ศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา A STUDY OF THE CAUSAL CONDITIONS IN THE DEPENDENT

ORIGINATION IN INSIGHT MEDITATION PRACTICE

แมชวรรนรกษ ธนธรรมทศ

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาวปสสนาภาวนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

ศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา

แมชวรรนรกษ ธนธรรมทศ

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาวปสสนาภาวนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

A Study of the Causal Conditions in the Dependent

Origination in Insight Meditation Practice

Maechee Vanarak Thanathumathit

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of

the Requirement for the Degree of

Master of Arts

(Vipassana Meditation)

Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University

C.E. 2018

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

ก

ชอวทยานพนธ : ศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา ผวจย : แมชวรรนรกษ ธนธรรมทศ ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (วปสสนาภาวนา) คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ :

:

พระครพพธวรกจจานการ, ดร., ศน.บ. (ศาสนาและปรชญา), M.A. (Pali &

Buddhist Studies), Ph.D. (Pali & Buddhist Studies)

ผศ.ดร.ณทธร ศรด, ป.ธ. ๙, พธ.บ. (บรหารรฐกจ), ศศ.ม. (จรยศาสตรศกษา), Ph.D. (Philosophy & Religion)

วนส าเรจการศกษา : ๑๙ กรกฎาคม ๒๕๖๑

บทคดยอ

การศกษาวจยน มวตถประสงค ๓ ประการ คอ เพอศกษาปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาท เพอศกษาการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ และเพอศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา โดยการศกษาขอมลจากคมภรพทธศาสนาเถรวาท คอพระไตรปฎก อรรถกถา และคมภรอนๆ ทเกยวของ แลวน ามาเรยบเรยงบรรยายเปนเชงพรรณนาเสนอผเชยวชาญตรวจสอบแลวแกไขตามค าแนะน า

ผลการวจยพบวา ปฏจจสมปบาทเปนองคธรรมทพระพทธองคทรงแสดงไวในฐานะเปน ตวสภาวะหรอกฎของธรรมชาต ซงเปนหลกความจรงทมอยโดยธรรมดา ปฏจจสมปบาทเปนองคธรรม ทเกยวของสมพนธเปนเหตเปนปจจยเกยวโยงกนเปนลกโซตลอดสาย ทงสายเกดและสายดบ ปฏจจสมปบาทแสดงถงสภาวะของชวตตงแตเกดจนถงตาย เมอเขาใจในปฏจจสมปบาทนแลว ยอมเปนผหายสงสยในเรองโลกและชวต นรก สวรรค บญ บาป ชาตน ชาตหนา และนพพานวาเปนของจรง

วปสสนาภาวนา หมายถง การอบรมจตใหเกดปญญารแจงชดสภาวธรรมของนามรป ตามหลกสตปฏฐาน ๔ ผปฏบตวปสสนาภาวนาจะตองมองคคณ ๓ คอ มความเพยร มสต มสมปชญญะ ในการก าหนดรทางกาย เวทนา จต และธรรม จดหมายของการเจรญวปสสนาคอการบรรลมรรคและ ผลญาณ ซงจะท าใหรแจงพระนพพานโดยผานอรยสจ ๔ (๑) ความรแจงในความทกข (๒) ความรแจงในเหตแหงความทกข (๓) ความรแจงในความดบทกข (๔) ความรแจงในหนทางปฏบตเพอความดบทกข

การศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนาเปนการศกษาความสมพนธของการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ กบหลกปฏจสมปบาทฝายเหต ซงปรากฏ ในกระบวนการปฏบตวปสสนาภาวนาในฐานกาย เวทนา จต และธรรม การเขาใจปฏจจสมปบาท ฝายเหตคอการเกดดบในการปฏบตวปสสนาภาวนา ท าใหเหนความเปนปจจยของนามรปในขณะทก าหนดรตามฐานตางๆ ในสตปฏฐานทง ๔ อยางถกตอง และท าลายความสงสยในปจจยใหเกดดบของนามรป ในขนปจจยปรคคหญาณซงสงผลใหหยดคดฟงซานผานเขาสสมมสนญาณซงเปนทางใหการปฏบตวปสสนาภาวนาด าเนนไปอยางถกตอง เกดความกาวหนาในการปฏบตจนสามารถบรรลถงความหลดพน คอ มรรค ผล และนพพานตอไปได

Thesis Title : A Study of the Causal Conditions in the Dependent

Origination in Insight Meditation Practice

Researcher : Maechee Vanarak Thanathumathit

Degree : Master of Arts (Vipassana Meditation)

Thesis Supervisory Committee

:

:

Phrakru Pipithvarakijjanukarn, Dr., B.A. (Religion and

Philosophy), M.A. (Pali & Buddhist Studies), Ph.D. (Pali

& Buddhist Studies)

Asst. Prof. Dr. Natdhira Sridee, Pali IX, B.A. (Public Admi

nistration), M.A. (Ethical Studies), Ph.D. (Philosophy &

Religion)

Date of Graduation : July 19, 2018

Abstract

This research work contained 3 purposes, namely to study the Dependent

Origination in Theravada Buddhism, to study the practice of Vipassana meditation

based on 4 Foundations of Mindfulness and to study the Causal Conditions in the

Dependent Origination for insight practice by studying the information from the

Theravada Buddhist scriptures, Tipitaka, commentaries, and other scriptures related,

then compiled by description, reviewed by experts.

The findings were that the teaching of Dependent Origination was delivered

by the Buddha as true state or condition of nature which is essentially the reality. It

presented the depending factor related to each other as a chain throughout its line, in

both of rising and ceasing line. Dependent Origination indicates the function of life

from birth until death. Those who clearly understood, will abandon all doubts

regarding life, world, existence of heaven, merit, demerit, next life, Nibbana and so

on.

Vipassana or insight refers to the training discourse of wisdom to

realization based on principles of 4 foundations of mindfulness. Insight practitioner of

Vipassana meditation must maintain 3 qualifications; great effort, mindfulness, and

awareness for determining the conditions of body, feeling, mind and mental objects.

Its aims of practice are to attain the Path and Fruit knowledge of insight which can

lead to Nibbana through four noble truth; (1) knowledge on true suffering (2)

knowledge cause of suffering (3) knowledge on cessation of suffering (4) knowledge

on the way to end up all suffering.

The study of the causal conditions in the Dependent Origination in insight

meditation practice focuses on relationship between the practice of insight meditation

ค

and causal conditions of Dependent Origination which takes place in process of

practice contemplating on body, feeling, mind and mental objects. Understanding the

causal condition indicates the rise and fall. It visualizes the depending factors of name

and forms while contemplating on each base of mindfulness correctly and it also

abandons all doubts in cause of rises and falls of name and forms appearing in

Paccayapariggahañāṇa resulting thought restlessness entering into Sammasanañāṇa which later leads to the right insight practice. Then it gets in advance of practice for

attaining the liberation, viz. entering Path, Fruit and Nibbana in final.

ง

กตตกรรมประกาศ

เกลา ฯ ขอกราบขอบพระคณ เจาประคณสมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถร), ศาสตราจารยพเศษ, ป.ธ. ๙, M.A., Ph.D., เจาคณะใหญหนกลาง, กรรมการมหาเถรสมาคม, ประธานศนยเผยแผพระพทธศาสนาแหงชาต, รองอธการบด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม เปนอยางสงยง ทไดเมตตาเปดหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาวปสสนาภาวนา ท าใหผศกษาไดรบโอกาสเขามาศกษาวชาการและปฏบตวปสสนาภาวนาเปนระยะเวลา ๗ เดอน พรอมทงสนบสนนปจจยเปนทนการศกษาและการปฏบตวปสสนาทงภายในประเทศและตางประเทศ จนส าเรจลลวงไปดวยด

ขอนอมจตบชาคณ และกราบขอบพระคณครและอาจารยทประสทธประสาทวชาความรทงภาคปรยตและภาคปฏบตแกขาพเจา มพระอาจารย สยาดอ อชน อ ชฏละ, สยาดอ วชรปาณมหาเถระ, พระครภาวนาสมณวตร ว. (ประจาก สรวณโณ), พระครภาวนาวราลงการ ว. (สมศกด โสรโท), พระครภาวนาวสทธคณ ว. (ชชวาล ชนสโภ), พระภาวนาพศาลเมธ ว. (ประเสรฐ มนตเสว), พระมหาทองมน สทธจตโต, พระมหาเดน กลยาณวชโช พระอาจารยผแนะน าใหเดนบนเสนทางวปสสนาภาวนา รวมถงคณะพระอาจารยและอาจารยทกทานทมไดออกนาม

วทยานพนธนส าเรจไดดวยด เพราะไดรบความเมตตาจาก พระมหาโกมล กมโล ผศ., รกษาการผอ านวยการวทยาลยสงฆ , พระเทพสวรรณเมธ ดร., รกษาการผอ านวยการหลกสตรบณฑตศกษา, พระมหาณรงคฤทธ ธมมโสภโณ รกษาการผอ านวยการส านกวชาการ และขอกราบขอบพระคณคณะกรรมการควบคมวทยานพนธ คอ พระครพพธวรกจจานการ ดร. และ ผศ.ดร.ณทธร ศรด ทใหค าแนะน า การปรบปรงแกไขขอบกพรองตางๆ ในการท าวทยานพนธ รศ.ดร.เวทย บรรณกรกล ผใหความรวชาการและค าแนะน าตางๆ ในการท าวทยานพนธ และคณะกรรมการสอบปองกนวทยานพนธทกทาน ขอขอบคณเจาหนาททกฝายทเกยวของมา ณ โอกาสน

กราบขอบพระคณ พระเทพกตโมล ดร., ผชวยเจาอาวาสพระอารามหลวงวดเบญจมบพตรดสตวนาราม ราชวรวหาร, ประธานสงฆวดศรนครนทรวราราม ประเทศสวตเซอรแลนด, พระมหาพรยทธ โชตธมโม (มชย) ทเกอกลชวยใหค าแนะน า ต ารา เอกสารวชาการ การสบคนหาขอมลและทกสงทกอยางทเปนประโยชนตองานวทยานพนธ, พระมหาอทย ภรเมธ (ขะกจ), พระชฏฐวร อนาลโย (อนนตกลน) ทแนะน าสนบสนนขอมลการเขยนวทยานพนธ และขอขอบคณ คณสทน ศรถาวรสข และกลยาณมตรทกทาน ทมสวนรวมท าใหงานวทยานพนธส าเรจไดดวยด

อานสงสแหงคณงามความดในดานการศกษาและปฏบตวปสสนาภาวนา ตลอดทงคณประโยชนแหงวทยานพนธเลมน ขอนอมน าถวายเปนพทธบชาตอพระรตนตรย และบชาคณ ตอบพการผใหก าเนด คอคณพอวนจ - คณแมละมย ชยสมบรณ และคณคร อาจารย ทานผมพระคณ และเพอนสหธรรมกทกทาน ขอจงไดรบอานสงสแหงผลบญน และขอบญกศลนจงเปนพลวปจจยแหงมรรค ผล นพพาน ดวยกนทกทานเทอญฯ

แมชวรรนรกษ ธนธรรมทศ ๑๙ กรกฎาคม ๒๕๖๑

สารบญ เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก

บทคดยอภาษาองกฤษ ข

กตตกรรมประกาศ ง

สารบญ จ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ช

บทท ๑ บทน า ๑

๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑.๓ ปญหาทตองการทราบ ๓ ๑.๔ ขอบเขตการวจย ๓ ๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๔ ๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ๔ ๑.๗ วธด าเนนการวจย ๑๑ ๑.๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๑๑

บทท ๒ ปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาท ๑๒

๒.๑ ความหมายและความส าคญของปฏจจสมปบาท ๑๒ ๒.๒ ปฏจจสมปบาทฝายเหตและฝายผล ๑๖ ๒.๓ ปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาท ๑๗ ๒.๔ องคธรรมในปฏจจสมปบาท ๒๔ ๒.๕ การสบตอของปฏจจสมปบาท ๓๔ ๒.๖ หลกปฏจจสมปบาทตามทศนะนกปราชญทางพระพทธศาสนา ๓๘ ๒.๗ ประโยชนทไดรบจากการศกษาเรองปฏจจสมปบาท ๔๐ ๒.๘ สรปทายบท ๔๑

บทท ๓ หลกการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ ๔๒

๓.๑ ความหมายของวปสสนาภาวนา ๔๒ ๓.๒ อารมณของวปสสนาภาวนา ๔๗ ๓.๓ แนวทางการปฏบตวปสสนาภาวนา ๕๔ ๓.๔ การปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ ๕๗

ฉ

๓.๕ องคธรรมสนบสนนในการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗๒ ๓.๖ อานสงสในการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗๔ ๓.๗ สรปทายบท ๗๖

บทท ๔ ปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗๗

๔.๑ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบกายานปสสนาสตปฏฐาน ๗๗ ๔.๒ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบเวทนานปสสนาสตปฏฐาน ๘๒ ๔.๓ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบจตตานปสสนาสตปฏฐาน ๘๘ ๔.๔ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบธมมานปสสนาสตปฏฐาน ๙๒ ๔.๕ ประโยชนทไดจากการศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา ๑๐๐ ๔.๖ สรปทายบท ๑๐๑

บทท ๕ สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ ๑๐๒

๕.๑ สรปผลการวจย ๑๐๒ ๕.๒ ขอเสนอแนะ ๑๐๓

บรรณานกรม ๑๐๕

ประวตผวจย ๑๑๐

ค ำอธบำยสญลกษณและค ำยอ

ก. ค ำยอชอคมภรพระไตรปฎก

วทยานพนธฉบบน ใชพระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐ และพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ โดยระบ เลม/ขอ/หนา หลงอกษรยอชอคมภร เชน ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗/๓๐. หมายถง พระสตตนตปฏก ทฆนกาย มหาวรรค ภาษาไทย เลม ๑๐ ขอ ๓๗ หนา ๓๐.

พระวนยปฎก เลม ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ ๔ ว.ม. (ไทย) = วนยปฏก มหาวรรค (ภาษาไทย) ๗ ว.จ. (ไทย) = วนยปฏก จฬวรรค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฏก เลม ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ ๙ ท.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ๑๐ ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ๑๑ ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ๑๒ ๑๒ ๑๓

ม.ม. ม.ม. ม.ม.

(ไทย) (ไทย) (บาล)

= = =

สตตนตปฎก สตตนตปฎก สตตนตปฎก

มชฌมนกาย มชฌมนกาย มชฌมนกาย

มลปณณาสก มชฌมปณณาสก มชฌมปณณาสกปาล

(ภาษาไทย)(ภาษาไทย)(ภาษาบาล)

๑๔ ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) ๑๖ ส.น. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) ๑๗ ส.ข. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) ๑๘ ๒๐๒๑

ส.สฬา. อง.ทก. อง.จตกก.

(ไทย) (ไทย) (ไทย)

= = =

สตตนตปฎก สตตนตปฎก สตตนตปฎก

สงยตตนกาย สงยตตนกาย สงยตตนกาย

สฬายตนวรรค ทกนบาต จตกกนบาต

(ภาษาไทย) (ภาษาไทย) (ภาษาไทย)

๒๒ ๒๒

อง.ปญจก. อง.ฉกก.

(ไทย)(บาล)

= =

สตตนตปฏกสตตนตปฏก

องคตตรนกาย องคตตรนกาย

ปญจกนบาต ฉกกนปาตปาล

(ภาษาไทย) (ภาษาบาล)

๒๓ ๒๔

อง.สตตก. ข.ม.

(ไทย) (ไทย)

= =

สตตนตปฎก สตตนตปฎก

องคตตรนกาย ขททกนกาย

สตตกนบาต มหานทเทส

(ภาษาไทย) (ภาษาไทย)

๒๕ ข.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย สตตนบาต (ภาษาไทย) ๓๐ ข.จ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย จฬนทเทส (ภาษาไทย) ๓๑ ข.ป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย)

ซ

คมภรพระอภธรรมปฎก เลม ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ ๓๔ อภ.สง. (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) ๓๕ อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย)

ข. ค ำยอชอคมภรปกรณวเสส

วทยานพนธน ผวจยใชคมภรปกรณวเสส ฉบบจฬาลงกรณราชวทยาลย ในการอางองโดยระบ ภาค/ขอ/หนา หลงคายอชอคมภร เชน มลนท. (ไทย) ๔/๖๔ - ๖๕. หมายถง คมภรมลนทปญหา ภาษาไทย ขอ ๔ หนา ๖๔ - ๖๕.

ปกรณวเสส

เลม ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ ๒ วสทธ. (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาไทย) ๒ ๒

วสทธ. วสทธ.

(ไทย) (ไทย)

= =

วสทธมรรค วสทธมรรค

(ภาษาไทย) (ภาษาไทย)

ค. ค ำยอชอคมภรอรรถกถำ

วทยานพนธน ผวจยใชคมภร ไดแก พระอรรถกถา และคมภร โดยใช อรรถกถาภาษาไทย ฉบบจฬาลงกรณราชวทยาลย ในการอางองโดยระบ ภาค/ขอ/หนา หลงคายอชอคมภร เชน ท.ม.อ. (ไทย) ๑๖๔/๒๑๕. หมายถง ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวรรค อรรถกถา ภาษาไทย ขอ ๑๖๔ หนา ๒๑๕.

อรรถกถำพระวนยปฎก

ภำค ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ ๓ ว.ม.อ. (ไทย) = สมนตปาสาทกา มหาวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถำพระสตตนตปฎก

ภำค ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ

๑ ท.ส.อ. ท.ม.อ. ม.ม.อ.

(ไทย) (ไทย) (บาล)

= = =

สมงคลวลาสน สลกขนธวคคอรรถกถา สมงคลวลาสน มหาวคคอรรถกถา ปปญจสทน มลปณณาสกอฏ กถา

(ภาษาไทย) (ภาษาไทย) (ภาษาบาล)

๑ ๒

ม.ม.อ. ส.น.อ.

(ไทย) (ไทย)

= =

ปปญจสทน มลปณณาสกอรรถกถา สารตถปกาสน นทานวรรคอรรถกถา

(ภาษาไทย) (ภาษาไทย)

๓ ส.สฬา.อ. (ไทย) = สารตถปกาสน สฬายตนวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.ทก.อ. (ไทย) = มโนรถปรณ ทกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.ตก.อ. (ไทย) = มโนรถปรณ ตกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย)

ฌ

อง.จตกก.อ. อง.ฉกก.อ.

(ไทย) (ไทย)

= =

มโนรถปรณ จตกกนบาตอรรถกถา มโนรถปรณ ฉกกนบาตอรรถกถา

(ภาษาไทย) (ภาษาไทย)

อง.สตตก.อ. (ไทย) = มโนรถปรณ สตตกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.อ.อ. (บาล) = ปรมตถทปน อทานอฏ กถา (ภาษาบาล) ข.อ.อ. (ไทย) = ปรมตถทปน อทานอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.อต.อ. (ไทย) = ปรมตถทปน อตวตตกอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.เถร.อ.

ข.ม.อ. (บาล) (ไทย)

= =

ปรมตถทปน เถรคาถาอฏ กถา สทธมมปชโชตกา มหานทเทสอรรถกถา

(ภาษาบาล) (ภาษาไทย)

๑ ข.ป.อ (ไทย) = สทธมมปชโชตกา ปฏสมภทามรรคอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถำพระอภธรรมปฎก

ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ อภ.สง.อ. (ไทย) = ธมมสงคณ อฏฐสาลนอรรถกถา (ภาษาไทย) อภ.ว.อ. (ไทย) = วภงค สมโมหวโนทนอรรถกถา (ภาษาไทย)

ง. ค ำยอเกยวกบคมภรฎกำ

วทยานพนธฉบบนใชฎกาภาษาบาลฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และฉบบมหามกฏราชวทยาลย รปแบบการอางองจะขนตนดวยอกษรยอชอคมภรแลวตามดวย เลม/ขอ/หนา ตวอยาง สารตถ. ฏกา. (บาล) ๓/๗/๑๘๔ หมายถง สารตถทปนฏกา เลม ๓ ขอ ๗ หนา ๑๘๔ เปนตน บางกรณใช วภาวน. (ไทย) ๓๕๖. หมายถง อภธมมตถวภาวนฎกา หนา ๓๕๖ เปนตน

ฎกำพระวนยปฎก

ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ สารตถ.ฏกา. (บาล) = สารตถทปนฏกา (ภาษาบาล)

ฎกำพระสตตนตปฎก

ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ

ท.ม.ฏกา ม.ม.ฏกา

(ไทย) (ไทย)

= =

ลนตถปปกาสน มหาวคคฏกา ลนตถปปกาสน มชฌมฏกา

(ภาษาไทย) (ภาษาไทย)

ฎกำพระอภธรรมปฎก

ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ วภาวน. (ไทย) = อภธมมตถวภาวนฎกา (ภาษาไทย)

ญ

จ. ค ำยอเกยวกบหนงสอทไมปรำกฏปทพมพหรอสถำนทพมพ

วทยานพนธน ผวจยใชคายอเกยวกบหนงสอ ตารา เอกสารทางวชาการ ทไดจดพมพโดย ไมปรากฏปทพมพ หรอสถานทพมพ ดงน

ม.ป.ท. = ไมปรากฏสถานทพมพ ม.ป.ป. = ไมปรากฏปทพมพ

บทท ๑

บทน ำ

๑.๑ ควำมเปนมำและควำมส ำคญของปญหำ ปฏจจสมปบาทเปนองคธรรมแสดงกระบวนการของจตในการเกดขนแหงกองทกข และการดบไปแหงกองทกขวา กองแหงทกขทงปวงลวนเกดและดบดวยเหตปจจย พรอมทงแสดงความสมพนธของเหตปจจยนนๆ อนเปนปจจยวา เมอสงนม สงนจงม และเมอสงนไมม สงนจงไมม และกองทกขทงปวงยงมความสบตอกนจนเกดขนเปนวงจรตอเนองของความทกขทเผาลนสรรพสตวมาตลอดกาลนาน

เมอมนษยไมรหลกปฏจจสมปบาทอยางถกตองตามความเปนจรงแลว การปฏบตเพอใหถงความดบทกขทงปวงยอมเปนไปไมได เพราะหากไมรเทาทนและเขาใจถงกระบวนการของทกขตามหลกอทปปจจยตาอนด าเนนอยในปฏจจสมปบาท คอ เมอเหตดบ ผลอนคอความทกขกตองดบไปดวย ความทกขทงปวง เชน ทกขเพราะการเกด ทกขเพราะความแกชรา และทกขเพราะความตาย ยอมด าเนนไปอยางไรทสนสดดวยเพราะความเกดขนของอวชชา ตณหา และอปาทาน อนเปนมลใหความทกขทงปวงด าเนนไปตามกระบวนการของปฏจจสมปบาท ซงความทกขนนยอมแสดงความรอนรมและเผาลนทงกายและจต พรอมทงผกมดมนษยใหวนเวยนอยในวฏฏสงสารไมมทสนสด ปฏจจสมปบาทควรคาแกการศกษาท าความเขาใจเปนอยางยง เพราะเปนธรรมทเปดเผยกระบวนธรรมของจตอนแสนละเอยดออนลกซงของมวลมนษยทงปวงในการเกดขนแหงทกข การศกษาใหเหนดวยแจงดวยปญญาเพอใหเขาใจถงสภาวธรรมอนเปนเหตทกอเกดความทกข กลาวคอ การเหนเขาใจในการเกด – ดบของสภาวธรรม อนเปนไปตามเหตปจจยตางๆ ในหลกอทปปจจยตาไดอยางถกตองถองแท สมดงทตรสไววา “ผใดเหนปฏจจสมปบาท ผนนชอวาเหนธรรม ผใดเหนธรรม ผนนชอวาเหนปฏจจสมปบาท”๑

ปญหาของมนษยทงในสวนของปญหาชวตและปญหาทางสงคมนนลวนมกระบวนการของปฏจจสมปบาทเกยวของดวยเสมอ ความไมรในกระบวนการแหงชวตตามความเปนจรง หลงผดวาเปนตวตนและเขาไปยดมนเอาไว และท าสงตางๆ ใหเปนไปตามทตนเองปรารถนา ทแฝงดวยความหวาดกลวและความกระวนกระวาย ยอมเปนการขดแยงตอกระแสเหตปจจยในธรรมชาต จะท าใหมนษยใชชวตอยอยางยดมนถอมน อยอยางเปนทาส อยอยางขดแยงตอกฎธรรมชาต หรออยอยางเปนทกขนนเอง๒ ซงนอกจากจะท าใหเกดความทกขโดยประจกษในปจจบนแลว ยงเปนเหตใหความทกข

๑ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๐๖/๓๓๘. ๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยำย, พมพครงท ๓๒, (กรงเทพมหานคร:

ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๕), หนา ๑๖๔ - ๑๖๕.

