเทศมาบกเบกกจการเหมองแร ตำาบลกมลาในปจจบนกลายเปนแหลงทองเทยวสำาคญเมอมการกอสราง ภเกตแฟนตาเซย ขนใน“ ”พนท อาชพบรการ รานอาหาร สถานทพกสำาหรบนกทองเทยว รวมทงรสอรท ถกสรางขนอยางตอเนอง

ความจำาเปนตองการแรงงานราคาถกทำาใหมแรงงานขามชาต โดยเฉพาะจากประเทศพมา เขามาทำางานในพนทมากขน แรงงานเหลานไมสามารถพกอาศยบรเวณทราบชายหาดไดเนองจากมราคาคาเชาแพง จงมกอาศยอยบนพนทสง เมอเกดคลนสนาม แรงงานเหลานจงปลอดภยจากคลนยกษ และมบางกลมทลงมาเกบเอาขาวของทกระจดกระจายอย ทำาใหเกดความขดแยงกบคนในพนท

นอกจากความขดแยงกบแรงงานขามชาตแลว อคตเชงชาตพนธทมอยระหวางชมชนมสลมและชมชนพทธกมสวนทถกตอกยำาใหแตกแยกกนมากขน

93

การอพยพไปสรางบานบนทสงทำาใหเกดการขวางกนทางระบายธรรมชาตของนำา เกดความเสยงเรองนำาปาไหลหลากในฤดฝน ซงกลายเปนภยทใกลตวและอาจเกดขนไดงายกวาสนาม

ระบบการสอสารถกตดขาดจนไมสามารถรบรสถานการณหรอแจงภยเพอขอความชวยเหลอได นอกจากนนยงมปญหาการขนยายผปวย ซงเกดจากการตดขาดของเสนทางการคมนาคม

มปญหาเรองความทวถงเปนธรรมของการเยยวยาภยพบต รวมทงปญหาการขาดการมสวนรวมของชมชนในการกำาหนดนโยบาย แผนงานและโครงการของรฐทเกดขนภายหลงสนาม

ความชวยเหลอทเขาไปทวดมกถกมองวาไปไมถงพนองมสลม ซงเปนคนสวนใหญ

มความพยายามขององคกรครสตศาสนาทจะเขาไปใหความชวยเหลอและตอมาพยายามเปลยนใหผรบความชวยเหลอมานบถอครสตศาสนา ซงไดรบการตอตานจากคนในพนท

ความชวยเหลอสวนใหญในการฟ นฟอาคารบานเรอนทเสยหายมาจากชาวตางชาต ทงทเคยรจกกน เชนเคยมารบการนวด หรอมาพกอาศยในสถานททองเทยว หรอไมเคยรจกกนเลย แตบรจาคเงนผานคนทรจกกบชมชนมาชวยสรางบานให ความสมพนธนมสวนสำาคญในการฟ นฟชมชน

หลงคลนยกษสนาม มการอพยพขนไปปลกสรางบานเรอนบนทสงทำาใหเปลยนเสนทางการระบายนำาปาจากภเขา ซงอาจกอใหเกดภยพบตจากนำาปาและดนถลม ถอไดวาเปน ภาวะลอแหลม และความ“ ”เสยงใหมทสำาคญ

ต�ร�งท 6 ภยพบตชมชนในระบบพนทช�ยห�ดตดทะเลทเผชญคลนสน�ม

ลกษณะท�งนเวศ

ลกษณะและแบบแผนภยพบต

ปญห�และผลกระทบ มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรม

94

แมจะมการจดทำาแผนเตรยมความพรอมและกำาหนดเสนทางอพยพหนภย แตจากเหตแผนดนไหวทผานมากยงเกดความตนตระหนก เสนทางการสญจรตดขดอยางรนแรง จนไมสามารถอพยพหนภยได

พนทใกลเคยงคอ อำาเภอปาตอง มปญหาดนถลมและสงผลกระทบตอชมชนใกลเคยงทงหมดเพราะเสนทางการคมนาคมทมจำากดบนเกาะภเกตและมการเชอมตอสงผลถงกนและกน

แผนเตรยมความพรอมและการซอมแผน แมจะไดรบความรวมมอจากคนทองถนในระดบหนง แตสำาหรบผประกอบการและนกทองเทยวแลว ยงไมใหความสำาคญและใหความรวมมอนอย

บทบาทขององคการสวนบรหารสวนตำาบล มความสำาคญและมบทบาททชดเจน

การสรางวฒนธรรมทมการเตรยมความพรอมเกดขนในหนวยงานตางๆ โดยมเครอขายวทยเตอนภยและอาสาสมครทำาการกชพกภย หนวยการแพทยฉกเฉน EMS ทำางานรวมกนไดอยางมความตนตว มวชาการ และเปนระบบ

95

3.3.4.๓ ปญห�และผลกระทบระหว�งและหลงภยพบต (ตอ)

ผลกระทบสำาคญในชวงทเกดภยสนามนอกจากจะเกดจากความรนแรงของคลนแลว ยงเกดจากความสบสนอลหมาน ระบบการสอสารถกตดขาดจนไมสามารถรบรสถานการณหรอแจงภยเพอขอความชวยเหลอได นอกจากนนยงมปญหาการขนยายผปวย ซงเกดจากการตดขาดของเสนทางการคมนาคม รวมทงมปญหาการกระทบกระทงกนของกลมตางๆ ในชมชน หลงเหตการณมปญหาเรองความทวถงเปนธรรมของการเยยวยาภยพบต มการแสวงประโยชนจากเงนชวยเหลอทหลงไหลเขามาในชมชน รวมทงปญหาการขาดการมสวนรวมของชมชนในการกำาหนดนโยบาย แผนงานและโครงการของรฐทเกดขนภายหลงสนาม

นอกจากความเสยหายตอชวตและทรพยสนทเกดขนทนทจากคลนยกษแลว สนามยงทำาใหสญเสยรายไดจากการทตองใชเวลาซอมสรางโครงสรางพนฐาน อาคารสถานท ไมสามารถประกอบกจการได ทงยงทำาใหนกทองเทยวเกดความหวาดกลวและมาทองเทยวในพนทนอยลง รวมทงเกดผลกระทบตอสงแวดลอมชายฝง ระบบนเวศชายฝงถกทำาลาย โดยเฉพาะจากซากสงของและตะกอนดนทถกคลนยกษกวาดลงสทองทะเล

แมจะมการจดทำาแผนเตรยมความพรอมและกำาหนดเสนทางอพยพหนภย แตจากเหตแผนดนไหวทผานมากยงเกดความตนตระหนก เสนทางการสญจรตดขดอยางรนแรง จนไมสามารถอพยพหนภยได ในขณะทพนทใกลเคยงคอ อำาเภอปาตอง กมปญหาดนถลม ซงสามารถสงผลกระทบตอชมชนใกลเคยงทงหมดเพราะเสนทางการคมนาคมทมจำากดบนเกาะภเกตและมการเชอมตอสงผลถงกนและกน

3.3.4.๔ มตท�งสงคมและนเวศวฒนธรรมจากชมชนดงเดมทมอาชพเปนชมชนชาวประมง ซงตอมามชาว

ตางประเทศมาบกเบกกจการเหมองแร ตำาบลกมลาในปจจบนกลายเปนแหลงทองเทยวสำาคญเมอมการกอสราง ภเกตแฟนตาเซย ขนในพนท “ ”อาชพบรการ รานอาหาร สถานทพกสำาหรบนกทองเทยว รวมทงรสอรทถก

96

สรางขนอยางตอเนอง ความจำาเปนตองการแรงงานราคาถกทำาใหมแรงงานขามชาต โดยเฉพาะจากประเทศพมา เขามาทำางานในพนทมากขน แรงงานเหลานไมสามารถพกอาศยบรเวณทราบชายหาดไดเนองจากมราคาคาเชาแพง จงมกอาศยอยบนพนทสง เมอเกดคลนสนาม แรงงานเหลานจงปลอดภยจากคลนยกษ และมบางกลมทลงมาเกบเอาขาวของทกระจดกระจายอย ทำาใหเกดความขดแยงกบคนในพนท

นอกจากความขดแยงกบแรงงานขามชาตแลว อคตเชงชาตพนธทมอยระหวางชมชนมสลมและชมชนพทธกมสวนทถกตอกยำาใหเกดความขดแยงกนมากขน โดยเฉพาะกรณการเผยแพรผลกระทบทคลนยกษกอใหเกดความเสยหายแกวดพทธในพนทจนทำาใหมการโอนเงนบรจาคจำานวนมากใหกบวด ทงทโดยเปรยบเทยบแลว ชมชนมสลมไดรบผลกระทบกวางขวางและรนแรงกวามาก นอกจากนน ยงมการเปดบญชในนามขององคกรใหความชวยเหลอเพอใหผมจตสงเคราะหโอนเงนบรจาคเขาอยางไมมระบบการรบผดชอบและการตรวจสอบ ทำาใหมการตงขอสงเกตวาเหตการณสนามในครงน ซงมเงนชวยเหลอแบบใหเปลาจากทวประเทศและทวโลกน ไดทำาใหมคนรำารวยขนจากเงนบรจาค และมบางคนทหนหายไปพรอมๆ กบเงนบรจาคกมเชนกน

ความชวยเหลอในการฟ นฟอาคารบานเรอนทเสยหายจำานวนมากไดรบมาจากชาวตางชาต ทงทเคยรจกกน เชนเคยมารบการนวด หรอมาพกอาศยในสถานททองเทยว หรอไมเคยรจกกนเลย แตบรจาคเงนผานคนทรจกกบชมชนมาชวยสรางบานให ชาวบานใหความเหนวาความสมพนธนมสวนสำาคญในการฟ นฟชมชน เพราะเปนความชวยเหลอทไมเพยงแตสงถงมอผรบการชวยเหลอโดยตรง ยงมความคลองตว ตอบสนองความตองการของผรบการชวยเหลอไดอยางตรงจด แตกตางจากเงนชวยเหลอเยยวยาจากทางราชการทมจำานวนนอยนด มขนตอนและระเบยบการมากมาย ทงมเงอนไขขอจำากดในการใชจายเงนหยมหยม ในขณะเดยวกน กมความพยายามขององคกรครสตศาสนาทจะเขาไปใหความชวยเหลอและ

97

ตอมาพยายามเปลยนใหผรบความชวยเหลอมานบถอครสตศาสนา ซงไดรบการตอตานจากคนในพนท

ระหวางและหลงเหตการณสนาม องคกรปกครองสวนทองถนมบทบาทสำาคญในการจดการในสถานการณฉกเฉน โดยมการจดพนทบรเวณททำาการองคการบรหารสวนตำาบลและทโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพระดบตำาบล ใหเปนพนทสำาหรบรองรบผประสบภยและเปนศนยประสานงานชวยเหลอผประสบภย โดยมอาสาสมครสาธารณสขเปนกำาลงสำาคญในการแกปญหาเฉพาะหนา การจดเตรยมขาวปลาอาหาร และการดแลผประสบภย หลงคลนยกษสนาม ชมชนมการจดทำาแผนเตรยมความพรอมและการซอมแผน แมจะไดรบความรวมมอจากคนทองถนในระดบหนง แตสำาหรบผประกอบการและนกทองเทยวแลว ยงไมใหความสำาคญและใหความรวมมอนอย

เหตการณสนามทำาใหพนทชายหาดกมลาถกกวาดลางทำาความสะอาดจนไมเหลอสงกอสรางทไมเปนระเบยบเหลออยเลย ผนำาชมชนมความคดวาชวงเวลาดงกลาวนาจะเปนโอกาสสำาคญในการจดระเบยบหาดทรายเพอใหมมาตรการรองรบภยพบต แตหลงสนามผานไปเพยงไมกเดอนกเรมมผประกอบการทำาการตดปายจบจองสถานทเพอสรางสถานประกอบการ รานคา รานอาหาร และกจการรานนวดเกดขนเตมพนทและมากขนกวากอนเกดสนามเสยอก ยงหากพจารณาจากลกษณะทางกายภาพของหาดกมลา ทมชายหาดแคบๆ และมภเขาสงชนอยดานหลง ลกษณะของเขาทสงชนนนอกจากจะไมมพนทสำาหรบการอพยพขนสทสงไดแลว ยงเปนเหมอนผนงปดทคลนใหญอาจพดพาผคนและสงของกระแทกเขากบหนาผาหนนได การจดระเบยบการใชชายหาดโดยคำานงถงลกษณะความเสยงและความเปราะบางจงอาจหมายถงความเปนความตายของผประสบภยได ผนำาชมชนจำานวนหนงเหนวา การทไมสามารถจดระเบยบหาดทรายทนทภายหลงการเกดสนามเปนการเสยโอกาสทสำาคญในการจดระเบยบหาดทราย จนทำาใหเกดความเสยง หรอภาวะลอแหลมทไมตางจากเดม นอกจากภาวะลอแหลมและความเสยงทเกดขนบรเวณหาดทรายแลว

98

มการอพยพขนไปปลกสรางบานเรอนบนทสงทำาใหเปลยนเสนทางการระบายนำาปาจากภเขา ซงอาจกอใหเกดภยพบตจากนำาปาและดนถลม ถอไดวาเปน ภาวะลอแหลม และความเสยงใหมทสำาคญ“ ”

การเกดขนของสนามมผลสำาคญตอการสรางความตนตวตอภยพบตไมเพยงแตสำาหรบชมชนทไดรบผลกระทบเทานน แตยงมผลไปในระดบประเทศ ในพนททงระดบจงหวดและในระดบทองถน มการสรางวฒนธรรมทมการเตรยมความพรอมเกดขนในหนวยงานตางๆ โดยมเครอขายวทยเตอนภยและอาสาสมครทำาการกชพกภย หนวยการแพทยฉกเฉน EMS ทำางานรวมกนไดอยางมความตนตว มวชาการ และเปนระบบ

3.4 บทสรปชมชนทเกดภยพบตซำาๆ มกเปนการตงถนฐานอยในพนทเสยง โดย

เฉพาะกรณของอทกภยทเกดขนซำาซากในพนทราบลมนำาทวมถง (Flood plain) ซงเปนดนดอนบรเวณปากแมนำาหรอรมสายนำาทอดมสมบรณเหมาะแกการเพาะปลก นำาหลากและการมชวงเวลาทนำาทวมชมชนเปนระยะเวลาหนงนนเปนเหตการณปกตทเกดขนสมำาเสมอ ชมชนรบรความเสยงในฐานะความเปนจรงสวนหนงของการมชวตอยในระบบนเวศนนๆ เปนธรรมชาตทตองยอมรบ กรณศกษาในพนทดงกลาวสะทอนใหเหนวา ชมชนทดำารงอยในระบบนเวศหนงๆ ยอมมการสะสมประสบการณและสรางความรเพอการปรบตวใหสามารถอยกบเงอนไขของธรรมชาตแวดลอมนนๆ ได ความรและการปรบตวนปรากฏอยในวฒนธรรมและวถชวตในชมชน การศกษาครงนไดคนพบการปรบตวของชมชนในการอยกบความเสยงในหลายลกษณะดงน

3.4.1. ลกษณะการสรางบานเรอน ในทกพนททงลมนำายม ลมนำาเจาพระยา ลมนำาทาจน ลมนำาตาป และลมทะเลสาบสงขลา การสรางบานเรอนทอยอาศยเดมนนจะกอสรางเปนอาคารใตถนโลงแทบทงสน โดยมเหตผลสำาคญนอกเหนอจากความปลอดภยจากการโจรกรรมและการปองกนสตวรายขนบานแลว ยงเปนการปรบตวเพออยกบภาวะนำาทวมทมกเกดขนเสมอๆ การเปลยนแปลงทเกดขนในระยะหลงททำาใหอทกภยทเกด

99

ขนเปนประจำาทงชวงหางออกไป เนองจากการสรางเขอนหรอระบบควบคมนำาทำาใหผคนในชมชนปรบปรงใตถนเรอนใหกลายเปนทอยอาศยและลงมาใชชวตทชนลางเปนสวนใหญ และเมอมภยพบตเกดมากและรนแรงขนในระยะหลง เราพบวาชมชนมการปรบตวอกครงดวยการกลบไปสรางบานใตถนสงกนอก และในบางพนทเชน อยธยา ซงระดบนำาททวมขงในปจจบนสงกวาในอดตมาก กจะมการดดบานใหสงขนดวยคาใชจายทมากพอสมควร

3.4.2. การเพาะปลกในพนทนำาทวม พนทนำาทวมโดยสวนใหญมกเปนพนทราบลมเหมาะสำาหรบการปลกขาว ขอมลจากกรณศกษาพบวา ในอดตนนพนธขาวทชาวบานใชเพาะปลกนนมหลากหลายพนธ แตละพนธกมคณสมบตและความเหมาะสมกบความจำาเปนตองการทหลากหลาย ทงขาวหนกและขาวเบา ซงสามารถเลอกปลกไดตามชวงเวลาทเหมาะสมใหเกบเกยวไดทนกอนฤดนำาหลาก ขาวบางชนดยดลำาตนสงขนเพอใหยอดพนนำาเพอการอยรอดในชวงทนำาทวมขง บางชนดมคณสมบตทนทานตอโรคพชบางชนดได การใชพนธขาวทหลากหลายทำาใหเกดความมนคงของระบบอาหารในทองถน เพราะถงแมจะมการสญเสยผลผลตจากภยพบตไปบางกจะสญเสยไปเพยงบางสวน แตหลงจากนโยบายการสงเสรมการสงออกขาวสารและมการพฒนาขาวสายพนธใหมๆ ทใหผลผลตสงกทำาใหเกดการเลอกปลกขาวเฉพาะพนธทไดรบการสงเสรมจากทางราชการและเปนพนธทมมลคาซอขายไดงายในตลาด ยงในปจจบน นโยบายจำานำาขาวทกำาหนดราคาขาวสงถงตนละ ๑๕,๐๐๐ บาท และกำาหนดพนธขาวทสามารถเขารวมโครงการจำานำาขาวไดวาตองเปนขาวทมอายมากกวา ๑๑๐ วนเทานน กยงทำาใหการเลอกพนธขาวลดความหลากหลายลงไปและมความลอแหลมสมเสยงตอการสญเสยจากนำาทวมในชวงเดอนสงหาคมมากขน อยางไรกตาม เนองจากราคาจำานำาขาวทสงกทำาใหชาวนายอมเสยงทจะปลกขาวทรฐบาลกำาหนด และหนไปแจงพนทการผลตเพอใหไดคาชดเชยความเสยหายหากเกดภยพบตขน แมวาคาชดเชยจะไมคมทนทสญเสยไปกตาม

3.4.3. การหาเลยงชพในชวงนำาทวม ในพนทททำาการศกษาทมนำาทวมซำาซาก ผคนในชมชนมกมอาชพดานการประมงควบคไปกบการ

100

ทำาการเกษตรดวย การลงพนทในเกอบทกแหงจะพบวาใตถนบานในชมชนมกจะมเรอและเครองมอประมงหลากหลายชนดเกบไวใชในฤดนำาทวม โดยเฉพาะพนทในลมนำายม ทงพษณโลก พจตรและนครสวรรค บางครอบครวมรายไดจากการจบปลาในฤดหลากเปนรายไดหลก นำาทวมจงเปนสงทชมชนไดรบประโยชนทงในแงทนำาพดพาเอาตะกอนดนทอดมสมบรณมาใสทนา และยงมปลาหลากหลายชนดทมากบนำาหลากในแตละปดวย ในพนทจงหวดพจตร นำาทวมแตละปจะมปลาสรอยมากมายพอทจะเกบไวกนตลอดป และยงสามารถนำามาหมกเปนนำาปลาใชและขาย หรอตดหวควกไสและหมกเกลอขายสงใหกบพอคาทจะนำาไปทำาปลาราตออกดวย ปญหาทเกดขนในระยะหลงกคอ การลดนอยถอยลงของปรมาณและความหลากหลายของพนธปลาทมากบนำาหลาก ปลาหลายชนดแทบจะสญหายไป ซงชาวบานสนนษฐานวาเกดจากการสรางเขอนทกกกนเสนทางการมชวตตามลำานำาของปลา และเกดจากการมการใชสารเคม เชน ยาฆาหญาหรอยาปราบศตรพชอนๆ ททำาใหปลาบางชนด เชน ปลาไหล หรอปลาดก สญหายไป การทำาใหมปลาอดมสมบรณดวยการฟ นฟแหลงเพาะพนธปลาและดวยมาตรการอนๆ จะมสวนสำาคญททำาใหฤดนำาหลากเปนประโยชนกบการดำาเนนชวตและความมนคงของระบบอาหารในชมชน

ในขณะทในพนทอนๆ เชน พนทอตสาหกรรม พนทสวน เชน สวนสมโอหรอฝรงกมผลกระทบและการปรบตวทแตกตางกนออกไป ในขณะทแบบแผนและลกษณะของภยพบตกมผลกระทบตอชวตและชมชนแตกตางไปดวย อทกภยในพนทกรณศกษาทสงขลามลกษณะทวมเรวลดเรว (Flash flood) กระแสนำาทรนแรงประกอบกบมการเปลยนพนทใชสอยในบานโดยการยายลงมาตอเตมใตถนบานเปนทอยอาศยมาขน รวมทงมการกอสรางทปดกนเสนทางระบายตามธรรมชาตของนำาทำาใหอทกภยสงผลกระทบทคอนขางรนแรง แตในขณะเดยวกน การทชมชนเปนสงคมชนบททมความเปนเครอญาตและรจกกนอยางใกลชด ทำาใหระบบการชวยเหลอซงกนและกนเกดขนไดอยางเปนธรรมชาต ชวยลดผลกระทบจากอทกภยไปไดเปนอยางด

101

ผลกระทบของภยพบตทมตอชมชนนนมไดเปนผลทเกดขนจากพลงทำาลายลางของธรรมชาตเทานน หากแตผลกระทบและความเสยหายนนเปนผลสะสมทยาวนานของการตดสนใจเชงนโยบายการพฒนาของรฐไทยสมยใหม ทสงผลตอการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ สงคม การเมองและสงแวดลอม ซงทำาใหเกดผลกระทบและความเสยหายจากภยพบตแตกตางกนไปในแตละพนท ผลกระทบของอทกภยในลมนำายมตอนลางและลมนำาเจาพระยาเปนผลพวงสะสมมาตงแตสนธสญญาเบารงททำาใหรฐไทยตองเรงขยายพนทเพาะปลกขาวในบรเวณภาคเหนอตอนลางและภาคกลาง และทำาใหพนทดงกลาวกลายเปนทราบสำาหรบการปลกขาวทสำาคญทสดของไทย กรณศกษาของพนทลมนำายมลาง (พษณโลก พจตร และนครสวรรค) และลมเจาพระยา (อยธยา) ซงเปนพนทถกนำาทวมเกอบทกปสะทอนใหเหนชดเจนวา ชาวบานไมไดกลวนำาทวม แตกลววานำาจะทวมเรวเกนไป สงเกนไป และนานเกนไป เพราะจะทำาใหเกบเกยวผลผลตขาวไมทน หรอทวมสงจนเลยชนใตถนถงพนบาน ทำาใหขาวของเสยหาย หรอทวมนานจนไมสามารถทำามาหากนหรอทำาการเกษตรฤดใหมได

ในขณะทลมนำาทาจนและนครชยศรกกลายเปนพนทเพาะปลกเพอการสงออกมาตงแตการขดคลองมหาสวสด เพอการปลกและขนสงออย ขาว และสมโอเพอการสงออก กอนทจะพฒนาพนทแถบออมนอย ออมใหญมาเปนพนทเขตอตสาหกรรมในระยะตอมา พฒนาการทางเศรษฐกจสงคมทผานมานไดเปลยนแปลงวถชวตและสงแวดลอมในชมชน ทำาใหชมชนอยใน ความเปราะบาง “ ” (Vulnerability) ตอผลกระทบอนเกดจากภยธรรมชาตดงทเปนอยในปจจบน ผลกระทบจากภยธรรมชาตจงขนอยกบภาวะลอแหลมหรอความเสยงทมอย การจดการปญหาภยพบตในระดบชมชนจำาเปนตองเขาใจภาวะลอแหลมประกอบกบผลกระทบทจะเกดขนในบรบทของชมชน

102

บทท ๔ชมชน ประสบก�รณและก�รเรยนรเพอก�รรบมอภยพบต พ.ศ.