๒

วนเวยนอยางไมรจบในวฏฏสงสารอกดวย มนษยทยงเวยนวายตายเกดในสงสารวฏ๓ อยลวนตองประสบกบความทกข นนคอ ความเกด ความแก ความตาย ความเศราโศก ความคร าครวญ ความทกขกายทกขใจ ความคบแคนใจ ความประสบกบสงทไมชอบใจ ความพลดพรากจากสงทชอบใจ ปรารถนาสงใดไมไดในสงนนกเปนทกข๔ อนง น าตาทหลงไหลออกเพราะประสบกบความทกขเหลานของบคคลผเกดในสงสารวฏอนยาวนานมมากกวาน าในมหาสมทรทง ๔๕ เสยอก ซงความทกขเหลานเองยอมบงเกดมแกบคคลผไมร ไมเขาใจ ไมแทงตลอดในหลกธรรมคอปฏจจสมปบาท นนจงเปนเหตใหชวตตองประสบกบความวนวายเหมอนเสนดายทขอดกนยงของชางหก เปนปมนงนงเหมอนกระจกดายท าใหไมขามพนอบาย ทคต วนบาตและสงสารได๖

ปฏจจสมปบาทเปนธรรมส าคญทควรศกษา เพราะเปนธรรมทแสดงอาการเกดขนแหงกองทกข และแสดงอาการดบแหงกองทกข แตปฏจจสมปบาทน เปนหลกธรรมทลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก สงบ ประณต ไมใชวสยตรรกะ ละเอยด บณฑตเทานนจงจะรได๗ มนษยทงหลายผรนรมยในอาลย๘ ยนดในอาลย เพลดเพลนในอาลยอย การจะเขาใจแจมแจงในหลกปฏจจสมปบาทนจงเหนไดยาก อนง พระพทธองคไดตรสไววา ธรรมน ไมใชธรรมทผถกราคะและโทสะครอบง าจะรไดงาย แตเปนธรรมพาทวนกระแส๙ ละเอยด ลกซง รเหนไดยาก ประณต ผก าหนดดวยราคะ ถกกองโมหะหมหอไว จกรเหนไมได๑๐

การจะรเขาใจแจมแจงในปฏจจสมปบาทน จกตองมความเพยรเพง ฝกฝนตนเองดวยการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ คอการเจรญสตปญญาก าหนดรกาย เวทนา จต ธรรม เพอทจะถายถอนอวชชา คอ ความหลง ไมรในอรยสจ ๔ ไมรหลกอทปปจจยตา ไมรปฏจจสมปปนนธรรม๑๑ ซงเปนขอปฏบตทางเดยวทเปนไปเพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงโสกะและปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอท าใหแจงนพพานได๑๒

ปฏจจสมปบาทมความสมพนธกบการปฏบตวปสสนาภาวนา คอ เปนภมของวปสสนาภาวนาหมวดธรรมหนง นอกจากขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ และอรยสจ ๔ ปฏจจสมปบาทฝายเหต เปนธรรมแสดงการเกดขนของชวตแหงความทกขหรอการเกดขนแหงการม

๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนำนกรมพทธศำสน ฉบบประมวลศพท (ช ำระ – เพมเตม

ชวงท ๑), พมพครงท ๑๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑), หนา ๔๒๐. ๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๗/๓๒๔. ๕ ส .น. (ไทย) ๑๖/๑๒๖/๒๑๗. ๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๙๕/๕๗. ๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๖๔/๓๗. ๘ อาลย คอกามคณ ๕ ทสตวพวพนยนดเพลดเพลน หรอหมายถงวฏฏะทง ๓ (อง.จตกก.อ.

(ไทย) ๒/๑๒๘/๕๑๙.) ๙ พาทวนกระแส ในทนหมายถงพาเขาถงพระนพพาน (ว.ม.อ. (ไทย) ๓/๗/๑๘.) ๑๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๖๕/๓๘. ๑๑ พระมหาพสตน จนทว โส (พะนรมย), “การศกษาความสมพนธระหวางปฏจจสมปบาทกบขนธ ๕”,

วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔), หนา ๒๘. ๑๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑.

๓

ตวตน หลกปฏจจสมปบาทไดแสดงถงการเกดขนของชวตแหงความทกข หรอการ เกดขนของการมตวตน ซงมทกขเปนผลลพธทแนนอน การท าลายวงจรปฏจจสมปบาท ยอมเปนการท าลายความทกขทงหมดทเกดขนจากการยดมนวามตวตน ท าใหผทเขาใจกระบวนการของปฏจจสมปบาทดวยปญญาทถกตองตามหลกพระพทธศาสนานน เปนผทอยอยางอสระ กลมกลนอยกบธรรมชาต ไมตกเปนทาสของตณหาและอปาทาน ใชชวตอยางมปญญาทงภายนอกคอมความสงบเยอกเยน รเทาทนในความทกขทงปวง ไมหลงแมจะอยในความสขกตาม พรอมทงปญญาภายนอกคอมความตนตวพรอมทจะเขาไปเกยวของหรอจดการกบสงทงหลายตามความเปนจรงทควรเปนโดยความบรสทธทไมมความยดตดอยภายใน ดงนน มวลมนษยจะสามารถท าลายก าแพงแหงความทกขนลงได ดวยแนวทางในการปฏบตเพอพฒนาคณภาพชวตและท าความทกขใหเบาบางจางคลายไปจนถงการดบสนทไปแหงทกข อนเปนจดมงหมายสงสดของมวลมนษยชาตคอการศกษาปฏจจสมปบาท และอาศยการศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหต คอธรรมทเปนเหตใหเกดทกขนพฒนาปญญาตามหลกสตปฏฐานเพอปฏบตวปสสนาภาวนาท าทสดทกขโดยชอบใหเกดขน

ฉะนน ในการศกษาวจยน ผศกษามความสนใจวา ปฏจจสมปบาทฝายเหตนนคออะไร การปฏบตวปสสนาภาวนาจะดบปฏจจสมปบาทฝายเหตไดอยางไร จงท าวจยเรอง “ศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา” เพอทจะไดเขาใจกระบวนการเกดขนแหงทกข เพราะเมอเขาใจเหตเกดทกขอยางแจมแจงแลว กดบทกขไดโดยละทเหตใหเกดทกขอยางถกตอง ท าใหทกขทงปวงดบลงตามเหตปจจยทถกตองในกระบวนการปฏจจสมปบาท อนเปนจดมงหมายของมวลมนษยเปนล าดบไป ๑.๒ วตถประสงคของกำรวจย ๑.๒.๑ เพอศกษาปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาท ๑.๒.๒ เพอศกษาหลกการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ ๑.๒.๓ เพอศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา

๑.๓ ปญหำทตองกำรทรำบ ๑.๓.๑ ปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาทเปนอยางไร ๑.๓.๒ หลกการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ เปนอยางไร ๑.๓.๓ ปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนาเปนอยางไร

๑.๔ ขอบเขตกำรวจย ในการศกษาวจยฉบบนเปนการวจยเชงเอกสาร (Documentary Research) โดยผวจยไดก าหนดขอบเขตการวจยเปนสองสวน คอ ขอบเขตดานเอกสารเพอก าหนดเอกสารทใชในการวจย และขอบเขตดานการศกษาเพอก าหนดขอบเขตเนอหาประเดนตางๆ ทจะศกษามรายละเอยดดงน

๔

๑.๔.๑ ขอบเขตดำนเอกสำร

ในงานวจยครงนผวจยแบงเอกสารส าหรบการวจยออกเปน ๒ สวน คอ

เอกสำรชนปฐมภม (Primary Source) ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา และปกรณวเสส โดยผวจยเลอกใชเพยงคมภรตอไปน คอ ๑) พระไตรปฎก ผวจยใชพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ ฉบบพมพเมอ มถนายน ๒๕๓๙ ๒) อรรถกถา ผวจยใชอรรถกถาภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๕๓ - ๒๕๖๐ ๓) ปกรณวเสส ผวจยใชปกรณวเสสวสทธมรรค ฉบบแปลโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร) ฉบบพมพครงท ๑๑/๒๕๕๖

เอกสำรชนทตยภม (Secondary Source) ผวจยใชเอกสาร หนงสอ ต ารา บทความ และสออเลกทรอนกสของพระเถระ นกปราชญ ผเชยวชาญและนกวชาการทางพระพทธศาสนาในสวนทเกยวของกบงานวจย

๑.๔.๒ ขอบเขตดำนกำรศกษำ

ผวจยไดก าหนดขอบเขตการศกษาวจยครงน โดยศกษาปฏจจสมปบาทในพทธศาสนา เถรวาท หลกการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ และปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา

๑.๕ นยำมศพทเฉพำะทใชในกำรวจย ๑.๕.๑ ปฏจจสมปบำท หมายถง การเกดขนพรอมแหงธรรมทงหลายโดยอาศยกน การทสงทงหลายอาศยกนและกนจงเกดขน หรอการททกขเกดขนเพราะอาศยปจจยสมพนธเกยวเนองกนมา

๑.๕.๒ ปฏจจสมปบำทฝำยเหต หมายถง ปฏจจสมปบาทสายเกดทกข เรยกวา ทกขสมทย ซงประกอบไปดวยความเกดขนแหงอวชชา สงขาร วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปทาน ภพ ชาต ชรามรณะ และโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส

๑.๕.๓ กำรปฏบตวปสสนำภำวนำ หมายถง การฝกฝนอบรมตนเอง โดยมสตก าหนดรปจจบนอารมณ คอ รปนามตามโพธปกขยธรรม เพอใหเกดปญญาญาณรแจงตามความเปนจรง

๑.๖ ทบทวนเอกสำรและงำนวจยทเกยวของ ในการศกษาวจยฉบบน ผวจยไดทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ โดยแบงเอกสารออกเปนสองสวน คอ เอกสารชนปฐมภม ประกอบดวยคมภรส าคญทางพระพทธศาสนา ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และปกรณวเสสวสทธมรรค และเอกสารชนทตยภม ไดแก หนงสอ ต ารา บทความ เอกสารทางพระพทธศาสนาทเกยวของกบการวจย ในสวนของงานวจยทเกยวของ

๕

เพอใหไดขอมลทเปนปจจบน ผวจยไดทบทวนรายงานการวจยทเกยวของซงเผยแพรตงแตปพทธศกราช ๒๕๕๓ เปนตนมา มรายละเอยดดงน

๑.๖.๑ เอกสำรชนปฐมภม (Primary Source) ทเกยวของ

๑) คมภรพระไตรปฎก เลมท ๔ โพธกถา มเนอความกลาวถง พระผมพระภาคทรงมนสการปฏจจสมปบาท โดยอนโลมและปฏโลมตลอดปฐมยามแหงราตรวา

ปฏจจสมปบาทโดยอนโลม เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม เพราะวญญาณเปนปจจย นามรปจงม เพราะนามรปเปนปจจย สฬายตนะจงม เพราะสฬายตนะเปนปจจย ผสสะจงม เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงม เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม เพราะชาตเปนปจจย ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาสจงม กองทกขทงมวลนมการเกดขนดวยอาการอยางน

ปฏจจสมปบาทโดยปฏโลม อนง เพราะอวชชาดบไปไมเหลอดวยวราคะ สงขารจงดบ เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบ เพราะวญญาณดบ นามรปจงดบ เพราะนามรปดบ สฬายตนะจงดบ เพราะสฬายตนะดบ ผสสะจงดบ เพราะผสสะดบ เวทนาจงดบ เพราะเวทนาดบ ตณหาจงดบ เพราะตณหาดบ อปาทานจงดบ เพราะอปาทานดบ ภพจงดบ เพราะภพดบ ชาตจงดบ เพราะชาตดบ ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาสจงดบ กองทกขทงมวลนมการดบดวยอาการอยางน และในพรหมยาจนกถา พระพทธองคทรงพจารณาความลกซงแหงปฏจจสมปบาทวา ธรรมทเราไดบรรลแลวน ลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก สงบ ประณต ไมเปนวสยแหงตรรกะ ละเอยด บณฑตจงจะรได ส าหรบหมประชาผรนรมยดวยอาลย ยนดในอาลย เพลดเพลนในอาลย (กามคณ ๕) ฐานะอนนยอมเปนสงทเหนไดยากนก กลาวคอ หลก อทปปจจยตา หลกปฏจจสมปบาท

๖

๒) คมภรอรรถกถา มชฌมนกาย มลปณณาสก มเนอความตอนหนงวา สตปฏฐานสตร ทางนเปนทางสายเอก เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอกาวลวงโสกะและปรเทวะ เพอความดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอท าพระนพพานใหแจง ทางนคอ สตปฏฐาน ๔ ประการ ไดแก - พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑ - พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑ - พจารณาเหนจตในจตอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑ - พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑

๓) คมภรอรรถกถา ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๕๐ อททกนกาย อตวตตกะ มเนอความตอนหนงวา ค าวา ปฏจจสมปบาท (ปฏจจสมปปาท ) ไดแก ปจจยาการ จรงอยปจจยาการ พระผมพระภาคตรสเรยกวา ปฏจจสมปบาท เพราะอาศยกนและกนยงธรรมทประกอบกนใหเกดขน

๔) คมภรปกรณวเสสวสทธมรรค มเนอความกลาวถง ปฏจจสมปบาท (อวชชาเปนปจจยแหงสงขาร) มเนอความตอนหนงวา อวชชานนบเปนปจจยแหงอภสงขาร คอ บญทงหลาย โดยประการ ๒ แตมนเปนปจจยแหงอภสงขาร คอ อปญญาภสงขาร โดยหลายประการ เปนปจจยแหง อภสงขาร คอ อเนญชาภสงขาร โดยประการเดยวแล และบคคลใดหลงใน (เรอง) จต และอปบาต (สงสาร) ในลกษณะแหงสงขารทงหลายและในปฏจจสมปปนนธรรมทงหลาย บคคลนนยอมสรางสงขารทง ๓ นนขน (ทงนก) เพราะเหตทอวชชานเปนปจจยแกสงขารทง ๓ นน และความสบเนองกนแหงขนธ ธาต และอายตนะทงหลายเปนไปอยไมขาดสาย เรยกวา “สงสาร”

๑.๖.๒ เอกสำรชนทตยภม (Secondary Source) ทเกยวของ

๑) พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) ไดเขยนหนงสอเรอง “มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน” มเนอความกลาวถง แสดงทางสพระนพพานในมหาสตปฏฐานสตร มทางสายตรงสายเดยว (เอกายโน) ทมงสพระนพพาน ไมมทางสายอนจากน เมอบคคลด าเนนไปตามหนทางแหงสตปฏฐานนยอมบรรลพระนพพานในทสด มเนอความตอนหนงวา ดกรภกษทงหลาย หนทางนเปนทางเดยวทจะท าใหเหลาสตวบรสทธลวงพนความโศกและความร าพนคร าครวญได ดบความทกขและโทมนสได บรรลอรยมรรคและเหนแจงพระนพพานได หนทางน คอ สตปฏฐาน ๔ ประการ ดงนน สตปฏฐานจงเปนหลกส าคญในการปฏบตธรรมเพอความพนทกข พระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระอรยสาวกทงหลายใน ๔ อสงไขยแสนกปปนและกปปอนๆ ไดบรรลความหมดจดจากกเลสดวยทางสายเดยว คอ สตปฏฐาน ๔ น ลวนทรงละนวรณ อนยงใจใหเศราหมอง ทอนก าลงปญญา ลวนมพระมนสตงมนแลวในสตปฏฐาน ๔ เจรญสมโพชฌงค ๗ ตามความเปนจรง จงไดตรสรพระอนตรสมมาสมโพธญาณ และหนงสอเรอง “ปฏจจสมปบาทเหตผลแหงวฏฏสงสาร” มเนอความกลาวถง หลกปฏจจสมปบาทมความส าคญอยางยงในพระพทธศาสนา พระโพธสตวไดทรงพจารณาเหนหลกปฏจจสมปบาทในขณะททรงพยายามคนควา

๗

หาความจรงของชวตกอนทจะบรรลอนตรสมมาสมโพธญาณ พระโพธสตวทรงพจารณาความสมพนธระหวางวญญาณและนามรปโดยตามล าดบ (อนโลม) วา “วญญาณไมมปจจยอนใดนอกจากนามรป เพราะมนามรปจงมวญญาณ และเพราะมวญญาณจงมนามรป ความเปนปจจยซงกนและกนของวญญาณและนามรป จงท าใหมความเกด ความแก และความตาย ตลอดจนมการเวยนเกดเวยนตายตอๆ มา๑๓

๒) พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ) ไดเขยนหนงสอเรอง “วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒ วาดวย มหาสตปฏฐาน” มเนอความกลาวถง สตปฏฐาน แปลวา ทตงของสต หมายความวา บคคลผประสงคจะฝกจตใหเกดศล สมาธ ปญญา นน ตองอาศยสตเปนหลกใหญและส าคญทสด เพราะสตเปนผคอยควบคมกายกบใจ หรอเรยกนยหนงวา สตคอยควบคมรปกบนามใหด าเนนไปถกทางทเราตองการ ดจบคคลเลยงเดกๆ ทก าลงซกซน ตองคอยดแลระมดระวงอยเสมอ จะประมาทหรอเผลอมได มเนอความตอนหนงวา ดกอนทานผเหนภยในวฏฏสงสารทงหลาย ทางนเปนทางสายเอก เปนไปพรอมเพอความบรสทธหมดจดของสตวทงหลาย เพอกาวลวงความเศราโศกปรเทวนาการ เพอดบทกขโทมนส เพอบรรลมรรค เพอท าใหแจงพระนพพาน ทางสายเอกนน คอ สตปฏฐาน และถาเหนอรยสจ ๔ แลวจะพนทกข พนวฏฏะ พนสงสาร ไมตองกลบมาเวยนวายตายเกดอก๑๔

๓) สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก ไดเขยนหนงสอเรอง “สมมาทฏฐ ตามพระเถราธบายของทานพระสารบตรเถระ” มเนอความกลาวถงวา อวชชา นเปนขอทพระพทธเจาไดทรงสงสอนเอาไววาเปนตนเหตส าคญแหงกเลสและกองทกขทงหลาย ในปฏจจสมปบาท คอ ธรรมะทอาศยกนบงเกดขนกตรสแสดงอวชชาไวเปนขอตน และมเนอความกลาวถง สมมาทฏฐน ามาซงความสนทกข มเนอความตอนหนงวา สมมาทฏฐ คอ ความเหนชอบ คอ ความรในอรยสจทงส รจกทกข รจกสมทยเหตใหเกดทกข รจกนโรธความดบทกข รจกมรรคคอทางปฏบตใหถงความดบทกข ซงกยอมจะเปนเหตใหปฏบตละกเลสทนอนจมหมกหมมดองจตสนดานอนเรยกวา อาสวะ หรอเรยกวา อนสย อนยกขนมากคอวาเปนเหตใหละราคานสย กเลสทนอนจมหมกหมมจตสนดานคอราคะ บรรเทาปฏฆานสย อนสยคอปฏฆะ ความกระทบกระทง อนเปนเบองตนของกเลสกองโทสะ ถอนทฏฐมานานสย อนสยคอทฏฐมานะ ละอวชชาท าวชชาใหบงเกดขน จงเปนไปเพอการกระท าความสนสดแหงกองทกขได๑๕

๔) สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ) ไดเขยนหนงสอเรอง “อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหงพระอรยเจา” มเนอความกลาวถง ความเกดขน ความตงอยและความดบไป (ชาต ชรา และมรณะ) ของรปนามในปจจบนขณะทก าหนดรอย ท าใหเขาใจวา ความเกดขน (ชาต) คอ ความปรากฏแหงขณะจตหนง ความตาย (มรณะ) คอ ความดบไปของขณะจตหนง ความตงอย

๑๓ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหำสตปฏฐำนสตร ทำงสพระนพพำน, แปลโดย พระคนธสาราภวงศ (สมลกษณ คนธสาโร), (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๕), หนา ๙. ๑๔ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร ป.ธ. ๙), วปสสนำกรรมฐำน ภำค ๑ เลม ๒, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ บรษทสหธรรมก จ ากด, ๒๕๕๕), หนา ๗๐๙.

๑๕ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก (เจรญ สวฑฒนมหาเถร ป.ธ. ๙),สมมำทฏฐ ตำมพระเถรำธบำยของทำนพระสำรบตรเถระ, พมพครงท ๔, (เชยงใหม: โรงพมพนนทพนธ, ๒๕๕๕), หนา ๑๖๖.

๘

หรอความแก (ชรา) เปนความด ารงอยอยางตอเนองของรปนาม เขายอมรเหนเหตเกดของรปนามโดยปฏจจสมปบาท๑๖

๑.๖.๓ งำนวจยทเกยวของ

๑) พระมหาพสตน จนทว โส (พะนรมย) ไดท าการวจยเรอง “การศกษาความสมพนธระหวางปฏจจสมปบาทกบขนธ ๕ ในการเจรญวปสสนาภาวนา” ผลการวจยพบวา วปสสนาภาวนาในพระพทธศาสนาเถรวาท คอ การเจรญปญญาใหเหนแจงในลกษณะมอนจจลกษณะ เปนตน ตามหลกมหาสตปฏฐาน โดยการก าหนดรกาย เวทนา จต ธรรม หรอโดยยอ ไดแก การก าหนดรปนาม ปฏจจสมปบาท และขนธ ๕ จดเปนอารมณของวปสสนา เพอดบกองแหงทกขและบรรลธรรม กระทงทราบชดตามความเปนจรงแหงสงทงหลายในโลก๑๗

๒) พระมหาชยศลป พทธวรโย (จะลา) ไดท าการวจยเรอง “ศกษาวเคราะหปฏจจสมปบาทอนเปนภมวปสสนา เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน” ผลการวจยพบวา ปฏจจสมปบาทเปนหลกธรรมทส าคญทางพระพทธศาสนา โดยพระพทธเจาทรงแสดงในรปแหงกฏธรรมชาต ซงไมวาพระพทธเจาจะอบตขนหรอไมกตาม หลกธรรมนยอมมอย เปนสงทควรรอนประเสรฐ เปนชอแหงทางสายกลางระหวางความเหนทวา สงทงปวงมอยและไมมอย สงมชวตทงหลายมความยงยากในชวต เพราะเขาไมถงปฏจจสมปบาท ความทกขเกดขนเพราะความยดมนถอมน เพราะขาดปญญา (อวชชา) สาเหตมาจากความไมรทเรยกวา อวชชา สวนผทเขาใจในชวตและความเปนไปของโลกยอมทจะรแจง (วชชา) ในหลกปฏจจสมปบาทจนท าใหเขาถงกระบวนการแหงความดบทกข หลดพนจากทกขดวยการปฏบตตามหลกสตปฏฐาน ๔ คอ การพจารณากาย เวทนา จตและธรรม หรอการพจารณารปกบนามเทานน เมอปฏบตกจะไดรบผลของการปฏบตวปสสนาภาวนาเปนไปตามวปสสนาญาณ ๑๖ ซงสอดคลองกบหลกสตปฏฐาน ๔ โดยมเปาหมายสงสด คอ มรรคผลนพพาน๑๘

๓) พระมหาประทป อภวฑฒโน (แถวพนธ) ไดท าการวจยเรอง “ศกษาเปรยบเทยบการอธบายปฏจจสมปบาทตามแนวของพทธโฆษาจารยกบพทธทาสภกข” ผลการวจยพบวา ปฏจจสมปบาทเปนหลกธรรมส าคญทางพระพทธศาสนาเปนหลกธรรมสายกลาง ไมเอยงสดไปทางสสสตทฏฐและอจเฉททฏฐ มความสมพนธกบหลกธรรมส าคญทางพระพทธศาสนา เชน อรยสจจ ไตรลกษณ เปนตน ทานกลาวถงวา พทธทาสภกขไดอธบายวา ปฏจจสมปบาท คอการเกดสภาวะทางดานจตใจ เกดครบรอบในเวลาอนเรวในขณะทมชวตอย ในแตละวนปฏจจสมปบาทสามารถเกดครบรอบไดหลายรอบ การควบคมวงจรปฏจจสมปบาทในทรรศนะของพทธทาสภกข คอ การควบคมกเลสตณหาคอการยบยงไดชวขณะทมสต คนเราสามารถควบคมตณหาไดดวยการปฏบตในชวตประจ าวน เมออายตนะภายใน

๑๖ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ), อรยวงสปฏปทำ ปฏปทำอนเปนวงศแหง พระอรยเจำ, (กรงเทพมหานคร: หจก.ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๔), หนา ๑๐๒ - ๑๐๓. ๑๗ พระมหาพสตน จนทว โส (พะนรมย), “การศกษาความสมพนธระหวางปฏจจสมปบาทกบขนธ ๕”,วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔), บทคดยอ. ๑๘ พระมหาชยศลป พทธวรโย (จะลา), “ศกษาวเคราะหปฏจจสมปบาทอนเปนภมวปสสนา เฉพาะกรณการปฏบต วปสสนาภาวนา ๗ เดอน”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต , (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), บทคดยอ.

๙

คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ กระทบกบอายตนะภายนอก คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะและธรรมารมณ เรยกวา ผสสะ ในกรณทตาเหนรปนนควบคมหยดอยเพยงการเหนรปไมใหเกดความรสกวา สวยหรอไมสวย ชอบหรอไมชอบ พอใจหรอเกลยดชง หยดอยเพยงการกระทบกนนน ลกษณะนคอการควบคมตณหาไมใหเกด เปนแตอาการสกวาเหนเทานน ในกรณหไดยนเสยง เปนตน กเหมอนกนควบคมไดทมการกระทบกน๑๙

๔) พระมหาอทย ภรเมธ (ขะกจ) ไดท าการวจยเรอง “ศกษาคณคาของการเกดเปนมนษยในพระพทธศาสนา” ผลการวจยพบวา แนวคดเรองการเกดเปนมนษยในพระพทธศาสนาอยภายใตกฎแหงกรรม มกรรมเปนตวน าใหไดเกดในภพภมมนษยเปนไปตามกฎของปฏจจสมปบาท และองคประกอบทท าใหการเกดเปนมนษยทสมบรณนน ในพระพทธศาสนากลาวองคประกอบไว ๓ ประการ คอ ๑) บดามารดามเพศสมพนธกน ๒) มารดาอยในวยทยงมระด ๓) มสตวมาเกดในครรภมารดา ท าใหไดอตภาพความเปนหญง ชาย มคณธรรม สตปญญา จรตและความเปนอยทแตกตางกน กเพราะผลแหงกรรมทตนท าไวคอยจ าแนกใหมความเลวและประณตตางกนไป๒๐

๕) พระครสวรรณวจตร ไดท าการวจยเรอง “การศกษาปฏจจสมปบาทกบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท” ผลการวจยพบวา ปฏจจสมปบาทเปนแกนแทหรอหวใจของพทธศาสนา เปนหลกแสดงถงกระบวนการแหงเหตปจจยทสบตอเชอมโยงกนทงในกระบวนการเกด และความเปนเหตปจจยซงกนและกน คอ อวชชาเปนจดเรมตน และชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส เปนจดสดทาย วธดบวงจรชวตหรอวธดบปฏจจสมปบาทเปนการเรมตนดบทอวชชากอน เมออวชชาดบไปแลว วชชา (ความรแจง) กเกดขนแทน เปนวธเดยวกนกบการดบตณหาในอรยสจ ๔ เพราะเปนปจจยเกดสบเนองมาตามล าดบ เมอสามารถดบอวชชาได มผลใหดบตณหาไดดวยการท าลายอวชชา โดยการท าความรแจงเหนจรง (วชชา) ใหเกดขน สามารถท าลายความทกขไดในทสด เพอจะท าใหเกดความรแจงเหนจรงบงเกดขน กจะตองปฏบตตามอรยมรรคมองค ๘ แลวในทสดกจะพบความรแจงเหนจรง คอ นพพาน การดบวงจรของชวตหรอดบปฏจจสมปบาทไดถอวาเปนการบรรลธรรมชนสงในพระพทธศาสนา กลาวคอ ไดบรรลอรหตผลเปนพระอรยบคคลชนพระอรหนตจกไมกลบมาเวยนวายตายเกดอก๒๑

๖) พระวฒนา าณวโร (ดาทอง) ไดท าการวจยเรอง “ศกษาวเคราะหปฏจจสมปบาทเพอการตอบปญหาความจรงของโลกและจกรวาลในอภปรชญาตะวนตก” ผลการวจยพบวา ความจรงของโลกและจกรวาลในพทธปรชญาเถรวาท มทงลกษณะเปนรปธรรมทมองเหนได สมผสไดดวยประสาทสมผสปกตของมนษย และนามธรรมทสมผสไดดวยประสาทสมผสพเศษของมนษย

๑๙ พระมหาประทป อภวฑฒโน (แถวพนธ), “ศกษาเปรยบเทยบการอธบายปฏจจสมปบาทตามแนวของพทธโฆษาจารยกบพทธทาสภกข”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต , (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐), บทคดยอ. ๒๐ พระมหาอทย ภรเมธ (ขะกจ), “ศกษาคณคาของการเกดเปนมนษยในพระพทธศาสนา”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), บทคดยอ. ๒๑ พระครสวรรณวจตร, “การศกษาปฏจจสมปบาทกบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕), บทคดยอ.