๒๕๕๔ และสน�ม

ในบทท ๔ นจะเปนการกลาวถงประสบการณการรบมอและการจดการภยพบตของชมชน โดยจะนำาเสนอเปนกรณศกษาในแตละพนท การรบมอและจดการภยพบตของแตละชมชนนนเปนการตอบสนองตอลกษณะของภยพบตและปญหาทเผชญซงแตกตางกนไปตามเงอนไขทางนเวศวฒนธรรม นอกจากนน บทเรยนการรบมอและจดการกบภยพบตยงสะทอนถงมมมองและทศนะตอภยพบต ความคาดหวงตอบทบาทของรฐและองคกรตางๆ ทเขาไปชวยเหลอเยยวยา รวมทงสะทอนถงศกยภาพของชมชนในการปรบตวและในการจดการกบปญหาดวยตนเองอกดวย

4.1 บทวเคร�ะห 8 กรณศกษ�4.1.๑ ตำ�บลบ�งระกำ�เมองใหม อำ�เภอบ�งระกำ� จงหวด

พษณโลกสถ�นก�รณภยพบตและบรบทชมชนสถานการณนำาทวมทตำาบลบางระกำาเกดขนแทบทกปทงโดยเงอนไข

ทางภมประเทศและพฒนาการดานเศรษฐกจสงคม โดยภมประเทศแบบ

103

ทราบลมตำาวาพนทโดยรอบทำาใหอยในสภาพตงรบปรมาณนำาเหนอทหลากลงมา เกดเปนปญหานำาทวมเรอรงซำาซาก โดยท นำาหลากปกต จะทวมขง“ ”นานประมาณ ๒ เดอนในชวงเดอนสงหาคมถงกนยายน และอาจจะมนำาทวมใหญเกดขนเปนครงคราว เชน ในป พ.ศ. ๒๕๔๘, พ.ศ. ๒๕๑๐, พ.ศ. ๒๕๒๖ และ พ.ศ. ๒๕๔๙ โดยในบางปเกดปรากฏการณพเศษ เชน นำาดำา “ ”ซงเปนนำาสคลำามกลนเหมน หรอ นำาแดง ซงเกดจากนำาปาไหลหลากพด“ ”เอาดนโคลนถลมทจงหวดสโขทยและจงหวดอตรดตถไหลลงสจงหวดพษณโลก ในระยะหลงมาน ฤดกาลทแปรปรวนกบพายฝนทมากอนฤดกาลมความถมากขนทำาใหในระยะ ๕ ปทผานมา นำาทวมในพนทบางระกำามกจะทวมขงอยนานถง ๓ เดอนจนชาวบานไมสามารถทำานาปได

ชมชนทาโกและวงกมเปนชมชนเกาแก ทาโกเคยเปนทตงอำาเภอมากอน เรยกวาอำาเภอทาโก แตตอมาเนองจากสภาพภมประเทศไมเหมาะสำาหรบการตงเปนศนยราชการเพราะนำาทวมบอยและมเสนทางนำาผานหลายสาย ไมเหมาะกบการกอสรางถนนหนทาง จงมการยายอำาเภอไปตงทบางระกำา กลายเปนอำาเภอบางระกำา โดยชาวบานทาโกทยายถนฐานตามไปตงรกรากอยทอำาเภอใหม ซงสวนใหญเปนพวกทมฐานะทางเศรษฐกจคอนขางดจงยายไปได และกลายเปนพอคาและเศรษฐในอำาเภอบางระกำาไป คนทยงอยททาโกสมยนนจงเปนพวกทมฐานะทางเศรษฐกจสงคมทไมดนก สวนวงกม เปนพนทสมปทานปาไม เปนจดสงไมลงนำายมเพอลองไปยงปากนำาโพ โดยกอนป พ.ศ. ๒๕๐๐ ยายจอน จนทรประเสรฐ เปนผไดสมปทานไม (และสมปทานอนๆ ของรฐอกดวย) ทำาการบกเบกตดไม ตงโรงเลอย เศรษฐกจของชมชนเชอมโยงอยกบอตสาหกรรมไม จนกระทงเมอมการประกาศปดปาในชวงป พ.ศ. ๒๕๓๒ กจการเกยวกบสมปทานปาไมจงยตลง

ทงบานทาโกและบานวงกม ตงอยในตำาบลบางระกำาเมองใหม จงหวดพษณโลก ซงเปนพนทเขตทราบลมแมนำายมตอนลาง มลกษณะสายนำาวกวนหกโคงไปมา ทำาใหการระบายนำาชะลอชาลง นำาจากแมนำายมตอนบนมาเออขงในพนทน หากเปนปทมปรมาณนำาฝนมากเปนพเศษกมกจะมการ

104

ทวมทนของนำาหลากเสมอ พนทราบนำาทวมถงในลกษณะนเหมาะกบการปลกขาว และไดกลายเปนพนทสงเสรมการเพาะปลกขาวสำาหรบการสงออกทสำาคญ ในอดตชาวนาปลกขาวนาปและคดเลอกพนธทสามารถอยรอดในภาวะนำาหลากได ภาวะนำาหลากทำาใหพนธปลาในลมนำายมมความอดมสมบรณ ชาวบานทนจบปลาในฤดนำาหลากไวขาย ทงขายปลาสดและทำาการหมกสงใหกบพอคาทนำาไปทำาปลาราสงขายในทองถนอนๆ นำาทวมเปนสวนหนงของความเปนอยปกตสำาหรบชมชนทองถนแถบ

นำาทวมอาจทำาใหการสญจรมปญหาบาง และหากการทวมมลกษณะคอยๆ ทวมขนทละเลกทละนอยกไมเปนปญหากบชวตความเปนอยสำาหรบชาวบางระกำามากนก แตจะเปนปญหาใหญเมอมผลกระทบตอการทำานา โดยเฉพาะอยางยงเมอมการเปลยนแปลงการปลกขาวจากขาวนาปมาเปนนาปรง โดยเฉพาะเมอมนโยบายจำานำาขาวทกำาหนดใหขาวอายมากกวา ๑๑๐ วนเทานนทจะเขารวมโครงการจำานำาขาวได ชาวนาตองเรงปลกขาวเพอใหสามารถเกบเกยวขาวไดทนกอนหนาฤดนำาหลากในเดอนสงหาคม การเรงปลกทำาใหตองเสยงกบภาวะฝนทงชวง ปญหาภยแลงจงกลายเปนความเสยงทดเหมอนจะสำาคญไมยงหยอนไปกวาภยนำาทวมในสายตาของชาวนาทบางระกำาน

ประสบก�รณก�รจดก�รภยพบตชมชนแมจะมกระแสขาวเรอง บางระกำาโมเดล และเปนทรบรกนวา“ ”

บางระกำาเปนเขตทมปญหานำาทวมรนแรงทกป แตสำาหรบชาวบางระกำาแลว ไมมใครรวา บางระกำาโมเดล หมายความวาอยางไร และสวนใหญไมคดวา“ ”นำาทวมทเปนมาทกปเปนปญหาอะไรมากนก การเปนชมชนทอยกบนำาตลอดมาทำาใหการจดการปญหาเปนสวนหนงของชวตปกต มการเตรยมสะสมอาหาร เกบขาวของขนในทสง และเตรยมเรอสำาหรบการสญจร การประมงในระหวางนำาทวมอาจมปญหาเรองการสญจรทไมสะดวกสบายบางแตกไมไดลำาบากอะไรมากนก มองคกรภายนอกมาใหความชวยเหลอเสมอมา เพราะรบรผานสอวาบางระกำามปญหานำาทวมทกป จนผสอขาวจะมารอทำาขาวนำาทวมทนกอนทอนๆ การจดการภยพบตจงมลกษณะเนนการ

105

บรรเทาทกขมากกวาปองกนปญหาหรอการลดความเสยงและลดความเสยหาย

ในทศนะของชมชน การนำาสงของบรรเทาทกขมาแจกจายนนเปนสงทไมไดมความสำาคญสำาหรบการอยรอดมากนก สวนทมความจำาเปนกคอการนำานำาสะอาดสำาหรบดมกน สวนขาวของในถงยงชพทเปนประโยชนกคอ ขาวสาร (ซงควรจะมปรมาณพอสมควร เพราะขาวหลากหลายชนดทแจกจายกนมา หากไดมาอยางละเลกนอยและตองนำามาผสมกนกจะเปนปญหาในการหงตมได) และนำามนพช สวนปลากระปองและบะหมสำาเรจรปนน ดจะกลายเปนสงทชาวบานเกบไวแจกจายใหกบคนอนมากกวาทจะเอาไวกนเอง เรองการแจกจายถงยงชพนนชมชนมการจดการไดด เพอใหเกดความทวถงและเปนธรรม จะมปญหากตอเมอมผประสงคจะเดนทางมาพรอมนำาถงยงชพมาแจกเอง โดยมกจะแจกตรงจดทรถหรอเรอเขาถงเทานน ทำาใหผไดรบถงยงชพมกจะเปนครอบครวเดมๆ ทตงบานเรอนอยตรงนน

ปญหาเรองสขภาพ การรบยาของผปวยเรอรง และภยฉกเฉนจากนำาทวมไมพบปญหามากนก ชมชนมระบบจดการโดยประสานงานเชอมตอกบโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตำาบลและโรงพยาบาลชมชนในการรบ-สงผปวยและรบ-สงยา มปญหาทพบวาเปนความยากลำาบากกคอ การขนสงนำายาสำาหรบการลางไตทางผนงหนาทองของผปวยไตวาย ซงเปนถงบรรจนำายาขนาดใหญและหนกพอสมควร ความสมพนธของผปวยทไมดนกกบเพอนบานในชมชนทไมสนทชดเชอสงผลใหการรองขอความชวยเหลอเปนเรองยากลำาบาก ผปวยตองพายเรอไปขนถงนำายาเอง ซงเปนเรองทหนกหนาสำาหรบผปวยเรอรงทอยกนแคสองคน

การระดมความชวยเหลอจากภายนอกขนอยกบศกยภาพและเครอขายของผนำาชมชนเปนสำาคญ ผนำาทสามารถจดระบบใหเกดจดประสานงานกบองคกรภายนอกไดกจะสามารถระดมทรพยากรมาใหความชวยเหลอชมชนไดมากและรวดเรว โดยเฉพาะหนวยงานราชการและความชวยเหลอจากฝายทหาร จะไดรบอยางรวดเรวหากมเสนสายรจกกนอยกอน ความชวยเหลอจากหนวยงานภายนอกทเขาไปในชมชนโดยตรงอาจมขอจำากดใน

106

แงทไมมความเขาใจถงความจำาเปนมาก-นอยและลกษณะนสยของผประสบภย ตวอยางเชน มลนธพทธฉอจทไดเขามาตงศนยชวยเหลอผประสบภยพบตและไดจดทำาอาหารเจบรรจในกลองพลาสตกบรการแกผประสบภย และมการมารบกลองกลบไปเพอนำาไปใชใหมได รปแบบดงกลาวอาจเหมาะกบสงคมเมองทเมอเกดนำาทวมจะไมสามารถปรงอาหารได แตในพนทบางระกำา ชาวบานสามารถปรงอาหารไดดวยปลาทจบได และไมคนเคยกบอาหารเจ ทำาใหการแจกจายขาวกลองในลกษณะดงกลาวไมสอดคลองกบวถชวตของชมชนนก

การชวยเหลอเยยวยาหลงภยพบตนน มบรษทโอสถสภาสรางบานลอยนำาจำานวน ๕ หลง และจงหวดพษณโลกรวมกบสำานกงานเหลากาชาดจงหวดพษณโลก สรางบานลอยนำาจำานวน ๔ หลง สวนมลนธทอยอาศยรวมกบธนาคารไทยพาณชย ไดเขามาสรางบานใหกบครอบครวทบานเรอนเสยหายจำานวน ๗ หลงทคมสายธาร และคมคลองปลากรายสายใน จำานวน ๑ หลง เปนบานชนเดยวใตถนสง เสาปน โดยมโครงสรางเปนเหลก อยางไรกด บานทมการสรางใหกบผประสบภยนนมการออกแบบทไมเหมาะสมกบการอยอาศยจรง เพราะมขนาดเลกและทสำาคญมเงอนไขทตองรอบานเกาออกเพอสรางใหม ไมอนญาตใหใชวสดอปกรณทไดรบการชวยเหลอไปตอเตมบานเดมทไดรบความเสยหาย ในขณะทผประสบภยในชมชนมกจะมความผกพนกบความเปน บาน ทเปนมากกวาสงปลกสราง ผประสบภย“ ”หลายรายจงกลบมาอยอาศยกบครอบครวทบานตนเองมากกวาทจะอยในบานทไดรบการสงเคราะห สวนความชวยเหลอจากบรษทโอสถสภาทรวมกบจงหวดพษณโลก สำานกงานเหลากาชาดจงหวดพษณโลก สำานกงานปองกนและบรรเทาสาธารณภยจงหวด และเทศบาลตำาบลบางระกำาเมองใหมใหความชวยเหลอในการสรางบานกกระจกตวอยทตำาบลบางระกำาเมองใหม ไมเพยงพอทจะกระจายไปยงพนทประสบภยอน

4.1.๒ ตำ�บลโกรกพระ อำ�เภอโกรกพระ จงหวดนครสวรรคสถ�นก�รณภยพบตและบรบทชมชน

107

ตำาบลโกรกพระตงอยบนพนทลาดเอยงบรเวณโคงนำา หมบานจำานวน ๔ หมเปนพนทตดแมนำา มพนทบางสวนเปน นำาไหลทรายมล เกดจาก“ ”การสะสมของตะกอนดนรมแมนำาเจาพระยา ทำาใหเกดดอนดนงอกอยตดฝงแมนำาเปนพนทประมาณ ๗๐๐ ไร และมประชาชนเขาไปทำากน ลกษณะนเวศแบบพนทชมนำาทมความสมบรณทางธรรมชาต มความหลากหลายทงพนธพชและพนธสตว โดยเฉพาะปลาและนก โดยทพนทเปนจดรวมของแมนำาหลายสายจากภาคเหนอรวมทงสายนำาจากผนปาตะวนตกทำาใหพนทราบลมรมฝงแมนำามกเกดนำาทวมเปนประจำาในชวงหนาฝน ซงจะมนำาหลากประมาณ ๓ เดอน นบแตเดอน ๖ ชาวบานจะเรงเกบเกยวขาวและผลผลตการเกษตรและเตรยมพรอมสำาหรบการหาปลาในชวงนำาหลาก ซงมพนธปลาตางๆ หลากหลายอดมสมบรณ เปนทงแหลงอาหารและแหลงรายไดของชมชน

หลงสรางเขอนภมพลและเขอนเจาพระยาทตนนำาจงหวดนครสวรรคทำาสามารถเกบกกนำาฝนไดบาง แตหากทวมแลวจะทวมหนกและขงอยนาน แมชมชนจะเคยเกดเหตการณแผนดนไหวขนในป พ.ศ. ๒๕๒๕ แตกไมเคยเกดอก สวนอทกภยนนเกดขนอยางตอเนองสมำาเสมอและเกดนำาทวมใหญในบางป เชน ป พ.ศ. ๒๔๘๕ ทมองไปทางไหนกเหนแตฟากบนำาทหลากจากแมวงกและแมนำาสะแกกรง ในชวงเดอนสงหาคมและกนยายนจะเปนชวงทนำาเออลนตลงทวมบานเรอนเปนประจำา เคยเกดเหตนำาทวมครงสำาคญๆ ในป พ.ศ. ๒๕๒๑, พ.ศ. ๒๕๒๓, พ.ศ. ๒๕๒๙, พ.ศ. ๒๕๓๘, พ.ศ. ๒๕๔๕, พ.ศ. ๒๕๔๙ โดยเฉพาะนำาทวมหนกในป พ.ศ. ๒๕๓๘ และป พ.ศ. ๒๕๔๙ เกดจากนำาจากการระบายนำาจาก ๓ สายนำาหลก ไดแก เขอนวงรอ แมนำาเจาพระยาและนำาปาจากอำาเภอลาดยาว นำาลนเขาทวมพนทชมชนอยางหนก หลงจากนนกมเหตการณนำาทวมใหญป พ.ศ. ๒๕๕๔ ทสงผลกระทบกวางขวางนานถง ๓ เดอน และมการทวมในเขตเทศบาลอยเกน ๑ เดอน

การทำาคนกนนำากนตลงพงตามลำาแมนำาเจาพระยาในระยะกวา ๓๐ ปทผานมา ไดทำาใหเกดดอนดนทตกตะกอนกลายเปนสนมลทรายทยนออกไปในแมนำา พนทดงกลาวเปนดนตะกอนแมนำาทมความอดมสมบรณ ตอมาม

108

ชาวบานเขาไปจบจองใชประโยชนปลกพชระยะสนและพชเศรษฐกจ เชน ขาวโพดหวาน กลวยไข และผกสวนครว พนทบรเวณนจะถกนำาทวมอยเสมอ ชาวบานจงตองเกบเกยวผลผลตกอนนำามา ตอมาเมอมการบกรกจบจองทำาการเกษตรมานานเขากมผคนอพยพเขาไปสรางสงปลกสราง เปนบานเรอนหรออาคารทพกอาศย ทกปทเกดนำาทวมใหญกจะตองมการอพยพผทอาศยอยออกจากพนทดงกลาวทกครงไป นอกจากการปลกพชผลการเกษตรแลว ชาวบานยงมอาชพทำาการประมงดวยอปกรณจบปลาหลายชนด เชน แห ตาขาย ลอบ ตม ยอ สวง ขนาดใหญเลกลดลงตามลกษณะการไหลของนำาและระบบนเวศทเปลยนแปลงไป ในชวงนำาหลากเปนโอกาสชาวบานจะหาปลาประมาณ ๓ เดอนไดรายไดเปนกอบเปนกำา ในชมชนยงมชางทำาเรอไมและเรอเหลกขายเปนเรอสญจร

ในพนทเขตเมอง นำาทวมสงผลกระทบตอชวตผคนมากกวาพนทชนบท โดยเฉพาะในกลมคนจนเขตเมองทบานเรอนทพกอาศยไมสามารถพำานกอยไดในสถานการณนำาทวม เชน ชมชนหองแถวชนเดยว หรอชมชนแออดในเขตเมอง หนวยงานทสำาคญทเขาชวยเหลอในสถานการณฉกเฉนคอ เทศบาลและหนวยกภยจากทางทหาร กลมเปราะบางเหลานจำาเปนตองไดรบความชวยเหลออพยพเคลอนยายไปอยในทปลอดภย การจดตงศนยพกพงสำาหรบผประสบภยในเขตเมองสำาหรบคนเหลานจงมความสำาคญ โดยเฉพาะสำาหรบครอบครวทไมสามารถหาทพกพงจากญาตหรอเพอนบานได

ประสบก�รณก�รจดก�รภยพบตชมชนในพนทโกรกพระเหนอนน นำาในฤดนำาหลากจะเออลนเขาทวมพนทนำา

ไหลทรายมลเปนพนทแรกๆ ตงแตชวงเดอนกนยายนถงตลาคม ชาวบานในพนทดงกลาวมการเตรยมพรอมอยระดบหนงเสมอ บานเรอนรมแมนำาสวนใหญเปนบานใตถนสงจงไมเดอดรอนมากนกหากการทวมอยในระดบปกตอยางทเปนมาทกป ในกรณทนำาทวมรวดเรวและรนแรงกตองอาศยหนวยงานตางๆ เขาไปชวยเหลอ อพยพผคนหรอขนยายขาวของหนนำา ซงกมกจะเปนการแกปญหาเปนครงคราวไป เนองจากทางการเองกไม

109

สามารถบงคบใหชาวบานทเขามาบกเบกพนททำากนโดยไมมเอกสารสทธเหลานออกจากพนทไปได สำาหรบบรเวณหมบาน ๔ หมบานทตดกบแมนำาเจาพระยา ชมชนมระบบคลองชลประทานซงหากมนำาหลากกจะเออเขาทวมหมบานได ชาวบานไมสามารถประสานกบหนวยงานชลประทานได แตจะประสานงานกบองคกรปกครองสวนทองถนเพอขอใหนำากระสอบทรายมาปดประตนำาไวกอน อยางนอยกจนกวาการเกบเกยวขาวและขาวโพดแลวเสรจ

เหตการณนำาทวมป พ.ศ. ๒๕๕๔ นำาหลากไหลทวมเขาบรเวณบานเรอนและเรอกสวนไรนาในระดบทสงและทวมขงนานกวาทกครงนน นบเปนครงแรกทการทดสอบการจดการภยพบตอยางเปนระบบเกดขน แมวานำาจะเขาทวมพนทสวนใหญของตำาบล แตชมชนกไดรวมกนปองกนวดโกรกพระเหนอไมใหนำาทวม เพอรกษาพนทดงกลาวใหเปนทงศนยพกพงและศนยจดการภยพบต ชาวบานโกรกพระเหนอสวนหนงทไมสามารถอยอาศยในบานตองอพยพไปอยทวดโกรกพระเหนอ ผนำาชมชน พระและชาวบานรวมกนจดระบบการดแลชวยเหลอกน มการตงโรงครวเพอทำาอาหารแกผประสบภย การตงจดรบบรจาคและจดการขาวของบรจาค การชวยกนดแลรกษาแนวกระสอบทรายทนำามาวางกนนำาทวมถนน ในขณะทบางครวเรอนทไมสามารถไปพกทวดโกรกพระเหนอไดกมการตงทพกชวคราวบนถนนทนำาทวมไมถง

ในทศนะของชาวบาน องคการปกครองสวนทองถนความสามารถการจดการปญหาตางๆ ไดอยางรวดเรวและรถงสภาพปญหาทแทจรงของชมชนและยงประสานเครอขายตางๆ เขามามสวนรวมในการชวยเหลอชาวบานอกดวย บทบาทของผนำาพนทตำาบลโกรกพระมทงองคกรทเปนทางการและไมเปนทางการสรางการมสวนรวมกบชาวบานเพอตกลงกนเรองปด-เปดประตนำาปองกนผลผลตขาวเสยหาย และการใชกระสอบทรายปองกนถนนเพอรกษาเสนทางสญจรสายหลก เนองจากลกษณะนำาทวมเหมอนกนทกหมบาน การแกไขปญหาจงตองมการตกลงรวมกนโดยคำานงถงความเสยหายมากและนอยตามสำาดบ ซงมการกระทบกระทงกนบาง แต

110

ผนำากรบฟงปญหาชาวบานในแตละหมบานและชวยเหลอตามสถานการณทเปนจรง

ในดานการเจบไขไดปวย สำานกงานสาธารณสขจงหวดนครสวรรคไดดำาเนนการจดตงหนวยบรการสขภาพทวดโกรกพระเหนอ แตปญหาอปสรรคการสญจรทำาใหตองจดทมแพทยเคลอนททางเรอ โดยมพยาบาลชมชนและอาสาสมครสาธารณสขประจำาหมบาน (อสม.) พรอมกบพนกงานเปลและคนขบเรอทมความชำานาญเรองเสนทางนำาเปนอยางด เขาไปดแลตามชมชน ในกรณฉกเฉนยงสามารถตดตอเรอทองแบนขององคการบรหารสวนตำาบลเพอเขามารบผปวยทโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตำาบลได สำาหรบผปวยตดเตยงและผปวยโรคเรอรงทมมากกวา ๑,๒๐๐ ราย ซงตองมารบยาตอเนองทกๆ ๑-๒ เดอน แตเมอเกดเหตการณนำาทวม ทมสขภาพไดประชมและจดแนวทางในการสงมอบยาโรคเรอรง โดยมอาสาสมครสาธารณสขประจำาตำาบล ซงสวนใหญเปนผประสบภยนำาทวมทำาหนาทรบ-สงตอยาสำาหรบผปวยโรคเรอรงในพนทตำาบลโกรกพระ ซงจะทำางานประสานกบโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตำาบลและโรงพยาบาลอำาเภอโกรกพระ

ในชมชนทเปนเขตเมอง ผทอยอาศยในอาคารชนเดยวไดรบผลกระทบรนแรง ทางภาคสาธารณสขโดยศนยฝกอบรมและพฒนาสขภาพภาคประชาชน ภาคเหนอ จงหวดนครสวรรค ไดจดตงศนยพกพงชวคราวสำาหรบผประสบภยขน มการออกแบบระบบงานและมการจดกจกรรมใหผพกพงมสวนรวมชวยเหลอผประสบภยอนๆ ในดานการจดระบบสญจร ประชากรไดรบผลกระทบจากนำาทวมโดยตรงมากกวาสองแสนหาหมนคนจากประชากรทงหมดราวหนงลานคนเศษ การสญจรทางถนนในเมองเปนอมพาต แมจะมเรอรบจางมาใหบรการ แตกมการเกบคาจางในอตราทแพงมาก ตอมา ทางเทศบาลฯ ไดเขามาจดระบบโดยการจางเหมาเรอรบสงลำาละ ๒,๐๐๐-๒,๕๐๐ บาทตอวน เพอรบ-สงประชาชนตามจดตางๆ ตงแต ๖ โมงเชาจนถง ๖ โมงเยน จดใหมนายทาประจำาคอยจดการทำางานของเรอจางแตละลำาใหมการใหบรการตามขอตกลง และใหบรการรบ-สงประชาชนโดย

111

ไมเสยคาใชจายซงนบไดวาเปนระบบการจดการและกชพ-กชพทตอบสนองตอบและตรงความตองการชาวบาน

4.1.๓ ตำ�บลวงจก อำ�เภอโพธประทบช�ง จงหวดพจตรสถ�นก�รณภยพบตและบรบทชมชนชมชนหนองไมซงและวงจกเปนพนทนำาหลากตดแมนำายมฝงตะวน

ออก ในฤดฝนบรเวณนนำาหลากเกดทวมเดอนกนยายนถงตลาคมเปนปรกต บางพนทมคลองชลประทานคอนขางเปนระบบทำาใหชมชนสามารถใชนำาทำาการเกษตรเพาะปลกพชตางๆ ได ลกษณะบานหนองไมซงอยซงอยหางแมนำายมประมาณ ๒ กโลเมตร และบานวงจกตดลมนำายมมสภาพเปนดนตะกอนทบถมจากแมนำานานและแมนำายม เหมาะแกการปลกขาว พชไร และผลไม วงจกนนเดมเคยเปนศนยกลางการขนสงทางนำาทมเศรษฐกจทเฟ องฟแหงหนง แตหลงจากมการสรางสะพานใหญขามแมนำายมเพอเชอมถนนสาย ๑๒๗๖-๑๐๖๘ เขาสจงหวดพจตร การคาขายในตลาดวงจกกซบเซาลง เกษตรกรรมกลายเปนอาชพพนฐานทงการทำานาและการปลกสมโอ การขยายตวของภาคการเกษตรทำาใหตองการนำาปรมาณมาก โดยเฉพาะเมอมนโยบายจำานำาขาว ความตองการนำาเพอการทำานาปรงทำาใหภยแลงกลายเปนปญหา ซงในสายตาของเกษตรกรแลว เปนปญหาทหนกหนาไมยงหยอนไปกวานำาทวม

บานหนองไมซงเปนพนทนอกเขตชลประทาน เปนพนทปลกขาวทมนำาทวมเปนประจำา เดมชาวนาเปนเจาของทนา แตในชวงระยะป พ.ศ. ๒๕๓๕ เปนตนมา ภาวะฝนแลงและราคาผลผลตตกตำาตอเนอง จนชาวนาไมสามารถแบกรบตนทนการผลตทสงขนทกป ประกอบกบเกดการเปลยนแปลงยคเศรษฐกจฟองสบแตก จงเกดภาวะหนสนจนจำาเปนตองขายทนาแกผซอทงจากภายในและภายนอกชมชน ปจจบนทนาสวนใหญในหมบานเปนของคนภายนอก ชาวบานทำาการเชาทนาเหลานในการทำานา แมวานำาทวมจะเปนปญหา แตการขาดแคลนนำาสำาหรบทำานากลายเปนปญหารนแรง โดยเฉพาะในชวงวกฤตทขาวกำาลงยนตนตาย ชาวบานทนตองอาศยการสบนำาบาดาลจากใตดนขนมาทำานา แมจะเสยคานำามน คาขด

112

บอและคาบำารงรกษาบอทคอนขางสง แตราคาขาวทสงมากจากนโยบายจำานำาขาวกเปนสงทเยายวนใหเสยงลงทน ในสวนดงกลาว แมชมชนจะมประสบการณนำาทวมหนกในชวงป พ.ศ. ๒๔๘๕, พ.ศ. ๒๕๐๕, พ.ศ. ๒๕๒๖, พ.ศ. ๒๕๓๘, พ.ศ. ๒๕๔๕, พ.ศ. ๒๕๔๙ และ พ.ศ. ๒๕๕๔ ซงถงแมในป พ.ศ. ๒๕๕๔ จะมปรมาณนำานอยกวาป พ.ศ. ๒๕๔๙ แตกมผลกระทบตอชาวบานกวางขวาง เนองจากทวมนานตงแตเดอนมถนายนถงเดอนพฤศจกายน ทำาใหผลผลตนาปเสยหายและไมสามารถทำานาปรงได นำาทวมทดเหมอนจะวกฤตมากขนจงกลายเปนปญหาควบคกบภยแลงทนบวนจะทวความรนแรงมากขน

ในขณะทบานวงจกมพนทการเกษตรอยทงในและนอกเขตชลประทาน ในเขตชลประทานซงไดรบการพฒนามาตงแตป พ.ศ. ๒๕๑๘-๒๕๑๙ มการทำาคลองสงนำาไปยงพนทเกษตรทางทศตะวนออกของแมนำายม ทำาใหสามารถทำานาไดตลอดทงป (บางฤดทำาไดถง ๓ ครง) และทำาสวนสมโอเปนพชเศรษฐกจทำารายไดของจงหวดพจตร สวนพนทนอกเขตชลประทานซงเปนพนทสวนใหญทางทศตะวนตกของแมนำายม ชาวนาจะตองขดบอบาดาลของตนเองเพอใชนำาทำานาปละ ๒ ครง และจะมความเสยงสงตอการขาดทนทำานาครงท ๓ ซงอาจประสบกบภยแลง นำาทวมหรอโรคระบาด เชน เพลยกระโดด

ประสบก�รณก�รจดก�รภยพบตชมชนแมจะมสถานการณนำาหลากแทบทกป แตชมชนกมประสบการณ

รบมอกบภาวะนำาทวมไดตามปกต ในเหตการณนำาทวมใหญป พ.ศ. ๒๕๕๔ ชมชนตำาบลวงจกมการเตรยมการในเรองตางๆ เพอดำารงชพระหวางนำาทวม โดยเฉพาะบานเรอนในฝงตดนำายมนอกพนงกนนำา การเตรยมการสำาคญไดแกการเตรยมเรอและอปกรณตางๆ เพอใหสามารถเดนทางไปสถานทตางๆ ไดสะดวกและปลอดภย นอกจากนน ทกครอบครวกมการลดความเสยหายดวยการยกทรพยสนขนทสงและเตรยมสงทจำาเปนการยงชพ ปญหาการรบมอเบองตนเพอลดความเสยหายเชนนเปนเรองงาย แตปญหาทตองจดการไมใชความเสยหายของบานเรอนและขาวของ แตเปน

113

ผลกระทบทมตอเกษตรกรรม ทงในพนทการทำานาและทำาสวนผลไม เนองจากสมโอเปนพนทเศรษฐกจทมอำานาจการตอรองในวงจก จงมกมการกนนำาไมใหเขาทวมสวนสมโอและทำาใหเกดความขดแยงกบพนทอนทตองรองรบนำาทวมแทน การจดการทจำาเปนประการหนงกคอการเจรจาตอรองเพอหาทางประนประนอมกนระหวางชาวนากบชาวสวน

ชมชนวงจกเปนชมชนทอยกบนำามายาวนาน มทมแขงเรอยาวทเคยชนะเลศกวาดรางวลมาจากทวประเทศ ความคนเคยและเชยวชาญในการใชชวตกบนำา ประกอบกบนำาททวมกคอยๆ เพมระดบ จงไมมปญหาในการจดการ ทงดานการเตรยมความพรอม การจดระบบอำานวยความสะดวกในการสญจร มระบบเรอรบสงเดกนกเรยน ระบบการกระจายความชวยเหลอ เชนถงยงชพ ชมชนไมรสกถงความขาดแคลนหรอปญหายากลำาบากในระหวางนำาทวม สวนปญหาการเสยชวตของผประสบภยทพบมากในจงหวดพจตรนน สวนใหญเปนปญหาจากอบตเหตตกเรอหรอมอเตอรไซคทแลนไปในพนททกระแสนำาแรงและผขบขไมรจกทางด อาจกลาวไดวา ชมชนวงจกกไมตางจากชมชนทราบลมนำาทวมถงอนๆ ทอยกบนำามายาวนาน

ปญหาทตองการการจดการเปนเรองทสมพนธกบอาชพการทำานา ไดแก ปญหานำาทวมทนาในหนานำาหลากทเกดขนควบคกบปญหาภยแลงหรอการขาดแคลนนำาสำาหรบทำานาในระยะฝนทงชวงในพนทนอกเขตชลประทาน ซงเกยวโยงกบนโยบายการรบจำานำาขาวของรฐบาลทไดกำาหนดอายขาวทสามารถเขารวมโครงการรบจำานำาขาวไดวาตองเปนขาวทมอายมากกวา ๑๑๐ วน สำาหรบนาปรงครงทหนงหรอครงทสองอาจไมเปนปญหา แตสำาหรบนาปรงฤดการเพาะปลกทสามนน กวาจะสามารถเกบเกยวไดกอาจลวงเขาสหนานำาหลาก ทำาใหเกบเกยวไมทน ชาวนาจงตองหาทางเรงปลกขาวเรวขนเพอใหครบกำาหนด ๑๑๐ วนและสามารถเกบเกยวไดทนกอนนำามา แตเมอทำาการเรงปลกกมปญหาขาดแคลนนำาในระยะทฝนทงชวงหรอเกดภยแลงขน ชาวนานอกเขตชลประทานจงตองอาศยการสบนำาบาดาลมาทำานา ซงทำาใหมคาใชจายสงและทำาใหดนทรดลง สงผลตอระบบนเวศโดยรวมได

114

นอกจากปญหาดงกลาวแลว ยงมปญหาเรองการควบคมเปดปดประตนำา และการบรหารจดการนำาโดยภาพรวม ซงในปจจบนมคณะกรรมการจดการนำาลมนำายมเปนเวทสำาหรบการหาทางออกในระดบลมนำาทเปดชองทางการมสวนรวมของชมชนในการตดตามขอมลขาวสารและมบทบาทในการรวมแสดงความคดเหนในเวทระดบลมนำาเปนกลไกสำาคญในการแกปญหาทอยนอกขอบเขตอำานาจขององคกรปกครองสวนทองถน

4.1.๔ ตำ�บลบ�งหลวงโดด อำ�เภอบ�งบ�ล และตำ�บลท�ดนแดง อำ�เภอเสน� จงหวดพระนครศรอยธย�

สถ�นก�รณภยพบตและบรบทชมชนชมชนบางหลวงโดดและทาดนแดง เปนหนาดานรบนำาหลากชวง

เดอนกนยายนถงพฤศจกายนแทบทกป ชมชนรมแมนำาและลำาคลองทงสองนรบนำาทระบายจากเขอนเจาพระยา ไหลจากจงหวดชยนาท ผานจงหวดอางทอง เขาสอำาเภอผกไห ผานประตระบายนำาชลประทานผกไห ผานเขามาทตำาบลทาดนแดง อำาเภอผกไห กอนจะไหลไปบรรจบกบคลองบางหลวง แลวจงไหลไปสแมนำาเจาพระยาทอำาเภอบางไทร พนทบรเวณนแตเดมเคยเปนทจอดเรอสนคาระหวางอำาเภอผกไหกบอำาเภอเสนา ชาวบานแถบนในอดตอาศยอยในเรอนแพ แตทวาหลงการตดถนนเขาสชมชนเชอมกบเสนทางสายหลกป พ.ศ. ๒๕๑๕ และการปรบปรงระบบชลประทานปด-เปดนำาคลองซอยเมอป พ.ศ. ๒๕๑๔ ชาวบานเรอนแพทาดนแดงกเรมยายจากบานเรอนแพมาลงหลกปกฐานสรางบานใตถนสง เพราะพนทเปนทราบลมแมนำา มนำาทวมในฤดนำาหลากแทบทกป

การสรางเขอนเจาพระยา ในป พ.ศ. ๒๕๐๐ และเขอนสรกตตในป พ.ศ. ๒๕๑๔ สงผลตอการเปลยนแปลงการใชประโยชนทดนของภาคเกษตรกรรมในจงหวดพระนครศรอยธยาอยางกวางขวาง มการกำาหนดโซนดานตะวนออกของจงหวดพระนครศรอยธยาใหเปนพนทอตสาหกรรม และโซนตะวนตกเปนพนทเกษตรกรรม โดยมการพฒนาระบบชลประทานมาอยางตอเนองในชวง ๓ ทศวรรษทผานมาพรอมๆ กบการสงเสรมการ

115

ปลกขาวนาปรงปละ ๒-๓ ครง ผลผลตจากทองนาในจงหวดพระนครศรอยธยาเปนสวนหนงของขาวทปอนสตลาดโลกตลอดมา และแมวาจะมการสรางระบบจดการนำาทงเขอนขนาดใหญและระบบชลประทานเพอการระบายนำา แตตำาบลบางหลวงโดดและตำาบลทาดนแดง ซงจดอยในพนทราบลมกยงตองเผชญกบปญหานำาทวมและฝนแลงเปนประจำาเสมอมา

ชมชนมความทรงจำากบเหตการณนำาทวมในปทระดบนำาสงมาก ในป พ.ศ. ๒๕๒๓, ๒๕๒๖, ๒๕๓๘, ๒๕๔๙ และ ๒๕๕๔ พนทนอกคนกนนำาของโครงการชลประทานเรมประสบปญหานำาทวมขงตงแตเดอนกรกฎาคม เปนเหตใหชาวบานรวมตวเรยกรองใหชลประทานปดประตระบายนำาในเดอนสงหาคมถงตนกนยายน ซงเปนชวงเวลาทชาวนาสวนใหญกำาลงรอเกบเกยวขาวนาป นอกจากนำาจะทวมเรวขนแลว ระยะเวลาทนำาทวมขงกยาวนานขนและระดบนำากทวมสงขนกวาเดม จนบานเรอนหลายหลงตองทำาการดดบานใหสงขนมากกวาหนงเมตร เพราะระดบนำาททวมสงเกนใตถนขนไปถงพนเรอนจนตองทำาแครพาดกบวงกบหนาตางเพอทำาเปนพนทอยอาศย

นอกจากเขอนและระบบชลประทานแลว โครงสรางพนฐานทางเศรษฐกจทสำาคญอกประการหนงทเกดขนควบคกนคอ การสรางถนนหลวงทเชอมโยงกนเพอการขนสงสนคาการเกษตรและอตสาหกรรม ความเจรญทเพมมากขนทำาใหทดนเปนทตองการ มนายทนเรมเขามาซอทดนตงแตปลายทศวรรษ พ.ศ. ๒๕๓๐ แมวาการสอบของกรมสอบสวนคดพเศษ กระทรวงยตธรรม จะไมพบหลกฐานการถอครองทดนของชาวตางชาตตามคำาเลาลอ แตพบวาชาวบานขายทดนใหกบบรรษทขนาดใหญเพมมากขน ในตำาบลบางหลวงโดดมทดนทถกโอนสทธการถอครองมากกวา ๑,๐๐๐ ไร และตำาบลทาดนแดงมจำานวน ๕๐๐ กวาไร ชาวนาทสญเสยทดนหนไปประกอบอาชพรบจาง โดยเฉพาะการสงลกหลานเขาไปทำางานตามโรงงานอตสาหกรรมทเกดขนมากมายทงในและนอกนคมอตสาหกรรมใน

116

จงหวดพระนครศรอยธยา ผลกระทบจากนำาทวมจงแตกตางกนระหวางครอบครวททำางานในภาคเกษตรกรรมและภาคอตสาหกรรม

ชมชนทงสองตองรบนำาหลากทมาเรวขน ทวมในระดบทสงขน และขงเปนเวลาทยาวนานมากขน ในสถานการณทฝนตกเหนอเขอนเกนกวาระดบทเขอนจะกกเกบไวไดกจะมการระบายลงมาดานขางเขอนยงผลใหนำาในแมนำานอยเพมสงขน ชมชนทปลกบานเรอนตดแมนำานอยทงสองฝง โดยเฉพาะทอยนอกคนกนนำาของโครงการชลประทานจะตองเผชญปญหานำาทวมนานเปนระยะเวลาถง ๔ เดอน คอ ตงแตเดอนกนยายนถงเดอนธนวาคม ป พ.ศ. ๒๕๕๔ เปนปทไดรบผลกระทบหนกทสด เพราะระดบนำามความสงมาก บางจดสงถง ๓-๔ เมตร และระยะเวลาทนำาทวมขงกอยยาวนานกวา ๖ เดอน ภาวะนำาทวมดงกลาวเกยวของกบการระบายนำาของเขอนเปนสำาคญ ซงชมชนไมมอำานาจในการตอรองกบหนวยงานทควบคมจดการนำามากนก

ประสบก�รณก�รจดก�รภยพบตชมชนพนทราบตำานำาทวมถงลมนำาเจาพระยาตอนลางการปรบตวอยกบนำามากดวยการดดบานมคาใชจายทแตละครอบครว

ตองดนรนแสวงหา แมในชมชนจะมโครงการกองทนหมบาน แตระเบยบและขนตอนตางๆ กทำาใหไมสามารถนำามาใชในการปรบปรงบานเพอรบมอนำาทวมได บางครอบครวทอยอาศยในพนททถกระบวาเปนทของราชการ เชน อยใกลแมนำา การปรบปรงบานเรอนจำาเปนตองไดรบอนญาตจากทางราชการ และแมวาจะไดรบอนญาต แตการทไมไดเปนเจาของทและไมสามารถใชทดนเปนหลกทรพยในการกยมไดกทำาใหครอบครวไมสามารถเขาถงแหลงเงนกสำาหรบการตอเตมหรอปรบปรงบานได สำาหรบครอบครวเหลาน ทางออกกคอการสรางแครขนบนบาน โดยการนำาคานไมขนพาดกบขอบดานลางของวงกบหนาตาง จากนนกนำาเอาแผนกระดานขนไปปเรยงไวบนคานอกชนหนง เพอใหมพนททยกสงกวานำาททวมพนบานสำาหรบการอยอาศยหรอเพอเกบขาวของหนนำาเปนการชวคราว การทำาแครในลกษณะดงกลาวตองทำาทกปและมคาใชจายเกดขนทกป

117

นอกจากการปรบยกบานเรอนแลว ชาวบานรมนำาจะเตรยมเรอ อปกรณ และเตรยมขนยายขาวของขนเกบไวในทสง เครองมอและเครองจกรการเกษตร ปศสตว ยานพาหนะ และทรพยสนมคาอนทจำาเปนอาจมการขนยายมาไวทขางถนน ขณะทหนวยงานดานการบรรเทาสาธารณภยไดนำาเอาเตนทมาสรางเปนทพกชวคราวไว ครอบครวทนำาขาวของมาไวททพกชวคราวนมกทงสมาชกเพยงหนงหรอสองคนไวเฝาทรพยสน สวนสมาชกอนๆ กกลบไปบานเพอดแลจดการกบขาวของทบาน หรอออกเรอไปหาปลาบาง ไปรบของแจกหรอถงยงชพทมคนนำามาแจกจายบาง ซงมทงจากหนวยราชการ ธรกจเอกชน องคกรสาธารณประโยชน และผทขบรถนำาขาวของมาแจกเอง บคคลและองคกรเหลาน สวนหนงจะมาตามการรายงานขาว ชาวบานบอกวาขาวโทรทศนมกจะรายงานพนทนำาทวมซำาๆ เพราะคนเคยกบคนในพนท หรอบางทกมญาตพนองคนรจกอยในชมชน พอนำาเรมทวมกมการโทรศพทสอบถามกนและกมารายงานขาว พนททไดรบของแจกหรอถงยงชพจงมกเปนพนททเปนขาวและไดรบซำาๆ เชน ตำาบลบางบาล สวนพนทอนๆ มกไมไดรบความสนใจมากนก

หากพจารณาจากหลกการจดการภยพบตกจะเหนไดวา นำาทวมในลกษณะนชมชนไมอยในฐานะทจะทำาการปองกนอะไรได เพราะขนอยกบการระบายนำาจากเขอนของหนวยงานดานชลประทานเปนหลก การเตอนภยกไมเกดประโยชนมากนก เพราะเมอมการเตอนวามการปลอยนำาและจะเกดภาวะนำาทวม ชาวบานกไมสามารถทำาอะไรกบนาขาวทยงไมสกพอใหเกบเกยวได จะทำาไดกเพยงเกยวขาวเขยว ซงกยงตองสญเสยรายไดและเงนลงทนทลงไปกบการทำานา การลดความเสยหายจะทำาไดกโดยการไมปลกขาวในสถานการณทมความเสยง ซงการเตอนภยในเรองความเสยงในการปลกขาวนาปรงกมกเปนปญหาการขาดแคลนนำาจากระดบนำาในเขอนทมนอยกวาปกตและไมสามารถปลอยนำามาใหชาวนาทำานาได สวนเรองนำาทวมนนเปนเรองทไมแนนอน ในบางสถานการณกมการปลอยนำาอยางกะทนหน เนองจากระดบนำาในเขอนสงเกนระดบทจะกกเกบนำาไวได ดงกรณนำาทวมใหญทเกดในป พ.ศ. ๒๕๕๔ เปนตวอยาง

118

การทผคนในชมชนมอาชพทำางานอยในโรงงานอตสาหกรรม ทำาใหการเดนทางเขา-ออกชมชนเพอไปทำางานมความสำาคญสง ชมชนมการจดการเรองการสญจรไดดโดยมการตกลงรวมกนวาจะรกษาถนนสายหลกเอาไว การสรางพนงกนนำาทมแนวยาวตลอดถนนสายหลกของชมชนเพอใหสามารถใชเปนเสนทางสญจรได โดยชาวบานทางฝงถนนหนงยอมใหบานตนเองถกนำาทวมเปนเวลามากกวา ๔ เดอน ในขณะทบานฝงตรงขามทอยหลงพนงจะไมถกนำาทวมเลย ทงนนอกจากจะทำาใหสามารถรกษาถนนไวใชสญจรแลว ยงมประโยชนทเกดจากการเกอกลกนระหวางบานทถกนำาทวมกบบานทไมถกนำาทวม โดยบานทถกนำาทวมสามารถนำาขาวของไปเกบไวใหพนนำาทบานฝงตรงขาม รวมทงสามารถไปใชหองนำาหองทาทบานทไมถกนำาทวมได ซงประโยชนทเกดนจะเปนไปไมไดหากปลอยใหทกบานทวมอยางเทาเทยมกน

หลงเหตการณนำาทวม หนวยงานทเขามาใหความชวยเหลอมการดำาเนนการในหลายลกษณะ สวนใหญเปนภาคธรกจเอกชนทมกจการในเขตจงหวดพระนครศรอยธยา กจกรรมทเขามาดำาเนนการมกเนนดานการเยยวยาจตใจ มกจกรรมบนเทง ตงเวท จดการแสดง มดารานกรอง มขาวปลาอาหารและขาวของแจกจายแกครอบครวผประสบภย กจกรรมเหลานเปนการแสดงความปรารถนาดและสรางภาพพจนขององคกรธรกจมากกวาทจะชวยเหลออะไรไดจรงจง ในขณะทองคกรพฒนาเอกชนจำานวนหนงไดเขามาดำาเนนการฟ นฟชมชน โดยการสนบสนนงบประมาณและจดกระบวนการจนเกด เวทประชาคมพฒนาแผนรบมอภยพบตในชมชน“ตำาบลบางหลวงโดด ขน มการตงกองทนสนบสนนอาชพใหครอบครวก”ยมไปฟ นฟการทำาสวน รวมทงยงการสนบสนนงบประมาณสรางสะพานเพอใหการเดนทางมาโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตำาบลบางหลวงโดดมความสะดวกขนในชวงทเกดนำาทวม

4.1.5 บ�นท�พด ตำ�บลไรขง อำ�เภอส�มพร�น จงหวดนครปฐมสถ�นก�รณภยพบตและบรบทชมชน

119

ธรรมชาตของบานทาพดมลกษณะ สองนำา คอเปนระบบนเวศทม “ ”นำาทะเล เขามาผสมกบ นำาจด ในแมนำา ทกๆ ป พนทดนตะกอนทอดม“ ” “ ”

สมบรณของลมนำาทาจน ทชาวบานเรยกวา ดนโอชา แหงนตองเผชญ“ ”กบภาวะนำาหลากทแบงออกไดเปน ๒ ลกษณะ การหลากของ นำาทา ซง“ ”เปนการไหลของนำาทลนจากตลงและเออไหลเขาสบรเวณบานเรอนและเรอกสวน สวน นำาทง เปนปรมาณนำาทไหลบามาบนพนดนจากพนททสง“ ”กวาทางตอนเหนอของตำาบลไรขง โดยไหลบาผานบานทาพดไปยงสมทรสาครกอนจะไปลงทแมนำาทาจนและปากอาวไทย ชมชนแหงนจงมวถชวตอยกบนำามาแตดงเดมและมความทรงจำาของปทนำาทวมหนกทชาวบานเรยกวา ปนาโลง ทบางครงระดบนำาสงเลยใตถนขนมา แตะทองเรอน “ ” “ ”ลกษณะของนำาททวมนน แมจะทวมมากและอยนานถง ๒ เดอน แตกเปนนำาทใส สะอาดและไมมกลนเหมน

บานทาพดอยฝงตะวนออกของแมนำาทาจน ชมชนรมนำาแหงนมระบบคลองทไดรบการพฒนาทงเพอการสญจรและการเกษตรมาแตอดต คลองทสำาคญในบานทาพดประกอบดวยคลองฉาง คลองบางยาง คลองบางซอ คลองวดทาพด คลองบางพราว ทเชอมระหวางแมนำาทาจนบรเวณหนาวดทาพดและหนาวดไรขงกบแมนำาทาจนฝงถนนเพชรเกษม นอกจากคลองหลกเหลานแลวยงมคลองยอยอกหลายสาย ไดแก คลองรางเตย และคลองลาดตะเข คลองแตละคลองขดขนในเวลาทแตกตางกน เพอประโยชนหลกในดานการเกษตรกรรม คลองดงเดมเหลานตอมาถกพฒนาเพอใหสามารถจดการไดดวยดวยระบบชลประทานสมยใหม มการสรางประตนำาเพอเปนกลไกการควบคมปรมาณนำาทผานเขา-ออกในลำาคลอง ปญหาทเกดตามมาคอความขดแยงระหวางผเปด-ปดประตนำากบชาวบานตนคลอง กลางคลอง และทายคลองทไดรบนำาไมเทากน

ในอดต ลมนำาทาจนเคยเปนพนทปลกออยเพอการสงออก แตหลงจากสนธสญญาเบาวรงเปนตนมา รฐบาลไดสนบสนนใหชาวนาปลกขาวเพอการสงออกมากขน ชาวบานแถบลมนำาทาจนจงหนมาปลกขาวเพอขาย จากเดมทเคยปลกขาวพนบานคอยๆ หนมาปลกขาวพนธมากขน ในราว

120

สามสบปทผานมา พนธขาวทไดรบการสงเสรมจากกรมการขาว ทเรยกชอสายพนธดวยอกษร กข นำาหนาไดรบความนยมมากขน การปลกขาว“ ”พนธแตกตางจากพนธทองถนทเกบเมลดไวทำาพนธไดหลายฤดกาล ขาวพนธ กข. ยงมความตานทานโรคตำาทำาใหชาวนาตองใชปย ยาและสารเคมการเกษตรทำาใหตนทนการผลตเพมขนดวย นำาทวมจงอาจหมายถงการสญเสยเงนลงทนทไดลงไปกบการทำานา หากเกบเกยวไมทน ความเสยงในการทำานาในขณะทราคาขาวตกตำาทำาใหชาวนาหลายครวเรอนตดสนใจขายทดนเพอชำาระหนและเปลยนอาชพสการทำางานในโรงงานและรบจางอนๆ ในระยะตอมา ชาวบานอกสวนหนงไดหนมาทำาสวนสมโอจนกลายเปนพชสงออกทสรางชอเสยงและทำารายไดใหกบชมชนเปนอยางมาก

ในขณะเดยวกน ตำาแหนงทตงของจงหวดนครปฐมมเสนทางการคมนาคมทสะดวกไดถกพฒนาใหเปนพนทรองรบการพฒนาอตสาหกรรมจงมการพฒนาโครงสรางพนฐานตางๆ ตามมา ถนนสายไรขง-ทรงคนองทถกสรางขนราวป พ.ศ. ๒๕๐๗-๒๕๐๘ ไดเขามาแทนทเสนทางการสญจรทางนำาในแมนำาทาจน รวมทงการตดถนนไรขงทเชอมโยงกบถนนพทธมณฑลสาย ๕ ไดแก ไรขง ๒๖ (ประชารวมใจ) ไรขง ๒๘ (ถนนเลยบคลองวดทาพด) และไรขง ๓๐ (ทาพด-สาย ๕) ตอมาถนนบรมราชชนน เสนทางการคมนาคมทสะดวกและการพฒนาสาธารณปโภคทพรงพรอมทำาใหเกดโรงงานอตสาหกรรม เชน โรงงานกระดาษ โรงงานทอผา-ยอมผา ตามรมนำาทาจนเพมมากขนอยางรวดเรว

หลงป พ.ศ. ๒๕๓๐ ทดนทมราคาแพงขน ทำาใหโรงงานเรมขยายตวจากรมแมนำาเขามาในชมชนมากขน โรงงานยอมผาทตงอยบรเวณคลองรางเตยคอยๆ ขยายพนทจากทตงเดมออกไปยงบรเวณโดยรอบ เกดการกดขวางเสนทางระบายนำาและเกดปญหาการปนเป อนของมลพษทถกปลอยออกมาจากโรงงาน แมจะมความพยายามในการแกปญหาดวยการออกระเบยบบงคบในการควบคมอาคารและการกำาจดสารพษในนำาจากโรงงาน แตกไมคอยไดรบความรวมมอมากนก ยงในสถานการณทเกดนำาทวมดวยแลว ชาวบานสงเกตวาโรงงานจะทำาการปลอยนำาเสยปนลงสแมนำา

121

ในเวลาทเกดนำาทวม ซงสงเกตไดทงจากกลนและสทเปลยนแปลงไปของนำาและพชนำาในบรเวณทสารพษถกปลอยออกมา

ประสบก�รณก�รจดก�รภยพบตชมชนปลายเดอนตลาคม พ.ศ. ๒๕๕๔ ปรมาณนำามหาศาลไดไหลเขาทวมใน

พนทบานทาพด ระดบนำาทวมสงเกอบกวาเมตรแชขงอยสองเดอนเศษ กอนทจะเรมลดระดบลงจนชาวบานสามารถใชชวตไดตามปกตในชวงตนเดอนธนวาคม ๒๕๕๔ การรบมอกบภยนำาทวมครงนเผยใหเหนปญหาหลายประการ ตงแตปญหาของการเตรยมการรบสถานการณนำาทวม ปญหาของการสอสารระหวางหนวยงานในพนท ปญหาการลกลอบปลอยนำาเสยของโรงงานอตสาหกรรม ปญหาของความเหลอมลำาในการรบเงนเยยวยา หรอความขดแยงทเกดขนในชวตประจำาวน ในอกทางหนง นำาทวมกลบสรางความสมพนธของความอาทรระหวางผประสบภยในชมชนและระหวางผประสบภยและผทใหชวยเหลอจากภายนอก

ปญหาการจดการภยพบตในพนท เรมตงแตความขดแยงทเกดขนระหวางเทศบาลเมองไรขงและเทศบาลตำาบลขางเคยง เมอเทศบาลเมองไรขงพยายามทจะปองกนมใหนำาทไหลมาจากพทธมณฑลเขาสพนทของตน ทำาใหมความพยายามทจะทำาแนวกนนำาตามเขตพนททเทศบาลรบผดชอบจนเกดความขดแยงกบพนทใกลเคยงทรสกถงความไมเปนธรรมทตองถกนำาทวมขงสงกวาทควร ปญหานดานหนงสะทอนใหเหนวธคดในการทำางานขององคกรบรหารในทองถนทมจดการปญหาแบบขดเสนพนททอยในความรบผดชอบ แตอกดานหนงกสะทอนถงความพยายามทจะรบผดชอบและดำาเนนการแกปญหาในพนทของตนเอง ซงเปนจดเดนขององคกรปกครองสวนทองถนทดแลพนทไดใกลชดกวาองคกรปกครองสวนภมภาค

เมอบานเรอนทพกอาศยถกนำาเขาทวมขงเปนเวลานาน ชาวบานปรบการอยอาศยในพนทระหวางเหตการณนำาทวมแตกตางกนตามเงอนไขของแตละครอบครว แบงได ๔ ลกษณะ ไดแก (๑) การคงอยในบาน โดยปรบเปลยนลกษณะการใชชวตและจดเกบขาวของใหพนจากนำา (๒) การอพยพไปอยในสถานทพกพงทจดเตรยมสำาหรบการรองรบ ผทไมสามารถอาศยใน

122

เรอนพกของตนเอง อาจเปนการยายครอบครวไปอยในศนยพกพงทงหมดหรอเฉพาะสมาชกในครอบครวทเปนเดกและผสงอาย ในตำาบลไรขงมพนทสำาหรบการพกพงชวคราว ๓ แหง คอ วดทาพด วดไรขง และโรงเรยนไรขงวทยา (๓) การพกกบบานญาตในพนท แมพนทบานจะมนำาทวมโดยรอบ แตการอยรวมกนกเปนทางเลอกททำาใหการดำารงชวตประจำาวนมความสะดวกมากยงขน และ (๔) การออกไปหาทพกอาศยนอกพนท เพอความสะดวกในการดำารงชวตประจำาวนในระหวางนำาทวม

ในบรรดารปแบบการปรบตวเรองทพกอาศยน การอพยพไปอยในศนยพกพงเปนทางเลอกทผประสบภยตองปรบตวมากทสด ผทอยในศนยพกพงจำานวนหนงเกดภาวะของความอดอดหรอเกดความเครยด เนองจากการอยในศนยพกพงทำาใหพนทความเปนสวนตวลดนอยลง นอกจากนน ศนยพกพงบางแหงยงถกจดตงขนเพอรองรบคนตางถนทถกอพยพเคลอนยายมาจากทอน ความเปนคนแปลกหนาแปลกถนทมลกษณะนสยแตกตางกนทำาใหเกดการกระทบกระทงกนไดงาย และเกดความระแวงสงสยไมไววางใจกน ดงทปรากฏในกรณศนยพกพงทโรงเรยนไรขงวทยาทถกจดเปนสถานทรองรบแรงงานขามชาตทไดรบผลกระทบจากพนทจงหวดพระนครศรอยธยา จงหวดปทมธาน และจงหวดนครปฐม ซงหนวยงานหลายแหงปฏเสธทจะรองรบคนงานเหลาน เพราะมขอกงวลในดานกฎหมายและการสอสารกบแรงงานขามชาต โรงเรยนไรขงวทยาซงมอาคารขนาดใหญจงถกจดไวรองรบแรงงานขามชาตหลายรอยคน