๑๐

พทธปรชญาเถรวาทจงจ าแนกโลกออกเปน ๓ คอ สงขารโลก สตวโลก และโอกาสโลก ไมวาความจรงของโลกและจกรวาลจะเปนอยางไร ลวนแลวแตตองการเปลยนแปลงไปตามเหตและปจจย ซงเปนตามธรรมดาของกฎธรรมชาตทพทธปรชญาเถรวาทเรยกวา หลกปฏจจสมปบาท หลกปฏจจสมปบาทจงเปนทรองรบความเปนจรงในพทธปรชญาเถรวาท ฉะนนหากพจารณาถงความเปนจรงของสงทงหลายในโลกและจกรวาล ไมมสงใดทไมองอาศยซงกนและกน ทกสงทกอยางยอมองอาศยซงกนและกนเปนไปตามสภาพของตน ผรเขาใจหลกปฏจจสมปบาทยอมรและเขาใจความเปนจรงของโลกและจกรวาลตลอดถงความจรงทกสงทกอยางทงมวล๒๒

๗) นายวศษฐ ชยสวรรณ ไดท าการวจยเรอง “ศกษาวเคราะหปฏจจสมปบาทในแนวปรมตถสจจะ” คอ ใชขนธ ๕ ลวนๆ ในการอธบายกระบวนการท างานของปฏจจสมปบาทซงแสดงอย ๒ นย คอ ตามนยพระสตร (สตตนตภาชนยนย) และตามนยพระอภธรรม (อภธรรมภาชนยนย) ผลการวจยพบวา ปฏจจสมปบาทในแนวปรมตถสจจะตามนยพระสตร เปนการอธบายปฏจจสมปบาทแบบขามภพขามชาตดวยปรมตถสจจะทเชอมโยงธรรมชาตการท างานของขนธ ๕ เขากบเรองกเลส กรรม วบาก และการเวยนวายตายเกดในภพภมตางๆ สภาวธรรมทงหลายลวนเกดขน ตงอย ดบไปตามอ านาจของกระแสแหงเหตและปจจย อนปราศจากความมอตตาตวตนโดยสนเชง และในแนวปรมตถสจจะตามนยพระอภธรรม ท าใหเหนและเขาใจกระบวนการท างานอยางครบวงจรของปฏจจสมปบาททเกดขนในขณะจตเดยว (ในจตแตละดวง)๒๓

๘) นายจร รดไสย ไดท าการวจยเรอง “การศกษาวเคราะหอปาทานในพระพทธศาสนาเถรวาททมผลกระทบตอสงคมพทธไทย” ผลการวจยพบวา อปาทานในพระพทธศาสนา หมายถง การยดมนถอมนในอารมณดวยอ านาจกเลส อารมณทงหลายทเปนทตงส าหรบยดมนของอปาทาน คอ ขนธ ๕ เรยกวา อปาทานขนธ ๕ และอปาทานยงมความเกยวของสมพนธกบหลกค าสอนอนๆ เชน สมพนธกบหลกปฏจจสมปบาทตามกฎของเหตปจจย เปนเหตและผลตอกน อาศยกนและกนเกดขนเปนไป สมพนธกบกฎไตรลกษณตามกฎของธรรมชาต เพราะเปนอนจจง ทกขง อนตตา สมพนธกบหลกอรยสจ ๔ ในฐานะทเปนสมทยใหทกขทงปวงเกด สมพนธกบหลกขนธ ๕ ในฐานะทเปนทยดมนของอปาทาน ท าใหเขาใจผดยดมนวา ขนธทง ๕ เปนของเทยง เปนสข เปนสตว บคคล ตวตน วธในการเรยนรเพอละอปาทานตองเจรญตามอรยมรรคมองค ๘ และสตปฏฐาน ๔ เมอบคคลไดศกษาพจารณาดวยปญญาและเขาใจหลกธรรมในพระพทธศาสนาอยางถกตองแลว ยอมละคลายจากอปาทาน ความยดมนถอมนทเปนตนเหตของโทษทกขทงปวงได ความทกขและปญหาตางๆ กลดลงตามล าดบจนสามารถละอปาทานไดในทสด จนกระทงบรรลนพพานซ งเปนจดหมายสงสดในพระพทธศาสนา๒๔

๒๒ พระวฒนา าณวโร (ดาทอง), “ศกษาวเคราะหปฏจจสมปบาทเพอการตอบปญหาความจรงของโลกและจกรวาลในอภปรชญาตะวนตก”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐), บทคดยอ. ๒๓ นายวศษฐ ชยสวรรณ, “ศกษาวเคราะหปฏจจสมปบาทในแนวปรมตถสจจะ”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐), บทคดยอ. ๒๔ นายจร รดไสย, “การศกษาวเคราะหอปาทานในพระพทธศาสนาเถรวาททมผลกระทบตอสงคมพทธไทย”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔), บทคดยอ.

๑๑

จากการทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของพบวา ปฏจจสมปบาทเปนแกนแทหรอหวใจของพทธศาสนา แบงออกเปน ๒ สาย คอ ปฏจจสมปบาทโดยอนโลม (สายเกดทกข) และปฏจจสมปบาทโดยปฏโลม (สายดบทกข) อวชชา เปนตนเหตส าคญแหงกเลสและกองทกขทงหลายในปฏจจสมปบาท สมมาทฏฐน ามาซงความสนทกข สมมาทฏฐ คอ ความเหนชอบในอรยสจ ๔ รจกทกข เหตใหเกดทกข ความดบทกข ทางปฏบตใหถงความดบทกข และในงานวจยททบทวนไดกลาววา การเกดของมนษยเปนไปตามกฎของปฏจจสมปบาท วปสสนาภาวนา คอ การเจรญปญญาใหเหนแจงตามหลกสตปฏฐานส โดยการก าหนดรกาย เวทนา จต และธรรม เพอการดบแหงกองทกขและบรรลธรรม แตทงนยงไมมปรากฏการศกษาวจยในเชงเอกสารเรองปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา จงเปนเหตใหผวจยน ามาศกษาเพอใหมความชดเจนยงขน

๑.๗ วธด ำเนนกำรวจย ในการศกษาวจยฉบบน เปนการวจยเชงเอกสาร (Documentary Research) ผวจยไดก าหนดขนตอนการวจย ดงน

๑.๗.๑ รวบรวมขอมลจากเอกสารชนปฐมภม (Primary source) ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ปกรณวเสสวสทธมรรค ๑.๗.๒ รวบรวมขอมลจากเอกสารชนทตยภม (Secondary source) ไดแก หนงสอ ต ารา วารสาร บทความทางวชาการ และงานวจยทเกยวของ ๑.๗.๓ เรยบเรยงขอมลและตรวจสอบความถกตองกบคมภรพระไตรปฎก ๑.๗.๔ วเคราะหขอมล สรปใหตอบปญหาการวจยทตงไว ๑.๗.๕ ตรวจสอบความถกตองสมบรณโดยอาจารยทปรกษาและผเชยวชาญ ๑.๗.๖ แกไข ปรบปรง น าเสนอผลงาน

๑.๘ ประโยชนทคำดวำจะไดรบ ๑.๘.๑ ท าใหทราบเรองปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาท ๑.๘.๒ ท าใหทราบหลกการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ ๑.๘.๓ ท าใหทราบปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา

บทท ๒

ปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาท

ปฏจจสมปบาทเปนธรรมทแสดงถงกระบวนการเกดขนและความดบไปของทกข ซงความสมพนธของแตละองคธรรมทปรากฏในปฏจจสมปบาทนจะแสดงถงความเปนเหตปจจยทอาศยซงกนและกนเกดขน พระผมพระภาคไดตรสเรองปฏจจสมปบาทวา ปฏจจสมปบาทนเปนธรรมทลกซง สดจะคาดคะเนได กเพราะไมรไมเขาใจปฏจจสมปบาทน หมสตวจงยงเหมอนขอดดายของชางหก เปนปมนงนงเหมอนกระจกดายเหมอนหญามงกระตายและหญาปลอง ไมขามพนอบาย ทคต วนบาตและสงสาร๑ การศกษาปฏจจสมปบาทจงมความส าคญอยางยงตอการปฏบตวปสสนาภาวนาเพอใหเกดปญญาเหนแจงตามความเปนจรง และพระผมพระภาคยงตรสถงอวชชาซงเปนองคธรรมหนงในปฏจจสมปบาทวา โลกถกอวชชาหอหมไว โลกไมสดใสเพราะความตระหนและความประมาท เราเรยกความอยากวา เปนเครองฉาบทาโลกไว ทกขเปนภยใหญของโลกนน๒ ดงนน ในบทนผวจยจงศกษาเรองของปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาทโดยก าหนดประเดนศกษาไวดงน

๒.๑ ความหมายและความส าคญของปฏจจสมปบาท ๒.๒ ปฏจจสมปบาทฝายเหตและฝายผล ๒.๓ ปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาท ๒.๔ องคธรรมในปฏจจสมปบาท ๒.๕ การสบตอของปฏจจสมปบาท ๒.๖ หลกปฏจจสมปบาทตามทศนะนกปราชญทางพระพทธศาสนา ๒.๗ ประโยชนทไดรบจากการศกษาเรองปฏจจสมปบาท ๒.๘ สรปทายบท

๒.๑ ความหมายและความส าคญของปฏจจสมปบาท

๒.๑.๑ ความหมายของปฏจจสมปบาท

ปฏจจสมปบาท เปนศพทภาษาไทยมาจากภาษาบาลวา ปฏจจสมปปาท สามารถแยกศพทไดเปน ปฏจจ + ส + อปปาท โดย ปฏจจ แปลวา อาศย ส แปลวา พรอม และอปปาท แปลวา ความเกดขน มวเคราะหวา ปฏจจ สมปปชชตต ปฏจจสมปปาโท แปลวา ธรรมท เปนแดนอาศย

๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๙๕/๕๗. ๒ ข.จ. (ไทย) ๓๐/๒/๔๕.

๑๓

เกดขนแหงผล หมายถง ธรรมทเปนเหต หรอวเคราะหวา อญญมญ ปฏจจ สมปปชชตต ปฏจจสมปปาโท ธรรมทอาศยกนและกนเกดขน หมายถงธรรมทเปนผล๓

ปฏจจสมปบาท หมายถง สงทอาศยกนและกนเกดขน คอ สงนเกดขนกมสงนตามมา หรอเมอสงนดบไปสงนกดบไป เกยวโยงกนไปเหมอนลกโซ เรยกอกอยางหนงวา ปจจยาการ แปลวา อาการทเปนปจจยแกกนม ๑๒ ประการ มอวชชาเปนตน ทงฝายเกด ทงฝายดบ๔ ปฏจจสมปบาท เรยกอกอยางหนงวา อทปปจจยตา แปลวา ความมสงนเปนปจจย ความเปนปจจยแหงสงน๕

ปฏจจสมปบาท มาจากภาษาบาลวา ปฏจจสมปปาท ประกอบดวยค า ปฏจจ กบค า สมปปาท ปฏจจ แปลวา อาศย สมปปาท (แยกเปน ส = รวม + อปปาท = เกดขน ) แปลวา การเกดขนรวมกน เมอรวมค าทง ๒ เขาดวยกน จงแปลไดวา การเกดขนรวมกนโดยอาศยกน ไมใชตางฝายตางเกดดวยตวเองโดดๆ กลาวคอ เปนการเกดขนรวมกนโดยอาศยกนของอวชชา สงขาร วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน ภพ ชาต ชรามรณะ ปฏจจสมปบาททพระพทธเจาทรงแสดงไวกทรงมงหมายถงภาวะทตางฝายตางเปนปจจยใหกนและกนเกดขน อาท อวชชาเปนปจจยใหเกดสงขาร สงขารเปนปจจยใหเกดวญญาณ เปนตน๖

ค าวา ปฏจจสมปบาท เลงถงอาการทเมอสงหนงเปนปจจยท าใหสงใหมเกดขน นคอ ปฏจจสมปบาท๗

ปฏจจสมปบาท หมายถง สงทอาศยกนและกนเกดขน คอ สงนเกดขนกมสงนตามมา หรอเมอสงนดบไปสงนกดบไป เกยวโยงกนไปเหมอนลกโซ เรยกอกอยางหนงวา ปจจยาการ แปลวา อาการทเปนปจจยแกกนม ๑๒ ประการ มอวชชา เปนตน ทงฝายเกด ทงฝายดบ๘

ปฏจจสมปบาท หมายถง ธรรมทอาศยกนและกนเกดขน เปนกระบวนการของธรรมชาตทเกดขนมอยอยางนน คอเมอสงนม สงนจงม เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน เพราะสงนไมม สงนจงไมม เพราะสงนดบไป สงนจงดบไป๙

๓ พระมหาโพธวงศาจารย (ทองด สรเตโช ป.ธ. ๙, ราชบณฑต), ศพทวเคราะห , พมพครงท ๓,(กรงเทพมหานคร: โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๕๘), หนา ๔๑๔. ๔ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙, ราชบณฑต), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชด ค าวด, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร: ธรรมสภาและสถาบนบนลอธรรม, ๒๕๕๑), หนา ๔๙๔. ๕ เรองเดยวกน, หนา ๑๓๗๓.

๖ บรรจบ บรรณรจ, ปฏจจสมปบาท, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๔ - ๖.

๗ พทธทาสภกข, อทปปจจยตา, พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพธรรมสภา, ๒๕๓๗), หนา ๔๗๕.

๘ พระธรรมกตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ. ๙, ราชบณฑต), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสตร ชด ศพทวเคราะห, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๕๐), หนา ๔๙๔.

๙ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒๑/๓๘.

๑๔

คมภรทฆนกาย มหาวรรคกลาววา สภาวะท เหนไดยาก คอ อทปปจจยตา หรอ ปฏจจสมปบาท กลาวคอ ความทสงนอาศยสงนเกดขน เปนสภาวธรรมอนเปนปจจยแกชราและมรณะเปนตน เปนกระบวนการทางปจจยภาพ เปนสภาวะทด ารงอยอยางนน แมวาพระตถาคตจะเสดจอบตขนหรอไมกตาม เชน ชรามรณะม เพราะชาตเปนปจจย เปนตน๑๐

เมอไดทราบถงความหมายของปฏจจสมปบาทแลว จงควรทราบถงความหมายของ ปฏจจสมปปนนธรรมดวย

ปฏจจสมปปนนธรรม มาจากค าบาลวา “ปฏจจสมปปนนา ธมมา” ปฏจจ แปลวา อาศย สมปปนนา (แยกเปน ส = รวม + อปปนนา = เกดขน) แปลวา เกดขนรวมกน เมอรวมค าเขาดวยกนแลว แปลไดความวา ธรรมทงหลายทอาศยกนเกดขนรวมกน กลาวคอ เปนธรรมทอาศยกนเกดขนของอวชชา สงขาร วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน ภพ ชาต ชรามรณะ

คมภรวสทธมรรค ไดใหความหมายวา ธรรมทเกดเปนปจจยทงหลาย ชอวา ปฏจจสมปบาท ธรรมท เกดเพราะปจจยทงหลายนนๆ ชอวา ปฏจจสมปปนนธรรมหรอเรยกอกอยางหนงวา อทปปจจยตา แปลวา ความทสงน เปนปจจยของสงน๑๑

สรปความไดวา ความหมายของปฏจจสมปบาทนนมงถงอาการทธรรมทงหลาย อาท อวชชา อาศยกนเกดขนรวมกนโดยตางฝายตางเปนปจจยของกนและกน สวนปฏจจสมปปนนธรรม มงถงองคธรรมหรอตวธรรม อาท อวชชาทตางฝายตางอาศยกนเกดขนรวมกน โดยตางเปนปจจยของกนและกน

๒.๑.๒ ความส าคญของปฏจจสมปบาท

ความส าคญของปฏจจสมปบาทตามทพระผมพระภาคไดตรสพระพทธพจนไววา “ผใดเหนปฏจจสมปบาท ผนนเหนธรรม ผใดเหนธรรม ผนน เหนปฏจจสมปบาท”๑๒ ปฏจจสมปบาทเปนหลกธรรมส าคญทางพระพทธศาสนา เปนหลกธรรมสายกลางไมเอยงสดไปทางสสสตทฏฐ คอความเหนวาอตตาตวตนเปนสงเทยงแท และอจเฉททฏฐ คอความเหนวาสตวโลกเมอละอตภาพไปกเปนอนขาดสญ มความสมพนธกบหลกธรรมส าคญทางพระพทธศาสนา เชน อรยสจ ไตรลกษณ เปนตน การศกษาปฏจจสมปบาทจะท าใหมนษยเขาใจถงกระบวนการของกรรมวาสงทงปวงทปรากฏทางตา ห จมก ลน กาย ใจ ในปจจบนอนเปนสวนของวบากนลวนมเหตปจจยเกดขน ไมใชเกดจากสงใดหรอผใดเปนผบนดาล ท าใหมวลมนษยรจกกฎธรรมดาของธรรมชาต วา บคคลใดสรางเหตคอกรรมอยางไรยอมเปนปจจยใหเกดวบาก คอผลของกรรมนนๆ สงเสรมใหคนเขาใจในกระบวนการของหลกไตรวฏฏคอ กเลส กรรมและวบากทงทปรากฏในปจจบนขณะ อดต หรออนาคต นคอความส าคญของปฏจจสมปบาทประการหนง

ในพทธธรรม ฉบบขยายความ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) แสดงถงฐานะและความส าคญของปฏจจสมปบาทไววา ปฏจจสมปบาทเปนหลกธรรมทพระพทธองคทรงแสดงในรปของ

๑๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๖๔/๓๖ ๑๑ วสทธ. (ไทย) ๓/๑/๒๒๓.

๑๒ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๖/๓๓๘.

๑๕

กฎธรรมชาตคอหลกความจรงทมอยโดยธรรมดา ไมเกยวกบการอบตของพระศาสดาทงหลายดงทไดตรสไววา “ตถาคตทงหลาย จะอบตหรอไมกตาม ธาต(หลก)นนกด ารงอย เปนธรรมฐต เปนธรรมนยาม คอ อทปปจจยา ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก เปดเผย แจกแจง ท าใหเขาใจงาย และจงตรสวา จงดส เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม ภกษทงหลาย ตถตา (ภาวะทเปนอยางนน) อวตถตา (ภาวะทไมคลาดเคลอนจากการเปนอยางนน) อนญญถตา (ภาวะทไมเปนอยางอน) คอ อทปปจจยตา ดงกลาวมานแล เรยกวา ปฏจจสมปบาท” สมดงพระด ารสทพระผมพระภาคตรสแลววา “ภกษทงหลาย แทจรง อรยสาวกผไดเรยนรแลว ยอมมญาณหยงรในเรองน โดยไมตองเชอผอนวา เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน ฯลฯ เมอใด อรยสาวกรทวถงความเกดและความดบของโลกตามทมนเปนอยางน อรยสาวกนเรยกวาเปนผมทฏฐธรรมสมบรณกได ผมทศนะสมบรณกได ผลถงสทธรรมนกได ผประกอบดวยเสขญาณกได ผประกอบดวยเสขวชชากได ผบรรลกระแสธรรมแลวกได พระอรยะผมปญญาช าแรกกเลสกได ผอยชดประตอมตะกได”๑๓

ความส าคญของปฏจจสมปบาทในการปฏบตวปสสนาภาวนามความส าคญดงน

๑) ปฏจจสมปบาทเปนวปสสนาภม พนเพของวปสสนา เรยกวา วปสสนาภม ในวปสสนาภม ๖ ประกอบไปดวย ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔ และปฏจจสมปบาท ๑๒ ปฏจจสมปบาทกเปนหนงในอารมณของวปสสนา ผปฏบตวปสสนาภาวนาตองก าหนดรทองคธรรมเหลานเมอกลาวโดยยอกสรปลงเปนรปนาม การก าหนดรรปนามทงหลายกเพอใหประจกษแจงในสภาวธรรมเฉพาะตวของรปนามและสภาวะพเศษของรปนาม โดยมเปาหมายเพอความดบทกขกายทกขใจ เพอบรรลญายธรรมและท าพระนพพานใหแจง

๒) ปฏจจสมปบาทสมพนธกบสตปฏฐาน ๔ ปฏจจสมปบาท ๑๒ เมอยอลงสงเคราะหเขาในรปนาม และสตปฏฐาน ๔ เมอยอลงกสงเคราะหเขาในรปนามเชนเดยวกน การปฏบตวปสสนาภาวนาเปนการเจรญปญญาเพอเขาไปเหนแจงเปนพเศษในสภาวธรรมคอรปและนามตามความเปนจรงคอเหนโดยความเปนของไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน และไมสวยงาม๑๔ ผปฏบตวปสสนาภาวนากอาศยอารมณเดยวกนคอรปนาม นอกจากน ปฏจจสมปบาทกสงเคราะหเขาในอรยสจ ๔ คอ ชวงแรกโดยอนโลมปฏจจสมปบาท ไดแก อวชชาเปนปจจย สงขารจงมเปนตน สงเคราะหเขาในทกขสมทย สวนชวงสองโดยปฏโลมปฏจจสมปบาท ไดแก เพราะอวชชาส ารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ เปนตน สงเคราะหเขาใน ทกขนโรธ๑๕ ซงอรยสจ ๔ น เปนธรรมหมวดหนงในธมมานปสสนาสตปฏฐานแหงสตปฏฐาน ๔

๑๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๒๑, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๖), หนา ๑๕๒. ๑๔ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ), อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหงพระอรยเจา, (กรงเทพมหานคร: ประยรสาสนไทยการพมพ), ๒๕๕๔, หนา ๓๖ - ๓๗. ๑๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๕๔.

๑๖

สรปความส าคญปฏจจสมปบาท คอ เปนหลกธรรมสายกลางไมเอยงสดไปทางสสสตทฏฐ และอจเฉททฏฐ เปนหลกธรรมทพระพทธองคทรงแสดงในรปของกฎธรรมชาตคอหลกความจรงทมอยโดยธรรมดา ผปฏบตวปสสนาภาวนาจนเกดปญญาญาณรทวถงความเกดและความดบแหงองคธรรมในปฏจจสมปบาทดแลวยอมมญาณหยงร ในเร องน โดยไมตองเช อผ อ นวา เมอส งน ม ส งน จงม เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน ปฏจจสมปบาทเปนภมคอพนเพของวปสสนา และมความสมพนธกบสตปฏฐาน ๔ คอเปนสภาวธรรมแหงรปนามซงจดเปนอารมณของวปสสนา ทผปฏบตวปสสนาภาวนาจะตองเจรญสตก าหนดรรปนามตามความเปนจรง

๒.๒ ปฏจจสมปบาทฝายเหตและฝายผล ปฏจจสมปบาทฝายเหต หมายถง ปฏจจสมปบาทสายเกดทกข เรยกวา ทกขสมทย ซง

ประกอบไปดวยความเกดขนแหงอวชชา สงขาร วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน ภพ ชาต ชรามรณะ และโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส

ปฏจจสมปบาทฝายผล หมายถง ปฏจจสมปบาทสายดบทกข เรยกวา ทกขนโรธ ซงประกอบไปดวยความดบไปแหงอวชชา สงขาร วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน ภพ ชาต ชรามรณะ และโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส

ในการศกษาครงน น าปฏจจสมปบาทฝายเหตมาศกษาเพราะเปนกระบวนการเกดขนของทกข การจะพนไปจากทกขหรอดบทกขได จงตองศกษาปฏจจสมปบาทใหเขาใจแลวนอมน าไปปฏบตได เพราะผทมไดศกษาเรยนร ยอมยดมนถอมน ท าใหประสบกบทกข ดงค าสอนทพระพทธองคตรสไววา

“...ผมไดเรยนร ผประกอบดวยชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และ อปายาส เราเรยกวา ผประกอบดวยทกข ฝายผไดเรยนร ถกทกขเวทนากระทบเขาแลว ยอมไมเศราโศก ไมคร าครวญ ไมร าไร ไมร าพน ไมตอกรองไห ไมหลงใหลฟนเฟอน เธอยอมเสวยเวทนาทางกายอยางเดยว ไมเสวยเวทนาทางใจ”๑๖

ปฏจจสมปบาทฝายเหต เปนกระบวนการความสมพนธขององคธรรมในปฏจจสมปบาททง ๑๒ องคทแสดงถงความเปนเหตทอาศยกนและกนเกดขน ดงมปรากฏในวสทธมรรควา กลมเหตนไดชอวา ตปปจจยะ เพราะความทกลมเหตเปนตปปจจยะ (นนแล) กลมเหตนเรยกวา ปฏจจะ เพราะอรรถวา ถงเฉพาะหนากน และกลมเหตนนเรยกวาสมปบาทดวย เพราะอรรถวายงธรรมทงหลายทไปดวยกนใหเกด โดยวเคราะหวา บรรดาปจจยธรรมทเปนองคแหงความรวมกลมตางถงเฉพาะหนากนและกน ไมมผลอะไรขาดตกบกพรอง กลมเหตนนนยงธรรมทงหลายทไปดวยกน จงไดชอวา ปฏจจสมปบาทเพราะกลมเหตถงเฉพาะหนากนและยงธรรมทไปดวยกนใหเกดขนดวย๑๗ และในการปฏบตวปสสนาภาวนานน ปญญาทเหนโดยความเปนเหตปจจยขององคธรรมตางๆ ในปฏจจสมปบาทนน

๑๖ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๕๔/๒๗๔ - ๒๗๖. ๑๗ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร),

พมพครงท ๑๑, (กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๕๖), หนา ๘๗๐ - ๘๗๑.