การจดตงศนยพกพงอยในความดแลโดยกระทรวงแรงงาน และมการตดตามชวยเหลอคนทตดอยในพนทนำาทวมโดยมระเบยบทเขมงวด มการดแลการเขา-ออกศนยอยางเขมงวด ทางศนยไมมระบบการดแลผปวยและปญหาสขภาพอยางเปนระบบ ผปวยวณโรคทตองทานยาอยางตอเนอง องคกรพฒนาเอกชนททำางานดานสทธแรงงานขามชาตจงแจงกระทรวงแรงงานและสงไปรบยาทโรงพยาบาลสามพราน กรณนสงผลใหกระทรวงสาธารณสขประกาศใหแรงงานขามชาตสามารถเขารกษาพยาบาลในพนทใดกได เพราะแตเดมแรงงานขามชาตจะใชสทธไดเฉพาะโรงพยาบาลทเขาไป

123

ซอประกนสขภาพไว แลวในทสดกระทรวงสาธารณสขเรมมการจดระบบมากขน กำาลงหลกทเขาไปชวยเสรมคอ NGO และโรงพยาบาลในพนทเปนหลกในการประสานงานและจดการของบรจาค บทบาทอาสาสมครสาธารณสขประจำาหมบาน (อสม.) และกลมแมบานตำาบลไรชงเปนกำาลงสำาคญอกสวนหนงในการทำางานบรรเทาทกขและเยยมเยอนผปวย

4.1.๖ ตำ�บลปรก อำ�เภอสะเด� และตำ�บลสะทอน อำ�เภอน�ทว จงหวดสงขล�

สถ�นก�รณภยพบตและบรบทชมชนนำาทวมใหญในพนททงสองเกดขนเปนวฏจกรทกๆ ๑๐ ปโดย

ประมาณ ชาวบานทตำาบลปรก ซงตงอยบรเวณตนนำา คลองอตะเภา เลาถงประสบการณนำาทวมทเกดขนทกๆ ๑๐ ป คอในป พ.ศ. ๒๕๐๕, พ.ศ. ๒๕๑๕, พ.ศ. ๒๕๒๑ และ พ.ศ. ๒๕๔๓ สวนตำาบลสะทอน ซงตงอยตนนำาคลองนาทวนน เกดนำาทวมใหญในป พ.ศ. ๒๕๑๕, พ.ศ. ๒๕๓๑, พ.ศ. ๒๕๔๑ และ พ.ศ. ๒๕๕๖ ลกษณะของนำาทวมทเปนไปอยางรวดเรวและรนแรงมความสมพนธกบลกษณะทางนเวศ คอ ตำาบลปรกเปนพนทแองกระทะทรองรบนำาจากลำาคลองธรรมชาตทคดเคยว เมอปรมาณนำามากเกนจนไมสามารถระบายไดทนกจะไหลเขาทวมดวยความรวดเรวและรนแรง เปนระยะเวลาประมาณ ๒-๓ วน สวนตำาบลสะทอนเปนชมชนกลางนำา ประชากรสวนใหญนบถอศาสนาอสลาม

สำาหรบตำาบลสะทอนนอกจากนำาหลากทเกดขนเปนรอบๆ สบปตอครง ชมชนยงประสบกบความแหงแลงอยางหนกป พ.ศ. ๒๕๒๐ หนองนำาธรรมชาตแหงแลงจนไมสามารถทำานาได สงผลใหเกด นาราง ครวเรอน“ ”สวนใหญของตำาบลสะทอนจงเปลยนมาทำาสวนยางพาราและสวนผลไมแทนการปลกขาว

กรณตำาบลปรก เหตการณนำาทวมใหญป พ.ศ. ๒๕๓๑ กระแสนำาไหลแรงสงผลใหเกดการกดเซาะตลงพงทงแมนำาในคลองปรก และคลองอตะเภาไหลเปลยนทศทางและทวมขงนาขาวขงระบายไมได เพราะคลองชลประทานระบายนำาไมทน สงผลใหป พ.ศ. ๒๕๓๕ ชาวบานสวนใหญปรบท

124

นาดวยการถมทปลกยางพารา และป พ.ศ. ๒๕๓๘ มการสรางฝายนำาลนประชาอาสาทหม ๖ บานสะพานพลา ตำาบลสะทอน สามารถเกบกกนำาและเปนแหลงเพาะพนธปลาของหมบาน แตปจจบนฝายชำารดไมไดรบการซอมแซม

ในการรบรของชาวบานปรกและสะทอนนน การประสบกบภยธรรมชาตอยในระดบลมนำาทกวางกวาขอบเขตชมชน โดยเฉพาะชวงป พ.ศ. ๒๕๔๓ และ พ.ศ. ๒๕๕๓ เปนอทกภยทครอบคลมพนททวจงหวดสงขลาตงแตตนนำา กลางนำา และปลายนำาทสมพนธกบ ๔ ลมนำาสาขา คอ ลมนำาคลองอตะเภา ลมนำาคลองสาขานาทว รวมถงลมนำาจะนะ-เทพา ลมนำาภม และลมนำาคาบสมทรสะทงพระ

การเปลยนแปลงการใชประโยชนทดนและการขยายตวของเมองเกดขนในชวง ๒๐ ปหลงสงผลตอลกษณะทางนเวศหลายดาน ดานการตดไมทำาลายปา คาดการณวามการบกรกพนทปาไมในเขตตนนำาเพอปลกพชเศรษฐกจสงผลใหความสามารถรบนำาและชะลอนำาลดลง รวมทงเปนแนวโนมความเสยงในอนาคตตอการสญเสยศกยภาพความเปนตนนำา ซงจะสงผลตอปญหานำาทวมดนโคลนถลมและนำาปาไหลหลาก และการตดถนนบนพนทสงเพอรองรบการขยายตวของประชากรสงผลตอการกดขวางเสนทางนำา ในป พ.ศ. ๒๕๔๐ มการตงโรงงานอตสาหกรรมขนในพนททบทางนำาไหลเดม และเกดปญหามลภาวะทางนำา ทางอากาศเกดขนนบจากนน

นำาทวมใหญครงรายแรงของชมชน เกดขนตอนปลายเดอนพฤศจกายน ๒๕๔๓ นำาทวมใหญในครงนยงเปนทรบรรวมกนทงประเทศเนองจากนำาจากพนทสงไหลหลากทวมยานเศรษฐกจของเมองหาดใหญ สงผลกระทบตอชวตความเปนอยของประชาชนทนทและตอเนอง นำาทวมใหญครงนรนแรงเปน ๒ เทาของป พ.ศ. ๒๕๓๑ ระดบนำาสงถง ๒-๓ เมตร ระยะเวลานำาทวมครงนยาวนาน ๓-๗ วนสงผลตอการขาดไฟฟาขาดนำากนนำาใชและอาหาร สำาหรบตำาบลปรกทอยตนนำาชาวบานสงเกตลกษณะ มา“เรวและไปเรว มความ เชยว กวาทกรอบนำาทวมทผานมา นำาหลากมา” “ ”แรง-เรวกนระยะเวลาสามวนสามคน การสำารวจความสญเสยทมระดบแตก

125

ตางกนไป ตำาบลปรกบางบานตวเรอนทอยตรงกลางเชอมระหวางตวบานดานหนากบตวบานดานหลงพงขาดเกอบสองทอน ฝาผนงบานชำารดเสยหายหลนลงเปนแถบ กำาแพงบานพงทลาย ถนนลกรงอดแนนทกสายถกตดขาดและเปนหลมบอ ขอบรมถนนคอนกรตชำารดเปนรองๆ เปนความสญเสยทชมชนไมเคยประสบมากอน

ประสบก�รณก�รจดก�รภยพบตชมชนการรบมอกบนำาทวมทผานมา ชมชนใชระบบการชวยเหลอกนเอง

โดยมหนวยงานปองกนและบรรเทาสาธารณภยทดำาเนนการเรองบรรเทาทกขมากกวาการเตรยมการรบมอและฟ นฟอยางเปนระบบ แตจากเหตการณใน พ.ศ. ๒๕๕๓ บทบาทขององคกรปกครองสวนทองถนในการชวยเหลอชาวบานในระยะฉกเฉน เดนชดมากขน หลงความโกลาหล สามารถตงหลกจดการศนยชวยเหลอ การตงครวทำาอาหารและระบบการจดการของบรจาคกเรมเปนระบบ อยางไรกตาม องคกรปกครองสวนทองถนสวนใหญยงขาดกลไกเชงนโยบายระดบทองถนในการหาวธลดความเสยงตอการสญเสยชวตซงเปนประเดนสำาคญทสด การมระบบเตอนภยทประชาชนในพนทเสยงมความเชอมน เชน เครองวดปรมาณนำาอตโนมตทครอบคลมพนทเสยงนน เปนอปกรณทจำาเปนเพอใหเครอขายแจงเตอนภยอยางเปนระบบและทนทวงท

การจดการภยพบตของชมชนเปนรปรางเพราะไดรบการสนบสนนและเสรมสรางผานระบบการทำางานเครอขายตนนำา-กลางนำาและปลายนำาทเกดขนหลงจากนำาทวมหาดใหญ พ.ศ. ๒๕๕๓ หลายโครงการทงโครงการบณฑตอาสา มหาวทยาลย สงขลานครนทร ในความรบผดชอบของสถาบนวจยสขภาพภาคใต (วพส.) ไดดำาเนนโครงการเพอรวมฟ นฟเยยวยา และเตรยมพรอมรบมอนำาทวมรวมกบหนวยงานภาครฐและเอกชน โดยเรมทำางานทชมชนเมองแลวขยายมาสสองตำาบล เพอหนนเสรมใหชมชนสามารถเรยนรในการจดการชมชนของตนใหพรอมรบมอกบภยพบตในปตอไป การสนบสนนใหชมชนเลอกปรบรปแบบการทำาการเกษตรและวถชวตทสามารถรบมอภยพบตอยางเปนขนเปนตอนได มการจดทำาขอตกลง

126

การใชประโยชนทดนระดบชมชน การฟ นฟระบบชมชนระบบคคลองระบายนำาเพอบรรเทาอทกภย ซงทำาใหแกนนำาและคนในชมชนไดรวมกนเรยนรและพฒนาแผนรบมอภยพบตนำาทวมของชมชนใหสมบรณ มประสทธภาพมากขน การเรยนรและรวมดำาเนนกจกรรมดานการจดการสงแวดลอมเพอสรางชมชนเครอขายภยพบตสงขลา โดยไดรบงบประมาณสนบสนนจาก สำานกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.)

ระบบก�รเตอนภยททนสมย โดยเทศบาลนครหาดใหญ รวมกบโครงการ เครอขายเมองในเอเชยเพอรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภม“อากาศ ” (Asian Cities Climate Change Resilience Network-ACCCRN) มการจดตงระบบเตอนภย เนนการทำางานดวยเครอขายและการใชเทคโนโลยการสอสารทนสมยเพอทำาใหการตดตามและเฝาระวงสถานการณเปนระบบพยากรณ ดวยการตดตงอปกรณเตอนภยในพนทเสยงภย พรอมจดเจาหนาทเฝาระวงเพอการเตอนภยจากอทกภยและดนโคลนถลม โดยการเตอนภยลวงหนาใหชมชนสามารถเตรยมพรอม หรออพยพเคลอนยายไปสพนทปลอดภยได อกทงใหกองอำานวยการปองกนและบรรเทาสาธารณภยในเขตพนทเสยงประเมนสถานการณจากระดบความรนแรงของภยพบตและดำาเนนการแจงเตอนภย เพอใหเกดการเตอนภยทแมนยำารวดเรว และลดความสญเสยจากสถานการณใหมนอยทสด

ปจจบนชมชนมแผนการรองรบนำาปาไหลหลากและดนโคลนถลมเปนระบบมากขน เมอถงฤดนำาหลาก ทงระดบบคคล ครวเรอนหรอชมชนมการเตรยมการ เสบยงอาหาร โดยการคำานงถงชวงเวลา สถานการณฉกเฉน และการกระจายทวถง อกทงองคการบรหารสวนตำาบลมการซอมแผนรบมอนำาทวม หากเปรยบเทยบการจดการภยพบตทงสองพนทพบวา ตำาบลปรก ตนนำามการเตรยมดานการซอมแผนรบมอนำาทวมเปนระบบแบงงานชดเจน การจดตงศนยอำานวยการปองกนภยฝายพลเรอนเทศบาลตำาบลปรกและแผนปองกนภยพลเรอนทเตรยมความพรอมในทกๆ ดาน ทงน เนองจากเทศบาลตำาบลปรกประสบอทกภยในชวงฤดฝนระหวางเดอน

127

ตลาคม-มกราคมเปนปกตแทบทกป จงไดเตรยมความพรอมเพอปองกนภยทอาจเกดขนไดตลอดเวลา

การเปลยนแปลงระบบนเวศทนำามาสการเปลยนแปลงวฒนธรรมชมชนของพนทตำาบลปรก อำาเภอสะเดา และตำาบลสะทอน อำาเภอนาทว จงหวดสงขลามทงความเหมอนและความแตกตางขนอยกบรปแบบการลงทนและการใชประโยชนทดน แตชมชนทงสองนยมปรบตวเพอรบมอนำาหลากดวยการถมบานใหสงขน บางครวเรอนทงปรบปรงบานและสรางบานใหมใหแขงแรง จดเดนของกรณศกษา ชมชนยงรกษาพนทการมสวนรวมตามวฒนธรรมคนปกษใตทเรยกวา สภากาแฟ เพอปรกษาหารอและ“ ”กำาหนดกตกาการเขาถงและใชประโยชนจากทรพยากรชมชน ประสบการณภยธรรมชาตทนำามาซงความสญเสยชวตและทรพยสนอยางรวดเรว ในทศนะชาวบาน นำาทวมใหญเปนพระประสงคของพระผเปนเจาทมา ทดสอบ จตใจมนษย และสอนใหมนษยเฝาระวงจตใจและสภาพแวดลอม“ ”ทเปลยนแปลงของตนเอง

4.1.๗ ตำ�บลถำ�พรรณร� อำ�เภอถำ�พรรณร� จงหวดนครศรธรรมร�ช

สถ�นก�รณภยพบตและบรบทชมชนถำาพรรณนา มสภาพเปนเกาะลอมรอบดวยแมนำาตาปซงไหลจาก

เทอกเขาหลวงผานอำาเภอฉวางเลยบผานอำาเภอถำาพรรณรามาโอบลอมพนทหม ๔ บานวงตลบและหม ๑๐ บานทรายเพชรไวในลกษณะหกศอก กอนนำาจะไหลออกสอำาเภอทงใหญแลวไปออกอาวไทยทจงหวดสราษฎรธาน คนพนถนเดมบางสวนอพยพมาจากตวอำาเภอฉวางมาตงรกรากบานเรอนตดลำานำารบนำาไหลผานในฤดนำาหลากเดอนตลาคมถงธนวาคม ชาวบานคนเคยกบการเตรยมการรบมอกบนำาหลาก ดวยการเตรยมยายสมาชกในครวเรอน คนชราและเดกขนไปอยควน (พนทสง) หรอบานเครอญาตในอดต สภาพนเวศเปนเกาะนำาทวมถง ยงมแองนำาธรรมชาตหนองเขอหารหรอหาดเขอ คลองบอดทเกดจากกระแสการเปลยนแปลงนำาเมอรอยกวาปกอน นอกจากเปนแหลงรบนำาหลากแลว ชาว

128

บานใชประโยชนเปนแหลงนำาจดสำาหรบอปโภคบรโภคและขดทองรองเพอชกนำามาทำานาปและทำาสวนผลไม

ในฤดนำาหลากเออลนตลงประกอบกบนำาทะเลหนน สงผลใหนำาไหลทวมบรเวณบานเรอนชวงเดอนพฤศจกายนและธนวาคมเปนระยะเวลา ๓-๔ วนเปนปกต ไมไดสงผลกระทบบรเวณทนาและสวนเทาใดนก แตเหตการณนำาทวมป พ.ศ. ๒๕๑๘ ซงนำาทวมใหญทเกดในหลายจงหวดภาคใต ทงนำาไหลหลาก ดนโคลนถลมจากเขาลงมาทวมบานเรอนบางแหงมระดบนำาสงถง ๖ เมตร ชาวบานไดใชระบบชวยเหลอตนเองตามประสบการณทม ในเหตการณครงนน ยงไมมหนวยงานเขาไปชวยเหลอบรรเทาทกขและฟ นฟเยยวยาอยางใด ยงตอกยำาใหชมชนตระหนกถงการเตรยมการรบมอกบภยนำาทวมและการปองกนความเสยงจากสภาพนเวศ

เหตการณนำาปาไหลหลากครงสำาคญทเปลยนแปลงชมชนอยางถอนรากถอนโคน คอ ภยนำาปา-ดนโคลนถลมทบานกระทน อำาเภอพปน จงหวดนครศรธรรมราช ซงหางออกไปเกอบ ๓๐ กโลเมตร ในป พ.ศ. ๒๕๓๑ นำาปาทบาทะลกมาพรอมๆ กบภเขาพงทลายและดนถลม หอบเอาทงนำาปรมาณมหาศาล ดนโคลนและทอนซงจำานวนมากทมากบนำาเขามาทวมทบหลายหมบานในตำาบลถำาพรรณรา เหตการณดนโคลนถลมรนแรงครงน เปลยนระบบนเวศของชมชนชนดหนามอเปนหลงมอ จากชมชนทราบลมตำานำาทวมถงทชาวบานประกอบอาชพทำานา ผนนาถกดนโคลนทนำาพดพามาทวมทบดวย ทรายขเปด ซงเปนดนคณภาพตำาจากภเขาทไหลบาเขามากลบ“ ”หนาดนเดม ดนทกลบทบนอกจากจะทำาใหพนนาสงขนกวาเดม ๑-๒ เมตรแลว ยงเปนดนทไมมธาตอาหารสำาหรบการเพาะปลกทำานา จนตองหนไปปลกยางพาราดวยการขดรองทดน เอาดนทอดมสมบรณขางลางขนมาทบบนคนรองสวนเพอปลกยาง ชวตชมชนชาวนาเปลยนไปเปนชาวสวนยางภายในระยะเวลาอนสน

การเปลยนแปลงทสงผลตอชมชนประการตอมาคอ การสรางอางเกบนำาคลองกระทน อำาเภอพปน ในป พ.ศ. ๒๕๓๑ นนเอง อางเกบนำานทำาใหสามารถควบคมการระบายนำาได ทำาใหนำาทวมทเคยเกดขนเปนประจำา

129

ในฤดนำาหลากเรมเกดหางขนและลดความรนแรงลง ความมนอกมนใจวานำาทวมจะไมเกดขนรนแรงอกทำาใหชาวบานหนมาสรางบานชนเดยวบนพนดน แทนทจะปลกเรอนใตถนสง บานทยกใตถนสงกมการขยบขยายทพกอาศยจากบนบานยายลงมาทำาหองนอนบาง หองครว หองนงเลนบาง ทชนลางตามสมยนยม เรอซงเคยเปนพาหนะทมประจำาบานไวรองรบหนานำาหลากมการใชนอยลง จนขาดการบำารงรกษาและเสยหายไปในทสด ทกษะการขบขเรอรวมทงอาชพชางทำาเรอกคอยๆ หมดไปจากชมชน ประเพณปฏบตในวถชวตคนอยกบลำานำาทเคยตองเตรยมการเพอรบนำาทวมเดอนสบเอดเดอนสบสองกไมไดรบความใสใจอกตอไป

ป พ.ศ. ๒๕๕๔ มการเตอนภยจากทางราชการวาจะเกดนำาทวมใหญ เนองจากมฝนตกตดตอกนตงแตวนท ๒๓ มนาคม จนถง ๑ เมษายน ปรมาณนำาฝนมากกวา ๑,๒๐๐ มลลเมตร แตชาวบานกลบไมเชอวาจะเกดนำาทวมไดในเดอนเมษายน ไมเคยมหรอก นำาทวมเดอนหา เพราะทผาน“ ”มาเหตการณนำาทวมจะเกดขนในเดอนสบเอด สบสองเทานน เมอนำาปาเกดทวมอยางฉบพลน โดยเฉพาะในหม ๔ และหม ๗ ทถกนำาทวมถง ๑๐๐ เปอรเซนต ความเสยหายจงเกดขนอยางรนแรงทามกลางความตนตระหนกและการไมไดเตรยมพรอมของชมชน

ประสบก�รณก�รจดก�รภยพบตชมชนการจดการภยพบตของชมชนเปลยนแปลงไปตามยคสมย ภยจาก

พายโซนรอนแฮเรยตและมหาวาตภยแหลมตะลมพกเปนภยพบตทชาวบานยงจดจำาได แมในครงนนพายจะไมไดทำาใหเกดความเสยหายมากมายนก แตความนากลวยงถกถายทอดผานเรองราวทชาวบานตองหลบอยบนบานทโยกโอนเอยงไปตามแรงลม พรอมกบเสยงลมทพดออองและเสยงตนไมหกโคนทดงเปนระยะ ชมชนเผชญกบภยพบตตามลำาพงไมตางจากเหตการณนำาทวมใหญในป พ.ศ. ๒๕๑๘ ภยพบตทเกดขนไมรนแรงนก ไมมผเสยชวต หลงเหตการณภยพบตมหนวยบรรเทาทกขเขามาใหความชวยเหลอแจกจายเครองอปโภคบรโภคทจำาเปน การฟ นฟและเยยวยาเปนเรอง

130

ของชมชนทชวยเหลอตนเองดวยระบบเครอญาตและความสมพนธพนฐานในชมชนทถกทอกนอยางหนาแนน

เหตการณแผนดนถลมทตำาบลกระทน อำาเภอพปน จงหวดนครศรธรรมราช ในป พ.ศ. ๒๕๓๑ แมชมชนมการเตรยมความพรอมทจะรบมอกบหนานำาหลากจนเปนปกตอยแลว แตระดบความสงและความรนแรงของนำาและดนโคลนกเกนกวาจะรบมอไดเหมอนในปกอนๆ เหตการณนนนบเปนครงแรกของความสญเสยชวตสมาชกในชมชน ชาวบานรบรถงความเสยงทเพมมากขนจากทะเลโคลนและทอนซงทไหลมากบนำา อนเปนสญญาณของความเสอมโทรมของสภาพแวดลอมทปาถกทำาลาย ปญหาใหญของเหตการณนำาทวมดนโคลนถลมครงนนกคอการฟ นฟชมชน สงแวดลอมในชมชนเปลยนแปลงไปอยางสนเชง แมนำาเปลยนเสนทางการไหล ทองนาถกทบถมดวยดนทรายทไมสามารถปลกพชหรอทำานาได บานเรอนเสยหายตองการการซอมแซม

การสรางอางเกบนำากะทนในป พ.ศ. ๒๕๓๑ ทำาใหตำาบลถำาพรรณราไมตองเผชญกบนำาทวมในชวงหลายปหลงจากนน นบเปนชวงเวลาทดสำาหรบการฟ นตวของชมชน รฐบาล โดยกองทนสงเคราะหสวนยางไดเขามาสนบสนนใหปรบพนทเพอการปลกยางพารา โดยมเงนสงเคราะหเบองตนใหแกชาวบาน ซงมสวนชวยไดบาง แมจะไมมากนก เพราะการปรบพนทตองใชรถแบคโฮขดตกดนใหเปนรองสวน โดยตกเอาดนทอดมสมบรณดานลางขนมาพนไวทสนคนดน แลวจงทำาการปลกยาง ทำาใหมคาใชจายมาก ซำาการปลกยางยงตองใชเวลาหลายปกวาจะเรมกรดยางได วถชวตแบบชาวนาทเคยอาศยภมปญญาการปลกขาว มความหลากหลายของสายพนธขาว เชน ขาวสงขหยด ขาวนกเขาบนหลน ความรในเรองเครองไมเครองมอการทำานา รวมทงพธกรรมตางๆ หมดความหมายไป กลายเปนวถชวตทชาวบานเรยกวา กรดยาง เลน “ (ไพ) แคง กนแกงถง”

แมจะมประสบการณเผชญกบภยพบตมาเปนระยะ แตการสรางอางเกบนำากระทนกลบทำาใหชมชนวางใจกบภยพบตจนกระทงเกดนำาทวมใหญป พ.ศ. ๒๕๕๔ ททำาใหเกดความเสยหายและกลายเปนจดเปลยนครงสำาคญ

131

ของถำาพรรณราไปสแนวคดการรวมกลมเพอจดการภยพบตชมชนอยางเปนระบบ มนโยบายการรบมอภยพบตและเอาใจใสกระบวนการฟ นฟอยางเปนองครวม ความสำาเรจในครงนเกดจากความเขมแขงของผนำา และการสนบสนนจากโครงการขบเคลอนเมองนครสจงหวดนาอย (คดด ทำาด เพอเมองนคร) จาก สำานกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.) ดวยแผนงานพฒนาตำาบลตนแบบเพอใหเกดพนทรปธรรมในการจดการภยพบต และมกระบวนการแลกเปลยนเรยนรกบตำาบลเครอขายอนๆ ได จำานวน ๕ ตำาบล การสรางอาสาสมครภยพบตทมใจรกงานและการมสวนรวมของชมชน รวมทงมการสงเสรมใหเกดศนยอาสาสมครเพอการชวยเหลอดานตางๆ

กระบวนการเรยนรเรมตนจากการคดเลอกอาสาสมครจากบานทรายเพชรจำานวน ๗ คน ไปอบรมหลกสตรกชพ-กภยและนำามาปรบประยกตกบสภาพนเวศลมนำาถำาพรรณรา จดเปลยนสำาคญอยทการทหมบานตดสนใจจดกระบวนการฝกอบรมและการถายทอดแกอาสาสมครกชพ-กภยใหกบผทสนใจ ซงในการอบรมครงนน แกนนำาการอบรมกลาววา ผเขารบการอบรมกเปนผมประสบการณ มความร และอาจรดกวาพวกตนเสยอก การอบรมจงมการนำาเอาหลกสตรเดมทเคยเรยนรมา นำามารอและปรบใหมทงหมด การทตองทำาการฝกอบรมและถายทอดใหกบคนอนๆ นเอง ททำาใหแกนนำาเกดความรจรง มนใจ และสรางบทบาทผนำาดานการปฏบตการกชพกภย จนในปจจบนสามารถไปเปนวทยากร รวมทงออกไปปฏบตการชวยเหลอในพนทภยพบตอนๆ ไดอกดวย

ปจจยสำาคญอกประการหนงคอ การประสานความรวมมอกบเครอขายลมนำาตาปในการสรางระบบเตอนภยททนเหตการณ และระดมทรพยากรจากองคกรชมชนและจงหวด การเปนสวนหนงของเครอขายอาสาสมครบรรเทาสาธารณภยไมเพยงแตทำาใหชมชนไดรบขอมลขาวสารทถกตองรวดเรวขนเทานน แตยงเปนสวนหนงของการสรางอตลกษณความภาคภมใจ ความรสกอบอนใจและเชอมนวาตนมคนรจกทแมจะไมเคยรจกหรอเหนหนากนมากอน แตกไดสอสารกนผานวทยสอสารจนคนเคย