๑๗

ผปฏบตจะทราบถงปทฏฐาน (เหตใกล) ขององคธรรมทถกก าหนดรนนในล าดบญาณท ๒ แหงโสฬสญาณ เรยกวา ปจจยปรคคหญาณ๑๘

ปฏจจสมปบาทฝายเหตเปนภมหรออารมณของวปสสนา ซงเมอยอลงแลวกไดแกรปนาม๑๙ และการปฏบตวปสสนาภาวนาตองก าหนดรอารมณของรปนามในขณะปจจบน การเจรญสตก าหนดรสภาวธรรมปจจบนตามความเปนจรง จะท าใหผปฏบตธรรมเกดปญญาหยงเหนสภาวะทแทจรงของรปนามและสามารถละกเลสในขณะนนๆ สภาวธรรมปจจบนคอรปนามจงเปนอารมณของการเจรญสตบ าเพญวปสสนา๒๐ ในปฏจจสมปบาท อวชชาคอความไมรไมเขาใจสจจะอยางถกตองและเขาใจสจจะผดยอมเกดขนตามสมควรในจตของปถชนโดยความเปนสนตานานสย คอ อนสยทนอนเนองในกระแสจต และยงเกดขนในอารมณของบคคลทมไดก าหนดรโดยความเปนอารมมณานสย ผปฏบตวปสสนาภาวนายอมก าหนดรอวชชาในปจจบนขณะแลวรเหนโดยประจกษและอาจอนมานรอวชชาทเคยเกดขนในภพกอนไดอกดวย นอกจากนน คนทวไปยอมเพลดเพลนยนดรปนามและภพ โดยส าคญผดวาเปนสงทดงาม ขอนเปนตณหา เขายอมยดมนเพอใหมความสขตราบเทาทยงหลงเพลดเพลนยนด ขอนเปนอปาทาน และยอมท าการอยางใดอยางหนงเพอใหไดรบสงทตนยดมน ขอนเปนกรรม ผปฏบตวปสสนาภาวนายอมก าหนดรตณหา อปาทาน และกรรมในปจจบนขณะ แลวรเหนไดโดยประจกษและอาจอนมานรสภาพเหลาน ท เคยเกดขนในภพกอนอกด วย เขาจะไดร เหนโดยปจจกขญาณวารปนามในภพนเกดจากกรรมดในภพกอนแลวสามารถอนมานรวา รปนามเหลานยงเกดจากอวชชา ตณหา และอปาทานอกดวย เพราะเมอมกรรมกมอวชชา ตณหา และอปาทาน๒๑

สรปวา ปฏจจสมปบาทฝายเหต คอ ปฏจจสมปบาทสายเกดทกข ซงประกอบไปดวยความเกดขนแหงอวชชาเปนตน เปนอารมณของวปสสนา เมอผปฏบตวปสสนาภาวนาไดก าหนดรตามความเปนจรงยอมท าใหประจกษแจงในอวชชาและสงขารเปนตนโดยความเกดขน ความตงอย และความดบไปตามเหตปจจย เมออวชชาและตณหาเปนตนถกดบไปเนองดวยอ านาจของมรรคญาณ ความทกขทมอวชชาและตณหาเปนปจจยกจะถกดบไปดวย๒๒

๒.๓ ปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาท ปฏจจสมปบาทเปนองคธรรมทมความสมพนธกบหลกธรรมส าคญทางพทธศาสนาเถรวาทหลายประการ โดยปรากฏในหลกฐานชนพระไตรปฎก อรรถกถา และปกรณวเสสตางๆ ผวจยศกษาพบวา ค าสอนเรองปฏจจสมปบาทปรากฏในคมภรตางๆ ดงตอไปน

๑๘ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑, (กรงเทพมหานคร: ซเอไอ เซนเตอร, ๒๕๔๘), หนา ๑๗๗. ๑๙ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ), อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหง พระอรยเจา, หนา ๓๗. ๒๐ เรองเดยวกน, หนา ๔๑. ๒๑ อางแลว, หนา ๙๖. ๒๒ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, ปฏจจสมปบาท เหตผลแหงวฏสงสาร, (กรงเทพมหานคร: หจก. ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๓), หนา ๒๗.

๑๘

๒.๓.๑ ปฏจจสมปบาททปรากฏในพระวนยปฎก

ในพระวนยปฎกกลาวถงการพจารณาปฏจจสมปบาทวา พระผมพระภาคทรงมนสการปฏจจสมปบาทในคราวแรกตรสรทงอนโลมและปฏโลมตลอดปฐมยาม มชฌมยาม และปจฉมยามแหงราตร ตามล าดบวา

พระพทธเจาทรงมนสการปฏจจสมปบาทโดยอนโลมวา

เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม เพราะวญญาณเปนปจจย นามรปจงม เพราะนามรปเปนปจจย สฬายตนะจงม เพราะสฬายตนะเปนปจจย ผสสะจงม เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงม เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม เพราะชาตเปนปจจย ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาสจงม กองทกข ทงมวลนมการเกดขนดวยอาการอยางน

พระพทธเจาทรงมนสการปฏจจสมปบาทโดยปฏโลมวา

เพราะอวชชาดบไปไมเหลอดวยวราคะ สงขารจงดบ เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบ เพราะวญญาณดบ นามรปจงดบ เพราะนามรปดบ สฬายตนะจงดบ เพราะสฬายตนะดบ ผสสะจงดบ เพราะผสสะดบ เวทนาจงดบ เพราะเวทนาดบ ตณหาจงดบ เพราะตณหาดบ อปาทานจงดบ เพราะอปาทานดบ ภพจงดบ เพราะภพดบ ชาตจงดบ เพราะชาตดบ ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาสจงดบ กองทกขทงมวลน มการดบดวยอาการอยางน๒๓

พระผมพระภาคทรงทราบทรงเปลงอทานในปฐมยามหลงจากพจารณาปฏจจสมปบาทวาเมอใดธรรมทงหลายปรากฏแกพราหมณผมความเพยรเพงอย เมอนนความสงสยทงปวงของพราหมณนนยอมสนไป เพราะมารธรรมพรอมทงเหต ทรงเปลงอทานในมชฌมยามหลงจากทรงพจารณา

๒๓ ว.ม. (ไทย) ๔/๑/๑ - ๓.

๑๙

ปฏจจสมปบาทอกวา เมอใดธรรมทงหลายปรากฏแกพราหมณผมความเพยรเพงอย เมอนนความสงสยทงปวงของพราหมณนนยอมสนไป เพราะไดรความสนไปแหงปจจยทงหลาย และในปจฉมยามนนเมอพระผมพระภาคทรงพจารณาปฏจจสมปบาทโดยอนโลมและปฏโลมตลอดปจฉมยามแหงราตรจงทรงเปลงอทานวา เมอใดธรรมทงหลายปรากฏแกพราหมณผมความเพยรเพงอย เมอนนพราหมณนนยอมก าจดมารและเสนาเสยได ดจพระอาทตยอทยขนสาดสองทองฟาใหสวางไสวฉะนน๒๔

อรรถกถาไดขยายความในพทธอทานทง ๓ ครง วา ในปฐมยามนน พระผมพระภาคตรสถงโพธปกขยธรรมเปนธรรมทท าใหถงความตรสรในปจจยาการโดยอนโลม หรออรยสจ ๔ ทเกดแกพระอรหนตขณาสพผมความเพยรเพงอย ความสงสยยอมสนไป เพราะรธรรมคอกองทกขทงปวงทมสงขารเปนตนพรอมทงเหตมอวชชาเปนตน๒๕ ในมชฌมยามนน ทรงแสดงวา ความสงสยเพราะไมรในนพพานของพราหมณผมความเพยรเพงยอมสนไป และในปจฉมยามนนทรงแสดงวา เมอธรรมปรากฏแกพราหมณผมความเพยรเพง ยอมก าจดมารและเสนาเสยไดดวยโพธปกขยธรรมหรออรยมรรคอนเปนทปรากฏแหงสจธรรม ๔ ด ารงอย เหมอนดวงอาทตยขนสาดสองทองฟาใหสวางไสว และในอรรถกถายงมขอสนนษฐานถงพระอทานทง ๓ ขอดวยวา พระอทานท ๑ เกดขนจากการพจารณาปจจยาการ พระอทานท ๒ เกดจากการพจารณาพระนพพาน และพระอทานท ๓ จากการพจารณามรรค๒๖

เมอพระพทธเจาทรงพจารณาปฏจจสมปบาทแลว ทรงพจารณาถงความละเอยดลกซงของปฏจจสมปบาท ทรงเกดความด ารขนในพระทยวา “ธรรมทเราไดบรรลแลวน ลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก สงบ ประณต ไมเปนวสยแหงตรรกะ ละเอยด บณฑตจงจะรได ส าหรบหมประชาผรนรมยดวยอาลย ยนดในอาลย เพลดเพลนในอาลย ฐานะอนนยอมเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ หลกอทปปจจยตา หลกปฏจจสมปบาท ถงแมฐานะอนนกเปนสงทเหนไดยากนก กลาวคอความสงบแหงสงขารทงปวง ความสลดอปธทงปวง ความสนตณหา วราคะ นโรธ นพพาน กถาเราจะพงแสดงธรรม และผอนจะไมเขาใจซงตอเรา ขอนนกจะพงเปนความเหนดเหนอยเปลาแกเรา จะพงเปนความล าบากเปลาแกเรา” อนงเลา อนจฉรยคาถาเหลานทไมเคยทรงสดบมากอน ไดปรากฏแจมแจงแกพระผมพระภาควา

บดน เรายงไมควรประกาศธรรมทเราไดบรรลดวยความล าบาก เพราะธรรมน ไมใชสงทผถกราคะและโทสะครอบง า จะรไดงาย แตเปนสงพาทวนกระแส ละเอยด ลกซง รเหนไดยาก ประณต ผก าหนดดวยราคะ ถกกองโมหะหมหอไว จกรเหนไมได”๒๗

ทาวสหมบดพรหมทราบความด ารในพระทยของพระผมพระภาคดวยใจของตน จงออกจากพรหมโลกมาปรากฏ ณ เบองพระพกตรพระผมพระภาค ประนมมอทลขอตอพระผมพระภาคใหทรงแสดงธรรมดวยพระคาถาวา

๒๔ ว.ม. (ไทย) ๔/๑ - ๓/๑ - ๖. ๒๕ ว.ม.อ. (ไทย) ๓/๑/๖. ๒๖ ว.ม.อ. (ไทย) ๓/๑/๗ - ๘.

๒๗ ว.ม. (ไทย) ๔/๗/๑๑.

๒๐

พระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคไดโปรดแสดงธรรม ขอพระสคตเจาไดโปรดแสดงธรรม เพราะสตวท งหลายผ มธลในตานอยมอย สตวเหลาน นยอมเส อมเพราะไมไดสดบธรรม เพราะจกมผรธรรม๒๘

ดงนน จากพระวนยปฎกจงกลาวไดวา ปฏจจสมปบาทเปนธรรมทมความส าคญตอการบรรลธรรมขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา ดวยความละเอยดลกซงของปฏจจสมปบาทน จงท าใหการจะอธบายใหเขาใจในธรรมไดอยางชดเจนแกคนทวไปยอมเปนไปไดยาก ตองเปนผมธลในตานอย คอราคะ โทสะ โมหะ ปดบงดวงตาปญญาเบาบาง๒๙ จงจะสามารถเขาใจปฏจจสมปบาทได

๒.๓.๒ ปฏจจสมปบาททปรากฏในพระสตตนตปฎก

ในคมภรทฆนกาย สลขนธวรรค มพระพทธด ารสททรงตรสเกยวกบกระบวนธรรมทเปนหลกปฏจจสมปบาทวา “ภกษทงหลาย ยงมธรรมอยางอนอก ทลกซงเหนไดยาก รตามไดยาก สงบ ประณต จะคาดคะเนเอาไมได ละเอยด รไดเฉพาะบณฑต ซงตถาคตท าใหแจงดวยปญญาอนยงเอง แลวสอนผอนใหรแจง ทเปนเหตใหกลาวชมตถาคตตามความเปนจรงโดยชอบ”๓๐

โดยอรรถกถาขยายความเพมเตมอกวา คนเหลาอนไมสามารถทจะจ าแนกปฏจจสมปบาทมวฏฏะ ๓ กาล ๓ สนธ ๓ สงเขป ๔ และอาการ ๒๐ ได เนองจากเปนวสยของพระพทธเจาเทานน แตไมใชวาไมมใครสามารถรถงปฏจจสมปบาทไดเลย จงแสดงไววา การทพระพทธเจาทงหลายทรงแสดงถงฐานะททรงจ าแนกปจจยาการแลวบนลอจงเปนภาวะทยงใหญ๓๑

ในมหานทานสตร พระพทธเจาไดทรงแสดงถงความลกซงของปฏจจสมปบาทแกพระอานนทในขณะทพระพทธเจาประทบอยในนคมของชาวกรชอกมมาสธมมะ แควนกร โดยพระผมพระภาคไดตรสเตอนพระอานนทวา “อยาพดอยางนน อานนท อยาพดอยางนน อานนท ปฏจจสมปบาทนเปนธรรมทลกซง สดจะคาดคะเนได เพราะไมรไมเขาใจปฏจจสมปบาทน หมสตวจงยงเหมอนขอดดายของชางหก เปนปมนงนงเหมอนกระจกดายเหมอนหญามงกระตายและหญาปลอง ไมขามพนอบาย ทคต วนบาตและสงสาร๓๒

พระพทธเจายงทรงขยายความแหงปฏจจสมปบาทออกไปวา เมอถกถามวา ‘เพราะสงนเปนปจจย ชรามรณะจงมหรอ’ ควรตอบวา ‘ม’ ถาถามวา ‘เพราะอะไรเปนปจจย ชรามรณะจงม’ควรตอบวา ‘เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะจงม’๓๓ เปนตน เปนการวางวธแสดงปฏจจสมปบาทประการหนง อนเปนประโยชนอนเคราะหแกชนรนหลงเปนอยางมาก ซงในกาลหนง ทพวกนครนถแตกกนเปน ๒ พวกเพราะไมไดเรยงรอยพระธรรมวนยไว เพราะนครนถนาฏบตร ผเปนศาสดาของ

๒๘ ว.ม. (ไทย) ๔/๘/๑๒. ๒๙ ว.ม.อ. (ไทย) ๓/๘/๑๘. ๓๐ ท.ส. (ไทย) ๙/๒๘/๑๑. ๓๑ ท.ส.อ. (ไทย) ๒๘/๑๔๘. ๓๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๙๕/๕๗. ๓๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๙๖/๕๗

๒๑

เหลานครนถนน ไดถงแกกรรมแลว พระสารบตรจงสงคายนาธรรมโดยจ าแนกธรรมเปนหมวดหม โดยจดเขาอยในหมวดท ๒ คอ ปฏจจสมปปาทกสลตา (ความเปนผฉลาดในปฏจจสมปบาท) ๓๔

ในปาสราสสตร หลงจากทพระพทธเจาทรงรบค าอาราธนาใหทรงแสดงธรรมแกสตวโลกของทาวสหมบดพรหมแลว พระพทธเจาจงทรงพจารณาเวไนยสตวเปรยบดวยดอกบว๓๕ แลวจงตรสกบทาวสหมบดพรหมวา ‘พรหม สตวเหลาใดมโสตประสาท จงปลอยศรทธามาเถด เรามไดปดประตอมตธรรมส าหรบสตวเหลานน แตเรารสกวาเปนการยากล าบาก จงไมคดจะแสดงธรรมอนประณตทเราคลองแคลวในหมมนษย’๓๖

ในมหาหตถปโทปมสตร พระสารบตรไดกลาวถงปฏจจสมปปนนธรรม คอธรรมทอาศย กนและกนเกดขน และไดยกพทธพจนขนบทหนงวา ‘ผใดเหนปฏจจสมปบาท ผนนชอวาเหนธรรม ผใดเหนธรรม ผนนชอวาเหนปฏจจสมปบาท’ ๓๗

ในมหาตณหาสงขยสตร พระพทธเจาทรงปลดเปลองสาตภกษบตรชาวประมงจากเรองความเหนผดในวญญาณ โดยทรงปรารภกระบวนการของปฏจจสมปบาทและแสดงกระบวนการเกดของวญญาณพรอมทงแสดงปจจยทท าใหเกดวญญาณนน และทรงอธบายปจจยการเกดของขนธ ๕ อนเกดจากอาหาร ๔ ม กวฬงการาหาร เปนตน๓๘

ในพหธาตกสตร พระพทธเจาตรสตอบพระอานนทถงเรองลกษณะของผฉลาดในปฏจจสมปบาทวา ภกษในธรรมวนยน ทรวา ‘เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน เมอสงนไมม สงนจงไมม เพราะสงนดบ สงนจงดบ คอ เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เปนตน ควรเรยกวา ‘ภกษผฉลาดในปฏจจสมปบาท”๓๙

ในปจจยสตร พระพทธเจาทรงแสดงปฏจจสมปบาทพรอมดวยปฏจจสมปปนนธรรม โดยแสดงปฏจจสมปบาทเรมตงแต เพราะชาตเปนปจจย ชราและมรณะจงม กระทงถง เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม พระพทธเจาไดตรสเพมเตมอกวา ไมวาพระพทธเจาจะอบตขนหรอไมกตาม ธาตอนนน คอ ความตงอยตามธรรมดา ความเปนไปตามธรรมดา ความทมสงนเปนปจจยของสงน กคงตงอยอยางนน ตถาคตร บรรลธาตนน ครนร บรรลแลวจงบอก แสดง บญญต ก าหนด เปดเผย จ าแนก ท าใหงาย และกลาววา ‘เธอทงหลายจงดเถด’ ในกระบวนการน เปนตถตา (ความเปนอยางนน) อวตถตา (ความไมคลาดเคลอน) อนญญถตา (ความไมเปนอยางอน) อทปปจจยตา (ความทมสงน

๓๔ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๔/๒๕๔. ๓๕ บวทกลาวในทน หมายถงบคคลทมความสามารถในการบรรลธรรมทแตกตางกนม ๔ ประเภท คอ

(๑) อคฆฏตญญ (๒) วปจตญญ (๓) เนยยะ (๔) ปทปรมะ แลวเปรยบอคฆฏตญญ เปนเหมอนบวพนน าทพอตองแสงอาทตยแลวกบานในวนน เปรยบวปจตญญ เปนเหมอนบวอยเสมอน าทจะบานในวนรงขน เปรยบเนยยะ เปนเหมอนบวจมอยในน าทจะขนมาบานในวนท ๓ สวนปทปรมะ เปรยบเหมอนบวทมโรคยงไมพนน า ไมมโอกาสขนมาบาน เปนอาหารของปลาและเตา (อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑๓๓/๒๐๒.)

๓๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๘๓/๓๐๗. ๓๗ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๐๖/๓๓๘. ๓๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๐๒/๔๓๔.

๓๙ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๒๔/๑๖๐.

๒๒

เปนปจจยของสงน) สวนปฏจจสมปปนนธรรมนน หมายถงองคธรรมในปฏจจสมปบาท ตงแต ชรามรณะ จนถง อวชชา ซงองคธรรมดงกลาวลวนเปนสภาวะไมเท ยง ถกปจจยปรงแตง อาศยกนและกนเกดขน มความสนไป มความเสอมไป มความคลายไป มความดบไปเปนธรรมดา๔๐

ในอตถราคสตร พระพทธเจาทรงแสดงปฏจจสมปบาทโดยยกกระบวนการของอาหาร ๔ วา อาหาร ๔ ไดแก กวฬงการาหาร (อาหารคอค าขาว) ผสสาหาร มโนสญเจตนาหาร วญญาณาหาร เปนไปเพอความด ารงอยของหมสตวผเกดแลว หรอเพออนเคราะหหมสตวผแสวงหาทเกด และยงกลาวเพมเตมอกวา ถาราคะ (ความก าหนด) นนท (ความเพลดเพลน) ตณหา (ความทะยานอยาก) มอยในกวฬงการาหาร วญญาณจะงอกงามในกวฬงการาหารนน ทใดวญญาณงอกงาม ทนนยอมมนามรปหยงลง ทใดมนามรปหยงลง ทนนยอมมความเจรญแหงสงขารทงหลาย ทใดมความเจรญแหงสงขารทงหลาย ทนนยอมมการเกดในภพใหมตอไป ทใดมการเกดในภพใหมตอไป ทนนยอมมชาต ชราและมรณะตอไป ทใดมชาต ชราและมรณะตอไป ทนนมความโศก มความกระวนกระวายและมความคบแคน๔๑

ในวภงคสตร พระพทธเจาทรงแสดงลกษณะขององคธรรมในปฏจจสมปบาทพรอมทงกระบวนการของปฏจจสมปบาท โดยแสดงจากอวชชาไปจนถงชรามรณะ และแสดงลกษณะขององคธรรมในปฏจจสมปบาท เชน อวชชา คอ ความไมรในทกข ความไมรในทกขสมทย (เหตเกดแหงทกข) ความไมรในทกขนโรธ (ความดบแหงทกข) ความไมรในทกขนโรธคามนปฏปทา (ขอปฏบตทใหถงความดบแหงทกข) เปนตน๔๒ พระพทธเจาทรงแสดงสงขารในปฏจจสมปบาท คอ สงขาร ๓ ไดแก กายสงขาร วจสงขาร จตสงขาร ซงอรรถกถาขยายความวา สงขารทเปนไปทางกาย ชอกายสงขาร. ค าวา กายสงขารน เปนชอแหงกายสญเจตนา ๒๐ คอฝายกามาวจรกศลจต ๘ ฝายอกศลจต ๑๒ ทเปนไปดวยอ านาจไหวในกายทวาร ค าวา วจสงขาร นเปนชอแหงวจสญเจตนา ๒๐ เหมอนกน. ทเปนไปดวยอ านาจการเปลงวาจาในวจทวาร สงขารทเปนไปทางจต ชอวาจตตสงขาร ค าวา จตตสงขาร นเปนชอแหงมโนสญเจตนา ๒๙ คอกศลจต ๑๗ อกศลจต ๑๒ อนเปนฝายโลกยะ ทเปนไปแกบคคลผไมท าการไหวในกายทวารและวจทวารนงคดอยในทลบ๔๓

ในอปสสตสตร พระพทธเจาทรงแสดงปฏจจสมปบาทโดยเรมจากกระบวนการตงแตอายตนะภายนอกและภายในกระทบกนเกดวญญาณปรากฏ และความประจวบของอายตนะภายใน อายตนะภายนอกและวญญาณทเกดจากการกระทบของอายตนะนนเปนผสสะ ดงพระด ารสวา“เพราะอาศยจกขและรป จกขวญญาณจงเกด ความประจวบแหงธรรม ๓ ประการเปนผสสะ เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงเกด เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงเกด เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงเกด เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงเกด เพราะภพเปนปจจย ชาตจงเกด เพราะชาตเปนปจจย ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาสจงเกด ความเกดแหงกองทกขทงมวลน

๔๐ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒๐/๓๔ - ๓๕. ๔๑ ส .น. (ไทย) ๑๖/๖๔/๑๒๓ - ๑๒๔.

๔๒ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒/๓ - ๘. ๔๓ ส .น.อ. (ไทย) ๒/๒/๒๘.

๒๓

มไดดวยประการฉะน”๔๔ พระสตรนแสดงใหเหนวากระบวนการปฏจจสมปบาทไมจ าเปนจะตองเรมตนจากอวชชาเสมอไป

ในสมมสสตร พระพทธเจาทรงแสดงกระบวนการของปฏจจสมปบาทโดยแสดงถงความเปนปจจยภายใน ดงพระพทธพจนวา

“ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เมอพจารณา ยอมพจารณาปจจยภายในวา ‘ชราและมรณะนใด มทกขหลายอยางนบไมถวนเกดขนในโลก ชราและมรณะทเปนทกขนมอะไรเปนเหต มอะไรเปนเหตเกด มอะไรเปนก าเนด มอะไรเปนแดนเกด เมออะไรม ชราและมรณะจงม เมออะไรไมม ชราและมรณะจงไมม’ เธอพจารณาอย จงรอยางนวา ‘ชราและมรณะนใด มทกขหลายอยางนบไมถวนเกดขนในโลก ชราและมรณะทเปนทกขน มอปธเปนเหต มอปธเปนเหตเกด มอปธเปนก าเนด มอปธเปนแดนเกด เมออปธม ชราและมรณะจงม เมออปธไมม ชราและมรณะจงไมม’ เธอรชดชราและมรณะ รชดความเกดแหงชราและมรณะ รชดความดบแหงชราและมรณะ และ รชดปฏปทาอนเหมาะสมทใหถงความดบแหงชราและมรณะ และเธอผปฏบตอยางนน ชอวาผมปกตประพฤตตามธรรม เราเรยกภกษนวา เปนผปฏบตเพอความสนทกข เพอความดบแหงชราและมรณะโดยชอบทกประการ”๔๕

๒.๓.๓ ปฏจจสมปบาททปรากฏในพระอภธรรมปฎก

ในคมภรธมมสงคณกลาวถงความเปนผฉลาดในปฏจจสมปบาทวา ปฏจจสมปบาททวา เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เปนตนนน ปญญา กรยาทรชด ความไมหลงงมงาย ความเลอกเฟนธรรม สมมาทฏฐ ในปฏจจสมปบาทนน นเรยกวาความเปนผฉลาดในปฏจจสมปบาท๔๖

ในคมภรวภงคกลาวถงกระบวนการและลกษณะขององคธรรมในปฏจจสมปบาททง ๑๒ องคธรรม และอธบายถงสงขารซงเปนองคธรรมหนงในปฏจจสมปบาทวา สงขารในปฏจจสมปบาท หมายถง ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อาเนญชาภสงขาร เปนความหมายท ๑ สวนสงขาร ไดแก กายสงขาร วจสงขาร และจตตสงขาร เปนความหมายท ๒ ในอรรถกถาวภงคปกรณ ยงกลาวถงการแสดงปฏจจสมปบาทของพระพทธเจาวา การแสดงปฏจจสมปบาทของพระพทธเจานน ม ๔ นยดวยกน คอ ๑) แสดงตงแตตนไปถงปลาย ๒) แสดงตงแตทามกลางไปถงปลาย ๓) แสดงตงแตปลายไปถงขอตน ๔) แสดงจากทามกลางไปถงขอตน

ในอรรถกถายงกลาวเพมเตมอกวา การแสดงปฏจจสมปบาททง ๔ นยของพระพทธเจานนเปรยบเหมอนกบคน ๔ คนน าเถาวลยไปใช ดงแสดงประเภทไดดงน

๔๔ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๑๑๓/๑๒๖. ๔๕ ส .น. (ไทย) ๑๖/๖๖/๑๓๐.

๔๖ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๓๔๓/๓๓๕ - ๓๓๖.

๒๔

๑) คนท เห น โคน เถาวลยจ งต ดท โคนและด งเถาวลย ไป ใช เปรยบ เหมอนการแสดงปฏจจสมปบาทของพระพทธเจาในแบบท ๑ คอ แสดงตงแตสงขารเกดเพราะอวชชาเปนปจจย จนกระทงถงชรามรณะเกดเพราะชาตเปนปจจย ๒) คนทเหนทามกลางของเถาวลยจงตดในทามกลางและดงเอาสวนบนไปใช เปรยบเหมอนการแสดงปฏจจสมปบาทของพระพทธเจาในแบบท ๒ คอ แสดงตงแตเวทนาไปจนกระทงถงชราและมรณะ ๓) คนทเหนปลายเถาวลยจงสาวเอาทงเถาจนถงโคน เปรยบเหมอนการแสดงปฏจจสมปบาทของพระพทธเจาในแบบท ๓ คอ แสดงจากชรามรณะมเพราะชาตเปนปจจย กระทงถงสงขารมเพราะอวชชาเปนปจจย ๔) คนทเหนทามกลางเถาวลยกอนจงตดทตรงกลางแลวสาวลงมาขางลาง เปรยบเหมอนการแสดงปฏจจสมปบาทของพระพทธเจาตงแตทามกลางจนถงขอตน ไดแก การพจารณา อาหาร ๔ เหลาทมตณหาเปนเหต แลวสาวเหตของตณหาคอเวทนาตามล าดบขนไปจนกระทงถงสงขารมอวชชาเปนเหต

๒.๔ องคธรรมในปฏจจสมปบาท ปฏจจสมปบาทเปนหลกธรรมทแสดงกระบวนการของทกขทงฝายเกดและฝายดบโดยความเปนปจจยซงกนและกนขององคธรรมทง ๑๒ ประการ เพอใหเกดความเขาใจเกยวกบความหมายและลกษณะของแตละองคธรรมในปฏจจสมบาท ผวจยจงเสนอรายละเอยดแตละองคธรรมในปฏจจสมปบาททปรากฏในคมภรพทธศาสนาเถรวาทดงตอไปน

๑. อวชชา

อวชชา มาจากค าวา “อ” กบ “วชชา โดยท “อ” แปลวา ไม หรอตรงกนขาม สวน “วชชา” แปลวา ความร หรอปญญา เมอรวมกนจงแปลวา ความไมร๔๗

พระผมพระภาค ไดตรสถงความหมายของอวชชาไวใน สมมาทฏฐสตร และวภงคสตร ความวา อวชชา หมายถง ความไมรในอรยสจ ๔ ไดแก ความไมรทกข ความไมรเหตใหเกดทกข ความไมรความดบแหงทกข และความไมรขอปฏบตทใหถงความดบทกข๔๘ ในธรรมสงคณปกรณระบเพมเตมอกวา อวชชา คอ ความไมรในสวนอดต ความไมรในสวนอนาคต ความไมรในสวนอดตและสวนอนาคต ความไมรในปฏจจสมปบาทวา เพราะธรรมนเปนปจจยธรรมนจงม๔๙

คมภรวสทธมรรคอธบายความหมายของอวชชาไว โดยมรายละเอยดดงตอไปน ๑) ชอวา อวชชา เพราะไดสงทไมควรได คอ อกศลธรรมมกายทจรต เปนตน

๒) ชอวา อวชชา เพราะ ไมไดในสงทควรได คอ กศลธรรมมกายสจรต เปนตน

๓) ชอวา อวชชา เพราะ ท าอรรถแหงขนธ เปนตน มใหปรากฏ

๔) ชอวา อวชชา เพราะ ท าอรรถแหงอรยสจมใหปรากฏ

๔๗ ข.อ.อ. (ไทย) ๑/๕๓. ๔๘ ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๒๘/๑๐๐. ๔๙ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๒๘/๒๘๗.

๒๕

๕) ชอวา อวชชา เพราะ ยงสตวใหแลนไปในสงสารอนปราศจากทสนสด

๖) ชอวาอวชชา เพราะ แลนไปในบญญตหญงชาย ซงไมมในปรมตถ ไมแลนไปในบญญตธรรม เชน ขนธ ๕ เปนตน แมมอยในปรมตถ

๗) ชอวา อวชชา เพราะ ปกปดวตถและอารมณแหงวญญาณมจกขวญญาณ เปนตน และซงธรรมทงหลายทงทเปนปฏจจสมปบาท (คอปจจย) และทเปนปฏจจสมปปนนธรรม (คอผล)๕๐

อวชชา สามารถอธบายลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกลได โดยอวชชานน มความไมรเปนลกษณะ หรอเปนปฏปกษตอปญญาเปนลกษณะ มความมดมนเปนหนาท มการปกปดสภาวะทมอยในอารมณเปนอาการปรากฏ และมอาสวะ ๓ เปนเหตใกล (เวนตนเอง) ๕๑

อนง เพราะอวชชายอมไมใหเพอร เพอเหน เพอแทงตลอดซงลกษณะพรอมทงรสตามความเปนจรงแหงทกขสมทย แหงทกขนโรธ แหงทกขนโรธคามนปฏปทา ปกปดแลว หมหอแลว ยดถอไวอย ฉะนนจงตรสวา ความไมรในทกขสมทย ความไมรในทกขนโรธ ความไมรในทกขนโรธคามนปฏปทา ความไมร (อญญาณ) ตรสวา อวชชา ในฐานะ ๔ เหลาน โดยปรยายแหงพระสตร

แตโดยปรยายแหงพระอภธรรมในนกเขปกณฑ ทรงถอเอาอญญาณ (ความไมร) ในฐานะ ๔ แมอนอกวา ปพพนเต อญญาณ (ความไมรในอดต) เปนตน. ในพระบาลนน ค าวา ปพพนโต ไดแก อดตอทธา คอ ขนธ ธาต อายตนะทงหลายทลวงแลว บทวา อปรนโต ไดแก อนาคตอทธา คอขนธ ธาต อายตนะทงหลายทยงไมมาถง บทวา ปพพนตาปรนโต ไดแก กาลทง ๒ แหงขนธ ธาต อายตนะทลวงแลวและยงไมมาถงนน บทวา อทปปจจยตา (ความมธรรมนเปนปจจย) ไดแก องคทงหลายมอวชชาเปนตน ซงเปนเหตแหงธรรมทงหลายมสงขารเปนตน

อวชชาสามารถอธบายไดหลายนยโดยอรรถกถาจารยไดขยายความของอวชชาวา ๑) อวชชาชอวา มอยางเดยว เพราะเปนอญญาณ (ไมร) อทสสนะ (ไมเหน) และโมหะ (ความหลง) เปนตน. ๒) อวชชาชอวา ม ๒ อยาง เพราะความไมปฏบตและความปฏบต อนง เพราะเปนสงขารและอสงขาร ๓) อวชชาชอวา ม ๓ อยาง เพราะสมปยตดวยเวทนา ๓ คอ สขเวทนา ทกขเวทนา และอทกขมสขเวทนา ๔) อวชชาชอวา ม ๔ อยาง เพราะไมแทงตลอดสจจะ ๔ คอไมรในทกขสจ สมทยสจ นโรธสจ และมรรคสจ ๕) อวชชาชอวา ม ๕ อยาง เพราะปกปดโทษแหงคต ๕ คอ ทางไปเกดเปนสตวนรก สตวเดรจฉาน เปรตวสย มนษยและเทวดา ๖) อวชชาชอวา ม ๖ อยาง โดยทวารและอารมณ ในอรปธรรมทงหมด

๕๐ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร), หนา ๘๗๙.

๕๑ สทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปฏจจสมปปาททปน หลกสตรมชฌมอาภธรรมกะโท, (กรงเทพมหานคร: มลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๕๔), หนา ๓๕.

๒๖

สรปวา อวชชา หมายถง ความไมรแจงตามความเปนจรงของสภาพธรรมทงปวง กลาวคอความไมรแจงในอรยสจ ๔ อนเปนความจรง เพราะไมรใน “อวชชา” จงเปนเหตใหท ากรรม ท าใหตองเวยนวายตายเกดและเปนทกข อวชชาท าใหหมสตวไมรและลมหลงในวตถ คออารมณทงหลายและท าหนาทเปนปจจยหนนเนองใหเกดเปนสงขาร

๒. สงขาร

พระผมพระภาค ไดตรสถงความหมายของสงขารไวในวภงคสตรวา สงขารม ๓ ประการ ไดแก

๑) กายสงขาร (สภาวะทปรงแตงกาย) ๒) วจสงขาร (สภาวะทปรงแตงวาจา) ๓) จตตสงขาร (สภาวะทปรงแตงใจ)๕๒

ในพระอภธรรมปฎกไดแสดงสงขารในปฏจจสมปบาทเพมเตมอกวา สงขารอกนยหนง ไดแก ๑) ปญญาภสงขาร หมายถง เจตนาทเปนกศลซงเปนกามาวจร เปนรปาวจร ส าเรจดวยทาน ศล และภาวนา

๒) อปญญาภสงขาร หมายถง เจตนาทเปนอกศลซงเปนกามาวจร

๓) อาเนญชาภสงขาร หมายถง เจตนาทเปนกศลซงเปนอรปาวจร

สวนสงขาร ไดแก กายสงขาร วจสงขาร จตตสงขาร ในพระอภธรรมใชค าเรยกวา กายสญเจตนา วจสญเจตนา มโนสญเจตนา๕๓

ในคมภรวสทธมรรคไดอธบาย สงขารไว ๒ อยาง คอ สงขารทมอวชชาเปนปจจย และสงขารทมาโดยสงขารศพท ซงสงขารทมอวชชาเปนปจจย หมายถง สงขารทง ๖ ประเภท แยกเปน ๒ กลม ไดแก

๑) สงขารในกลมท ๑ คอ ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อเนญชาภสงขาร

๒) สงขารในกลมท ๒ คอ กายสงขาร วจสงขาร จตตสงขาร สวนสงขารทมาโดยสงขารศพทนน มตวอยางโดยนย เชน “อาวโส วสาขะ เมอภกษเขาสญญาเวทยตนโรธ วจสงขารดบกอน แตนนกายสงขารดบ ตอนนจตตสงขารจงดบ” เปนตน๕๔ กลาวอกนยหนง สงขารคอ เจตนาหรอความจงใจทจะท ากรรมอยางใดอยางหนงทางทวารทง ๓ โดยกายสงขาร ไดแก ลมหายใจเขาออก วจสงขาร ไดแก วตกและวจาร จตตสงขาร ไดแก สญญาและเวทนา๕๕

อรรถกถาจารยไดอธบายสงขาร ๓ เพมเตมอกวา กายสงขาร หรอกายสญเจตนา ไดแก เจตนา ๒๐ ทเปนกศลและอกศล แยกเปนกามาวจรกศลเจตนา ๘ ดวง อนเกดขนแลวใหถงการยด การถอ การปลอย การไหวในกายทวาร , และอกศลเจตนา ๑๒ ดวง รวมถงลมหายใจเขาและลมหายใจออก

๕๒ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒/๘. ๕๓ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๒/๒๑๙ - ๒๒๐. ๕๔ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร),

หนา ๘๘๐ - ๘๘๑. ๕๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๖๓/๕๐๓.

๒๗

วจสงขาร หรอวจสญเจตนา ไดแก เจตนา ๒๐ ดวง วตกและวจาร ซงท าใหสวนคางไหวเพอเปลงวาจาในวจทวาร สวนจตตสงขาร หรอมโนสญเจตนา ไดแก เจตนา ๒๙ ดวงทเปนกศลและอกศลอนเกดขนแลวแกผนงคดอยในทลบ ยงไมถงการไหวในกายทวารและวจทวาร และ ธรรม ๒ อยาง คอ สญญาและเวทนา

เมอกลาวโดยสรปแลว สงขาร คอ เจตนาทเนองดวยอวชชาอนเปนเหตใหลงมอท ากรรมตางๆ ทงทเปนกศลและอกศล ซงสงผลใหไปเกดในภพใหมเพอเสวยผลของกรรมเหลานนตอไป สงขาร คอ เจตนาทท าใหเกดการท ากรรมตางๆ เปนกศลบาง อกศลบาง ดงกลาวแลวกสบตอหนนเนองเปนปจจยแกวญญาณ สงขาร มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก มการปรงแตงเปนลกษณะ มการพยายามใหปฏสนธวญญาณเกด หรอพยายามใหผล คอ รปกบนาม ท เปนหมวดเปนกองเกดขนเปนธรรมชาตทชกน ากระตน เปนอาการปรากฏ และมอวชชาเปนเหตใกล๕๖

๓. วญญาณ

ในวภงคสตร พระผมพระภาคตรสถงวญญาณ ๖ ประการ ไดแก

๑) จกขวญญาณ (ความรแจงอารมณทางตา) ๒) โสตวญญาณ (ความรแจงอารมณทางห) ๓) ฆานวญญาณ (ความรแจงอารมณทางจมก) ๔) ชวหาวญญาณ (ความรแจงอารมณทางลน) ๕) กายวญญาณ (ความรแจงอารมณทางกาย) ๖) มโนวญญาณ (ความรแจงอารมณทางใจ)๕๗

คมภรวสทธมรรคอธบายวญญาณวา หมายถง วญญาณ ๖ มจกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ มโนวญญาณ กลาวคอ การรบรทางตา ห จมก ลน กาย ใจ วญญาณเหลาน คอ วปากวญญาณทเปนโลกยะ เมอจ าแนกโดยละเอยดมรวมทงหมด ๓๒ ดวง ซงเปนไปในปฏสนธกาล (เวลาเกด) หรอในขณะปฏสนธ คอ อปปาทขณะหรอขณะเกดอนเปนขณะแรกของปฏสนธจต (ปฏสนธจตหรอจตทก าลงเกดในภพใหม) และในปวตตกาล คอชวงเวลาหลงจากปฏสนธกาล ตงแตฐตขณะหรอขณะทด ารงอยอนเปนขณะทสองของปฏสนธจตเปนตนไปจนถงจตกาลคอขณะเกดจต จตเวลาตาย๕๘ หมายความวา วญญาณกลาวรวมถงปฏสนธวญญาณ๕๙ ทท าหนาทในการเกดในภพใหมและวญญาณ ๖ ทท าหนาทตางๆ ทางตา เปนตน หลงจากเกดแลวหรอขณะยงมชวตอยดวย วญญาณนกรบรวตถ คออารมณและพรอมกนนนกเปนปจจยแกนามรปสบตอกนไป

๕๖ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม , พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร: บรษทรงเรองวรยะพฒนาโรงพมพ จ ากด, ๒๕๕๙), หนา ๔๐.

๕๗ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒/๗. ๕๘ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร),

หนา ๙๑๐. ๕๙ ปฏสนธวญญาณ ทชอวาอยทามกลางระหวางนามกบรปนน เพราะวญญาณเปนตวกอปจจยใหเกด

รปกบนาม (อง.ฉกก.อ. (ไทย) ๓/๖๑/๒๑๑.)

๒๘

วญญาณ มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก วญญาณมการรอารมณเปนพเศษจากสญญาและปญญาเปนลกษณะ มความเปนประธานแกเจตสกและกมมชรป เปนหนาท มการตดตอระหวางภพเกาและภพใหมเปนอาการปรากฏ และมสงขาร ๓ เปนเหตใกล (ปญญาภสงขาร เปนตน) หรอมวตถ ๖ กบอารมณ ๖ เปนเหตใกล๖๐

สรปความวา วญญาณ หมายถง การรบรอารมณม ๖ ประการ คอ จกษวญญาณ ๑ โสตวญญาณ ๑ ฆานวญญาณ ๑ ชวหาวญญาณ ๑ กายวญญาณ ๑ มโนวญญาณ ๑

๔. นามรป

พระผมพระภาค ไดแสดงความหมายไวในวภงคสตรวา นามรป คอ เวทนา (ความเสวยอารมณ) สญญา (ความจ าไดหมายร) เจตนา (ความจงใจ) ผสสะ (ความกระทบหรอสมผส) มนสการ (ความกระท าไวในใจ) โดยรปหมายถง มหาภต๖๑๔ และรปทอาศยมหาภต ๔ (อปาทายรป)

คมภรวสทธมรรคอธบายวา หมายเอานามและรปทเปนไปในปฏสนธกาล ไดแก กาลอนเปนขณะแรกของปฏสนธจตและในปวตตกาล ไดแกกาลทด ารงอยซงนบเอาตงแตกาลแหงปฏสนธจตเปนตนไปจนถงกาลทเกดจตจตคอเวลาตายนนเอง นามรปนกค าจนกนและกนพรอมกนนนกเปนปจจยแกสฬายตนะ

นามรป อธบายโดยแยกลกษณะของนามและรปไดดงน

นาม มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก นามมการนอมไปสอารมณเปนลกษณะ มการประกอบกบวญญาณ และประกอบกนเองโดยอาการท เปนเอกปปาทตา เปนตน เปนหนาท มการไมแยกกนกบจตเปนอาการปรากฏ มวญญาณเปนเหตใกล๖๒

รป มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก รปมการสลายแปรปรวนเปนลกษณะ มการแยกออกจากกนไดเปนหนาท มความเปนอพยกตธรรมหรอมความไมรอารมณเปนอาการปรากฏ มวญญาณเปนเหตใกล๖๓

สรปความวา นาม คอ เวทนา สญญา เจตนา ผสสะ มนสการ และรป คอ มหาภตรป ๔ (ดน น า ไฟ ลม) กบอปาทายรป (๒๔)

๕. สฬายตนะ

พระสมมาสมพทธเจา ไดแสดงความหมายไวในวภงคสตร ความวา สฬายตนะม ๖ ประการน คอ ๑) จกขวายตนะ (อายตนะคอตา)

๖๐ สทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปฏจจสมปปาททปน หลกสตรมชฌมอาภธรรมกะโท, หนา ๕๓. ๖๑ มหาภตหรอมหาภตรป ๔ คอ ธาต ๔ ไดแก (๑) ปฐวธาต คอธาตดนมลกษณะแขนเขง (๒) อาโปธาต

คอธาตน ามลกษณะเหลว (๓) เตโชธาต คอธาตไฟมลกษณะรอน (๔) วาโยธาต คอธาตลมมลกษณะพดไปมา (ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๐๒/๓๓๐ - ๓๓๕.)

๖๒ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม, หนา ๕๗. ๖๓ เรองเดยวกน, หนา ๔๑.

๒๙

๒) โสตายตนะ (อายตนะคอห) ๓) ฆานายตนะ (อายตนะคอจมก) ๔) ชวหายตนะ (อายตนะคอลน) ๕) กายายตนะ (อายตนะคอกาย) ๖) มนายตนะ (อายตนะคอใจ)๖๔

สฬายตนะ หรออายตนะ ๖ ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจ ประสาทสมผสทง ๖ ม จกข โสต ฆาน ชวหา กาย มโน ทเปนสวนหนงของรางกายเกยวของกบการรบอารมณของรางกายทเกดในปฏสนธกาล สฬายตนะนกเปนไปในวสย (อารมณ) ของตนๆ มรป เปนตน และเปนปจจยแกผสสะ

สฬายตนะ มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก มการกระทบ หรอมการท าใหวฏฏสงสารยนยาวเปนลกษณะ มการเหน เปนตน เปนหนาท มความเปนวตถและทวารของปญจวญญาณธาต มโนธาต มโนวญญาณธาต ตามสมควร เปนอาการปรากฏ ม เจตสก และกมมชรป เปนเหตใกล๖๕

สรปความวา สฬายตนะ (อายตนะ ๖) ไดแก จกขวายตนะ ๑ โสตายตนะ ๑ ฆานายตนะ ๑ ชวหายตนะ ๑ กายายตนะ ๑ มนายตนะ ๑

๖. ผสสะ

พระสมมาสมพทธเจา ไดแสดงความหมายไวในวภงคสตร ความวา ผสสะม ๖ ประการน คอ

๑) จกขสมผส (ความกระทบทางตา) ๒) โสตสมผส (ความกระทบทางห) ๓) ฆานสมผส (ความกระทบทางจมก) ๔) ชวหาสมผส (ความกระทบทางลน) ๕) กายสมผส (ความกระทบทางกาย) ๖) มโนสมผส (ความกระทบทางใจ)๖๖

ผสสะ หมายถง การกระทบกนระหวางอายตนะภายในมตา เปนตน กบอายตนะภายนอกมรป เปนตน ทท างานรวมกบวญญาณ คอการรบรทางอายตนะทง ๖ ทกครงทวญญาณเกดนามรป สฬายตนะและผสสะตองเกดรวมดวยเสมอ ผสสะนกสมผสอารมณพรอมกนนนกเปนปจจยแกเวทนา

ผสสะ มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก มการกระทบอารมณเปนลกษณะ มการท าใหจตกบอารมณตดตอกนเปนหนาท มการประชมรวมกนระหวางวตถ อารมณและจต เปนอาการปรากฎ มอชฌตตกายตนะ ๖ เปนเหตใกล๖๗

สรปความวา ผสสะ ม ๖ ประการ ไดแก จกขสมผส ๑ โสตสมผส ๑ ฆานสมผส ๑ ชวหาสมผส ๑ กายสมผส ๑ มโนสมผส ๑

๖๔ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒/๖ - ๗. ๖๕ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒/๖ - ๗. ๖๖ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒/๖ - ๗. ๖๗ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม, หนา ๔๒.

๓๐

๗. เวทนา

พระสมมาสมพทธเจา ไดแสดงความหมายไวในวภงคสตร ความวา เวทนาม ๖ ประการน คอ

๑) จกขสมผสสชาเวทนา (เวทนาเกดจากสมผสทางตา) ๒) โสตสมผสสชาเวทนา (เวทนาเกดจากสมผสทางห) ๓) ฆานสมผสสชาเวทนา (เวทนาเกดจากสมผสทางจมก) ๔) ชวหาสมผสสชาเวทนา (เวทนาเกดจากสมผสทางลน) ๕) กายสมผสสชาเวทนา (เวทนาเกดจากสมผสทางกาย) ๖) มโนสมผสสชาเวทนา (เวทนาเกดจากสมผสทางใจ)๖๘ เวทนา หมายถง ความรสกสข ทกข หรอเฉยๆ ทเกดจากการมผสสะ เวทนานกเสวยรสอารมณ และพรอมกนนนกเปนปจจยแกตณหา

เวทนา มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก มการเสวยอารมณเปนลกษณะ มการเสวยรสของอารมณเปนหนาท มความสขและความทกข เปนอาการปรากฏ มผสสะเปนเหตใกล๖๙

สรปความวา เวทนา หมายถง การเสวยอารมณโดยความเปนสข เปนทกข และเฉยๆ ทเกดจากสมผสทางตา ห จมก ลน กาย และใจ อนเปนปจจยใหเกดตณหา

๘. ตณหา

พระสมมาสมพทธเจา ไดแสดงความหมายไวในวภงคสตร ความวา ตณหาม ๖ ประการน คอ ๑) รปตณหา (ความทะยานอยากไดรป) ๒) สททตณหา (ความทะยานอยากไดเสยง) ๓) คนธตณหา (ความทะยานอยากไดกลน) ๔) รสตณหา (ความทะยานอยากไดรส) ๕) โผฏฐพพตณหา (ความทะยานอยากไดโผฏฐพพะ) ๖) ธมมตณหา (ความทะยานอยากไดธรรมารมณ)๗๐

คมภรวสทธมรรคขยายความวา นอกจากหมายถงตณหาในอารมณ ๖ มตณหาในรป เปนตน เมอน าตณหา ๖ อยางมาจบคกบตณหา ๓ คอ กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา จะไดตณหา ๑๘ ตณหา ๑๘ เมอจ าแนกเปนภายในและภายนอก จะไดตณหา ๓๖ และตณหา ๓๖ เมอจ าแนกเปนอดต

อนาคต และปจจบน จะไดตณหา ๑๐๘๗๑

๖๘ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒/๖. ๖๙ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม, หนา ๔๒. ๗๐ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒/๕. ๗๑ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร),

หนา ๙๔๕.