132

กน เมอไดมโอกาสมาพบปะกนในการประชมหรอสมมนา กยงทำาใหเกดความสมพนธทแนนแฟน ยงเมอตองออกปฏบตการชวยเหลอภยพบตรวมกน ความยดโยงกนเปนเครอขายกยงมความหมายมากขนไปดวย ปรากฏการณนพบเหนไดอยางชดเจนในกรณของศนยภยพบตในชมชนทงสองแหง

ศนยภยพบตระดบชมชนทง ๒ แหงในตำาบลถำาพรรณรา (หม ๔ บานวงตลบและหม ๑๐ บานทรายเพชร) เกดจากแกนนำาทเขมแขงจากสภาองคกรชมชนบางสวนทตองการเตรยมความพรอมในการรบมอภยพบต มโครงสรางและบทบาทหนาทชดเจนเปนศนยประสานงานเครอขายวทยลมนำาตาปตอนกลาง พฒนาฐานขอมลแผนทเสนทางอพยพและมบทบาทในการฝกอบรมอาสาสมคร รวมทงมการจดตงกองทนขาวสารและสวนยางภายใตการรบผดชอบของคณะทำางาน ศนยภยพบตชมชนเรมทำางานจรงครงแรกเมอนำาทวมใหญ พ.ศ. ๒๕๕๔ มการจดเปนทพกใหชาวบานและตงครวทำาอาหารสำาหรบผประสบภย มการจดระบบเรอหางยาวและเรอทองแบนเพอใหชาวบานเดนทางไป-มาระหวางบาน รวมทงมการจดเวรของ อาสาสมครสาธารณสขประจำาหมบาน (อสม.) เพอเยยมเยยนครอบครวผปวยและผพการ ศนยภยพบตมขอมลทกหมบานและมการสอสารเพอประสานงานและฐานขอมลผปวยผพการจากโรงพยาบาล

ปจจบน นอกจากการเตรยมความพรอมในระดบชมชนแลว ชาวบานยงมการปรบเปลยนรปแบบการกอสรางอาคารบานเรอน โดยหนมาสรางเปนบานสองชน หรอมการตอเตมบานเดมใหมชนสองไวสำาหรบเกบขาวของทมคา แนวคดสำาคญกคอ ทำาใหอยบานไดในเวลานำาทวม เพราะสำาหรบชมชนชนบทเชนน แนวคดเรองการอพยพยายออกจากบานไปพกทศนยพกพงชวคราวนนไมเปนทยอมรบเทาไรนก ชาวบานสวนใหญไมยอมอพยพเพราะตองการอยเฝาบานและขาวของ แมแตครอบครวทตงบานเรอนอยบรเวณรมแมนำาตาปกไมยอมอพยพยายออกจากบาน จะมบางกคอการเคลอนยายสมาชกในบาน เชน เดก คนชรา หรอผปวยผพการ ไปยงบาน

133

ญาตทอยบนควนหรอเนนสง หวหนาครอบครวจะกลบมานอนบาน โดยวธใชไมพาดไปบนขอบานทำาเปนแครเพออาศยหลบนอน

นอกจากน การเปลยนแปลงของกระแสนำาทำาใหระบบนเวศลมนำาตาปมปญหาตลงพงทลายจากการกดเซาะชายฝงแมนำา มสนดอนทรายเกดขนกลางแมนำา และมกจการดดทรายในแมนำาตาปทบานวงตลบและทรายเพชรโดยไมมการประเมนผลกระทบตอสงแวดลอม และเมอตลงพงกทำาใหเจาของทดนสญเสยทดนไปกบนำา จงหาทางออกดวยการอนญาตใหเรอดดทรายมาดดทรายตรงบรเวณทตลงทถกกดเซาะ เปนรายไดจากทดนทสญหายไป ซงกยงทำาใหเกดการกดเซาะตลงในบรเวณใกลเคยงใหกวางขวางออกไปอก กลายเปนปญหาททาทายบทบาทขององคกรปกครองสวนทองถนในการจดการทรพยากรและควบคมผลกระทบทอาจกอใหเกดภยพบตตอไปในอนาคตได

4.1.๘ ตำ�บลกมล� อำ�เภอกระท จงหวดภเกตสถ�นก�รณภยพบตและบรบทชมชนชมชนกมลานนแตเดมสนนษฐานวาเปนชมชนทยายถนมาจาก

มาเลเซยเมอสมยรชกาลท ๔ และประกอบอาชพเกษตรกรรมและการประมงพนบานในระยะแรก ตอมามชาวตางชาตเขามาทำาเหมองแรดบกแตกไดหยดกจการลงในชวง พ.ศ. ๒๕๐๐ นบตงแต พ.ศ. ๒๕๒๐ เปนตนมา หาดกมลาเรมมการพฒนาดานการทองเทยว โดยเฉพาะเมอกจการ ภเกตแฟน“ตาเซย ไดเขามาดำาเนนการ ทำาใหมนกทองเทยวเพมมากขน อยางไรกตาม” การบรหารจดการการทองเทยวบรเวณหาดกมลานอยภายใตอำานาจความรบผดชอบขององคการบรหารสวนตำาบล ซงเปนระบบกระจายอำานาจทแตกตางจากการจดการทองเทยวของอทยานแหงชาต และการจดการทองเทยวแบบเอกชนแถบบรเวณหาดปาตอง

ปจจบน กลมผทอาศยอยในพนทชมชนกมลาอาจจำาแนกออกไดเปนหลายกลม คอ (๑) กลมชมชนเดมซงมทงทเปนชาวไทยมสลมและไทยพทธ (๒) กลมผประกอบทงจากภายในและจากนอกทองถน (๓) กลมนายทนขามชาตทเขามาดำาเนนการธรกจโรมแรมและรสอรท (๔) กลมแรงงานขาม

134

ชาต จากการสำารวจการจดทะเบยนแรงงานขามชาตในภเกตมมากกวา ๒๐๐,๐๐๐ คน ซงสวนมากเปนแรงงานชาวพมาและเขมรทเขามาทำางานรบจางในกจการทองเทยวและการกอสราง กลมคนเหลานไดรบผลกระทบจากภยสนามทเกดขนแตกตางกน และมบทบาทและใหความรวมมอในการเตรยมความพรอมรบมอภยพบตแตกตางกนไปดวย โดยทกลมชมชนดงเดมและกลมผประกอบการจะไดรบผลกระทบมากทสด ในขณะทกลมทนขามชาตมศกยภาพสงในการรบผลกระทบ สวนแรงงานขามชาตนนมพนทอยอาศยในบรเวณเนนเขา จงไดรบผลกระทบไมมากนก

ประสบก�รณก�รจดก�รภยพบตชมชนชมชนสวนใหญเปนชาวมสลมซงมศรทธาในศาสนา มทศนคตตอภย

พบตผานมมมองทางศาสนาทถอวาทกอยางเปนไปตามพระประสงคของพระเจา เปนการทดสอบศรทธา หรอเปนการลงโทษทมนษยไมปฏบตตนอยในแนวทางคำาสอนของพระองค หลกคดดงกลาวมบทบาทสำาคญททำาใหครอบครวและชมชนรบมอกบภยพบตอยางมเครองยดเหนยวทางใจ เปนหลกคดทประคบประคองใหชมชนลกขนยนไดโดยโดยไมรอความชวยเหลอจากหนวยงานภาครฐ ในขณะเดยวกนกมความขดแยงเกดขนบางระหวางไทยมสลมและไทยพทธ อนเปนผลมาจากการจดการเรองความชวยเหลอทางการเงนททะลกเขามาในชมชนหลงภยสนาม ความขดแยงทเกดขนนสะทอนถงความเปราะบางเดมทดำารงอยแลวในชมชน และเกดปะทขนไดอยางงายดายเมอมสถานการณวกฤต เชน ภยพบต เกดขน

ประสบการณของชมชนในการรบมอภยสนามในป พ.ศ. ๒๕๔๗ นน อาจกลาวไดวา แทบไมมการรบมอใดเลย ดวยเหตทสนามเปนภยทชมชนไมเคยไดรบรมากอน อยางไรกด มชาวบานทจดจำาคำาสอนทถายทอดกนมาเปนปรมปราคตวา หากนำาทะเลลดลงไปมาก จะมยกษขนมาจากทะเล มาเทยวจบกนผคนเปนอาหาร จงไดหนขนสทสง ซงทำาใหรอดชวตมาได นอกจากนแลว การรบมอเปนไปอยางโกลาหล สบสนอลหมาน ผคนทหนนำามาไดตางกวงหนตามสญชาตญาณขนไปอยในทสง จบกลมชวยเหลอกนเอาตวรอดอยบนภเขา หลงคลนสงบลง การใหชวยเหลอกนเทาทจะหา

135

ทางทำากนไดจงเกดขน มการจดการชวยเหลอผบาดเจบ ตามหาผสญหาย และทางองคการบรหารสวนตำาบลรวมกบอาสาสมครสาธารณสขไดจดตงครวขนเพอหงหาอาหารใหแกผประสบภย

ปญหาทพบในการจดการภยพบตในสถานการณฉกเฉนกคอ (๑) ชมชนไมมความพรอมในดานการกชพ-กภย ทงในดานบคลากร อปกรณ และระบบงาน (๒) การสอสารถกตดขาดอยางสนเชง โทรศพทมอถอและโทรศพทบานไมสามารถใชการได ทำาใหการตดตอเพอขอความชวยเหลอเปนไปไมได (๓) เสนทางการสญจรถกตดขาด ถนนหนทางไมสามารถใชการได ทำาใหไมสามารถสงตอผปวยทไดรบบาดเจบสาหสจากคลนยกษไปรบการรกษาได จนทำาใหมคนเจบตองเสยชวต

การเกบกซากศพของผเสยชวตและซากปรกหกพงของอาคารบานเรอนเปนภารกจหนก แมจะมอาสาสมครเขามาใหความชวยเหลอ แตกำาลงสวนใหญกอาศยผคนในชมชนและเครองไมเครองมอตามทมเปนหลก หลงเหตการณผานไปจงมหนวยงานตางๆ เขามาใหความชวยเหลอ ขาวทถกเผยแพรไปทวโลกทำาใหมผคนและองคกรตางๆ ระดมเงนบรจาคมาชวยเหลอผประสบภยเปนจำานวนมาก ปญหาทพบกคอ การขาดซงระบบทจะรองรบความชวยเหลอเหลานใหเกดความโปรงใส สจรตและมประสทธภาพ มผทไมหวงดทำาการเปดบญชธนาคารและประชาสมพนธใหผคนโอนเงนบรจาคเขาบญชทถอไวเปนการสวนตว เงนบรจาคเหลานสวนหนงสญหายไปอยางไรรองรอย ผนำาชมชนไดสะทอนวา มคนรวยจากการเอาเงนบรจาคไปเปนลานๆ บาท นอกจากนนยงมความขดแยงเกดขนเนองจากความไมเปนธรรมและไมทวถงของเงนชวยเหลอเยยวยาตางๆ ทมเขามาในชมชน เงนบรจาคจำานวนไมนอยมาจากคนรจกทเคยมาทองเทยว นำาเงนมาชวยสรางบานใหใหม ซงเงนเหลานเปนการชวยเหลอเปนรายบคคลเพราะรจกกน ชวยเหลอเปนเงนจำานวนมากและมความคลองตว ไมเหมอนเงนชดเชยเยยวยาของทางราชการทมเงอนไขและขนตอนมาก

ในดานการเยยวยาผลกระทบดานจตใจนน ศาสนธรรมมบทบาทสำาคญในการเยยวยาจตใจ หนวยงานสาธารณสขกไดเขามาตงศนยใหคำา

136

ปรกษาและใหการดแลทงดานความเจบปวยทางกายและดานสขภาพจต นอกจากนน กยงมองคกรททำางานดานการฟ นฟเขามาทำากจกรรมตางๆ เพอการเยยวยา โดยเฉพาะกบเดกกำาพราทพอแมผปกครองเสยชวตไป หนวยงานภายนอกเหลานแมจะมบทบาทพอสมควรในการเยยวยาผลกระทบทางจตใจ แมวาบทบาทหลกในการดแลดานนจะเปนของครอบครวและชมชนกตาม แตในสถานการณทครอบครวและชมชนไดรบผลกระทบอยางหนก การมกลไกทชวยแบงเบาการเยยวยากมความสำาคญอยางยง

ไมกเดอนภายหลงการเกดภยสนาม รฐบาลกมโครงการฟ นฟภมทศนของหาดกมลาและมการสรางสงทเขาใจวาเปนแนวกนคลนระยะสนๆ บรเวณชายหาด ผนำาชมชนไดวพากษวจารณการกอสรางวาไมมประโยชนใดๆ ทงสำาหรบการปองกนภยและการฟ นฟภมทศน ชมชนไมไดมสวนรวมแสดงความคดเหนหรอรวมตดสนใจในโครงการดงกลาวเลย ในขณะทแผนงานโครงการอนๆ ทรฐเคยนำาเสนอ เชน การสรางถนนใหม เพอใหการขนยายผปวยออกจากพนท การสรางศนยจดการภยพบตชมชน รวมทงขอเสนอของชมชนในการสรางถนนเสนใหมผานแนวเขาเพอเปนเสนทางหนภยพบต เนองจากเสนทางออกจากหาดกมลาทงสองทางคอ สายปาตอง และหาดสรนทร ลวนแตจะไดรบผลกระทบเชนเดยวกบหาดกมลา หากเกดสนามหรอภยพบตในพนทชายหาดขน แตเรองกเงยบหายไป ไมมการดำาเนนการตอใดๆ ซงผนำาชมชนเหนวา การจดการเหลานหากกระจายอำานาจและกระจายทรพยากรใหทองถนดำาเนนการเองนาจะทำาไดอยางมบรณาการ มประสทธภาพและตอบสนองความจำาเปนตองการของชมชนไดดกวา

ในสถานการณ ๑๐ ปหลงสนาม ความหวาดกลวตอภยพบตทำาใหเกดการขยบขยายขนไปสรางบานเรอนทพกอาศย รวมทงสถานประกอบการ เชน โรงแรมและรสอรทในพนทสงมากขน มการถมทและการกอสรางปดกนเสนทางระบายนำาตามธรรมชาตโดยขาดการวางผงการใชทดน ทำาใหเกดความเสยงจากนำาปาไหลหลาก องคการบรหารราชการสวนตำาบลซงมอำานาจหนาทโดยตรง สามารถจดการกบปญหาดงกลาวได ยงไมไดแสดงบทบาทในดานนเทาทควร ในขณะทโครงการทอยนอกเหนออำานาจหนาท

137

ขององคการบรหารสวนตำาบล โดยเฉพาะการสรางถนนทไมมการวางทอระบายนำา กถกมองวาเปนปญหาสำาคญเพราะคนถนนปดกนทางไหลของนำา ซงทำาใหเกดนำาทวมไดงาย

บทเรยนจากภยสนาม ทำาใหชมชนมการเตรยมความพรอมมากขน มการจดตงทมกชพ-กภยในทองถน มการประสานงานกบศนยเฝาระวงภยพบต องคการบรหารราชการสวนตำาบลมบทบาทและมศกยภาพทจะจดการเรองการรบมอภยพบตไดด โดยมโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตำาบลและอาสาสมครสาธารณสขประจำาหมบานมสวนรวมสำาคญในการเตรยมความพรอม

4.๒ วเคร�ะหประสบก�รณก�รจดก�รภยพบตชมชน4.๒.๑ ก�รปรบตวในเชงนเวศวฒนธรรมในมมมองทางนเวศวฒนธรรม ชมชนทตงถนฐานอยในระบบนเวศ

หนงๆ มการเรยนรและปรบตวเพอความอยรอดในสภาพแวดลอมนนๆ จนทำาใหประสบการณการเรยนรและการปรบตวนตกผลกเปนแบบแผนทางวฒนธรรม โดยวฒนธรรมชมชนเปนกลไกการปรบตวเพอการดำารงอยในระบบนเวศของชมชนนน (Sutton and Anderson 2010) สำาหรบชมชนทอาศยอยในพนทเสยงและมภยธรรมชาตเกดซำาๆ วฒนธรรมการดำารงชวตสะทอนรปแบบการปรบตวเพอความอยรอดและเพอใหเกดความเสยหายนอยทสด การปรบตวทวานเปนกระบวนการทมตรรกะในทางวฒนธรรมทสะทอนการรบรหรอคำาอธบายทชมชนมเกยวกบภยพบต ตลอดจนกลยทธหรอเทคนควธการทเปนไปไดทชมชนจะใชในการจดการกบภยพบต ซงเปนกระบวนการทแยกไมออกจากบรบททางประวตศาสตรและเงอนไขทางเศรษฐกจ สงคม และการเมอง (Alexander 2008)

พฤตกรรมและปฏกรยาของชมชนทมตอภยธรรมชาตจงตองเขาใจผานกระบวนการทางวฒนธรรมในดานหนง และลกษณะของภยธรรมชาตทเกดขนในอกดานหนง ในกรณทภยธรรมชาตเกดขนเปนประจำาสมำาเสมอและไมมความรนแรงมากนก (เชน กรณนำาหลากในพนทราบลมนำาทวมถง หรอ flood plain) เรากอาจสงเกตเหนการปรบตวของชมชนไดชดเจน

138

แตสำาหรบภยพบตรนแรงทชมชนไมเคยมประสบการณมากอนเลย (เชน กรณดนโคลนถลม หรอคลนยกษสนาม) กระบวนการปรบตวกอาจเกดขนภายหลงภยพบตผานการตความหรอใหความหมายเชงวฒนธรรมหรอมมมองทางศาสนา ในกรณดงกลาว กระบวนการทางวฒนธรรมมบทบาทสำาคญในการเยยวยาและฟ นฟชมชน และเปนรากฐานสำาคญของศกยภาพในการฟ นตว (resilience) ของชมชน

กรณศกษาของชมชนในพนทราบลมทเกดปรากฏการณนำาทวมเปนประจำาแสดงใหเหนวา ชมชนมการสะสมประสบการณและสรางความรเพอการปรบตวใหสามารถอยกบเงอนไขของธรรมชาตแวดลอมนนๆ ได ความรและการปรบตวนปรากฏอยในวฒนธรรมและวถชวตในชมชนในหลายลกษณะ เชน

4.2.1.1. ลกษณะการสรางบานเรอน ในทกพนททงลมนำายม ลมนำาเจาพระยา ลมนำาทาจน ลมนำาตาป และลมทะเลสาบสงขลา การสรางบานเรอนทอยอาศยเดมนนจะกอสรางเปนอาคารใตถนโลงแทบทงสน โดยมเหตผลสำาคญนอกเหนอจากความปลอดภยจากการโจรกรรมและการปองกนสตวรายขนบานแลว ยงเปนการปรบตวเพออยกบภาวะนำาทวมทมกเกดขนเสมอๆ

4.2.1.2. การเพาะปลกในพนทนำาทวม พนทนำาทวมโดยสวนใหญมกเปนพนทราบลมเหมาะสำาหรบการปลกขาว ขอมลจากกรณศกษาพบวา ในอดตนนพนธขาวทชาวบานใชเพาะปลกนนมหลากหลายพนธ แตละพนธมคณสมบตและความเหมาะสมกบความจำาเปนตองการทหลากหลาย ทงขาวหนกและขาวเบา ซงสามารถเลอกปลกไดตามชวงเวลาทเหมาะสมใหเกบเกยวไดทนกอนฤดนำาหลาก ขาวบางชนดยดลำาตนสงขนเพอใหยอดพนนำาเพอการอยรอดในชวงทนำาทวมขง บางชนดมคณสมบตทนทานตอโรคพชบางชนดได การใชพนธขาวทหลากหลายทำาใหเกดความมนคงของระบบอาหารในทองถน เพราะถงแมจะมการสญเสยผลผลตจากภยพบตไปบางกจะสญเสยไปเพยงบางสวน

139

4.2.1.3. การหาเลยงชพในชวงนำาทวม ในพนทททำาการศกษามนำาทวมซำาซาก ผคนในชมชนมกมอาชพดานการประมงควบคไปกบการทำาการเกษตรดวย การศกษาในเกอบทกพนทพบวาใตถนบานในชมชนมกจะมเรอและเครองมอประมงหลากหลายชนดเกบไวใชในฤดนำาทวม โดยเฉพาะพนทในลมนำายม ทงพษณโลก พจตร และนครสวรรค บางครอบครวมรายไดจากการจบปลาในฤดหลากเปนรายไดหลก นำาทวมจงเปนสงทชมชนไดรบประโยชนทงในแงทนำาพดพาเอาตะกอนดนทอดมสมบรณมาใสทนา และยงมปลาหลากหลายชนดทมากบนำาหลากในแตละปดวย

ในขณะทกรณการเกดภยพบตทชมชนไมมประสบการณมากอน เชน การเกดสนามในกรณศกษาตำาบลกมลา จงหวดภเกต ซงเปนชมชนมสลม เราพบวา กระบวนการปรบตวเกดขนภายหลงเหตการณภยพบตผานการตความหรอใหความหมายของภยพบตผานมมมองทางศาสนา คอถอวาภยพบตนนเกดขนตามพระประสงคของพระเจา ซงพระองคตองการทดสอบความเขมแขงและพลงศรทธาของอสลามก หรออาจเปนการลงโทษของพระเจา เพราะศาสนกชนไมปฏบตตวใหถกตองตามศลธรรมคำาสอน มมมองเชนนเปนทศนะทตอกยำาศรทธาและทำาใหหนกลบมามองตนเองเพอแสวงหาการเตบโตทางจตวญญาณ นอกจากนน วฒนธรรมทองถนยงถกนำามาใชในการตงกองทนซะกาตเพอชวยเหลอคนทกขยาก รวมทงการอยอาศยในสงคมแบบเครอญาตทำาใหการชวยเหลอกนในสถานการณฉกเฉนเปนไปอยางรวดเรวและเปนธรรมชาต ซงถอเปนจดเดนในเชงวฒนธรรมของชมชนทตำาบลปรก อำาเภอสะเดา จงหวดสงขลา

สำาหรบพนทตำาบลถำาพรรณรานนเปนทราบลมแมนำาตาป มลกษณะเปนทราบตำานำาทวมถงมาแตในอดต มวฒนธรรมขาวทเขมแขงมากอน มภมปญญาในการเลอกพนธขาวและความหลากหลายของสายพนธ เชน ขาวสงขหยด ขาวนกเขาบนหลน มประเพณและพธกรรมเกยวกบขาวทสบทอดกนมา วฒนธรรมขาวไดมาสนสดลงหลงพายโคลนถลมในป พ.ศ. ๒๕๓๑ ชมชนปรบตวมาสวฒนธรรมการปลกยางทมวถชวตแบบ กรดยาง“ เลนแคง กนแกงถง แมอาชพจะเปลยนไป แตลกษณะการสรางบานกยง”

140

สะทอนความเปนชมชนชาวนาทตงเรอนอยใกลชดกน แตกตางจากชมชนชาวสวนยางทมกมบานแทรกอยระหวางสวนยางหางไกลจากบานหลงอนๆ ลกษณะดงกลาวชวยในการใหความชวยเหลอกนในชวงเกดนำาทวมใหญในป พ.ศ. ๒๕๕๔

4.๒.๒ ก�รจดก�รภยพบตกบพลวตท�งวฒนธรรมเดวด อเลกซานเดอร นกวชาการดานภยพบตทมผลงานเปนท

ยอมรบไดเสนอขอคดสำาคญเกยวกบการศกษาวจยและการจดการภยพบตวา แมมมมองทางนเวศวฒนธรรมจะชวยใหเราเหนถงการปรบตวทางวฒนธรรมเพอความอยรอด (Cultural survival) แตเรากจำาเปนตองมองใหเหนพลวตทางวฒนธรรม (Cultural dynamism) ดวย (Alexander 2008) เพราะวฒนธรรมไมไดหยดนงและเงอนไขปจจยทางเศรษฐกจ สงคม การเมอง และการมปฏสมพนธและแลกเปลยนทางวฒนธรรม รวมทงการเปลยนแปลงทางเทคโนโลยกอาจทำาใหวธคด มมมอง การใหความหมายและความเปนจรงเกยวกบภยพบตและการจดการภยพบตแตกตางไปจากเดม ซงหมายความวา เราจำาเปนตองวเคราะหการจดการภยพบตของชมชนใหเชอมโยงกบปจจยภายนอกทนำามาซงการเปลยนแปลงตางๆ ดวย

นโยบายรฐและกลไกตลาดของระบบทนถอเปนปจจยภายนอกทสงผลทงทางบวกและทางลบตอสถานการณและการรบมอภยพบตของชมชน ในทางบวก รฐไดพฒนาระบบสาธารณปโภค การสาธารณสข การศกษา เสนทางการคมนาคม ระบบชลประทาน รวมทงการบรรเทาสาธารณภยในรปแบบตางๆ ททำาใหชมชนสามารถพงพาอาศยระบบรฐในการจดการภยพบตไดมากขน ในขณะทระบบทนกไดทำาใหการกระจายสนคาและบรการกวางขวางขน เศรษฐกจทองถนมการพฒนาจากการลงทนทงภาคอตสาหกรรมและบรการ แตในขณะเดยวกนรฐและทนมสวนสำาคญในการสราง ภาวะลอแหลม “ ” (vulnerability) ใหกบชมชนโดยทชมชนมความสามารถอยางจำากดในการควบคม ตอตาน หรอตอรองกบเงอนไขทรฐหรอทนสรางขน

141

ตวอยางทชดเจนของนโยบายรฐทสงผลตอการจดการภยพบตไดแก นโยบายขาวทกำาหนดใหขาวอายมากกวา ๑๑๐ วนเทานนทสามารถเขารวมโครงการจำานำาขาวเปลอกของรฐบาลได ชาวนาตองเปลยนจากการปลกขาวอายสน (๙๐-๑๐๐ วน) มาเปนขาวอายยาวขนทำาใหเสยงตอการถกนำาทวมในฤดนำาหลากทเรมตงแตเดอนสงหาคม ในขณะทขาวยงไมสกและไมสามารถเกบเกยวได หรอในกรณนโยบายการสงเสรมการปลกยางพาราทกองทนสงเคราะหการทำาสวนยางกำาหนดเงอนไขใหชาวสวนยางปลกยางพนธใหมทใหผลผลตสงแทนยางพนเมอง การทยางพนธใหมมรากทสน ไมสามารถยดเกาะผนดนไดด ทำาใหเกดความเสยงตอการเลอนไหลของผวดน ในขณะเดยวกนกไมใหมการปลกพชอนแซมและตองกำาจดหญาใหเตยนตลอดเวลาทำาใหพนดนไมสามารถดดซบนำาไวได นอกจากน นโยบายยางยงไดสงเสรมใหมการขยายพนทการผลตยางออกไป (เชนเดยวกบนโยบายสนบสนนพชเศรษฐกจอนๆ) ทำาใหเกดการบกรกทปาสงวนหรอปาตนนำาลำาธาร ซงสงผลกระทบตอสงแวดลอมและเกดภาวะลอแหลมสมเสยงตอการเกดภยพบตได

นอกจากนโยบายการเกษตรแลว แผนงานและโครงการตางๆ ของภาครฐอนๆ กมสวนสำาคญในการสรางภาวะลอแหลมใหเพมมากขน เชน ระบบชลประทาน การสรางพนงกนนำาเฉพาะบางดานของแมนำา การอนมตใหมการดดทราย การขดลอกปรบแตงตลงรมฝงแมนำา การสรางถนนทกลายเปนแนวกนทางระบายธรรมชาตของนำา โดยมกไมมการวางทอหรอสรางสะพานใหนำาไหลผานในบรเวณลำาคลองทางนำาธรรมชาต การอนญาตใหเกดสงกอสรางทขดขวางทางไหลของนำา รวมไปถงการอนมตการใชงบประมาณทไมสอดคลองกบการจดลำาดบความสำาคญในการแกปญหาภยพบต (เชน การเนนการขดลอกแมนำาเพอใหนำาไหลผานไปอยางรวดเรว แทนทจะเปนการสรางฝายเพอเกบนำาไวใชในการเกษตรในชวงฤดแลง) สงเหลานปรากฏในกรณศกษาในทกจงหวด

สำาหรบภาคทนและธรกจนน ในพนททมกจการของภาคธรกจมาก กจะมผลกระทบตอการจดการภยพบตอยางยง ตวอยางทชดเจนไดแกใน

142

พนทหาดกมลา จงหวดภเกต ทเปลยนแปลงจากเดมซงเปนพนททไมมธรกจทองเทยวมากมายนก มาเปนแหลงทองเทยวสำาคญหลงจากมกจการของ ภเกตแฟนตาเซย มาเปดในพนท ทำาใหชายหาดกมลาเปลยนแปลงไปอยางมาก มนกทองเทยวและกจกรรมทบรเวณชายหาดซงเมอเกดเหตการณสนามขน นกทองเทยวและคนทองถนททำางานแถบชายหาดกไดรบผลกระทบอยางมาก และภายหลงจากเหตการณสนามทกวาด ลางชายหาดทเคยรกรงรงดวยรานคาทขาดการควบคมและการวางผงเมอง เพยงไมกเดอนกมการจบจองพนทเพอสรางรานคา รานอาหาร และสถานบนเทงกลบขนมาอก โดยไมมการจดระเบยบหรอวางแผนสำาหรบรองรบภยพบตทอาจเกดขนอกแตอยางใด

การแกปญหาภยพบตจะตองมเปาหมายไปสการลดภาวะลอแหลมตางๆ เหลาน โดยจำาเปนตองสรางกลไกทชวยเสรมพลงอำานาจและเปดชองทางใหชมชนสามารถแสดงสทธเสยง ความตองการ และมศกยภาพในการตอรองและตอตานนโยบายของภาครฐและโครงการของภาคเอกชนทอาจสงผลตอชมชนได ตวอยางทเดนชดไดแก โครงการจดการนำา ๓.๕ แสนลานบาท ซงขอมลจากพนทปรากฏชดเจนวาชมชนไมเหนดวยกบนโยบายดงกลาว เมอมการเปดเวทรบฟงความคดเหนของชาวบาน การเคลอนไหวคดคานกเกดขนในแทบทกพนท นอกจากนน การกระจายอำานาจไปสองคกรปกครองสวนทองถนมากขนกอาจทำาใหแผนงานโครงการมความสอดคลองกบปญหามากขน เชน การสรางถนนทไมมการวางทอระบายนำา หรอการสงเสรมการสรางเหมองฝายตลอดจนแหลงนำาขนาดเลกทเปนไปตามความจำาเปนตองการของชมชนอยางแทจรง

4.๒.๓ คว�มชวยเหลอของรฐ บทบ�ทของสอและองคกรภ�ยนอก

ในระดบมหภาค การทำางานของรฐและสอมแนวโนมทำาใหชมชนเปนเหยอของภยพบตมากกวาทจะเสรมพลงอำานาจใหกบชมชนในฐานะผปฏบตการทจะรบมอและจดการกบภยพบตดวยตนเอง โดยรฐและสอกระแสหลกนนมกจะทำางานรวมกน ทงในแงทหนวยงานดานการใหความชวยเหลอ

143

ตางๆ ของภาครฐนนมกมปฏกรยาตนตวตอสงทสอนำาเสนอ เชน การไปใหการชวยเหลอเยยวยาแกชมชนทปรากฏเปนขาว โดยเฉพาะหากขาวทปรากฏมลกษณะทจะสรางปญหาภาพพจนใหกบหนวยงาน และในแงทสอมกนำาเสนอขาวสารเกยวกบหนวยงานรฐและนำาเสนอขอมล สถานการณปญหา และวธการจดการภยพบตจากมมมองของภาครฐ

กรณศกษาจากพนทสะทอนใหเหนถงปฏบตการของหนวยงานภาครฐสวนกลางและสวนภมภาค ทแตกตางออกไปจากปฏบตการขององคกรปกครองสวนทองถน กรณศกษาทกพนทสะทอนลกษณะเดนขององคกรปกครองสวนทองถน เชน เทศบาล หรอ องคการบรหารสวนตำาบล คอ การอยใกลชดกบชมชน รจกปญหาและความตองการของชมชนด และมเครอขายเชอมโยงอยกบผนำาชมชนทงทเปนทางการและไมเปนทางการ สามารถระดมทรพยากรในทองถน รวมทงมความยดหยนดานงบประมาณมากกวาหนวยงานสวนภมภาคทตองขออนมตงบประมาณหลายขนตอน ลกษณะดงกลาวทำาใหองคกรปกครองสวนทองถนกลายเปนกญแจสำาคญทมบทบาทในการจดการภยพบตไดเปนอยางดและเปนทชนชมยอมรบของชมชนเปนอยางมาก

ในขณะทหนวยงานราชการสวนภมภาคนอกจากจะเชองชาตอการตอบสนองตอปญหาแลว ยงขาดความละเอยดออนในการจดการ ทำาใหเกดความขดแยงในชมชน นอกจากนน การมาใหความชวยเหลอมกดำาเนนการในลกษณะทฉาบฉวย เชน มาแจกถงยงชพแลวกกลบไป เนนการถายรปเพอเกบผลงาน มลกษณะเจานาย เจายศเจาอยางทำาใหชมชนตองเตรยมการตอนรบ ซงทำาใหเสยเวลาทควรจะไดไปทำาเรองทจำาเปนเรงดวนอยางอน หลายพนทสะทอนวาไมอยากใหผวาราชการจงหวดหรอนายอำาเภอลงพนทในระหวางทองคกรในชมชนกำาลงเรงปฏบตการชวยเหลอหรอกชพ-กภยใหกบผประสบภยอย

ในแงของสอนน พฤตกรรมของสอมผลสำาคญทงตอการรบรและการจดการภยพบต ซงเนอหาการนำาเสนอของสอนนนอกจากจะสะทอนวธคดของสอแลว ยงสะทอนวฒนธรรมการบรโภคสอของสงคมอกดวย ได

144

เนสและรอดรเกซ (Dynes and Rodriquez 2007) ไดศกษาพฤตกรรมของสอในการนำาเสนอเรองราวเกยวกบภยพบตจากพายไตฝนแคทรนา ในสหรฐอเมรกาและพบวา สอโทรทศนมกรอบการนำาเสนอทแฝงกำากบเนอหาขาวอย ๖ ลกษณะทไดเนสและรอดรเกซเรยกวา ตามหาความ“เสยหาย ตามหาความตาย ตามหาความชวยเหลอ ตามหาผรบผดชอบ และตามหาผราย; Finding damage, finding death, finding help, finding authority, and finding the bad guys. สวน David Alexander (Cafe 2012) ตงขอสงเกตจากการศกษาปรากฏการณเดยวกนวา หวขอขาวทถกสอนำาเสนอนนไดแก ความรนแรงของเหตการณ ความงามยอนแยงทปรากฏในภยพบต (ในแงของภาพขาวทสวยงามบนความหายนะของเหตการณ) ความกลาหาญของหนวยกภย ความเปนมนษยทปรากฏในทามกลางการทำาลายลาง มนษยธรรมและการเปนนำาหนงใจเดยวกน ความมงมนและจตใจทไมยอมแพ

กรณของสอและภยพบตในสงคมไทย นอกเหนอจากการนำาเสนอทเนนความนาตนเตนชวนตดตามของเรองราวแลว เนอหาหลกของสอในชวงทเกดมหาอทกภยป พ.ศ. ๒๕๕๔ ไดแกการเสนอปรมาณการไหลของนำาภายใตวาทกรรม มวลนำามหาศาล และการนำาเสนอความทกขยากของ “ ”เหยอ ของภยพบตทจำาเปนตองสงทมชวยเหลอ “ ” (ซงในบางกรณกคอทม

ของนกขาวททำาหนาทเปนวรบรษเขาไปชวยเหลอเหยอเหลานพรอมๆ ไปกบการระดมทนบรจาคเขาสสถานโทรทศนของตนไปดวย) มมมองการนำาเสนอกจะเนนการใชกรงเทพฯ เปนศนยกลาง ชาวบานทจงหวดอยธยาตงขอสงเกตวา นำาทวมในป พ.ศ. ๒๕๓๘ นนมความรนแรงและสรางความเสยหายในพนทมากกวานำาทวมในป พ.ศ. ๒๕๕๔ เปนอยางมาก แตนำาทวมป พ.ศ. ๒๕๕๔ กลบเปนขาวอกทกคกโครม ในขณะทป พ.ศ. ๒๕๓๘ นนแทบจะไมมขาวและไมมหนวยงานไหนใหความสนใจเลย เพราะปนนนำาทวมไมมผลกระทบตอกรงเทพมหานคร

ขอคนพบจากกรณศกษาในพนททำาใหเหนวา บทบาทของสอในการนำาเสนอขอมลทเปนประโยชนตอการเตรยมพรอมรบสถานการณมอยอยาง

145

จำากด ขอมลสวนใหญทชมชนใชสำาหรบการจดการภยพบตนนมาจากเครอขายทางสงคม ญาตพนอง และการสอสารกบคนรจกในพนทตนนำา และหากเปนพนททมหนวยกภยชมชนและมการเชอมโยงกบวทยสอสารดานการบรรเทาสาธารณภยกจะเปนแหลงขาวทสำาคญยงกวาการรายงานขาวของสอมวลชนหรอการแถลงขาวของหนวยงานทรบผดชอบ ภาษาและเนอหาทใชกไมสามารถสอสารกบชาวบานไดดเทาทควรจะเปน (เชน ในกรณมวลนำามหาศาลทมปรมาณหลายลานลกบาศกเมตรนน สำาหรบชาวบานแลวเปนขอมลทไมมความหมายสำาหรบการเตรยมพรอมหรอการลดความเสยหายใดเลย เพราะไมสามารถตความเปนผลกระทบทมตอพนทของตนได)

นอกจากบทบาททหายไปในดานการใหขอมลทเปนประโยชนแลว บทบาทอนๆ ทมกไมเปนประโยชนโดยตรงกคอ ผลพวงทเกดขนจากการออกขาวมกจะทำาใหหนวยราชการ องคกรเอกชน ธรกจรานคา หรอปจเจกบคคลตางๆ ทไดรบทราบขาว เดนทางนำาถงยงชพ ขาวสารอาหารแหง หรอเครองอปโภคบรโภคอนๆ มาบรจาคให ซงความชวยเหลอเหลานแมวาชาวบานจะยนดรบ เพราะเกดจากนำาใจของบคคลทตองการมาชวยเหลอ แตหากประเมนจากความจำาเปนแลว ของบรจาคเหลานไมมความจำาเปนเทาไรนกสำาหรบชมชน นอกจากนนแลวกมกจะเปนการนำาเสนอเรองราวแปลกๆ ทเปนสสน (เชน การนำาเอาโซฟามาทำาเรอ ซงเปนการรายงานทไมตรงกบขอเทจจรง) บทบาทในดานการสอสารเพอลดความเสยง การตดตามเพอใหเกดการเปลยนแปลงนโยบาย หรอผลกระทบระยะยาวของภยพบตแทบไมมปรากฏในสอตางๆ เลย

4.๒.๔ ก�รสร�งเสรมศกยภ�พของชมชนเพอก�รรบมอภยพบตในแงของการสรางเสรมศกยภาพของชมชนในการรบมอภยพบตนน

มแผนงานและโครงการของหนวยงานตางๆ ทนาสนใจ เชน กรมปองกนและบรรเทาสาธารณภย ไดจดตงอาสาสมครปองกนและบรรเทาสาธารณภย ซงปจจบนมจำานวนกวา ๑.๒ ลานคนทวประเทศ โดยมการวางระบบสงการและการจดการไวอยางชดเจน นอกจากนนยงมโครงการ ๑ ตำาบล ๑ ทมกภย ซงดำาเนนการจดตงแลวถง ๗,๐๐๐ ตำาบล มการอบรม

146

อาสาสมครเฝาระวงเรยกวา มสเตอรเตอนภย เพอปฏบตงานในพนทเสยงหมบานละ ๒ คน จำานวนประมาณ ๒๐,๐๐๐ คนทวประเทศ กรณภยพบตขนาดใหญจะมอาสาสมครจากภายนอกเขารวมปฏบตงาน มระบบฐานขอมลชมชนทมความเสยงจากดนโคลนถลมจากแนวคด การจดการภยพบตโดยอาศยชมชนเปนฐาน (Community-Based Disaster Risk Management “CBDRM”) โดย กรมปองกนและบรรเทาสาธารณภย (ปภ.) เปนผดำาเนนการ อยางไรกตาม การศกษาในพนทวจยไมพบปฏบตการเหลานวามผลตอศกยภาพการรบมอภยพบตของชมชนเลย ยกเวนทจงหวดภเกต และนครศรธรรมราช

ตวอยางจากภเกตและนครศรธรรมราชแสดงใหเหนวา วฒนธรรมของการตนตวและศกยภาพของชมชนในการรบมอภยพบตนนสามารถสรางขนได หวใจสำาคญของการสรางวฒนธรรมทมความตนตวและมการเตรยมความพรอมรบมอภยพบตทยงยนกคอการจดการเชงระบบ (Systems approach) โดยมการสรางโครงสราง กลไก กระบวนการทเปนระบบ ตงแตการมทมงานทไดรบมอบหมายอำานาจหนาทและความรบผดชอบทชดเจน มการสรางกลไกการประสานงานทงโดยการรวมกนทำาแผน การสรางเครอขาย การสรางอาสาสมครและการสรางระบบขอมลขาวสารและการสอสาร และทสำาคญคอ การมปฏบตการบอยๆ ไมวาจะเปนการซกซอมทงบนกระดาษและการซกซอมในสถานการณจำาลอง รวมทงการระดมทมงานไปออกปฏบตการชวยเหลอภยพบตในทอนๆ การมปฏบตการเหลานในอกแงหนงกคอ การประกอบสรางเรองภยพบตใหเปนความจรงในชวตประจำาวนของชมชน เพอมใหเกดความประมาทนนเอง

ในระยะหลงมาน การศกษาเรองการเผชญกบภยพบตไดหนมาใหความสำาคญกบศกยภาพในการฟ นตว (resilience) ทงในแงของการฟ นตวของระบบนเวศและการฟ นตวของสงคมหรอชมชน ไบรอน วอรคเกอรและฟรานซส เวสตล (Brian Walker and Frances Westley) ไดเขยนบทความตงขอสงเกตวา การจดการภยพบตมกจะใหความสำาคญกบมาตรการเฉพาะทออกแบบมาสำาหรบภยพบตแตละประเภท เปนการสราง

147

ศกยภาพทจะรองรบปญหาทเฉพาะเจาะจง เชน การสรางพนงกนนำา การจดหาเรอเพอใชสำาหรบการกชพ-กภยในเวลาทเกดนำาทวม มาตรการเหลานมกจะเปนมาตรการระยะสน มงผลเฉพาะเรอง เฉพาะหนา และมกไดรบการสนบสนนจากภาคการเมอง เพราะสรางความชอบธรรมและคะแนนเสยงไดด (Walker and Westley 2011) แตการทชมชนจะฝาภยพบตไปไดและกลบฟ นคนมาเขมแขงเหมอนเดมหรอยงขนกวาเดมนน อาจไมไดเปนผลจากมาตรการเฉพาะเรองและเฉพาะหนาเสมอไป วอรคเกอรและเวสตลไดเรยกรองใหใหความสำาคญกบการสรางความสามารถในการฟ นตวทเปนศกยภาพทวไปทไมเฉพาะเจาะจงกบประเภทของภยพบตโดยตรงดวย

ในกรณศกษาของเราพบวา ชมชนมการเตรยมพรอมสำาหรบภยพบตทเคยมประสบการณมากอน ไมวาจะเปนอทกภย ดนถลม หรอสนาม มาตรการทเตรยมพรอมกมกจะมลกษณะเฉพาะเจาะจงกบภยพบตเหลาน แตเมอสอบถามวาจะมภยพบตอนๆ ทอาจเกดขนไดอกหรอไม นอกจากภยทเคยพบมา กลบพบวาผนำาชมชนและชาวบานไมไดมความตนตวหรอตระหนกถงภยชนดอนเทาใดนก ในตำาบลปรก จงหวดสงขลา เมอใหเวลาทบทวนสกระยะหนง ผนำาชมชนกแสดงความเหนวา ชมชนอาจมความเสยงของภยจากพายบาง แตทสำาคญกวานนคอ อคคภย ซงหากเกดขนในชมชนจะควบคมไดยากมาก เพราะลกษณะของบานเรอนทสรางดวยไม มงดวยวสดตดไฟงาย และสรางตดๆ กนอยางไมมชองวาง ไฟจะลามตอกนไดงาย ทงยงไมมทางทจะเอารถดบเพลงเขาไปได หรอในเขตนาทว มการสงเกตเหนวารองดนในสวนยางแยกหางออกจากกนมากขน เหมอนกบวาผวดนบนเนนมการเคลอนตว อาจเปนสญญาณของความเสยงในการเกดดนถลม แตมาตรการทจะรบมอภยพบตทไมเคยเกดเหลานกไมมการพดถงหรอเตรยมตวอะไรนก

ปญหากคอ ภยพบตทเราคาดไมถงอาจมไดอกหลายลกษณะ การเตรยมพรอมเพอรบมอภยพบตจงจำาเปนตองสรางศกยภาพทความเขมแขงของชมชนโดยทวไป (General resilience) ควบคไปกบศกยภาพในการจดการภยพบตเฉพาะประเภท (Specific resilience) ตวอยางทนา

148

สนใจคอประสบการณในจงหวดพษณโลกทองคกรพฒนาเอกชนไดเสนอใหชมชนสราง Model สามมตทจำาลองลกษณะภมประเทศของตนขน รปจำาลองสามมตทำาใหชมชนตองกลบไปพจารณาแผนรบมอภยพบตใหม เพราะไดเหนภาพรวมของปญหาความเสยงและภาวะลอแหลมทเชอมโยงกนกบปญหาอนๆ ของพนท นอกจากนน เราเหนไดอยางชดเจนวา ศกยภาพในการรบมอภยพบตเฉพาะเรองนน แยกไมออกจากศกยภาพโดยรวมของชมชน ไดแก (๑) การมผนำาหรอองคกรชมชนทไดรบความยอมรบ (๒) ความสามารถในการคดและจดการเชงระบบ (๓) ความสามารถในการสรางเครอขายและระดมทรพยากรจากเครอขาย (๔) การมขอมลและสามารถวเคราะหภมศาสตรกายภาพและนเวศวฒนธรรมของชมชน (๕) การมความไวเนอเชอใจและความสมพนธทนเดมทดของชมชนและองคกรทเกยวของ (๖) การมความสามารถและทกษะทหลากหลายของสมาชกในชมชน และ (๗) การมสำานกตอสวนรวมททำาใหเกดอาสาสมครและจตอาสาททมเททำางานเพอประโยชนสาธารณะ

มาตรการรปธรรมบางอยาง เชน การฝกอบรมหรอการซกซอมแผนเพอรบมอภยพบต แมจะเปนมาตรการทจำาลองปญหาภยพบตทเฉพาะเจาะจง เชน เปนการซกซอมภยแผนดนไหวทจงหวดภเกต แตผลทไดกลบเสรมสรางศกยภาพโดยรวมไมนอยไปกวาความชำานาญในการปฏบตตามแผนรบมอแผนดนไหว เพราะการฝกซอมชวยทำาใหผทเกยวของและตองทำางานรวมกนไดรจกและคนเคยกน งายทจะขอความรวมมอในเรองอนๆ เกดชองทางการสอสารใหมๆ รจกจรตนสยของแตละคนและรจก วฒนธรรมองคกร ของแตละหนวยงานวาเปนอยางไร และตองทำางาน“ ”

รวมกนอยางไร การฝกอบรมหรอปฏบตการรวมกนยงชวยใหเกดความคนเคยและการยอมรบในบทบาทของแตละฝายทจะเปนผนำาในบางดานหรอเปนผตามในบางสถานการณรวมทงยงเปนพนทสำาหรบการตอกยำาและใหคณคาอาสาสมครทเสยสละมาทำางานเพอสวนรวมอกดวย ดงทเหนไดอยางชดเจนในกรณศกษาทตำาบลถำาพรรณรา จงหวดนครศรธรรมราชและตำาบลกมลาทจงหวดภเกต

149

นอกจากศกยภาพในปฏบตการระดบชมชนแลว ขดความสามารถในการผลกดน ตอรอง และเรยกรองสทธของชมชนกมความสำาคญ เพราะสาเหตทสำาคญททำาใหชมชนอยในภาวะลอแหลมหรอมความเสยงสวนใหญมาจากปจจยภายนอก ไมวาจะเปนนโยบายดานการเกษตร ดานการสงเสรมอตสาหกรรม ดานการจดการนำา หรอการกอสรางโครงสรางพนฐานตางๆ เชน ถนน ทางระบายนำา หรอเขอน ศกยภาพทางการเมองเหลานจำาเปนสำาหรบทกปญหาทมสาเหตมาจากปจจยทางเศรษฐศาสตรการเมองนอกชมชน

สำาหรบการเตรยมความพรอมเพอรองรบภยพบตทเปนความเสยงทชดเจนอยแลว การเตรยมการอยางเปนระบบและเปนขนตอนกมความสำาคญ การศกษาจากพนทพบวา แมผนำาชมชนและชาวบานจะมความรความเขาใจเกยวกบภยพบตทเคยเกดขนจากประสบการณ แตกยงไมไดมการนำาความรความเขาใจเหลานนมาใชในการเตรยมรบมอภยพบตอยางเปนระบบเปนขนตอนมากนก นอกจากนน ชาวบานกยงเขาไมถงขอมลของหนวยงานภายนอก เชน แผนงานโครงการเกยวกบการจดการนำา ซงมประโยชนสำาหรบชมชนทงในแงการวเคราะหสถานการณ การประเมนความเสยง และการเตรยมการทงกอน ระหวาง และหลงการเกดภยพบต โดยมหลกการและแนวทางทควรคำานงถง ดงน

4.2.4.1. ชมชนมองและทำาความเขาใจภยพบตผานประสบการณ ประวตศาสตร และวฒนธรรมทมการปรบตว ตอรอง และตอสกบภยธรรมชาต ชมชนจงมความร ความคด ความเขาใจ และวถปฏบตเกยวกบสถานการณภยพบต ชมชนจงไมใชภาชนะวางทรอใหหนวยงานตางๆ นำาเอาความร แนวคด และวธปฏบตสำาเรจรปไปใหดำาเนนการ แบบแผนวธคดและวธปฏบตทมอยในชมชนอาจเปนทนสำาคญสำาหรบการดำาเนนงาน การจดทำาแผนรองรบภยพบตชมชนจงจำาเปนตองมกระบวนการทบทวนประวตศาสตร วเคราะหจดแขงจดออนทางวฒนธรรม รวมทงศกษาประมวล ทนทางสงคม รปแบบตางๆ ทมอยในชมชน เปน“ ”ขนตอนแรกๆ

150

4.2.4.2. ชมชนมปฏบตการรบรองภยพบตตามมมมองของชมชน ซงอาจเรยกวาเปนมมมองของคนใน (Emic view) ในขณะทองคกรหรอหนวยงานภายนอกอธบายภยพบตและเสนอวธการจดการจากมมมองของคนนอก (Etic view) กระบวนการวางแผน การนำาแผนไปปฏบต รวมทงการประเมนผลจำาเปนตองมการแลกเปลยนมมมองและประสานความแตกตางทเกดขน เพอลดชองวางของวธคด ความคาดหวงและวธปฏบตระหวางองคกรภายนอกและชมชน

4.2.4.3. “ทน ของชมชนนน นอกเหนอจากประสบการณ”ความรหรอวธการปฏบตแลว ยงหมายความถงศกยภาพดานตางๆ ทเชอมโยงกบความสามารถในการเผชญและฟ นตวจากภยพบต (General resilience) ซงนอกจากจะชวยในการจดการภยพบตแลว ยงเปนศกยภาพททำาใหเมอภยพบตผานพนไป ชมชนจะมการเรยนรและมความเขมแขงมากขนกวาเดม ศกยภาพเหลาน ไดแก

(1) การมผนำาหรอองคกรชมชนทไดรบความยอมรบ(2) ความสามารถในการคดและจดการเชงระบบ(3) ความสามารถในการสรางเครอขายและระดม

ทรพยากรจากเครอขาย(4) การมขอมลและสามารถวเคราะห

ภมศาสตรกายภาพและนเวศวฒนธรรมของชมชน(5) การมความไวเนอเชอใจและความสมพนธทนเดมท

ดของชมชนและองคกรทเกยวของ(6) การมความสามารถและทกษะทหลากหลายของ

สมาชกในชมชน และสำานกตอสวนรวมททำาใหเกดอาสาสมครและจตอาสาททมเททำางานเพอประโยชนสาธารณะ ซงปจจยเหลานเปนศกยภาพในการเผชญกบภยพบตและความสามารถในการฟ นตวของชมชน (Community resilience) ทจำาเปนตองมการสนบสนนใหเกดขนและงอกงามในชมชนดวย

151

4.2.4.4. การสรางระบบขอมล แยกไมออกจากการสรางระบบการสอสารทเชอมโยงความรบรผานความสมพนธระหวางชมชน องคกร หรอปจเจกบคคล การสงเสรมใหเกดกจกรรมทมการไปมาหาสกน มการพบปะพดคยกนในโอกาสตางๆ รวมทงการสรางระบบสอสารทงระบบวทยสอสาร โทรศพทมอถอ และสออเลกทรอนกสอนๆ จะชวยใหการตดตามสถานการณและการระดมความชวยเหลอเกดขนไดอยางทนตอเหตการณ การมความรความเขาใจในมตทางประวตศาสตรและนเวศวฒนธรรมจะชวยใหมพนฐาน (background) สำาหรบการสอสารและทำาความเขาใจกนทกวางและเชอมโยงเปนองครวมมากขน การสราง Community cultural ecological profile อาจชวยทกฝายใหเกดการเรยนรในเรองน

4.2.4.5. การสรางศกยภาพชมชนในการรบมอภยพบตเปนกระบวนการปลกสราง วฒนธรรมของการเตรยมพรอมรบมอภย“พบต บทเรยนจากพนททมการจดตงโครงสราง ระบบ และกลไกการ”ทำางานทมกลมคนทตนตวในเรองภยพบต มเครอขายเชอมโยงกนทงในระดบพนทลมนำาหรอระบบนเวศเดยวกน ในระดบจงหวด ระดบภาคหรอระดบประเทศ มการทำาแผนรวมกน มการฝกซอมแผนตางๆ และมการพบปะกนเปนเนองนตย มการสรางสรรค สอ ภาษา สญลกษณ และ“พธกรรม ทใชและปฏบตรวมกน เปนกระบวนการสรางวฒนธรรมเพอการ”รบมอภยพบตทไดผลและหากมการจดสรรทรพยากรใหกจกรรมเหลานมความตอเนองกจะสามารถสรางวฒนธรรมของการเตรยมพรอมรบมอภยพบตมความยงยนได

152

บทท 5บทสรป ขอคนพบและขอเสนอแนะ

การประมวลผลจากศกษาครงนมขอคนพบทสำาคญ ๘ ประการดงตอไปน คอ5.1 ขอคนพบท ๑ นย�ม คว�มหม�ยและมมมองทเปลยนไปตอ ภย“พบต”