๓๑

ตณหาในบรบทน จงหมายถง ความอยากทท าใหเกดอปาทานความยดมนถอมนแลวท ากรรมอนเปนเหตใหเกดในชาตใหม ตณหานกก าหนดยนดในอารมณอนเปนทตงแหงความก าหนดยนด และพรอมกนนนกเปนปจจยแกอปาทาน

ตณหา มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก มการเปนเหตของทกขทงปวง เปนลกษณะ มความยนดพอใจในอารมณ ภมและภพ เปนหนาท มความไมอมในอารมณตางๆ ของจต หรอบคคลเปนอาการปรากฏ มเวทนาเปนเหตใกล๗๒

สรปความวา ตณหาในบรบทนจงหมายถง ความอยากทท าใหเกดอปาทานความยดมนถอมนแลวท ากรรมอนเปนเหตใหเกดในชาตใหม ตณหานกก าหนดยนดในอารมณอนเปนทตงแหงความก าหนดยนด และพรอมกนนนกเปนปจจยแกอปาทาน

๙. อปาทาน

พระสมมาสมพทธเจา ไดแสดงความหมายไวในวภงคสตร ความวา อปาทานม ๔ ประการน คอ ๑) กามปาทาน (ความยดมนในกาม) ๒) ทฏฐปาทาน (ความยดมนในทฏฐ) ๓) สลพพตปาทาน (ความยดมนในศลพรต) ๔) อตตวาทปาทาน (ความยดมนในวาทะวามอตตา)๗๓

อปาทาน ไดแก ความยดมน ๔ อยาง คอ ความยดมนในกาม ความยดมนในทฏฐ ความยดมนในศลพรต ความยดมนในวาทะวามตวตน๗๔

อปาทานนจงหมายความถง การยดมนถอมนในอารมณอนเปนทตงแหงความยดมน และพรอมกนนนกเปนปจจยแกภพ

อปาทาน มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก มการยดไวเปนลกษณะ มการไมปลอยเปนหนาท มตณหาทมก าลงอยางมนคงและมความเหนผดเปนอาการปรากฏ มตณหาเปนเหตใกล๗๕

สรปความวา อปาทาน หมายถง การยดมนถอมนในอารมณอนเปนทตงแหงความยดมนคอ กาม ทฏฐ ศลพรต วาทะวามตวตน และพรอมกนนนกเปนปจจยแกภพ

๑๐. ภพ

พระสมมาสมพทธเจา ไดแสดงความหมายไวในวภงคสตร ความวา ภพม ๓ ประการน คอ

๑) กามภพ (ภพทเปนกามาวจร)

๗๒ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร), หนา ๙๔๕.

๗๓ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒/๕. ๗๔ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร),

หนา ๙๔๖. ๗๕ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม, หนา ๔๓.

๓๒

๒) รปภพ (ภพทเปนรปาวจร) ๓) อรปภพ (ภพทเปนอรปาวจร)๗๖

ภพ หมายถง กรรมภพและอปปตตภพ คมภรวสทธมรรคอธบายวา หมายถง กรรมคอเจตนานนเอง กรรมภพ จงหมายถงปญญาภสงขาร อปญญาภสงขารและอาเนญชาภสงขาร๗๗ อปปตตภพ หมายถง ความเขาถงหรออบตขน คอขนธทงหลายทเกดเพราะกรรม อกนยหนง อปปตตภพ หมายถง ขนธทเกดในภพ๗๘ ตางๆ เพราะกรรม แสดงวากรรมภพเปนปจจยแกอปปตตภพ ภพนกพลานไปในคตตางๆ และเปนปจจยแกชาต

ภพ มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก มกรรมและผลของกรรมเปนลกษณะ มความไดประสบเปนหนาท มกศล มอกศลและอพยากฤตเปนอาการปรากฏ๗๙ มอปาทานเปนเหตใกล๘๐

สรปความวา ภพ ม ๓ ประการ คอ กามภพ รปภพ และอรปภพ และอกนยหนง กรรมคอเจตนาอนเปนปญญาภสงขาร อปญญาภสงขารและอาเนญชาภสงขาร เรยกวา กรรมภพ สวนกรรมทน าใหเกดขน อบตขน เรยกวา อปปตตภพ

๑๑. ชาต

พระสมมาสมพทธเจา ไดแสดงความหมายไวในวภงคสตร ความวา ชาต คอ ความเกด ความเกดพรอม ความหยงลง ความบงเกดเฉพาะ ความบงเกดขนเฉพาะ ความปรากฏแหงขนธ ความไดอายตนะในหมสตวนนๆ ของเหลาสตวนนๆ เรยกวา ชาต๘๑

ชาต หมายถง ภพและการปฏสนธ (ความปรากฏของจตหรอวญญาณดวงแรกในครรภมารดา) รวมถงการคลอดออกมา คมภรวสทธมรรคอธบายวา หมายถงการเกดหรอการปรากฏของขนธ ๕ ในภพใหม โดยมกรรมภพเปนปจจย อปปตตภพไมไดเปนปจจยแกชาต๘๒ กลาวอกอยางกคอ กรรมภพเปนปจจยแกอปปตตภพและชาต เพราะอปปตตภพคอขนธทเกดในภพใหมตามอ านาจของกรรมคอกรรมภพ สวนชาตกคอการปรากฏของอปปตตภพ คอ ขนธในภพใหมซงเปนไปตามอ านาจ

๗๖ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒/๕. ๗๗ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร),

หนา ๙๕๒. ๗๘ ภพทงปวง ไดแก กรรมภพ อปตตภพ, กามภพ รปภพ อรปภพ, สญญภพ อสญญภพ เนวสญญนาสญญภพ,

เอกโวการภพ จตโวการภพ ปญจโวการภพ (ข.เถร.อ. (บาล) ๑/๑๒๑/๓๗๖.). ๗๙ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร),

หนา ๘๘๓. ๘๐ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร) กลาวโดยแยกภพเปนกมมภพโดยลกษณะ เปนกมมภพโดย

ความเปนกรรม และอปปตตภพโดยความเปนผลของกรรม แตมอปาทานเปนเหตใกลเชนเดยวกน (ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม, หนา ๔๓.).

๘๑ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒/๔. ๘๒ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร),

หนา ๙๕๙.

๓๓

ของกรรมภพ ชาตนกยงขนธทงหลาย คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณใหเกด และเพราะวาขนธทงหลายอนเปนไปตามกฎไตรลกษณ คอ ความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา นเกดขนจงเปนปจจยแกชรามรณะดวย ชรามรณะกครอบเอาความหงอมและความแตกดบแหงขนธทงหลายไวดวย และในขณะเดยวกนนนกเปนปจจยใหเกดในภพอน

ชาต มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก มการเกดขนเปนครงแรกในภพนนๆ เปนลกษณะ มการเปนไปคลายกบวามอบขนธ ๕ ทมขอบเขตในภพหนงๆใหแกสตวทงหลายเปนหนาท มการผดขนในภพนจากภพกอนหรอมสภาพทเตมไปดวยทกขเปนอาการปรากฏ มนามรปทเกดขนครงแรกเปนเหตใกล๘๓

สรปความวา ชาต คอ ความเกด ความก าเนดขน ความหยงลงสครรภ ความบงเกด ความผดเกด ความปรากฏขนแหงขนธของสตวเหลานนๆ ในหมสตวนนๆ

๑๒. ชรามรณะ

พระสมมาสมพทธเจา ไดแสดงความหมายไวในวภงคสตร ความวา ชรา คอ ความแก ความคร าครา ความมฟนหลด ความมผมหงอก ความมหนงเหยวยน ความเสอมอาย ความแกหงอมแหงอนทรย ในหมสตวนนๆ ของเหลาสตวนนๆ นเรยกวา ชรา มรณะ คอ ความจต ความเคลอนไป ความท าลายไป ความหายไป ความตาย กลาวคอ มฤตย การท ากาละ ความแตกแหงขนธ ความทอดทงรางกาย ความขาดแหงชวตนทรยของเหลาสตวนนๆ จากหมสตวนนๆ นเรยกวา มรณะ๘๔

ชรา มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก มความแกของขนธ ๕ ทปรากฏอยในปจจบนภพเปนลกษณะ มการน าเขาไปใกลความตายเปนหนาท มการท าลายซงวยทดเปนอาการปรากฏ มนามรปทวไปทก าลงแกเปนเหตใกล๘๕

มรณะ มลกษณะ หนาท อาการปรากฏ และเหตใกล ไดแก มการเคลอนยายจากภพทปรากฏอยเปนลกษณะ มการจากกนกบสงทมชวตและไมมชวตทเคยเหนกนในภพนเปนหนาท มการไปจากภพเกาเปนอาการปรากฏ มนามรปทก าลงดบอยเปนเหตใกล๘๖

ในสวนของ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาสนน แมไมนบเปนองคธรรมในปฏจจสมปบาทกมลกษณะแสดงอยในวสทธมรรคดงตอไปน

โสกะมลกษณะประจ าตวคอ มความตรอมตรมภายในเปนลกษณะ มความเกรยมใจเปนกจ มความละหอยหาเปนผล โสกะ เปนทกขทกข คอเปนตวทกขและทเปนทตงแหงทกขดวย ปรเทวะมความพร าบนเปนลกษณะ มการร าพนความดความเสยเปนกจ มความกลงเกลอกไปเปนผล ปรเทวะเปนสงขารทกขและเปนทตงแหงทกขดวย ทกข มความบบคนกายเปนลกษณะ มการท าความโทมนสแกบคคลปญญาทรามทงหลายเปนกจ มความเจบปวยทางกายเปนผล ทกข เปนทกขทกขและ

๘๓ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม, หนา ๔๔. ๘๔ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒/๔.

๘๕ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม, หนา ๔๔. ๘๖ เรองเดยวกน, หนา ๔๕.

๓๔

น าความทกขทางใจมาดวย โทมนส มความบบคนจตเปนลกษณะ ท าใหจตรมรอนเปนกจ ท าใหปวยใจเปนผล โทมนสเปนทกขทกขเพราะน าทกขทางกายมาใหดวย และอปายาส มความแผดเผาจตเปนลกษณะ มการทอดถอนเปนกจ มความตรอมตรมเปนผล อปายาสเปนทกขเพราะเปนสงขารทกข เพราะแผดเผาจตและเพราะท ารางกายใหเผอดซดดวย โดยมการเปรยบเทยบโสกะ ปรเทวะ และ อปายาสเหมอนกบน าเดอดวา โสกะเหมอนน าเดอดในภาชนะดวยไฟออน ปรเทวะเหมอนน าเดอดลนจากภาชนะดวยไฟแรง และอปายาสเหมอนน าเดอดจนแหงภายในภาชนะ น าทยงไมลนออกจากภาชนะมไมเพยงพอจะลนออกนอกภาชนะอก๘๗

สรปความวา ชรา คอ ความแก ความเสอมลงแหงขนธ ๕ สวน มรณะ คอ ความตายหรอความแตกแหงขนธ ๕ ความขาดไปแหงชวตนทรยของสตวทงหลาย

๒.๕ การสบตอของปฏจจสมปบาท การสบตอในปฏจจสมปบาทม ๒ อยาง คอ การสบตอของปฏจจสมปบาทแบบขามภพขามชาต และการสบตอของปฏจจสมปบาทแบบปจจบนขณะ

๒.๕.๑ ปฏจจสมปบาทแบบขามภพขามชาต

การศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตนน เปนการศกษาโดยพจารณาถงความเปนเหตทอาศยกนเกดขนของสภาพองคธรรมในปฏจจสมปบาท ซงปรากฏในคมภรปฏสมภทามรรค ธมมฏฐตญาณนทเทสวา

ปญญาในการก าหนดปจจยวา “อวชชาเปนเหต สงขารเกดขนเพราะเหต แมธรรมทงสองอยางนตางกเกดขนเพราะเหต” ชอวาธมมฏฐตญาณ ปญญาในการก าหนดปจจยวา “ในอดตกาลกด ในอนาคตกาลกด อวชชาเปนเหต สงขารอาศยเหตเกดขน แมธรรมทงสองอยางนตางกเกดขนเพราะเหต” ชอวาธมมฏฐตญาณ๘๘

ในกระบวนการของปฏจจสมปบาทฝายเหตนน ยงมการอธบายถงความเปนเหตอาศยซงกนและกนของสภาวธรรมในลกษณะทตอเนองขามภพชาต โดยอธบายในลกษณะของไตรวฏฏ ทมสวนของอดตเหตเปนเหตใหเกดปจจบนผล และปจจบนเหตท าใหเกดอนาคตผล โดยฝายอนโลมนยจะเกยวของกบทกข เหตของทกข วสยของสตวโลก และการเวยนวายตายเกด๘๙

หลกการอธบายลกษณะหนงของปฏจจสมปบาทฝายเหตพรอมทงผลไดแกการพจารณาแบบสงเขป ๔ กาล ๓ สนธ ๓ และอาการ ๒๐ โดยปญญาทเกดขนจากการพจารณาน ชอวาธมมฏฐตญาณ โดยสามารถอธบายรายละเอยดไดดงน

๘๗ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร),

หนา ๘๔๑ - ๘๔๔. ๘๘ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๖/๗๑. ๘๙ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), ปฏจจสมปบาท เหตผลแหงวฏสงสาร, หนา ๑๕.

๓๕

๑) สงเขป ๔ หมายถงธรรม ๔ กลม ไดแก อดตเหต คอ อวชชาและสงขาร เรยกวา เหตสงเขป ปจจบนผล คอ วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะและเวทนา เรยกวา ผลสงเขป ปจจบนเหต คอ ตณหา อปาทานและภพ เรยกวา เหตสงเขป และอนาคตผล คอชาต ชรา มรณะและโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส เรยกวา ผลสงเขป ๒) กาล ๓ หมายถงธรรมทเปนไปในกาล ๓ กาล ไดแก อดตกาล คอ อวชชาและสงขาร ปจจบนกาลคอ วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทานและภพ และอนาคตกาล คอ ชาต ชรามรณะ และโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส เมอแยกออกเปน ๓ ชวงเชนน ยอมถอเอาชวงกลาง คอ ชวตปจจบน หรอ ชาตน เปนหลก ซงแสดงความสมพนธในฝายอดตเฉพาะดานเหต คอสบสาวจากผลทปรากฏในปจจบนวาเกดมาจากเหตใดในอดต และในฝายอนาคตแสดงเฉพาะดานผล วาเหตปจจบนจะกอใหเกดผลอะไรในอนาคต๙๐ ๓) สนธ ๓ หมายถงขวตอระหวางสงเขป ๔ ม ๓ ขวตอ ไดแก ขวตอระหวางอดตเหตกบปจจบนผล เรยกวาเหตผลสนธ ขวตอระหวางปจจบนผลกบปจจบนเหต เรยกวาผลเหตสนธ และขวตอระหวางปจจบนเหตกบอนาคตผล เรยกวา เหตผลสนธ ๔) อาการ ๒๐ หมายถง องคประกอบแตละอยางดจก าของลอทตองกระจายใหเตมตามชองแหงสงเขป ๔ อาการ ๒๐ ประการน จ าแนกตามสวนทเปนเหตและสวนทเปนผลไดดงน คอ อดตเหต ๕ ไดแก อวชชา สงขาร ตณหา อปาทานและภพ ปจจบนผล ๕ ไดแก วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะและเวทนา ปจจบนเหต ๕ ไดแก อวชชา สงขาร ตณหา อปาทานและภพ อนาคตผล ๕ ไดแก วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะและเวทนา

สวนองคธรรม ไดแก ชาต และชรามรณะ นน กคอการเกดและเสอมไปของวญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะและเวทนานนเอง๙๑

การแสดงเรองลกษณะของปฏจจสมปบาทแบบขามภพขามชาตนน มการแสดงไววาในกมมภพกอน ความหลงเปนอวชชา กรรมเปนเครองประมวล มาเปนสงขาร ความตดใจเปนตณหา ความยดมนเปนอปาทาน เจตนาเปนภพ ธรรม ๕ ประการนในกมมภพกอน ยอมเปนไปเพราะปจจยแหงปฏสนธในภพปจจบนน

ในภพปจจบนน ปฏสนธเปนวญญาณ ความกาวลงเปนนามรป ปสาทะ เปนอายตนะ สวนทถกตองเปนผสสะ การเสวยอารมณเปนเวทนา ธรรม ๕ ประการน ในภพปจจบน ยอมเปนไปเพราะปจจยแหงกรรมทท าไวในภพกอน เพราะอายตนะทงหลายในภพนสดรอบ ความหลงเปนอวชชา กรรมเปนเครองประมวลมาเปนสงขาร ความตดใจเปนตณหา ความยดมนเปนอปาทาน เจตนาเปนภพ ธรรม ๕ ประการนในกมมภพน ยอมเปนไปเพราะปจจยแหง ปฏสนธในอนาคตกาล

๙๐ พระพรหมคณ าภรณ (ป .อ . ปยต โต ), พทธธรรม ฉบบป รบขยาย , พ มพ คร งท ๓๒,

(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๕), หนา ๑๗๕. ๙๑ ข.ป.อ. (ไทย) ๑/๔๗/๓๓๐ - ๓๓๔.

๓๖

ปฏสนธในอนาคตกาลเปนวญญาณ ความกาวลงเปนนามรป ปสาทะเปนอายตนะ สวนทถกตองเปนผสสะ การเสวยอารมณเปนเวทนา ธรรม ๕ ประการนในภพปจจบน ในอนาคตกาล ยอมเปนไปเพราะปจจยแหงกรรมทท าไวในภพน๙๒

ในแงของการเกดในภพใหม ค าอธบายตามแบบกไดแสดงความแตกตางในกรณทอวชชาเปนกเลสตวเดน กบกรณทตณหาเปนกเลสตวเดนวา อวชชาเปนตวการพเศษทผถกอวชชาครอบง ายอมไมรอะไรถกผด มประโยชนหรอไม ยอมท าการตางๆ ดวยความหลงมดมว มโอกาสท ากรรม ทผดพลาดไดมาก สวนภวตณหาทเปนตวการพเศษนน บคคลยอมใฝใจในภาวะชวตทด ถาเปนโลกหนา กอยากไปเกดในสวรรคหรอพรหมโลก ถาภพปจจบนกอยากเปนเศรษฐ คนมเกยรต หรอแมแตอยากไดชอวาเปนคนด๙๓

อวชชาท าใหลมหลงไมรตามความเปนจรง น าใหเกดสงขารกลาวคอ การตงจตเจตจ านงทสอดรบกบความไมรตามความเปนจรงนน สงใหเกดการกระท ากรรมลงไปทงทดบางไมดบาง เพราะอ านาจสงทดและไมดน จตกสะสมผลทดบางไมดบางเหลานนปรงใหมลกษณะคณสมบตเฉพาะตวแลวเปนปจจยใหเกดวญญาณ กลาวคอ เมอตายจากภพนแลวกท าใหเกดปฏสนธวญญาณคอ วญญาณทเชอมระหวางภพเรยกวาปฏสนธหรอถอก าเนดแลว จากทปฏสนธวญญาณถอก าเนดแลวกเปนปจจยใหเกดนามรป กลาวคอ เกดกระบวนการแหงการกอตวของรปชวตทงสวนทเปนรปธรรม คออวยวะตาง ๆ สวนนามธรรมนนกคอตวจตกบเจตสก (อารมณทเกดรวมกบจต) องอาศยกนและกนค าจนกนเกดขนรวมเรยกวา ขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ นามรปทกลาวนนกเปนปจจยใหเกดอายตนะ กลาวคอ เมอถอก าเนดกอเกดเปนรปขนธนนแหละ พรอมกนนนกเกดเปนอายตนะทง ๖ ทสามารถสอกบโลกภายนอกไดคอประสาทตา ห จมก ลน กาย ใจ ทง ๖ นเรยก สฬายตนะ พรอมกนนนเมอประสาทตา ห จมก ลน กาย สอกบอายตนะภายนอกคอ รป เสยง กลน รส สมผส เกดการรบรอารมณทสอสารประจวบกนเขากเปนผสสะ พรอมกนนนผสสะกเปนปจจยแกเวทนาดวย กลาวคอ เมอสมผสแลวกเกดความรสกขน เชน สขบาง ทกขบางหรอเฉยๆ เชนนเรยกเวทนา พรอมกนนนเวทนากเปนปจจยแกตณหาดวย กลาวคอ เมอรสกเปนสข พอใจ กดนรนทะเยอทะยานแสวงหาตอไป เมอเปนทกขกอยากใหพนไปหรอไมกนงอยในความเฉยๆ นน เชนนเรยกตณหา พรอมกนนนตวตณหานนกเปนปจจยใหเกดอปาทานดวย กลาวคอ เมอเกดความอยากดนรนทะเยอทะยานมาก กเขาไปผกตดยดมนถอมนอยกบสงนนๆ เชนนเปนอปาทาน พรอมกนนนตวอปาทานกเปนปจจยใหเกดภพดวย กลาวคอ เมอเกดความยดถอมากๆ เขากเกดการผลกดนใหเกดการกระท ากรรมขน และกรรมทกระท านนกเปนปจจยหนนเนองใหเกดในภพตอไปอก เชนนเรยกภพ พรอมกนนนตวภพนนกเปนปจจยใหเกดชาตดวย กลาวคอ การเกดนนเอง และเมอมการเกด (ชาต) การเกดนกยอมมความแตกท าลายไปแหงขนธทงหลายนน คอตายนนเอง เรยกวาการเกดเปนปจจยใหเกดชรามรณะ โสกะ เปนตน และเมอมความแตกท าลายไปแหงขนธในชาตนแลว ตวปฏสนธวญญาณทท าหนาทเชอมตอระหวางภพกน าใหเกดอก ซงในการเกดแตละชาตปฏสนธจตหรอปฏสนธวญญาณทน าใหเกดเชอมระหวางภพนนกมลกษณะทสอดคลองกบกรรมทไดกระท าไวกอใหเกดเปนนามรป สฬายตนะ

๙๒ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๗/๗๓. ๙๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, หนา ๑๗๗.

๓๗

ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน ภพ ตอไปหมนเวยนเปนวงจรอยอยางนเรอยไป และในการเกดจนกระทงถงวาระสดทายของชวตในแตละชาตนน กยอมมความเศราโศก ทกขกาย ทกขใจ ความคบแคนใจพวงมาดวยเสมอ กองทกขทประสบพบเจอยอมเกดมขนได๙๔ การปฏบตวปสสนาภาวนานน สามารถท าใหผทตงใจปฏบตสามารถเกดปญญาพจารณาในกระบวนทงหมดของปฏจจสมปบาทฝายเหตทแสดงแบบขามภพขามชาตดวยปญญาทเรยกวา อนมานวปสสนา๙๕ คอ ปญญาทพจารณาเหนวารปนามทไมไดก าหนดรในปจจบน ทเปนอดตเหต หรอปจจบนเหต หรออนาคตผลกตาม ลวนเกดขนโดยมเหตอาศยกนเกดขนทงสน

สรปความวา ปฏจจสมปบาทตามนยนนน เปนการก าหนดหมายชวงชวตทสบตอจากภพสภพเปนชาตๆ ไป และแตละชาตนนกลวนเปนเหตเปนผลของกนและกนสบทอดตอๆ ไปกลาวคอ การเกดมาในชาตปจจบนน เปนผลมาจากการสรางเหตไวในอดตชาต และปจจบนชาตนแตละชวงทไดกระท ากรรมไปกลวนจะเปนผลของปจจบนใกลอนาคตในชาตปจจบนนน แลวจะกลายเปนผลสบตอเนองกนไปในชาตอนาคตดวย หมายความวา ปจจบนชาตนนนเปนทงเหตและผลพรอมในตวเองซงจะสบตอไปในอนาคตชาตนนเอง

๒.๕.๒ ปฏจจสมปบาทแบบปจจบนขณะ

ความหมายตามนยนตองท าความเขาใจกบค าวา ปจจบน ชาตและชรามรณะใหม การตความตามนยนถงจะชดเจนยงขน ค าวา “ปจจบน” นนหมายถง เกดขนจ าเพาะหนา สวนค าวา “ชาต” นนกไมไดหมายเอาการเกดทเปนภพเปนชาตแบบการเกดจากอดตชาตแลวมาปฏสนธในครรภมารดาในชาตน แตค าวา “ชาต” ทมงหมายเอาในปจจบนนเปนการมงหมายเอาภาวะทเกดขนหรอเกดมขนในขณะปจจบนนนเอง และค าวา “ชรามรณะ” กไมไดหมายถงความแตกท าลายไปแหงขนธคอชวต แตเปนความเปลยนแปรหรอผนแปรไปจากสภาวะเดมของชวตแตละขณะ เมอท าความเขาใจเบองตนแลววงจรปฏจจสมปบาทตามนยนจงมความหมายทมงเปนวงจรดงน คอ ชวตของมนษยทเกดมาแลวในปจจบนภพน มสฬายตนะ คอ มตา ห จมก ลน กาย ใจ เมอประสาทตา เปนตนเหลานสมผสกบอายตนะภายนอก คอ รป เสยง กลน รส สมผส ธรรมารมณในขณะใดกเกดการรบร (วญญาณ) ขน และการรบรอารมณเหลานเปนการรบรทประกอบดวยอวชชา เมอรบรแบบไมเขาใจรแจงกระจางชดในอารมณนนตามความเปนจร งแลว ภาวะดานรางกายทเปนทงนามและรปกตอบสนองอารมณนนดวยความไมร เรยกวา เกดวงจรนามรปขน กรยาทพรอมในการตอบสนองอารมณทกระทบกนนน เรยกวาเปนปจจยใหเกดสฬายตนะแลวผสสะกเกดสบตอเนองกนทนท ตวเวทนาคอความรสกในอารมณนน ตณหาคอความอยากในความรสกในอารมณนน อปาทานคอความยดมนถอมนในอารมณนน กเกดเปนภพเปนชาตคอความมความเปนแลวผลกดนใหเกดการกระท าทนท เมอเกดมขนเปนขนตงอยชวขณะ กแปรสภาพเปลยนจากสภาพเดมไปสสภาพใหม เสอมสลายไปจากภาวะเดมเชนนเรยกวาเปนชรามรณะ ในขณะทเกดมภาวะนนในขณะนน ภาวะทเกดขนนนกเปนปจจยใหเกดเปนชรามรณะ คอความแปรสภาพไมคงสภาพเดม ทกขณะทมความเสอม

๙๔ ข.ม.อ. (ไทย) ๒๖/๒๘๔ - ๒๘๘. ๙๕ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑,

หนา ๑๓๒.