มนษยใหความหมายตอปรากฏการณธรรมชาตทกอใหเกดความสญเสยแตกตางกนไปในแตละวฒนธรรมและแตละชวงเวลาของประวตศาสตร กรณศกษาจาก ๘ จงหวดทำาใหเหนถงนยามความหมายและมมมองทเปลยนแปลงไปตอ ภยพบต จากอดตจนถงปจจบน ในพนททภย“ ”ธรรมชาตเกดขนสมำาเสมอ ชมชนถอวาปรากฏการณดงกลาวเปนเรองปกตธรรมดาและเปนความจรงสวนหนงของชวต ภยธรรมชาตเหลานเปนสงทตองเกดขนเปนวงจรธรรมชาตของฤดกาล ชมชนปรบตวและกระทำาในสงทพอทำาไดเพอลดผลกระทบของภยธรรมชาตเหลานน ผลกระทบทเกดขนเปนสงททกคนยอมรบไดและหาทางชวยเหลอกนตามเหตปจจย ในบางพนท ภยธรรมชาตถกใหความหมายผานมมมองทางศาสนา เชน เปนการเตอนใหมนษยมชวตโดยไมประมาท หรอเปนพระประสงคของพระเจาทตองการลงโทษทมนษยประพฤตปฏบตตวผดหลกคำาสอน การนยาม ภย“พบต ในแงนจงมความหมายในทางการสรางหรอตอกยำากฎเกณฑทางศล”ธรรมเปนสำาคญ

ภยธรรมชาตในมมมองเชงจารตเชนนจงไมใช ภยพบต ทจำาเปน“ ”ตองมรฐ หรอหนวยงานใดๆ มาทำาหนาทจดการความเสยง ฟ นฟเยยวยาหรอชดเชยความเสยหายให ความหมายของภยพบตเรมเปลยนแปลงไปเมอรฐขยายบทบาทหนาทเปนผบำาบดทกข บำารงสข ความสามารถในการใหความชวยเหลอแกผประสบภยกลายเปนสวนหนงของความชอบธรรมในการดำารงไวซงอำานาจของรฐ (Rotberg 2003) ในขณะเดยวกน ภย“ธรรมชาต กลดความเปนปรากฏการณธรรมชาตลงเมอการเกดขนของ”

153

ภยพบตถกชขาดจากสงทไมเปนธรรมชาตอกตอไป ไมวาจะเปนการเปด-ปดประตนำาเพอระบายนำาจากเขอน การสรางพนงกนนำา หรอการกอสรางถนนทปดกนเสนทางธรรมชาตของนำา ภยธรรมชาต ทเปนเรองปกต“ ”ธรรมดา กเรมกลายเปน ภยพบต ทตองมคนหรอหนวยงานรบผดชอบ “ ”ขอคนพบนสอดคลองกบงานศกษาของ Castonguay ทพบวาความคาดหวงทจะไดรบการชวยเหลอในดานการกชพ-กภยและการฟ นฟเยยวยาเพมมากขนตามการเปลยนแปลงดานเศรษฐกจ สงคมและการเมอง (Castonguay 2007)

แมวาการชวยเหลอและฟ นฟเยยวยาผลกระทบจากภยพบตในชมชนทผานมาจะสามารถดำาเนนการไปไดอยางไมมปญหามากนก ทงทยงไมมการนยามความหมายของคำาวา ภยพบต ทชดเจน แตในอนาคต เมอรฐ“ ”ไดขยายบทบาทมากขนในการสรางหลกประกนและสวสดภาพในชวตและทรพยสนของประชาชน ในขณะเดยวกน ประชาชนกตระหนกถงสทธทจะไดรบการคมครอง การชดเชยและการฟ นฟชวตความเปนอยหลงภยพบตมากขน การเรยกรองตองการความชวยเหลอและการฟ นฟเยยวยากจะมมากขนตามมาดวย ทำาใหมความจำาเปนตองสรางนยามความหมายของคำาวา ภยพบต ใหครอบคลม ชดเจน เปนธรรมและสามารถปฏบตไดจรง ซง“ ”การมนยามทชดเจนของ ภยพบต จะชวยใหเหนขอบเขตของปญหาและ“ ”ทำาใหเกดการแบงบทบาทหนาท รวมทงความรบผดชอบของหนวยงานตางๆ ทชดเจนขน การมนยามทครอบคลมและชดเจนยงจะชวยใหการสรางกฎเกณฑและหลกการใหความชวยเหลอมความชดเจนตามมาดวย (ภทระ ลมปศระ ๒๕๕๕) ซงจะชวยลดปญหาการเลอกหรอละเวนการปฏบตหนาท รวมทงจะชวยลดปญหาความขดแยงทไมจำาเปนทพบเหนไดในกรณศกษาแทบทกจงหวด อนเนองจากความคลมเครอของระเบยบปฏบตตางๆ และความลกลนอนเกดจากระบบการเยยวยาตามนโยบายทเกดขนเปนครงคราวดงทเปนอยในปจจบน

อยางไรกตาม เนองจาก ภยพบตมความหลากหลายและมหลายมตใหตองพจารณา และปญหาทเกดขนจากภยพบตยงขนอยกบบรบททางสงคม การเมอง และสงแวดลอมทตางๆ กน การนยามความหมายขอ

154

ง ภยพบต ในลกษณะใดลกษณะหนงยอมตองมขอบกพรองและไม“ ”สามารถตอบสนองความพงพอใจของทกคนได แตควรยดหลกการสำาคญคอ ไมควรนยามความหมายในลกษณะทจำากดศกยภาพของชมชนในการจดการตนเอง ตวอยางเชน การนยาม ภยพบต ใหมลกษณะทจำาแนก“ ”ระดบของความรนแรงเปนระดบตางๆ ดงความเหนของคณทดดาว จตรภากร จากสภาทนายความ ทใหสมภาษณในหนงสอพมพแนวหนา ออนไลนวา เราสามารถกำาหนดระดบความรายแรงของภยพบต“ ... เปนระดบ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ระดบท ๑ อยในความดแลของตำาบล ระดบท ๒ อยทอำาเภอ ระดบ ๓ อยทจงหวด ระดบ ๔ อยทรฐมนตร โดยคณทดดาวไดเสนอไวหากความ”รนแรงขนถงระดบท ๕ ใหอำานาจสงการของทองถนสนสดลง มาอยทรฐมนตรเพยงคนเดยว เพอไมใหเกดความลกลน หนวยงานกลางสงอยางหนง ทองถนสงอยางหนง (หนงสอพมพแนวหนา ออนไลน ๒๕๕๖) ซงในขอนอาจเปนปญหาเรองการประสานงานและการจดสรรบทบาทหนาท โดยการจดสรรบทบาทหนาทนจะตองใหชมชนมบทบาททชดเจนในแตละระดบและไมทำาใหเกดการลดศกยภาพของทองถนในการจดการในระดบพนท

5.2 ขอคนพบท ๒ ก�รรบรคว�มเสยงกบก�รสร�งศกยภ�พของชมชน

ในแงมมทางนเวศวฒนธรรมแลว ชมชนทเกดภยพบตซำาๆ มกมการตงถนฐานอยในพนทเสยง โดยเฉพาะกรณของอทกภยทเกดขนซำาซากในพนทราบลมนำาทวมถง (Flood plain) ซงเปนผนดนทเกดจากตะกอนปากแมนำาหรอรมแมนำาอนอดมสมบรณดวยแรธาต เหมาะแกการเพาะปลก นำาหลากและการมชวงเวลาทนำาทวมชมชนเปนระยะเวลาหนงนนเปนเหตการณปกตทเกดขนสมำาเสมอตลอดมา การรบรความเสยงจงกลายเปนความเคยชนและกลายเปนความประมาทไปได ปรากฏการณภยพบตทเกดรนแรงและถขนในระยะหลงนไดทำาใหความเสยงตอภยพบตเปนทรบร กวางขวางขน ดงจะเหนไดวา มการปรบปรงอาคารบานเรอนและเตรยมความพรอมในระดบครอบครวและในระดบชมชนปรากฏใหเหนในพนทททำาการวจยอยางชดเจน อยางไรกตาม จำาเปนตองตระหนกวา ความตน

155

ตวในเรองภยพบตนเปนผลผลตทถกประกอบสรางขนในทางสงคม กลาวคอ เรองภยพบตจะถกใหความหมายหรอใหความสำาคญไปตามบรบททางสงคมและสถานการณทเกดขน ความตนตวดงกลาวจงขนๆ ลงๆ ไดตามกระแสและบรบททางสงคม

อยางไรกตาม ตวอยางจากพนทวจยไดแสดงใหเหนวา วฒนธรรมของการตนตวและเตรยมความพรอมนนเปนสงทสรางขนไดเชนเดยวกน หวใจสำาคญของการสรางวฒนธรรทมความตนตวและมการเตรยมความพรอมรบมอภยพบตทยงยนกคอการจดการเชงระบบ (Systems approach) โดยมการสรางโครงสราง กลไก และกระบวนการทเปนระบบ ตงแตการมทมงานทไดรบมอบหมายอำานาจหนาทและความรบผดชอบทชดเจน มการสรางกลไกการประสานงานทงโดยการรวมกนทำาแผน การสรางเครอขาย การสรางอาสาสมครและการสรางระบบขอมลขาวสารและการสอสาร และทสำาคญคอ การมปฏบตการบอยๆ ไมวาจะเปนการซกซอมทงบนกระดาษและการซกซอมในสถานการณจำาลอง รวมทงการระดมทมงานไปออกปฏบตการชวยเหลอในพนทภยพบตอนๆ การมปฏบตการเหลานในอกแงหนงกคอ การประกอบสรางใหเรองภยพบตเปน ความจรง ใน“ ”ชวตประจำาวนของชมชน และตอกยำามใหเกดความประมาทขนนนเอง

ในพนททมประชากรเคลอนยายหมนเวยน เชน แหลงทองเทยวตางๆ ทมทงพอคาทไมใชคนในพนทและนกทองเทยวทไมเพยงแตไมใสใจกบปญหาเรองภยพบต การซอมแผนภยพบตยงถกมองวาทำาลายบรรยากาศการทองเทยวและอาจไมไดรบความรวมมออยางเตมทนกจากพอคาตางถน ผประกอบการบางรายหรอนกทองเทยว อยางไรกตาม การสนบสนนใหเกดมาตรการปองกนความเสยงและการซกซอมกยงมความจำาเปนและเปนประโยชนในทางเศรษฐกจในระยะยาว ดงท รายงานขององคการสหประชาชาตและธนาคารโลกทไดรวมกนเสนอตอรฐมนตรกระทรวงการคลงของประเทศตางๆ ในเอกสารชอวา Natural Hazards, UnNatural Disasters: The Economics of Effective Prevention (World Bank and United Nations 2010) ซงไดวเคราะหคาใชจายทประเทศตางๆ ใชไปเพอการปองกนภยพบตและพบวา

156

โดยสวนใหญแลว คาใชจายเพอการปองกนนนจะนอยกวาความสญเสยทจะตองดำาเนนการในการฟ นฟเยยวยา ซงมกมมลคาสงทงในชวงทนทหลงภยพบตและในอกหลายปตอเนอง

5.3 ขอคนพบท ๓ ผลกระทบตอชมชนผลกระทบของภยพบตทมตอชมชนนนมไดเปนผลทเกดขนจากพลง

ทำาลายลางของธรรมชาต หากแตผลกระทบและความเสยหายนนเปนผลสะสมทยาวนานของการตดสนใจเชงนโยบายและทศทางการพฒนาของรฐไทยสมยใหม ทสงผลตอการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ สงคม การเมองและสงแวดลอม ทำาใหเกดผลกระทบและความเสยหายจากภยพบตแตกตางกนไปในแตละพนท ผลกระทบของอทกภยในลมนำายมตอนลางและลมนำาเจาพระยาเปนผลพวงของประวตศาสตรมาตงแตสนธสญญาเบารงททำาใหรฐไทยเรงขยายพนทเพาะปลกขาวในบรเวณภาคเหนอตอนลางและภาคกลาง และทำาใหพนทดงกลาวกลายเปนทราบสำาหรบการปลกขาวทสำาคญทสดของไทย ในขณะทลมนำาทาจนและนครชยศรกกลายเปนพนทเพาะปลกเพอการสงออกมาตงแตการขดคลองมหาสวสด เพอการปลกและขนสงออย ขาว และสมโอ กอนทจะพฒนามาเปนพนทเขตอตสาหกรรมในระยะตอมา พฒนาการทางเศรษฐกจสงคมทผานมานไดเปลยนแปลงวถชวตและสงแวดลอมในชมชน ทำาใหชมชนอยใน ภาวะลอแหลมและสม“เสยง ” (Vulnerability) ตอผลกระทบอนเกดจากภยธรรมชาตดงทเปนอยในปจจบน (Oliver-Smith 1999)

เชนเดยวกบคำากลาวของเทอรร แคนนอน (Terry Cannon) แหงสถาบนศกษาการพฒนาในสหราชอาณาจกร (IDS) ทกลาววา แผนดน“ไหวไมไดฆาใคร อาคารบานเรอนทสรางไมปลอดภยตางหากททำาใหคนตายเมอเกดแผนดนไหว ” (Institute for Development Studies 2011) ภยพบตอนๆ โดยเฉพาะนำาทวมทเพมระดบอยางชาๆ หากเกดขนโดยไมม ภาวะลอแหลมและสมเสยง มาประกอบแลวกจะไมเปนภยตอ“ ”ชวตไดมากนก ชมชนดงเดมในพนทนมชวตรอดมาได ไมใชเพราะไมมภยธรรมชาต แตเพราะไมมภาวะลอแหลมททำาใหนำาทวมสงผลกระทบทรนแรง

157

ตอชวตชมชน การจดการปญหาภยพบตในระดบชมชนจำาเปนตองเขาใจภาวะลอแหลมประกอบกบผลกระทบทจะเกดขน กรณศกษาของพนทลมนำายมลาง (พษณโลก พจตร และนครสวรรค) และลมเจาพระยา (อยธยา) ซงเปนพนทถกนำาทวมเกอบทกปสะทอนใหเหนชดเจนวา ชาวบานไมไดกลวนำาทวม แตกลววานำาจะทวมเรวเกนไป สงเกนไป และนานเกนไป เพราะหากนำาทวมเรวจะทำาใหเกบเกยวผลผลตขาวไมทน หรอทวมสงจนเลยชนใตถนถงพนบาน กจะทำาใหขาวของเสยหาย หรอทวมนาน กจะไมสามารถทำามาหากนหรอทำาการเกษตรในฤดการเพาะปลกใหมได ซงนำาททวมเรว ทวมมาก และทวมนานนกไมไดเกดจากธรรมชาตอกตอไป แตเกดจากการเปด-ปดประตระบายนำาจากเขอน ซงเปนการกระทำาของมนษย

กรณศกษาในพนทดงกลาวยงสะทอนใหเหนวา ชาวบานเหนขอดหรอประโยชนทจะไดจากนำาทวมไมนอยไปกวาความเสยหาย เพราะชมชนแถบนปรบตวอยกบนำามายาวนาน จงมอาชพเปนชาวประมงควบคไปกบการทำาการเกษตร การจบปลาเปนแหลงรายไดสำาคญ ทงนำาทวมยงทำาใหผนนาททำาการเพาะปลกมความอดมสมบรณ เพราะนำาเหนอพดพาเอาตะกอนผวดนมาทบถมพนนารวมทงพดลางเอาสารเคมทตกคางจากฤดการเกษตรทผานมาออกไปดวย ปญหาใหญจะอยทการเกบเกยวขาวจากทองนาใหทนกอนทนำาจะหลากมาถงมากกวาปญหาอยางอน ซงปญหานสมพนธกบนโยบายขาวของรฐบาล โดยเฉพาะนโยบายจำานำาขาวทกำาหนดอายของขาวพนธทสามารถเขาโครงการรบจำานำาขาวไดไวท ๑๑๐ วน1 ทำาใหชาวนาไม

1 มตทประชมคณะกรรมการนโยบายขาวแหงชาต (กขช.) ครงท ๑/๒๕๕๖ เมอวนท ๑๑ มนาคม ๒๕๕๖ ไดใหความเหนชอบกรอบการดำาเนนโครงการและหลกเกณฑการรบจำานำาขาวเปลอกรอบท ๒ ปการผลต ๒๕๕๕/๕๖ หรอ ขาวนาปรงป ๒๕๕๖ และไดเพมหลกเกณฑสำาหรบขาวทมอายตำากวา ๑๑๐ วนไมสามารถเขารวมโครงการ รายชอพนธขาวอายสนตำากวา ๑๑๐ วน ทมคณภาพตำาไมสามารถเขารวมโครงการรบจำานำาขาวเปลอก ไดแก (๑) พนธขาว ๗๕ หรอ บพ ๗๕ (๒) พนธ ซ ๗๕ (๓) พนธราชน (๔) พนธพวงทอง (๕) พนธพวงเงน (๖) พนธพวงเงนพวงทอง (๗) พนธพวงแกว (๘) พนธขาวปทม (๙) พนธสามพราน ๑ (๑๐) พนธ ๐๓๙ หรอเจาพระยา (๑๑) พนธโพธทอง (๑๒) พนธขาวคลองหลวง (๑๓) พนธมาเลเซย (๑๔) พนธเตยมาเล (๑๕)

158

สามารถปลกขาวเบาทอายสนได กอใหเกดความลอแหลมและเสยงตอการเกบเกยวผลผลตไมทนกอนฤดนำาหลาก

ในขณะทในพนทอนๆ เชน พนทอตสาหกรรม พนทสวน เชน สวนสมโอหรอฝรงกมผลกระทบแตกตางกนออกไป สวนแบบแผนและลกษณะของภยพบตกมผลกระทบตอชวตและชมชนแตกตางไปดวย อทกภยในพนทกรณศกษาทสงขลามลกษณะทวมเรวลดเรว (Flash flood) กระแสนำาทรนแรงประกอบกบมการเปลยนพนทใชสอยในบานโดยการยายลงมาตอเตมใตถนบานเปนทอยอาศยมาขน รวมทงมการกอสรางทปดกนเสนทางระบายตามธรรมชาตของนำาทำาใหอทกภยสงผลกระทบทคอนขางรนแรง แตในขณะเดยวกน การทชมชนเปนสงคมชนบททมความเปนเครอญาตและรจกกนอยางใกลชด ทำาใหระบบการชวยเหลอซงกนและกนเกดขนไดอยางเปนธรรมชาต ชวยลดผลกระทบจากอทกภยไปไดเปนอยางด

การวางแผนและการจดการภยพบตชมชนจงตองศกษา ภาวะลอ“แหลม เงอนไขของชมชนและแบบแผนภยพบตทมในแตละพนทมา”พจารณาประกอบกน

5.4 ขอคนพบท ๔ ศกยภ�พชมชนกบคว�มชวยเหลอภ�ยนอกความชวยเหลอจากภายนอกแมจะมความสำาคญโดยเฉพาะใน

สถานการณภยพบตทรนแรงและในสถานการณฉกเฉนเฉพาะหนา แตศกยภาพของชมชนเองเปน ทนทางสงคม ทสำาคญทสด ทงใน “ ” (๑) การจดการเพอรองรบความชวยเหลอจากภายนอกใหมประสทธภาพ เปนธรรมและทวถง เพอไมสรางผลกระทบเชงลบตอชมชนเอง (๒) การจดการฟ นฟเยยวยาระยะยาว และ (๓) การเรยนรและพฒนาขดความสามารถในการเตรยมความพรอมเพอรบมอภยพบตในอนาคต

“ทนท�งสงคม” ทวานหมายความรวมถง(1) ความรหรอภมปญญาทองถน (ทงความรเชงเทคนคและ

ความรเชงวฒนธรรม) ซงสะสมจากประสบการณทางนเวศวฒนธรรมท

พนธขาวเมเล (๑๖) พนธมาเลแดง (๑๗) พนธเบตง และ (๑๘) พนธอแลป หรอ อเลป

159

ยาวนาน เชน ความรในการปรบตวอยกบนำา การเลอกใชพนธขาว ทกษะการประมง การรจกบคคล สภาพพนทและจงหวะเวลาสำาหรบการทำากจกรรมทางสงคมตางๆ รวมทงการรจกสรางและสบสานความสมพนธทเกอกลตอการอยรอดและการรบมอภยพบตตางๆ ตลอดจนความรใหมๆ ทจำาเปน ไดแก ขอมลเกยวกบสงแวดลอม สถานการณทงดานเศรษฐกจ สงคม รวมทงนโยบาย แผนงานโครงการตางๆ ของรฐทอาจสงผลกระทบตอชมชน

(2) ความสมพนธและเครอขายทางสงคม ชมชนดำารงอยดวยความสมพนธภายในชมชนทถกทอกนทงความเปนเครอญาต เพอนบาน กลมอาชพ และความสมพนธทางสงคมอนๆ และเครอขายทางสงคมภายนอกชมชน กรณศกษาทงหมดแสดงใหเหนชดเจนถงศกยภาพทสงขนของชมชนจากการมเครอขายและความสมพนธทเกอกลกนทงภายในชมชนและกบองคกรภายนอก ในขณะทความสมพนธทเปราะบางของชมชน ไมวาจะเปนความขดแยงทางการเมองหรออคตเชงชาตพนธ จะสงผลในทางลบไดเปนอยางมาก ทงกอน ระหวาง และหลงการเกดภยพบต ในแงหนง ภยพบตจงเปนเสมอนบททดสอบททำาใหความขดแยงทดำารงอยกอนหนาบานปลายออกมาใหเหน หรอทำาใหความเขมแขงทมอยปรากฏเปนศกยภาพในการแกปญหาได การสรางชมชนทสามคคและเขาใจกนจงเปนเสมอนหลกประกนระยะยาวของชมชน ซงจะเกดขนไมไดหากการบรหารจดการในชมชนเตมไปดวยการเลนพรรคเลนพวก และขาดความเทาเทยม เปนธรรม และโปรงใส

(3) ผนำาและองคกรชมชนทมทกษะในการจดการ ซงในแงหนง ภยพบตทเกดขนนนเองทเปนตวกระตนใหศกยภาพของผนำา (ทงผนำาทางการและผนำาธรรมชาต) แสดงตวออกมา ยงหากไดรบการสนบสนนจากหนวยงานหรอองคกรภายนอกกยงทำาใหศกยภาพนโดดเดนยงขน

กรณตวอยางทสะทอนศกยภาพของชมชนในการฟ นคนสภาพ (Resilience) ภายหลงวกฤตภยพบตทรนแรงและเฉยบพลน ไดแก ชมชนหม ๔ และหม ๑๐ ทตำาบลถำาพรรณรา จงหวดนครศรธรรมราช ซงไดรบผลกระทบจากภยพบตดนถลมทบานกระทน อำาเภอพปนในป พ.ศ.

160

๒๕๓๑ ทไดนำาเอาดนโคลนเขาถมทบผนนาของชาวบานจนไมสามารถประกอบอาชพทำานาไดเปนระยะเวลาถง ๒ ปตดตอกน เนองจากดนทไหลทวมเขาทบถมทของชาวบานเปนดนคณภาพตำาและทวมทบจนพนนาสงกวาเดมมากกวา ๑ เมตร หลงจากฟ นฟสภาพพนทแลวชาวบานตองเปลยนอาชพจากการทำานามาเปนการทำาสวนยางและสวนปาลม และตอมาในป พ.ศ. ๒๕๕๔ กตองเผชญกบภยพบตรนแรงอก แตชมชนกฟ นตวไดอยางรวดเรวจากทนทางสงคมทงสามประการทกลาวมา จนในปจจบน ชมชนแหงนมแผนรบมอภยพบต มการซอมรบมอ และมทมกชพกภยทไมเพยงแตชวยดแลชมชน แตยงทำาหนาทเปนวทยากรใหการอบรมแกชมชนอนๆ รวมทงไปปฏบตการใหความชวยเหลอแกพนทภยพบตอนๆ ไดอกดวย

5.5 ขอคนพบขอท ๕ ปจจยนอกเหนอจ�กก�รควบคมไดของชมชนนโยบายรฐและกลไกตลาดของระบบทนเปนปจจยภายนอกทสงผล

ตอศกยภาพของชมชนในการรบมอภยพบต รฐและทนมสวนสำาคญในการสราง ภาวะลอแหลม ใหกบชมชนโดยทชมชนมความสามารถอยางจำากด“ ”ในการควบคม ตอตาน หรอตอรองกบเงอนไขทเกดขน (Pelling 1999) ตวอยางนโยบายรฐจากกรณศกษาในงานวจยนไดแก นโยบายขาวทปรากฏเปนโครงการจำานำาขาวดงทไดกลาวมาแลว นโยบายยางพาราทปรากฏเปนกองทนสงเคราะหการทำาสวนยาง ซงสรางเงอนไขใหชาวสวนยางปลกยางพนธใหมทใหผลผลตสงแทนยางพนเมอง การทยางพนธใหมมรากทสน ไมสามารถยดเกาะผนดนไดด ทำาใหเกดความเสยงตอการเลอนไหลของผวดน ในขณะเดยวกนกหามมใหมการปลกพชอนแซมระหวางแนวการปลกตนยางและยงตองกำาจดหญาใหเตยนตลอดเวลาทำาใหพนดนไมสามารถดดซบนำาไวได นโยบายยางยงไดสงเสรมใหมการขยายพนทการผลตยางออกไป (เชนเดยวกบนโยบายสนบสนนพชเศรษฐกจอนๆ) ทำาใหเกดการบกรกทปาสงวนหรอปาตนนำาลำาธาร ซงสงผลกระทบตอสงแวดลอมและเกดภาวะลอแหลมสมเสยงตอการเกดภยพบตได

นอกจากนโยบายการเกษตรแลว แผนงานและโครงการตางๆ ของภาครฐอนๆ กมสวนสำาคญในการสรางภาวะลอแหลมใหเพมมากขน เชน

161

ระบบชลประทาน การสรางพนงกนนำาเฉพาะบางดาน การขดลอกและปรบแตงบรเวณฝงแมนำาเพอใหนำาไหลผานไดรวดเรว การสรางถนนทกลายเปนแนวกนทางระบายธรรมชาตของนำา โดยมกไมมการวางทอหรอสรางสะพานใหนำาไหลผานในบรเวณลำาคลองทางนำาธรรมชาต การอนญาตใหเกดสงกอสรางทขดขวางทางไหลของนำา รวมไปถงการอนมตการใชงบประมาณทไมสอดคลองกบการจดลำาดบความสำาคญในการแกปญหาภยพบต (เชน การเนนการขดลอกแมนำาเพอใหนำาไหลผานไปอยางรวดเรว แทนทจะเปนการสรางฝายเพอเกบนำาไวใชในการเกษตรในชวงฤดแลง) สงเหลานปรากฏในกรณศกษาในทกจงหวดและเปนปญหาทสรางความไมพอใจและถกหยบยกขนอภปรายมากทสดปญหาหนงระหวางการเกบขอมลในทกพนท

สำาหรบภาคทนและธรกจนน ในพนททมกจการของภาคธรกจมาก มผลตอภาวะลอแหลมและการจดการภยพบตอยางยง ตวอยางทชดเจนไดแกในพนทหาดกมลา จงหวดภเกต ทเปลยนแปลงจากเดมซงเปนพนททไมมธรกจการทองเทยวมากนก มาเปนแหลงทองเทยวสำาคญหลงจากมกจการของ ภเกตแฟนตาเซย มาเปดในพนท ทำาใหชายหาดกมลาเปลยนแปลงไปอยางมาก มนกทองเทยวและกจกรรมเกยวกบการทองเทยวทบรเวณชายหาด ซงเมอเกดสนามขน นกทองเทยวและคนทองถนททำางานแถบชายหาดกไดรบผลกระทบอยางมาก และภายหลงจากเหตการณสนามทกวาดลางชายหาดทเคยรกรงรงดวยรานคาทขาดการควบคมและการวางผงเมอง เพยงไมกเดอนกมการจบจองพนทเพอสรางรานคา รานอาหาร และสถานบนเทงกลบขนมาอก โดยไมมการจดระเบยบหรอวางแผนสำาหรบรองรบภยพบตทอาจเกดขนอกแตอยางใด ผนำาชมชนในพนทกลาววา เสยดายโอกาสทนาจะไดจดระเบยบชายหาดกอนทจะถกจบจอง แตกไมทนไดจดการ ปจจบนสภาพชายหาดกมลกษณะไมตางไปจากกอนเกดสนาม