๓๘

จากสภาวะเดมน กพวงเอาความเศราโศก ความร าไรร าพน ทกขกาย ทกขใจ ความคบแคนใจเขามาดวย วงจรนมความสบเนองกนอยอยางไมขาดสายในทกขณะแหงชวตทด าเนนไป หมนวนไปในชวตประจ าวนแตละขณะ๙๖ กระบวนการความรทเกดขนจากการพจารณาปฏจจสมปบาทฝายเหตแบบปจจบนขณะนจะท าใหเกดปญญาทเรยกวา ปจจกขวปสสนา๙๗

หลกส าคญของปฏจจสมปบาทนนตองไมลมหลกทวา “อาศยกนและกนเกดขนพรอมกน” ถงแมจะมการอธบายแตละองคประกอบแตละขอเปนขอๆไป แตการยกมาอธบายในลกษณะเปนขอๆ น กเพอความกระจางชดของแตละองคประกอบวาคออะไร เปนอยางไร เทานนเอง โดยความเปนจรงของการเกดขนของสงทงหลายหรอแมแตชวตมนษยนนกมความเปนไปสบเนองสบตอเปนปจจยแกกนและกนไมขาดไปตอนใดตอนหนง หลกปฏจจสมปบาทนนมความเกดพรอมกนแบบองอาศยกนและกน พรอมทจะท าหนาทสบตอกนไปเรอยๆ อยางเปนเหตเปนผลของกน ไมมสงใดเกดขนลอยๆ โดยไมมสาเหต ปฏจจสมปบาทแสดงความเปนสาเหตความเปนเหตเปนผลเปนปจจยแกกนและกนอยางละเอยดถถวนดวยนยลกษณะน การจะท าความเขาใจตองไมลมหลกนคอ “อาศยกนและกนเกดขนพรอมกน หรออาศยซงกนและกนเกดตอเนองกนอยางไมขาดสาย” ถาเขาใจหลกนแลว แมจะแยกอธบายเปนขอๆ หรอเปนองคประกอบแตละองคประกอบกจะเขาใจถงความเปนปจจยแกกนและกนของสรรพสงไดอยางดยงขน ไมวาจะเปนนยแบบขามภพขามชาตหรอนยแบบปจจบนขณะ

สรปความวา ปฏจจสมปบาทแบบปจจบนขณะ คอ การรบรอารมณทางสฬายตนะทมอวชชาเปนปจจยเปนตนท าใหเกดผสสะสบตอเนองกนทนท และเวทนา ตณหา อปาทานกเกดเปนภพเปนชาตคอความมความเปนแลวผลกดนใหเกดการกระท าทนท เมอเกดมขนเปนขนตงอยชวขณะ กแปรสภาพเปลยนจากสภาพเดมไปสสภาพใหมเสอมสลายไปจากภาวะเดมเชนนเรยกวาเปนชรามรณะ ในขณะทเกดมภาวะนนในขณะนน ภาวะทเกดขนนนกเปนปจจยใหเกดเปนชรามรณะ คอความแปรสภาพไมคงสภาพเดม ทกขณะทมความเสอมจากสภาวะเดมน กพวงเอาความเศราโศก ความร าไรร าพน ทกขกาย ทกขใจ ความคบแคนใจเขามาดวย วงจรนมความสบเนองกนอยอยางไมขาดสายในทกขณะแหงชวตทด าเนนไป หมนวนไปในชวตประจ าวนแตละขณะ

๒.๖ หลกปฏจจสมปบาทตามทศนะนกปราชญทางพระพทธศาสนา

ผวจยพบวา มนกปราชญทางพระพทธศาสนา ทานไดแสดงทศนะในเรองของปฏจจสมปบาท ไวดงน

พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข) ไดแสดงการเกดปฏจจสมปบาทในแตละวนไวในหนงสอ ปฏจจสมปบาท: เรองส าคญทสดส าหรบพทธบรษท สรปความไดวา เดกคนหนงท าตกตาตกแตก จะมปฏจจสมปบาทไดอยางไร เดกเลกๆ คนหนงรองไหขนมาเพราะเหนตกตาตกแตก ปฏจจสมปบาทจะเรมตน ในขณะทตกตาตกแตกอยนน พอเดกเลกเหนตกตาตกแตก นเรยกวา ตากบรปกระทบกนเกดจกขวญญาณขนมา รวา ตกตาแตก

๙๖ อภ.ว.อ. (ไทย) ๒๔๓/๓๓๘ - ๓๓๙. ๙๗ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑,

หนา ๑๓๑.

๓๙

ตามธรรมดาเดกคนนประกอบอยดวยอวชชา เพราะไมเคยรธรรม เมอตกตาตกแตกใจของเขาประกอบอยดวยอวชชา อวชชาจงปรงแตงใหเกดสงขาร คอ อ านาจชนดหนงทจะท าใหเกดความคด ความนกคดอนหนงทจะเปนวญญาณ สงนเรยกวา วญญาณ เดกเมอเหนตกตาตกแตกแลวรวา ตกตาตกแตก อนนเปนวญญาณทางตา เพราะอาศยตาเหนตกตาตกแตก แลวมอวชชาอยในขณะนน คอ ไมมสต เพราะวา ไมมความรเรองธรรมเลย จงเรยกวา ไมมสต ฉะนน จงเกดอ านาจปรงแตงวญญาณ ทจะเหนรปนไปในทางทจะเปนทกข ความประจวบของตากบรป คอ ตกตากบวญญาณทรนรวมกน เรยกวา ผสสะ ซงผสสะทางตาไดเกดขนแกเดกคนนแลว หรอถาจะพดใหละเอยดกวาไดเกดนามรป คอ รางกายและใจของเดกคนนขนมา ชนดทพรอมส าหรบทจะเปนทกข ตามธรรมดารางกายจตใจของเราไมอยในลกษณะทจะเปนทกข จะตองมอวชชา หรอมอะไรมาปรงแตงใหมนมาอยในลกษณะทมนอาจจะเปนทกข ดงนนจงเรยกวา นามรปกพงเกดเดยวนเฉพาะกรณนหมายความวา มนปรงแตงวญญาณดวยอวชชาขนมาแลว วญญาณนกจะชวยท าใหรางกายกบจตใจนเปลยนสภาพลกขนมาส าหรบท าหนาททพรอมทจะเปนทกข คอ ไมหลบอยตามปกต แลวมนกมผสสะทสมบรณพรอมทจะเปนทกข เฉพาะในกรณนแลวมนกมเวทนาคอความรสกเปนทกข แลวเวทนาทเปนความทกขนท าใหเกดตณหา คอ อยากไปตามอ านาจของความทกขนน มอปาทานยดมนวาความทกขของก มนกเกดกขนมา เรยกวา ภพ แลวเบกบานเตมทเรยกวาชาต แลวมความทกขในเรองตกตานคอ รองไห นนกคอสงทเรยกวา อปายาส แปลวา ความเหยวแหงใจอยางยง ทนเรองชาตนมนมความหมายกวางคอ รวมชรามรณะอะไรไวเสรจ ถาไมมอวชชากจะไมถอวา ตกตาแตก หรอตกตาตาย แลวกจะไมมความทกขแตอยางหนงเกดขนเลย เดยวนทกขมนเกดเตมทเพราะวาเกดอปาทานวา ตวก ตกตาของก แลวตกตากแตกแลว แลวกท าอะไรไมถกเพราะมอวชชา ดงนน จงรองไห การรองไห คอ อาการของความทกขขนสงสดเตมท ทสดของปฏจจสมปบาท๙๘

พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) กลาววา หลกปฏจจสมปบาทไดอธบายวาอดตเหตคออวชชาและตณหาเทานน แตความจรงอวชชาจะตองมตณหาและอปาทานตดตามเสมอในคมภรปฏสมภทามรรคจงกลาวอดตเหตอยางบรบรณโดยเพม ตณหา อปาทานและกรรมภพวา อวชชาครอบง าเราขณะท ากรรมในภพกอน สงขารคอการขวนขวายกระท ากรรม ตณหาคอความอยากเพอใหไดรบผลของการกระท าทงในภพปจจบนและภพหนา อปาทานคอความผกยดมนกรรมและผลกรรมนนๆ กรรมภพ คอเจตนา ธรรมทง ๕ (อวชชา สงขาร ตณหา อปาทาน กรรมภพ) เปนเหตในอดตทท าใหเกดมในภพปจจบน๙๙ ผปฏบตธรรมควรทราบวาชวตประกอบดวยธรรมทเปนเหตเปนผลอาศยกนเกดขนเพอตดความหลงผดในตวตนกเพยงพอแลว เพราะหากการปฏบตตองมความรอยางพสดารแลว ผมปญญานอยมการศกษานอย เชน พระจฬปนถกกจะไมสามารถบรรลธรรมไดเลย๑๐๐

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) กลาววา ในทางปฏบตอาจเรมตนทองคประกอบขอใดขอหนงในระหวางกได สดแตองคประกอบขอใดจะกลายเปนปญหาทถกยกขนพจารณาแลว

๙๘ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข), ปฏจจสมปบาท: เรองส าคญทสดส าหรบพทธบรษท , (กรงเทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๔๐), หนา ๑๓ - ๑๔.

๙๙ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), ปฏจจสมปบาท เหตผลแหงวฏสงสาร, หนา ๓๓๔ - ๓๓๕. ๑๐๐ เรองเดยวกน, หนา ๓๔๐ - ๓๔๑.

๔๐

เชอมโยงกนไปตามล าดบ จงไมจ าเปนตองครบ ๑๒ หวขอและไมจ าเปนตองมรปแบบตายตวเสมอไป๑๐๑ พระพรหมคณาภรณยงตงขอสงเกตเพมอกวา การศกษาการพจารณาทกขตามหลกปฏจจมปบาทในการปฏบตวปสสนาภาวนาน สงเสรมกระบวนการความคดใหอยกบปจจบนโดยมองอดตและอนาคตอยางถกตอง คอ รวาสงทเกดขนในปจจบนเปนผลจากอดตทเคยกระท าไว ท าใหอาศยอดตเปนบทเรยนทจะไมท าใหเกดทกขอยางเดมเหมอนในอดต การสรางปจจบนเหตท าใหเกดอนาคตผลนน ท าใหเราอยกบปจจบนโดยไมประมาท รจกระมดระวงปองกนภยอนจะเกดในอนาคตได ท าใหเหนคณคาของการก าหนดรในปจจบนขณะมากขน ในดานของกรรมท าใหเขาใจเรองกรรมและผลของกรรมอยางถกตอง และเมอสามารถดบทกขตามหลกปฏจจสมปบาทไดอยางถกตองแลว พรอมทงส ารวมระวงไมสรางกรรมใหเกดวบากทเปนทกขตอไปในอนาคต กยอมท าใหปจจยาการทางสงคมทประกอบดวยทกขดบลงไปดวย เพราะปฏจจสมปบาทแหงทกขของสงคมกด าเนนตามปฏจจสมปบาทแหงทกขของชวตนนเอง

๒.๗ ประโยชนทไดรบจากการศกษาเรองปฏจจสมปบาท จากการศกษาเรองปฏจจสมปบาทท าใหไดรบประโยชนดงประเดนตอไปน

๑) ปฏจจสมปบาทเปนหลกธรรมทอธบายกระบวนการของธรรมทงหลายทงฝายโลกยธรรมและโลกตตรธรรม กลาวคอ (๑) ฝายโลกยธรรม เมอบคคลมความรความเขาใจกระบวนการเกดขนของเหตปจจยของโลกยธรรม จะท าใหบคคลทราบถงสาเหต (เหตปจจย) ทแทจรงของความเปนไปในชวตประจ าวน ทงอดต ปจจบน และก าลงจะเกดขนในอนาคตวา จะมกระบวนการเกดขนอยางไรและอะไรคอสาเหตทแทจรง สงผลใหบคคลคลายก าหนดในสรรพสงทงหลาย และตระหนกรส านกในการกระท าของตนวา ควรกระท าสงทงหลายทชอบดวยศลและธรรม (๒) ฝายโลกตตรธรรม บคคลเมอมความรความเขาใจกระบวนการดบของธรรมทงหลายแลว ท าใหบคคลเรงเราท าความเพยรเพอสงเสรมคณธรรมของตนใหเจรญไพบลยยงๆ ขนไป ทสดคอ การเขาถงการบรรลธรรม และพระนพพานเปนทสด ปฏจจสมปบาทจงเปนธรรมทมผลานสงสมากตอสรรพสตวในดานของการปรบเปลยนความเหนและพฤตกรรมทงทางกาย ทางวาจา ทางใจ

๒) บคคลเมอพจารณาการหมนเวยนของปฏจจสมปบาทอยางถถวนแลว จะเกดความรความเขาใจ ความเปนไปของโลกและรปนามของสรรพสตวทหมนเวยนอยในสงสารวฏและหาตนเหตไมไดนน มธรรมทอาศยซงกนและกนเปนเหตท าใหผลเกดขน สงผลใหบคคลมความละอาย เกรงกลวตออกศลธรรม เพราะกรรมทบคคลไดกระท าไวทงดและไมดนน จะสงผลใหบคคลไดรบความสขบาง ความทกขบาง

๓) เพอใหบคคลไดมความรความเขาใจวา สรรพสตวหากยงมอวชชาครอบง าอย เมอตายไปจะตองเกดในภพหนาอก ซงพจารณาไดจากปจจบนเหต ๕ ไดแก ตณหา อปาทาน กมมภวะ อวชชา สงขาร ทสรรพสตวก าลงท ากรรมดกรรมชวอยในปจจบนจะเปนเหตปจจยน าไปเกดในภพหนาและผลของกรรมเหลานนกคอ วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะและเวทนา หรอขนธ ๕ นนเอง

๑๐๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, หนา ๑๕๖.

๔๑

๔) เพอใหบคคลมความรความเขาใจในธรรมทเปนเหตแหงทกขในสงสารวฏ กลาวคอ ตงแตอวชชาจนถงชาต เปนตน ท าใหไดรวา ความทกขทงหลายมชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนสสะ อปายาสะ ทสรรพสตวก าลงไดรบอยนน เกดขนเพราะอาศยชาตเปนเหตปจจย เมอชาตเกดขนท าใหเหนเหตคอกมมภวะ เมอกมมภวะเกดขนท าใหเหนเหตคออปาทาน และท าใหเหนเหตปจจยทสบเนองกนจนถงอวชชา และทสดกคอ อวชชาเปนหวหนาของเหตแหงความทกขทงปวง

๕) เพอใหบคคลมความรความเขาใจวา ปฏจจสมปบาท หมายถง วงจรของเหตปจจยทเชอมโยงซงกนและกนเปนสายโดยหาทสดไมได แนวคดเหลาน สามารถท าใหบคคลน าหลกการเหลานมาพจารณาความทกขทงหลายทเกดขนในชวตประจ าวนวา มเหตปจจยอยางไรจงท าใหตนไดรบความทกข เมอบคคลเขาใจถงความจรงวา ผลทตนก าลงไดรบอยในปจจบนน มเหตปจจยมาจากกรรมในอดต และก าลงจะเปนไปในอนาคต สงผลใหบคคลตระหนกรในกรรมของตน จะท าใหเกดความเบอหนาย คลายก าหนด สามารถละคลายความยนดลงได ส าหรบผปรารถนาจะพนออกจากกองทกข ควรยนดในการภาวนาอย เปนนตย เพอใหเขาถงปญญาทสามารถเหนแจงกระบวนการหมนเวยนของปฏจจสมปบาทไดอยางถถวน จนสามารถพจารณาปฏจจสมปบาทโดยก าหนดรทกขสจ ประหานสมทยสจ เหนแจงในนโรธสจ และเขาถงพระนพพานเปนทสด

๖) เพอหมดความสงสยเรองตวตนในอดต ปจจบน และอนาคต เพราะมความเขาใจการสบตอเหตปจจยในปฏจจสมปบาทแลว บคคลจงละคลายความยดมนถอมนในขนธ ๕ วา เปนตวเปนตน ละคลายความมานะ โออวดทงหลาย ขณะเดยวกนกละความแขงกระดางของตนลงไป เพราะมความเชอวา กรรมทตนกระท าแลวไมมผลหรอขาดสญ แตมความเชอในเหตและผล ทเรยกวามความเหนเปนกลาง โดยละความคดเรองอดตและอนาคต แตตระหนกรในเหตและผลท เปนปจจบนเปนผไมยดตดอยในเหตการณในอดต และไมเพอเจอไปในเรองอนาคตอยางไมมเหตผล แตเปนผมความเหนเปนกลางในกาลทง ๓ และไมตดยดอยในกาลใดๆ เพราะเหตปจจยนนลวนเปนไปตามอ านาจของไตรลกษณ

๒.๘ สรปทายบท ปฏจจสมปบาทน เปนธรรมทลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก สงบ ประณต สดจะคาดคะเนได เปนองคธรรมทพระพทธองคทรงแสดงไวในฐานะเปนตวของสภาวะหรอกฎของธรรมชาต ซงเปนหลกความจรงทมอยโดยธรรมดา พระองคทรงแสดงไว ๒ ประการ คอ ประการแรก เรยกวากระบวนการเกดทกข คอ สมทยวาร ประการทสอง เรยกวา กระบวนการดบทกข คอ นโรธวาร เปนองคธรรมทเกยวของสมพนธเปนเหตเปนปจจยซงกนและกนเกยวโยงกนเปนลกโซตลอดสาย ทงสายเกดทกขและสายดบทกข เปนธรรมทแสดงถงสภาวะของชวตตงแตเกดจนถงตาย ชวตทกชวตเปนสภาวธรรมอยางหนงทประกอบดวยขนธ ๕ มรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ หรอนามรปอนเปนทกข มการเวยนวายตายเกด เมอเขาใจในปฏจจสมปบาทนแลว ยอมเปนผหายสงสยในเรองโลกและชวต นรก สวรรค บญ บาป ชาตน ชาตหนา และนพพานวาเปนของจรง

บทท ๓

หลกการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔

พระพทธศาสนามค าสอนเพอการฝกขดเกลาตนเองจนกระทงสนตณหา (วราคะ) ดบกเลสไดหมดสนไป คอ การบรรลมรรค ผล นพพาน ไมตองเวยนวายตายเกดอยในสงสารวฏ เพราะการเวยนวายตายเกดอยในสงสารวฏนน ท าใหประสบกบกองทกขอยางใหญหลวง กระบวนการทจะเขาถงธรรมนตองอาศยการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ ซงเปนหนทางเดยวทพระพทธองคตรสไววา ภกษทงหลาย ทางนเปนทางเดยวทจะท าใหเหลาสตวบรสทธลวงพนความโศกและความร าพนคร าครวญได ดบความทกขและโทมนสได บรรลอรยมรรค และเหนแจงพระนพพานได หนทางนคอสตปฏฐาน ๔ ประการ๑ ผวจยเหนความส าคญตามน จงไดก าหนดหวขอการศกษาการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ ไวดงน

๓.๑ ความหมายของวปสสนาภาวนา ๓.๒ อารมณของวปสสนาภาวนา ๓.๓ แนวทางการปฏบตวปสสนาภาวนา ๓.๔ การปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ ๓.๕ องคธรรมสนบสนนการปฏบตวปสสนาภาวนา ๓.๖ อานสงสในการปฏบตวปสสนาภาวนา ๓.๗ สรปทายบท

๓.๑ ความหมายของวปสสนาภาวนา วปสสนาภาวนา เปนค าทบงบอกถงการปฏบตฝกหดขดเกลาจตใจใหผองใสสะอาดปราศจากมลทน คอ กเลสตางๆ มโลภ โกรธ หลง เปนตน การศกษาท าความเขาใจของค านจงเปน สงส าคญ สงเสรมความรความเขาใจในหลกธรรมสวนของปรยตท าใหเกดความเขาใจประจกษแจง ในหลกธรรมค าสอนของพระพทธศาสนาไดยงขนและนอมน ามาสการปฏบตไดอยางถกตองเปนเหตปจจยใหถงปฏเวธ คอ การรแจงแทงตลอดมรรค ผล นพพาน

๓.๑.๑ ความหมายของวปสสนา

ก. ความหมายโดยศพท (สททนย) ค าวา วปสสนา แยกออกตามโครงสรางไวยากรณบาลไดดงน ค าท ๑ เปนอปสรรค ว (บทหนา) แปลวา วเศษ แจง ตาง

๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑

๔๓

ค าท ๒ เปนธาต ทส ธาตในความหมายวา เหน ค าท ๓ เปนปจจย ย ปจจยในนามกตก ค าท ๔ เปนปจจย อา ปจจยในอตถลงค (เพศหญง) เมอส าเรจรปแลวไดค าวา วปสสนา แปลวา ความเหนแจง๒ ค าวา วปสสนา ในอภธมมตถวภาวนฎกา (วภาวน) มวเคราะห วา อนจจาทวเสน ววธากาเรน ปสสตต วปสสนา อนจจานปสสนาทกา ภาวนาปญ าฯ แปลวา ปญญาทเหนความไมเทยงของสงขาร ชอวา วปสสนา๓ หรออกวเคราะหวา ววธากาเรน อนจจาทวเสน ปสสตต วปสสนา๔ แปลวา ปญญาใดยอมพจารณาเหนรปนามโดยอาการตางๆ ดวยอ านาจแหงความเปน ของไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ปญญานนชอวา วปสสนา

ข. ความหมายโดยเนอความ (อตถนย)

คมภรพระอภธมมสงคณ ใหความหมายของวปสสนาไววา วปสสนา หมายความวา ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรม ความก าหนดหมาย ความเขาไปก าหนด ความเขาไปก าหนดเพพาะ ภาวะทร ภาวะทพลาด ภาวะทรละเอยด ความรอยางแจมแจง ความคนคด ความใครครวญ ปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองท าลายกเลส ปญญาเครองน าทาง ความเหนแจง ความรด ปญญาเหมอนรตนะ ความไมหลง งมงาย ความเลอกเฟนธรรม สมมาทฎฐนชอวา วปสสนา๕

อากงเขยยสตร๖ พระอานนทแสดงไววา สมยนน พระพทธองคประทบอยในพระเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ เขตกรงสาวตถ ครงนน พระพทธองคทรงตรสกบเหลาภกษวา ผทมความหวงวา “เราพงเปนทรก เปนทชอบใจ เปนทเคารพ และเปนทยกยองของเพอนพรหมจารทงหลาย ควรมศลบรสทธ มความเพยรท าลายกเลส ดวยการเจรญฌาน และ ปฏบตในวปสสนา และเพมพนเรอนวาง

ค าวา วปสสนา พระอรรถกถาอธบายวา หมายถงอนปสสนา ๗ ประการ๗ คอ ๑) อนจจานปสสนา (พจารณาความไมเทยง) ๒) ทกขานปสสนา (พจารณาความเปนทกข) ๓) อนตตานปสสนา (พจารณาความไมมตวตน)

๒ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙, ราชบณฑต), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชดศพทวเคราะห, พมพครงท ๑, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๕๐), หนา ๖๑๗.

๓ มหามกฏราชวทยาลย, อภธมมตถวภาวนฎกา (วภาวน) , (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๘), หนา ๒๖๗.

๔ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร ป.ธ.๙), วปสสนากรรมฐาน ภาค ๑ เลม ๑, (กรงเทพมหานคร: บรษทอมรนทร พรนตง กรฟ จ ากด, ๒๕๓๒), หนา ๑๑.

๕ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๕๕/๓๗. ๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๖๕/๕๗. ๗ ม.ม.อ. (บาล) ๑/๖๕/๑๖๙.

๔๔

๔) นพพทานปสสนา (พจารณาความเบอหนาย) ๕) วราคานปสสนา (พจารณาความคลายก าหนด) ๖) นโรธานปสสนา (พจารณาความดบกเลส) ๗) ปฏนสสคคานปสสนา (พจารณาความสลดทงกเลส)

วปสสนาในคมภรอรรถกถา หมายถง ปญญาอนเหนแจง๘ เกดจากการก าหนดร๙ ใครครวญพนจพจารณาสงขารธรรม๑๐ โดยความเปนสภาวะไมเทยง เพราะความเปลยนแปลง แปรผนไปตางๆ นานาดวยอ านาจแหงศล ทมอนจจลกษณะเปนตวบงบอก เปนทกข เพราะความเบยดเบยนจนไมสามารถทนอยในสภาพเดมของตนได และไมใชตวตน เพราะบงคบไมได๑๑

ในคมภรฎกา ค าวา วปสสนา หมายถงปญญาทเหนสงขตธรรม โดยอาการตางๆ มความไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน๑๒ หรอปญญาทหยงเหนรปนามวาไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน๑๓

ค าวา วปสสนา หมายถง ปญญาทรชดโดยประการตางๆ อยางพเศษวา สกแตวาร คอ รถงความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตาของสงขารทงหลายจนสามารถแทงตลอดถงมรรคญาณได๑๔

ค าวา วปสสนา คอ ความเหนแจงตอความเปนจรงของสภาวธรรม, การฝกอบรมปญญาใหเกดความเหนแจงรชดภาวะของสงทงหลายตามความจรง๑๕

ค าวา วปสสนา คอ ปญญาทเหนสภาวธรรมตางๆ มอนจจลกษณะเปนตนในสงขาร ทงหลาย ชอวา วปสสนา๑๖

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑตไดแสดงไววา “วปสสนา” คอ ปญญาทพจารณาเหนความไมเทยง ความเปนทกข ความไมมตวตน คอ ผลทเกดจากการเจรญภาวนา๑๗

เมอกลาวโดยสรป “วปสสนา” หมายถง ปญญาทรชด ปญญาทท าลายกเลส ความรอยางแจมแจงตอความจรงของสภาวธรรมตางๆ ปญญาทรถงความเปนอนจจง ทกขง อนตตาของสงขาร

๘ อง.สตตก.อ. (ไทย) ๔/๙๒/๓๐๓. ๙ อง.จตกก.อ. (ไทย) ๒/๑๖๒/๓๘๘., อง.จตกก.อ. (ไทย) ๒/๒๕๔/๖๑๘. ๑๐ อง.ทก.อ. (ไทย) ๑/๒/๒๙๔., อง.ทก.อ. (ไทย) ๑/๒/๓๑๐., อง.ตก.อ. (ไทย) ๑/๓/๕๗๓ - ๕๗๒. ๑๑ อง.สตตก.อ. (ไทย) ๔/๓๓., อง.ตก.อ. (ไทย) ๑/๓/๕๗๕ - ๕๗๖. ๑๒ อภธมมตถวภาวนฎกา (ไทย) ปรเพทท ๙ กมมฏฐานสงคหวภาค, หนา ๒ มวเคราะหวา

ขนธาทสงขตธมเม อนจจาทววธากาเรน ปสสตต วปสสนา. ๑๓ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕/๓๑๑. ๑๔ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภ

มหาเถร), พมพครงท ๑๑, (กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๕๖), หนา ๗๑๑ - ๗๑๒. ๑๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๒๑,

(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๖), หนา ๓๗๓. ๑๖ พระมหาสมปอง มทโต, คมภรอภธานวรรณนา, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: ประยรวงศ

พรนทตง จ ากด, ๒๕๔๗), หนา ๒๑๑. ๑๗ พระมหาเดน กลยาณวชโช (รงกล), “ศกษาวปสสนปกเลสในการปฏบตวปสสนาภาวนา”,

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรราชวทยาลย, ๒๕๕๔), หนา ๑๕.