การแกปญหาภยพบตจะตองมเปาหมายไปสการลดภาวะลอแหลมตางๆ เหลาน โดยจำาเปนตองสรางกลไกทชวยเสรมพลงอำานาจและเปดชอง

162

ทางใหชมชนสามารถแสดงสทธเสยง ความตองการ และมศกยภาพในการตอรองและตอตานนโยบายของภาครฐและโครงการของภาคเอกชนทอาจสงผลตอชมชนได ตวอยางทเดนชดไดแก โครงการจดการนำา ๓.๕ แสนลานบาท ซงขอมลจากพนทวจยปรากฏชดเจนวาชมชนไมเหนดวยกบนโยบายดงกลาว เมอมการเปดเวทรบฟงความคดเหนของชาวบานกเกดการเคลอนไหวคดคานเกดขนในแทบทกพนท การมสวนรวมในการกำาหนดนโยบายสาธารณะทมผลกระทบตอชมชนจงเปนเรองสำาคญทตองสงเสรมใหมากขน นอกจากนน การกระจายอำานาจไปสองคกรปกครองสวนทองถนมากขนกอาจทำาใหแผนงานโครงการมความสอดคลองกบปญหามากขน เชน การสงเสรมการสรางเหมองฝายตลอดจนแหลงนำาขนาดเลกทเปนไปตามความจำาเปนตองการของชมชนอยางแทจรง และลดผลกระทบจากโครงการทไมเหมาะสม เชน การสรางถนนทขวางกนทางระบายนำาธรรมชาตโดยไมมการวางทอระบายนำา เปนตน

5.6 ขอคนพบขอท ๖ ปฏบตก�รของรฐและสอรฐและสอมแนวโนมทำาใหชมชนเปนเหยอของภยพบตมากกวาทจะ

เสรมพลงอำานาจใหกบชมชนในฐานะผปฏบตการทจะรบมอและจดการกบภยพบตดวยตนเอง โดยปฏบตการของรฐและสอกระแสหลกนนมกจะดำาเนนไปในทศทางเดยวกน ทงในแงทรฐมกมปฏกรยาตอสงทถกสอนำาเสนอ เชน การไปใหการชวยเหลอเยยวยาแกชมชนทปรากฏเปนขาว และในแงทสอมกนำาเสนอขาวสารเกยวกบองคกรและนำาเสนอปญหาจากมมมองของภาครฐ

ขอมลจากพนทสะทอนใหเหนถงปฏบตการของหนวยงานภาครฐสวนกลางและสวนภมภาค ทแตกตางออกไปจากปฏบตการขององคกรปกครองสวนทองถน กรณศกษาทกพนทสะทอนวาองคกรปกครองสวนทองถนซงอยใกลชดกบชมชน รจกปญหาของชมชนด และมเครอขายทสามารถระดมศกยภาพของชมชน รวมทงมความยดหยนดานงบประมาณมากกวาหนวยงานสวนภมภาคทตองขออนมตงบประมาณหลายขนตอน ทำาใหองคกรปกครองทองถนมบทบาทและเปนทชนชมยอมรบของชมชน

163

เปนอยางมาก ในขณะทหนวยงานราชการสวนภมภาคนอกจากจะเชองชาตอการตอบสนองตอปญหาแลว ยงมกดำาเนนการในลกษณะทฉาบฉวย เชน มาแจกถงยงชพแลวกกลบไป เนนการถายรปเพอเกบผลงาน มลกษณะเจาขนมลนาย เมอมาลงพนทกตองสงการใหชมชนเตรยมการตอนรบและมพธการตางๆ นานา ซงทำาใหเสยเวลาทควรจะไดไปทำาเรองทจำาเปนเรงดวนอยางอน หลายพนทสะทอนวาไมอยากใหรฐมนตร ผบรหารระดบสงในกระทรวง ผวาราชการจงหวดหรอนายอำาเภอลงพนทในระหวางทองคกรในชมชนกำาลงเรงปฏบตการชวยเหลอหรอกชพ-กภยใหกบผประสบภยอย

ในแงของสอนน นอกเหนอจากการนำาเสนอทเนนความนาตนเตนชวนตดตามของเรองราวแลว เนอหาหลกของสอในชวงทเกดมหาอทกภยในป พ.ศ. ๒๕๕๔ ไดแกการเสนอปรมาณการไหลของนำาภายใตวาทกรรม มวลนำามหาศาล และการนำาเสนอความทกขยากของ เหยอ ของภย“ ” “ ”

พบตทจำาเปนตองสงทมชวยเหลอ (ซงในบางกรณกคอทมของนกขาวททำาหนาทเปนวรบรษเขาไปชวยเหลอเหยอเหลานพรอมๆ ไปกบระดมทนบรจาคเขาสสถานโทรทศนของตนไปดวย) พฤตกรรมของสอในการนำาเสนอเรองราวเกยวกบภยพบตนนไดรบการศกษาในกรณของพายใตฝนแคทรนา โดยไดเนสและรอดรเกซ (Dynes and Rodriquez 2007) และพบวา สอโทรทศนมกรอบการนำาเสนอทกำากบเนอหาขาวอย ๖ ลกษณะทไดเนสและรอดรเกซเรยกวา ตามหาความเสยหาย ตามหาความตาย ตาม“หาความชวยเหลอ ตามหาผรบผดชอบ และตามหาผราย (Finding damage, finding death, finding help, finding authority, and finding the bad guys.)” สวน David Alexander (Cafe 2012) ตงขอสงเกตจากการศกษาปรากฏการณเดยวกนวา หวขอขาวทถกสอนำาเสนอนนไดแก ความรนแรงของเหตการณ ความงามยอนแยงทปรากฏในภยพบต (ในแงของภาพขาวทสวยงามบนความหายนะของเหตการณ) ความกลาหาญของหนวยกภย ความเปนมนษยทปรากฏในทามกลางการทำาลายลาง มนษยธรรมและการเปนนำาหนงใจเดยวกน และการสรรเสรญในความมงมนและจตใจทไมยอมแพของผทตอสกบภยพบต

164

ขอคนพบจากกรณศกษาในการวจยครงนทำาใหเหนวา บทบาทของสอในการนำาเสนอขอมลทเปนประโยชนตอการเตรยมพรอมรบสถานการณมอยอยางจำากด ขอมลสวนใหญทชมชนใชสำาหรบการจดการภยพบตนนมาจากเครอขายทางสงคม ญาตพนอง และการสอสารกบคนรจกในพนทตนนำา และหากเปนพนททมหนวยกภยชมชนและมการเชอมโยงกบวทยสอสารดานการบรรเทาสาธารณภยกจะเปนแหลงขาวทสำาคญยงกวาการรายงานขาวของสอมวลชนหรอการแถลงขาวของหนวยงานทรบผดชอบ ภาษาและเนอหาทใชกไมสามารถสอสารกบชาวบานไดดเทาทควรจะเปน (เชนในกรณมวลนำามหาศาลทมปรมาณหลายลานลกบาศกเมตรนน สำาหรบชาวบานแลวเปนขอมลทไมมความหมายสำาหรบการเตรยมพรอมหรอการลดความเสยหายใดเลย เพราะไมสามารถตความเปนผลกระทบทมตอพนทของตนได)

นอกจากบทบาททหายไปในดานการใหขอมลทเปนประโยชนแลว บทบาทอนๆ ทมกไมเปนประโยชนโดยตรงกคอ ผลพวงทเกดขนจากการออกขาวมกจะทำาใหหนวยราชการ องคกรเอกชน ธรกจรานคา หรอปจเจกบคคลตางๆ ทไดรบทราบขาว เดนทางนำาถงยงชพ ขาวสารอาหารแหง หรอเครองอปโภคบรโภคอนๆ มาบรจาคให ซงความชวยเหลอเหลานแมวาชาวบานจะยนดรบ เพราะเกดจากนำาใจของบคคลทตองการมาชวยเหลอ แตหากประเมนจากความจำาเปนแลว ของบรจาคเหลานไมมความจำาเปนเทาไรนกสำาหรบชมชน นอกจากนนแลวกมกจะเปนการนำาเสนอเรองราวแปลกๆ ทเปนสสน (เชน การนำาเอาโซฟามาทำาเรอ ซงเปนการรายงานทไมตรงกบขอเทจจรง) บทบาทในดานการสอสารเพอลดความเสยง การตดตามเพอใหเกดการเปลยนแปลงนโยบาย หรอผลกระทบระยะยาวของภยพบตตามขอเสนอของ UN/ISDR (UN/ISDR nd) นนแทบไมมปรากฏในสอตางๆ เลย

5.7 ขอคนพบท ๗ ก�รจดก�รอ�ส�สมคร ระบบก�รชวยเหลอเยยวย�และศนยพกพง

165

แมการระดมอาสาสมครเพอชวยเหลอในสถานการณภยพบตจะเปนเรองทไมยากนก เพราะมอาสาสมครเกดขนมากมายในภาวะดงกลาว ปญหาสำาคญจะอยทระบบการบรหารจดการอาสาสมครเพอใหเกดประสทธภาพและสามารถตอบสนองความจำาเปนตองการของสถานการณภยพบตและตอบสนองทางจตใจใหอาสาสมครเหนถงคณคาของงานทตนไดมาใหความชวยเหลอ การขาดระบบรองรบทดไมเพยงแตทำาใหขาดประสทธภาพ หรอทำาใหงานตองลมเหลวแลว ยงทำาใหเกดความขดแยงในทมปฏบตการได นอกจากระบบการจดการอาสาสมครแลว การดำาเนนงานศนยพกพง ซงตองพจารณาความเหมาะสมกบสถานการณในพนท กจำาเปนตองมการจดการและจดระบบใหเหมาะสม ทงในแงททำาใหเกดประสทธภาพ ความสงบเรยบรอย การดแลสขภาพและการสขาภบาลเพอปองกนการแพรระบาดของโรค

ในทกพนทททำาการศกษาวจย อาสาสมครทเปนกำาลงหลกในการรบมอภยพบตกคอ อาสาสมครสาธารณสขประจำาหมบาน (อสม.) ซงกลายเปนทรพยากรมนษยทสำาคญทสดเพราะไมเพยงแตมความคนเคยกบชมชน รจกและเขาใจปญหาในพนทของตนเองแลว ยงมความรเกยวกบสขภาพและมความสมพนธทดกบเจาหนาทสาธารณสขเปนทนเดมอยแลว ยงในพนททประสบภยพบตทมกลมเปราะบางตางๆ เชน ผปวยเรอรง ผสงอาย คนพการ หญงตงครรภ แมลกออน หรอคนยากไร ซงตองการการตดตามดแลเปนพเศษ อาสาสมครสาธารณสขประจำาหมบานกมกจะรจกหรอมขอมลของบคคลเหลานอยแลว การจดการทจำาเปนตองมเพอใหอาสาสมครสาธารณสขประจำาหมบานสามารถทำาหนาทในดานการจดการภยพบตกคอ การมสวนรวมในการจดทำาแผนรบมอภยพบตตงแตตน การรวมฝกซอม การจดหาอปกรณเครองใชทจำาเปน การสนบสนนและการตดตามประเมนผล

นอกจากอาสาสมครสาธารณสขแลว กำาลงคนอาสาสมครยงสามารถระดมไดมาจากแหลงอนๆ อกดวย โดยอาจมการเตรยมการลวงหนากอนมภยพบตหรออาจระดมเพมเตมไดสำาหรบสถานการณเฉพาะหนา ซงในการ

166

ระดมนนอาจมการกำาหนดคณสมบตเฉพาะ เชน ชางไม ชางไฟ คนขบเรอ เปนตน เพอมาทำาหนาทเฉพาะทมความจำาเปน หรออาจระดมอาสาสมครทวไปมาเพมเตมได แตทงสองกรณกมความจำาเปนทจะตองจดระบบรองรบ ซงมตงแตการประเมนความสามารถทเหมาะสมกบงานททำา การชแนะหรออบรม การมอบหมายงาน ระบบงานและการบงคบบญชา การเสรมขวญและกำาลงใจ การตดตามประเมนผล ซงจะทำาใหอาสาสมครไดทำางานอยางมประสทธภาพ และมความสขกบคณคาของงานทไดเสยสละเวลามาทำา

ในสวนการจดการเกยวกบระบบการชวยเหลอเยยวยานน กรณศกษาทง ๘ จงหวดไมพบวามปญหาดานการจดการถงขนทลมเหลวหรอกอใหเกดความขดแยง สนเปลอง หรอสญเปลา กรณศกษาทพบเกอบทงหมดอยในเกณฑด สามารถจดการปญหาในพนทได มเครอขายทสามารถตดตอขอความชวยเหลอในยามจำาเปนไดตามสมควร มความสามารถปรบเปลยนรปแบบการดำาเนนการชวยเหลอเยยวยาใหเหมาะสมกบสภาพพนทของตนเอง และมบางพนทมศกยภาพถงขนสามารถไปชวยเหลอพนทอนๆ ได อยางไรกตาม การจดการเกยวกบภยพบตทพบเหนนน มองคกรในระดบชมชนสวนนอยเทานนทมการเตรยมความพรอมดวยการมแผนและการซอมแผนอยางเปนระบบ แนวคดเรองการปองกน (prevention) การเตรยมพรอม (preparedness) ระบบการเตอนภย (warning) การลดความเสยหาย (mitigation) การกชพ-กภย (rescue) การบรรเทาทกข (relief) และการฟ นฟสภาพ (recovery) ยงไมเปนทรจกและเขาใจ แมจะมการดำาเนนการในแตละองคประกอบอยบาง แตกเปนไปอยางไมครบถวน ไมครอบคลมและไมเปนระบบเทาทควร การสงเสรมใหเกดความเขาใจและสามารถนำาเอาแนวคดทง ๗ ดานนไปใชในการสรางความพรอมใหกบชมชนจงมความสำาคญอยางยง

ในสวนการจดตงศนยพกพงนน ขอมลจากการศกษาในพนทพบวา ศนยพกพงอาจมความจำาเปนเฉพาะในบางสถานการณ เชน เมอมนำาทวมเปนระยะเวลายาวนาน และเหมาะกบบางพนท เชน ในเขตเมอง สำาหรบใน

167

พนทชนบทนน หากจะมการอพยพยายออกจากบานกมกนยมไปพกอาศยชวคราวอยกบบานญาต เพอนบานหรอคนรจก ซงมกเปนการจดการสวนบคคล สวนศนยพกพงในระดบชมชนนนมกดำาเนนการในลกษณะทพกสำาหรบนำาสตวเลยง เครองมอการเกษตร รถยนตหรอมอเตอรไซคมาไวเพอใหพนจากนำา ซงสวนใหญในพนทชนบทกมกจะเปนการใชพนทบรเวณขางทางบนถนนหลวงทสงในระดบพนนำา จดทำาเปนสถานทไววางสงของมคา มการกางเตนทหรอมหนวยงานมาสรางโรงเรอนชวคราวใหพกได หรอไมกมการจดสถานทสวนกลาง เชน ทวด ทททำาการองคการบรหารสวนตำาบลไวรองรบผประสบภย

กรณศกษาพบวา ชาวบานทมาพกกมกจะไมไดมากนทงหมดครอบครว สมาชกสวนใหญมกจะกลบไปพกทบาน เหลอเพยงคนหรอสองคนททำาหนาทเฝาขาวของหรอสตวเลยงทนำามาพกคางไว สมาชกสวนใหญทกลบไปบานกเพอทจะหาอะไรทำาไประหวางนน บางคนกออกไปหาปลา หรอไมกเกบขาวของในบานหรอทำางานบานอนๆ ไป แทนทจะนงๆ นอนๆ จนเกดความเบอหนายทศนยพกพง ในขณะทในเขตเมองนน การจดการศนยพกพงทมการจดกจกรรมบำาเพญประโยชนหรอออกชวยเหลอผประสบภยภายนอกศนยพกพง นอกจากจะไดกำาลงคนทเปนอาสาสมครชวยงานดานการชวยเหลอผประสบภยอนแลว ยงเปนกจกรรมทชวยลดความเครยดและความเบอหนาย รวมทงใหคณคาและความหมายสำาหรบผทมาอาศยอยทศนยพกพงไดเปนอยางด ซงในกรณศกษาทมการจดตงศนยพกพงขนนน ผมาพำานกทศนยพกพงกลายเปนเครอขายจตอาสาททำางานอาสาสมครตอเนองไปอกหลงจากปญหาภยพบตคลคลายไป ดงกรณศกษาในจงหวดนครสวรรค ทงนลวนแตตองการทกษะในการจดตง และการจดการ

5.8 ขอคนพบท ๘ ก�รเรยนรและก�รปรบตวของชมชนชมชนทดำารงอยในพนทภยพบตยอมมการสะสมประสบการณและ

สรางความรเพอการปรบตวใหสามารถอยกบเงอนไขของธรรมชาตแวดลอมนนๆ ได ความรและการปรบตวนปรากฏอยในวฒนธรรมและวถชวตใน

168

ชมชน การศกษาครงนไดคนพบการปรบตวของชมชนในการอยกบความเสยงในหลายลกษณะ ดงน

5.8.1. ลกษณะการสรางบานเรอน ในทกพนททงลมนำายม ลมนำาเจาพระยา ลมนำาทาจน ลมนำาตาป และลมทะเลสาปสงขลา การสรางบานเรอนทอยอาศยเดมนนจะกอสรางเปนอาคารใตถนโลงแทบทงสน โดยมเหตผลสำาคญนอกเหนอจากความปลอดภยจากการโจรกรรมและการปองกนสตวรายขนบานแลว ยงเปนการปรบตวเพออยกบภาวะนำาทวมทมกเกดขนเสมอๆ การเปลยนแปลงทเกดขนในระยะหลงททำาใหอทกภยทเคยเกดขนเปนประจำา ทงชวงหางออกไปเนองจากการสรางเขอนหรอระบบควบคมนำาทำาใหผคนในชมชนปรบปรงใตถนเรอนใหกลายเปนทอยอาศยและลงมาใชชวตทชนลางเปนสวนใหญ และเมอมภยพบตเกดมากและรนแรงขนในระยะหลง เราพบวาชมชนมการปรบตวอกครงดวยการกลบไปสรางบานใตถนสงกนอก และในบางพนทเชน อยธยา ซงระดบนำาททวมขงในปจจบนสงกวาในอดตมาก กจะมการดดบานใหสงขนดวยคาใชจายทมากพอสมควร

5.8.2. การเพาะปลกในพนทนำาทวม พนทนำาทวมโดยสวนใหญมกเปนพนทราบลมเหมาะสำาหรบการปลกขาว ขอมลจากกรณศกษาพบวา ในอดตนนพนธขาวทชาวบานใชเพาะปลกนนมหลากหลายพนธ แตละพนธกมคณสมบตและความเหมาะสมกบความจำาเปนตองการทหลากหลาย ทงขาวหนกและขาวเบา ซงสามารถเลอกปลกไดตามชวงเวลาทเหมาะสมใหเกบเกยวไดทนกอนฤดนำาหลาก ขาวบางชนดยดลำาตนสงขนเพอใหยอดพนนำาเพอการอยรอดในชวงทนำาทวมขง บางชนดมคณสมบตทนทานตอโรคพชบางชนดได การใชพนธขาวทหลากหลายทำาใหเกดความมนคงของระบบอาหารทองถน เพราะถงแมจะมการสญเสยผลผลตจากภยพบตไปบางกจะสญเสยไปเพยงบางสวน แตหลงจากนโยบายการสงเสรมการสงออกขาวสารและมการพฒนาขาวสายพนธใหมๆ ทใหผลผลตสงกทำาใหเกดการเลอกปลกขาวเฉพาะพนธทไดรบการสงเสรมจากทางราชการและเปนพนธทมมลคาซอขายไดงายในตลาด ยงในปจจบน นโยบายจำานำาขาวทกำาหนด

169

ราคาขาวสงถงตนละ ๑๕,๐๐๐ บาท และกำาหนดพนธขาวทสามารถเขารวมโครงการจำานำาขาวไดวาตองเปนขาวทมอายมากกวา ๑๑๐ วนเทานน กยงทำาใหการเลอกพนธขาวลดความหลากหลายลงไปและมความลอแหลมสมเสยงตอการสญเสยจากนำาทวมมากขน อยางไรกตาม เนองจากราคาจำานำาขาวทสงกทำาใหชาวนายอมเสยงทจะปลกขาวทรฐบาลกำาหนด และหนไปแจงพนทการผลตเพอใหไดคาชดเชยความเสยหายหากเกดภยพบตขน แมวาคาชดเชยจะไมคมทนทสญเสยไปกตาม ในบางพนทมการเขาไปทำาการเกษตรในพนทนำาไหลทรายมล ซงเปนทดนทงอกขนจากตะกอนดนบรเวณรมฝงแมนำา ทำาใหมความอดมสมบรณสง ทงทพนทดงกลาวมความเสยงจากการถกนำาทวมทกป ขอคนพบนสอดคลองกบการศกษาของเทอรร แคนนอน (Cannon 2008) ทพบวา ในบางกรณชมชนยอมเสยงทจะอยในพนทลอแหลม เพอแลกกบประโยชนหรอการประกอบอาชพบางอยาง ซงทำาใหการจดการมความซบซอนและตองการความเขาใจในมตทางวฒนธรรมมากขนดวย

5.8.3. การหาเลยงชพในชวงนำาทวม ในพนทททำาการศกษาทมนำาทวมซำาซาก ผคนในชมชนมกมอาชพดานการประมงควบคไปกบการทำาการเกษตรดวย การลงพนทในเกอบทกแหงจะพบวาใตถนบานในชมชนมกจะมเรอและเครองมอประมงหลากหลายชนดเกบไวใชในฤดนำาทวม โดยเฉพาะพนทในลมนำายม ทงพษณโลก พจตร และนครสวรรค บางครอบครวมรายไดจากการจบปลาในฤดหลากเปนรายไดหลก นำาทวมจงเปนสงทชมชนไดรบประโยชนทงในแงทนำาพดพาเอาตะกอนดนทอดมสมบรณมาใสทนา และยงมปลาหลากหลายชนดทมากบนำาหลากในแตละปดวย ในพนทจงหวดพจตร นำาทวมแตละปจะมปลาสรอยมากมายพอทจะเกบไวกนตลอดป และยงสามารถนำามาหมกเปนนำาปลาใชและขาย หรอตดหวควกใสและหมกเกลอขายสงใหกบพอคาทจะนำาไปทำาปลาราตออกดวย ปญหาทเกดขนในระยะหลงกคอ การลดนอยถอยลงของปรมาณและความหลากหลายของพนธปลาทมากบนำาหลาก ปลาหลายชนดแทบจะสญหายไป ซงชาวบานสนนษฐานวาเกดจากการสรางเขอนทกกกนเสนทางการมชวตตามลำานำา

170

ของปลา และเกดจากการมการใชสารเคม เชน ยาฆาหญาหรอยาปราบศตรพชอนๆ ททำาใหปลาบางชนด เชน ปลาไหล หรอปลาดก สญหายไป การทำาใหมปลาอดมสมบรณดวยการฟ นฟแหลงเพาะพนธปลาและดวยมาตรการอนๆ จะมสวนสำาคญททำาใหฤดนำาหลากเปนประโยชนกบการดำาเนนชวตและความมนคงของระบบอาหารในชมชน

5.9 บทสรปและขอเสนอแนะการสรางความเขมแขงใหกบชมชนเพอใหชมชนมศกยภาพในการ

รบมอและจดการกบภยพบตเปนยทธศาสตรทสำาคญ ซงจำาเปนตองดำาเนนการทงในแงมาตรการเพอการปองกนและเตรยมรบมอภยพบตอยางเฉพาะเจาะจง และในแงของการเสรมสรางความเขมแขงของชมชนโดยทวไป (Oliver-Smith 2005) จากขอคนพบทไดนำาเสนอน สามารถสงเคราะหเปนขอเสนอแนะไดดงตอไปน

5.9.1. สรางนยามความหมายของคำาวา ภยพบต รวมทง“ ”สรางกฎเกณฑและหลกการใหความชวยเหลอเยยวยาใหมความครอบคลมและชดเจน ซงจะชวยลดปญหาความคลมเครอ การเลอกหรอละเวนการปฏบตหนาท รวมทงจะชวยลดปญหาความขดแยงทไมจำาเปนทอาจจะเกดขนในชมชน โดยนยามความหมายดงกลาวจะตองไมเปนไปในลกษณะจำากดศกยภาพและบทบาทของชมชน

5.9.2. พฒนาระบบขอมลเกยวกบภยพบตและขอมลนเวศวฒนธรรมชมชนทชมชนสามารถใชประโยชนไดจรง ทงขอมลในเชงปญหา ภาวะลอแหลม ความเสยงและขอมลในเชงศกยภาพทจะสามารถระดมมาใชในการจดการภยพบตได

5.9.3. สนบสนนใหเกดโครงสราง กลไกและกระบวนการจดการในเชงระบบในระดบทองถนทชดเจน เพอใหสามารถดำาเนนไดอยางยงยน

5.9.4. สงเสรมการจดทำาแผนรบมอภยพบตและการซอมเพอเตรยมความพรอม โดยมการพจารณาภยพบตทกประเภททชมชนมความเสยงใหครบถวนและครอบคลม และเนนใหมกจกรรมทสรางความตนตว

171

และการซกซอมแผนอยางสมำาเสมอ เพอสรางวฒนธรรมทใสใจและตนตวกบภยพบต

5.9.5. สรางและสนบสนนเครอขายทางสงคมระหวางชมชนตางๆ โดยเฉพาะชมชนในพนทภยพบตทเกยวของกน เชน ในบรเวณตนนำา กลางนำา และปลายนำาในลมนำาเดยวกน โดยจดระบบการสอสารทเชอมโยงกนและจดกจกรรมใหมการพบปะกนสมำาเสมอ

5.9.6. สรางระบบอาสาสมครทมศกยภาพในดานการรบมอภยพบตควบคไปกบการเสรมศกยภาพของอาสาสมครสาธารณสขประจำาหมบานใหมความร ความเขาใจ และทกษะเกยวกบการจดการภยพบตมากขน รวมทงสงเสรมภาพพจนของอาสาสมครกชพ-กภยใหเปนทชนชมยกยองในหมสาธารณชน

5.9.7. สงเสรมกระบวนการมสวนรวมของทองถนในการกำาหนดนโยบายสาธารณะ ประเมนผลกระทบและตรวจสอบตดตามการดำาเนนนโยบายของรฐและเอกชนทอาจสงผลตอชมชน

5.9.8. สงเสรมบทบาทขององคกรปกครองสวนทองถนในการจดการภยพบต รวมทงสงเสรมการกระจายอำานาจใหทองถนสามารถกำาหนดทศทางการพฒนาของตนเองและสามารถควบคมจดการปจจยทเกยวของกบภาวะลอแหลมไดมากขน เชน การสรางแหลงนำา การทำาทอระบายนำาในชวงถนนทเปนทางระบายธรรมชาตของนำา

5.9.9. สงเสรมใหเกดกองทนภยพบตชมชนขน เพอใหชมชนมทนสำาหรบการกยมเพอปรบปรงสภาพบานเรอนและสงแวดลอม เชน การดดบานใหสงพนนำา การถมทสวนบคคล รวมทงการฟ นฟอาชพและความเปนอยหลงภยพบตดวย

5.9.10. รวบรวมประสบการณและรปแบบการจดการภยพบตชมชนทไดผล และสงเสรมใหเกดการแลกเปลยนเรยนรระหวางชมชน และระหวางองคกรตางๆ ทเกยวของ

172