๔๕

ทงหลายจนสามารถแทงตลอดถงมรรค ผล นพพาน ได วธการอบรมใหเกดวปสสนา เรยกวา ภาวนาอนไดแก การกระท าใหเกดขน

๓.๑.๒ ความหมายของภาวนา

คมภรปฏสมภทามรรค พระสารบตรเถระใหความหมายของภาวนา ม ๔ ประการ คอ ๑) ภาวนา คอ ธรรมชาตทท าใหธรรมทงหลายทเกดขนในตนไมลวงเลยกนและกน เชนเมอพระโยคาวจรละความพอใจในกามไดแลวทนทนนเอง ธรรมทงหลายทเกดดวยอ านาจแหงการหลกออก เวนออกจากกามกยอมเกดขนไมลวงเลยกนและกน เปนตน ๒) ภาวนา คอธรรมชาตทท าใหอนทรยทงหลายมรสเปนอยางเดยวกน เชน เมอละกามพนทะแลว อนทรยทง ๕ มรสเปนอยางเดยวกนดวยอ านาจแหงการหลกออกจากกาม เปนตน ๓) ภาวนา คอ ธรรมชาตทน าความเพยรทสมควรแกธรรมนนๆ เขาไป คอ เมอละ กามพนทะแลว ยอมน าความเพยรดวยอ านาจแหงการหลกออกจากกามเขาไป เมอละพยาบาทแลวยอมน าความเพยรดวยอ านาจแหงความไมพยาบาทเขาไป เปนตน ๔) ภาวนา คอ การปฏบตเนองๆ เชน เมอละกามพนทะแลว ยอมปฏบตเนองๆ ซงความออกจากกาม เมอละพยาบาทแลวยอมปฏบตเนองๆ ซงความไมพยาบาท เปนตน๑๘

พระอรรถกถาจารยไดวเคราะหค าวา “ภาวนา” ไวในคมภรอรรถกถาปฏสมภทามรรควา ภาวยต วฑฒยตต ภาวนา ธรรมชาตใดอนพระโยคบคคลอบรมอย เจรญอย พะนนธรรมชาตนน ชอวา ภาวนา ไดแก ธรรมควรเจรญ คอ ใหเกดในสนดาน๑๙

ภาวนา ๓ ในอภธมมตถสงคหะ ไดแก บรกรรมภาวนา อปจารภาวนา และอปปนาภาวนา๒๐ หมายถง ภาวนาทเกดดวยการเจรญบอยๆ ภาวนาทใกลจะแนวแน และ ภาวนาทแนวแน

คมภรอภธมมตถวภาวนฎกา ใหความหมายไววา ภาเวต กสลธมเม อาเสวต วฑเฒต เอตายาต ภาวนา ทชอวา ภาวนา๒๑ เพราะเปนเครองใหกศลธรรมทงหลายเกดม คอ เสพคน ไดแก ท ากศลทงหลายใหเจรญแหงชน

คมภรปรมตถทปน ใหความหมาย ภาวนา วา ภาเวตพพาต ภาวนา ธรรมทบคคลควรเจรญ และ ภาเวนต จตตสนตาน เอตาหต ภาวนา คอ เจตนาทท าใหกศลเจรญขน หมายความวา ท าใหเกดกศลทยงไมเกดขน และท ากศลทเกดขนแลวใหเจรญเพมขน๒๒

เมอกลาวโดยหลกแหงลกขณาทจตกะของค าวา ภาวนา ไดแก การท าใหกศลเจรญขน เปนลกษณะ

๑๘ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๒๘/๔๑., ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๖๐/๒๔๙ - ๒๕๒. ๑๙ ข.ป.อ. (บาล) ๑/๓/๑๙., อภ.ว.อ. (บาล) ๑/๓๐๐/๒๑๕. ๒๐ พระอนรทธะ, อภธมมตถสงคหะปรจเฉทท ๙ กมมฏฐานสงคหวภาค, พระคนธสาราภวงศ แปล,

(กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ไทยรายวน กราฟฟค เพลท, ๒๕๔๖), หนา ๙๕ - ๙๖. ๒๑ วภาวน. (บาล) ๑๗๑. ๒๒ พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, ปรมตถทปน, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ ไทยรายวน

การพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๔๗๘.

๔๖

การประหานอกศล เปนกจ การเขาสทางปฏบตทเกยวกบสตของนามกายรปกาย เปนอาการปรากฏ การตงใจอยในอารมณดวยอ านาจแหงเหตทถกทควร เปนเหตใกล

ดงนน ภาวนา จงมลกษณะหลากหลายแตมหนาทเดยว คอ ประหานกเลสอกศล ธรรมทภาวนากศลท าใหเกดขนไดแก อรหตตมรรค๒๓

ในทางไวยากรณบาลค าวา ภาวนา เปนอตถลงค มรปวเคราะหศพท วา ภาเวตต ภาวนา แปลวา คณชาตทยงกศลใหมขน ภ ธาตในความหมายวา ม เปน ลง ย ปจจย ในนามกตก และ ลง อา ปจจยในอตถลงค พฤทธสระ อ เปนสระ โอ แปลงสระ โอ เปน อาว ลง ย ปจจย แปลง ย ปจจยเปน อน ลง ส ปฐมาวภตตฝายเอกวจนะส าเรจรปเปน ภาวนา แปลวา การเจรญ การท าใหมใหเปนขน๒๔

พจนานกรม พบบราชบณฑตยสถานใหความหมายค า “ภาวนา”วา เปนค าภาษาไทย ทยกมาจากภาษาบาล เปนค านาม หมายถง การท าใหมขน ใหเปนขนทางจตใจ เปนกรยา หมายถง ส ารวมใจใหแนวแนเปนสมาธ๒๕

สรปค าวา ภาวนา หมายถง การอบรมท าใหมขน การปฏบตเนองๆ หรอ การท าความเพยรเพอยงกศลทยงไมเกดใหเกดขน และท ากศลทเกดขนแลวใหเพมมากขน

๓.๑.๓ ความหมายวปสสนาภาวนา

เมอรวมค าวา วปสสนา กบค าวา ภาวนา เขากนแลว ส าเรจรปเปนวปสสนาภาวนา เปนรปศพทใหมไดความหมายใหมทใจความและรปศพทเปนอนหนงอนเดยวกนมไดแยกกนแปลทละศพททละความหมายดงนวา วปสสนาภาวนา หมายถง การอบรมในศล สมาธ ปญญาใหบรสทธหมดจดตามความหมายของพระพทธศาสนา คอ ความพนทกขในวฏสงสาร หรอ แปลวา “การเจรญวปสสนา” ๒๖ ในปรมตถโชตกะ๒๗ ค าวา วปสสนาภาวนา มรปวเคราะหวา “รปาทอารมมเณส ปญ ตตยา จ นจจ สข อตต สภ สญ าย จ วเสเสน นามรปภาเวน วา อนจจาทอากาเรน วา ปสสตต วปสสนา”

๒๓ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกะ, (กรงเทพมหานคร: บรษท คลเลอร โฟร

จ ากด, ๒๕๓๗), หนา ๕๗. ๒๔ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙, ราชบณฑต), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชด

ศพทวเคราะห, หนา ๔๘๗. ๒๕ ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒, (กรงเทพมหานคร:

บรษทนานมบค พบลเคชนจ ากด, ๒๕๔๖), หนา ๘๒๑. ๒๖ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๒๑,

(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๖), หนา ๓๗๔. ๒๗ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๙ เลม ๑ สมถกรรมฐานทปน, พมพ

ครงท ๕, (กรงเทพมหานคร: บรษท ว.อนเตอร พรนท จ ากด, ๒๕๔๗), หนา ๑๗ - ๑๘.

๔๗

ธรรมชาตใดยอมเหนแจงในอารมณตางๆ มรปารมณ เปนตน โดยความเปนนามรป ทพเศษนอกไปจากบญญต โดยการละทงสททบญญต อตถบญญตเสยสน และยอมเหนแจงในอารมณตางๆ มรปารมณ เปนตน โดยอาการเปน อนจจะ ทกขะ อนตตะ อสภะ ท พเศษนอกไปจาก นจจสญญาวปลลาส สขสญญาวปลลาส อตตสญญาวปลลาส สภสญญาวปลลาสเสย พะนน ธรรมชาตนน ชอวา วปสสนา ไดแก ปญญาเจตสก ทในมหากศล มหากรยา ค าวา วปสสนาภาวนา (insight meditation) หมายถง ขอปฏบตตางๆ ในการฝกฝนอบรมปญญาใหเกดความรแจงในสภาวะของความเปนจรงของสรรพสงโดยการเอารปนามเปนอารมณ พจารณารปนามใหเหนเปนไตรลกษณวาเปนของไมเทยง เปนทกข ไมใชตวไมใชตน วางจากความ ยดมนในบญญตทงปวง๒๘ ค าวา วปสสนาภาวนา หมายถง การฝกจตใหเกดความเหนแจง คอ ใหจตรเหนความ ไมเทยง ความเปนทกข ความเปนอนตตา โดยประการตางๆ ค าวา วปสสนาภาวนา คอ การอบรมจตใหเกดปญญา เพอการเหนแจงพระไตรลกษณ ทปรากฏในรป นาม หรอตาทเหนรป หฟงเสยง หรอเหนอาการทเคลอนไหว จตนกคด เปนตน วธการนเปนวธการปฏบตใหเขาถงซงพระนพพานได วปสสนาภาวนาเปนความรแจงในสตปฏฐานทง ๔ คอฐานกาย ฐานเวทนา ฐานจตและฐานธรรม ทปรากฏโดยความเปนสภาวะไมเทยง เปนทกข และเปนอนตตา หรอการเพงพนจพจารณาเหนธรรม โดยความเปนพระไตรลกษณตามความเปนจรง๒๙

สรปค าวา วปสสนาภาวนา คอ การประกอบความเพยรพจารณากายและใจหรอรปและนามใหเกดปญญาเหนแจงโดยความเปนอนจจง ทกขง อนตตา ตามความเปนจรง

๓.๒ อารมณของวปสสนาภาวนา ในการปฏบตวปสสนาภาวนานน ตองอาศยการก าหนดอารมณของวปสสนาภาวนา ซงเปนธรรมทเปนพนฐานของการปฏบตวปสสนา อนเปนภมแหงปญญา ทเรยกวา วปสสนาภม ค าวา วปสสนาภมนน แยกออกเปน “ว+ปสสนา+ภม” ว แปลวา วเศษ, แจง ในรปนามตาง ๆ (รป นามปรากฏเปนพระไตรลกษณ)๓๐ ปสสนา แปลวา เหน (ปญญา) สวน ภม แปลวา พนทใหจตเขาไปยด ใหจตเขาไปตงพจารณา ตงฐานพจารณาเปนอารมณ ๓๑ ในความหมายของค าวาวปสสนาภม แปลวา ภมหรอพนฐานของวปสสนา คอ ทเกดของวปสสนา หมายถง ธรรมอนเปนอารมณของวปสสนาภาวนา อนไดแก ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔

๒๘ พระมหารงเรอง รกขตธมโม (ปะมะขะ), “ ผลการปฏบตวปสสนากรรมฐาน: ศกษากรณเยาวชน ผปฏบตวปสสนากรรมฐาน ณ ศนยปฏบตธรรมสวนเวฬวน อ าเภอเมอง จงหวดขอนแกน ”, วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๑๗๙.

๒๙ พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย, เอกสารประกอบการสอน รายวชา สตปฏฐานภาวนา(Satipatthanabhavana), ม.ป.ท., ๒๕๕๖, หนา ๒๒.

๓๐ พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระค า) ดร.จ าลอง สารพดนก, พจนานกรม บาล-ไทย, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร: พมพท บรษทประยรวงศพรนตง จ ากด, ๒๕๓๘), หนา ๔๒๑.

๓๑ ตวณโณ ภกข, วปสสนาภาวนา, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร: มหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๑๓๓.

๔๘

ปฏจจสมปบาท ๑๒ เมอยอวปสสนาภม ๖ แลวไดแก รปกบนาม และภมทง ๖ น เปนอารมณของวปสสนา หรอเปนกรรมฐานของวปสสนา หรอเปนธรรมทอบรมเพอจะใหเกดปญญา๓๒ เพอใชในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ คอ การก าหนดพจารณารปนาม วปสสนาภม ๖ ใชเปนหลกการก าหนดอารมณ ๖ ประการ ทเปนเครองยดหนวงใหจตเขาไปยดตงไวพจารณาเพอใหประจกษแจงในรปนาม วาเปนพระไตรลกษณ ท าใหสามารถเกดปญญาญาณ วปสสนาภมเหลานจดเปนอารมณของการปฏบตวปสสนาหรอเปนภมแหงปญญา ซงมสวนเกยวของกบอารมณของวปสสนาภม ๖ แยกไดดงน

๓.๒.๑ ขนธ ๕

ค าวา ขนธ ๕ แปลวา กอง ไดรวมสงทเปนธรรมชาตทงปวงเขาดวยกนมปรากฏการณรวมกน ๑๑ ประการ๓๓ คอ (๑) เปนสภาพทเปนมาแลวในอดต (๒) เปนสภาพทเปนไปในอนาคต (๓) เปนสภาพทมอยในปจจบน (๔) เปนสภาพทมอยภายใน (๕) เปนสภาพทมอยภายนอก (๖) เปนสภาพทหยาบ (๗) เปนสภาพทละเอยด (๘) เปนสภาพทไกล (๙) เปนสภาพทใกล (๑๐) เปนสภาพเลว (๑๑) เปนสภาพทประณตของรปนาม รวม ๑๑ ประการนเปนกองหนง การทพระพทธเจาทรงยกขนธ ๕ เปนอารมณของวปสสนา โดยมสภาวะความเปนของ ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน๓๔ ไมใชสงทจะพงเขาไปยดถอเอาไว เพราะวาขนธ ๕ เปนทกสงทกอยางทมนษยทวไปจะรจะนกไดแมแตประสบการณในฌานกอยในขนธ ๕๓๕ สภาวะน เปนสงทมอย ตามธรรมชาตและเปลยนแปลงไปตามกาลเวลาโดยขนธท ง ๕ นนเปนสงทก าหนดรไดจะมองคประกอบอยดวยกน ๕ ประการดงนคอ ๑) รปขนธ กองรป คอ กองแหงรปเปนธรรมชาตท งปวงทมปรากฏขนมาแลว มการแตกดบมการเสอมสลายไปและสนไป ดวยวโรธปจจย คอ ปจจยทไมถกกน ไดแก ความรอน ความเยน เปนตน๓๖ ๒) เวทนาขนธ กองเวทนา เปนธรรมชาตทมการเสวยอารมณ ม ๓ คอ สข ทกข อเบกขา๓๗ ๓) สญญาขนธ กองสญญา เปนธรรมชาตทมการจ าหมายร มหนาทจ าอารมณตางๆ๓๘ ๔) สงขารขนธ กองสงขารเปนธรรมชาตทปรงแตงจตใหดใหชวใหเปนกลางๆ ๕) วญญาณขนธ กองแหงวญญาณ มหนาทรอารมณ รแจงเปนลกษณะ๓๙

๓๒ พนทนา อตสาหลกษณ, พทธปญญาคมอการสรางปญญา, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร:

บ.ธนธชการพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๘๗. ๓๓ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๘๖/๙๘. ๓๔ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๘๕/๑๕๒. ๓๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), ไตรลกษณ, พมพครงท ๑๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

พระพทธศาสนาธรรมสภา, ๒๕๕๔), หนา ๒๐๔. ๓๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๓๓๑๑๗. ๓๗ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๖๐/๓๑. ๓๘ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๖๑/๓๒. ๓๙ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒ - ๒๗/๑ – ๑๔.

๔๙

ขนธ ๕๔๐ ไดแก รปขนธ เปนรป สวนเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ เปนนาม

พระผมพระภาคเจาไดตรสวา ขนธปญจกะ เกดขนดวยปจจยและเพราะสงนนมอยโดยปรมตถวา ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงพจารณาขนธปญจกะน การเหนสงนนตามความเปนจรงโดยความไมวปรตเปนลกษณะ และวาโดยสามญลกษณะน เพราะวาขนธปญจกะน เปนแตเพยงรปนามเทานน ซงหมายความวา การพจารณาเหนขนธปญจกะนเปนเพยงรป นาม โดยความเปนรปนามพรอมดวยปจจยอยางนในรปนามนน ธรรมทงหลายมปฐวธาต เปนตน เปนรปธรรมทงหลายอนมผสสะ เปนตน เหลานเปนนาม ขนธปญจกะเหลานเปนลกษณะ เปนตน ของรปนามเหลานนอนมอวชชา เปนตนเหลานน เปนปจจยของรปนามเหลานน และดวยอนจจานปสสนา เปนตน อยางนวา “ธรรมเหลานทงหมด ไมมแลว เกดมแลวเสอม เพราะธรรมทงหลายไมเทยง เพราะไมเทยงจงเปนทกข เพราะเปนทกขจงเปนอนตตา”๔๑

ปญญาทเปนเครองพจารณาเหนตามความเปนจรงในขนธ ๕ ของ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ จะมลกษณะใหเหน ๓ ประการ คอ มความไมเทยงแนนอนเพราะไมอยในสภาพเดมตลอดไป ตองเปลยนแปลงเรอยไป เปนของทนไดยากเพราะทนตอความเปลยนแปลง การบบคนตามธรรมชาตไมได ตองแตกท าลายไป เปนของไมใชตวตนเพราะวาไมอยในอ านาจในค าสงของมนษย๔๒

สรปแลวขนธ ๕ ทเปนอารมณของการปฏบตวปสสนานเมอยอแลวกจะเหลอแค ๒ อยางคอกายกบใจหรอรปกบนามเทานน โดยรปขนธจดเปนรป และเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธและวญญาณขนธจดเปนนาม รปนามกบขนธ ๕ จงเปนอยางเดยวกน โดยสภาวธรรมททานก าหนดไดในสภาวะฌานทเปนอารมณของวปสสนา คอ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธและวญญาณขนธนนเอง

๓.๒.๒ อายตนะ ๑๒

อายตนะ ๑๒๔๓ ไดแก อายตนะภายใน ๖ และอายตนะภายนอก ๖ จดเปนคไดดงน ตากบรป หกบเสยง จมกกบกลน ลนกบรส กายกบโผฏฐพพารมณ มโนกบธมมารมณ เปนทงรปและนาม อายตนะเปนทประชมของเหตปจจยมาประชมกน และเปนทอยอาศยของนามรป เปนทเกดอาศยของบญและบาป บญและบาปจะตองอาศยอายตนะนทงสน๔๔ และยงเปนทเกดของจตและเจตสกอกดวย ท าใหสตวพากนจมอยในสงสารทกข ไมรจกหนทางไปสมรรค ผล นพพาน เกดความมดมน เกดอวชชาหอหม จงพากนท าความชวอยตลอดกาล เมอท ากรรมแลวกจะไดรบผลของวบากเกดกเลส วนอยในหวงภพสงสารนตลอดไป ไดซงจ าแนกเปน ๑๒ คดงตอไปนคอ

๔๐ ส .น. (ไทย) ๑๖/๒๑ - ๒๓/๓๗ - ๔๓. ๔๑ ข.อต.อ. (ไทย) ๔๕/๑๔/๓๓๕. ๔๒ อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๕๕/๑๐๐. ๔๓ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๕๔ - ๑๖๑/๑๑๒ - ๑๑๖. ๔๔ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร ป.ธ.๙), หลกปฏบตสมถะและวปสสนากรรมฐาน ,

พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพสหธรรมกจ ากด, ๒๕๕๖), หนา ๓๒๗.

๕๐

คท ๑ ตา จะมความสมพนธกบ รป คท ๒ ห จะมความสมพนธกบ เสยง คท ๓ จมก จะมความสมพนธกบ กลน คท ๔ ลน จะมความสมพนธกบ รส คท ๕ กาย จะมความสมพนธกบ โผฏฐพพะ คท ๖ ใจ จะมความสมพนธกบ ธรรมารมณ๔๕ อายตนะจงเปนแดนตดตอ เปนสถานททของสองสงมาพบเจอกนแลว กจะเกดผลอกอยางหนงตามมา เชนวา ตาสมผสกบรปบนแดนตดตอกจะเกดความรสกขนวา รปอะไร สอะไรเปนอยางไร เมอจตของผเหนยงมนนทราคะ๔๖ คอชนชมยนด พอใจในการทจะเหนจะรอายตนะเปนแดนตดตอ กใหเหนใหรสกวา รสกยนด รสกยนราย รวาเปนของดกรกใคร รวาเปนของไมดกเครยดโกรธ หรอวา รแลวเกดความรสกเพยๆ ไมยนดและไมยนราย ถงเปนอยางนนในสวนลกของจตผกระท ากรรมกยงมกเลสเจอปนฝงรากอย ลกษณะอยางนเปนตวอยางทตา หรอห มาพบรปหรอเสยงทอายตนะ คอ แดนตดตอแลวกเกดความรสกอกอยางหนงขนมา

สรปแลวจงเหนไดวา อายตนะเปนสงทมความสมพนธกน ท าใหเกดการเชอมตอ ท าใหเกดความร เปนภมพนฐานทใหท าใหผปฏบตเกดวปสสนาญาณรแจงเหนจรงม ๑๒ อยาง แบงเปนอายตนะภายใน ๖ และอายตนะภายนอก ๖ ซงอายตนะนนสงทจดเปนรปม ๑๑ อยาง และสงทเปนนามม ๑ อยาง คอ ธรรมารมณ

๓.๓.๓ ธาต ๑๘

ธาต ๑๘๔๗ ไดแก จกขธาต รปธาต จกขวญญาณธาต ฯลฯ เปนทงรปและนาม ธาต ๑๘ นน หมายถง สงททรงไวซงสภาวะของตนอย เองตามทเหตปจจยปรงแตงขน ทเปนไปตามธรรมนยาม เปนสงทอยตามธรรมชาต ไมมผสรางขน ไมมผบนดาลขนและมรปลกษณะ หนาทอาการเปนแบบเพพาะตวสามารถก าหนดเอาเปนหลกไดแตละอยางๆ ดงตอไปน ก. จกขธาต รปธาต จกขวญญาณธาต ข. โสตธาต สททธาต โสตวญญาณธาต ค. ฆานธาต คนธธาต ฆานวญญาณธาต ง. ชวหาธาต รสธาต ชวหาวญญาณธาต จ. กายธาต โผฏฐพพธาต กายวญญาณธาต พ. มโนธาต ธมมธาต มโนวญญาณธาต๔๘ ธาตตางๆ เหลาน เกดขนเองตามธรรมชาต ธาตเหลาน เปนของเพพาะตวมหนาท มคณสมบต มอาการเพพาะตวไมเหมอนใคร ดงนนการก าหนดธาตเหลานจ าตองก าหนดตามความเปนจรง โดยเปนแตละอยางๆ แยกออกมาใหเหนชดถงความไมใชตวตน เปนอนตตาแตละอยางๆ ไมใช

๔๕ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๕๔ - ๑๖๗/๑๑๒ - ๑๑๗. ๔๖ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๕๙, ๓๔๐. ๔๗ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๘๓ - ๑๘๔/๑๔๒ - ๑๔๖. ๔๘ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๘๓/๑๔๒.

๕๑

สงทเปนตวของตว เปนของแยก ของแตก ของกระจดกระจายทงสน ธาต เปนสภาพททรงไวซงสภาพอนเปนของตนแตละชนดไมเกยวของกน ธาตนนจดวาเปนรปพวกหนง เปนนามพวกหนง พรอมกบเปนทงรปและนามพวกหนง เปนสภาพททรงไวซงลกษณะของตนมอย แตไมใชสตว ไมใชชวต แลวเปนอนตตา ไมใชตวตน บคคลผรเหนเหตดงกลาวน จงเรยกวา ผพลาดในธาต๔๙

สรปไดวา ธาตม ๑๘ กดวยการเกดขนของวญญาณ โดยอ านาจหรอความสามารถแหงทวาร ๖ และอารมณทง ๖ ดวยอ านาจแหงอายตนะภายใน คอ ทวาร ๖ รบกระทบกบอายตนะภายนอก คอ อารมณ ๖ ซงจดเปนรป แลวจงท าใหเกดวญญาณ ๖ ไดแก จกขวญญาณธาต โสตวญญาณธาต ฆานวญญาณธาต ชวหาวญญาณธาต กายวญญาณธาต และ มโนวญญาณธาต๕๐ ซงจดไดวาเปนนาม นอกจากนนจงจะจดวาเปนรป พะนน พระสารบตรทชอวาเปนผพลาดในธาต เพราะเขาใจในความเปนจรงของสงทเปนธาต

๓.๒.๔ อนทรย ๒๒

อนทรย หมายถง ผทเปนใหญหรอสงทเปนใหญในหนาทของตน หรอมหนาทนนๆ๕๑ อนทรยนสามารถท าใหธรรมอนๆ ทเกยวของสมพนธใกลเคยงกบตนเปนไปตามอ านาจของตนเอง ในกจการภาระหนาทนนๆ ในขณะทอนทรยก าลงเปนไปอยอยางนน ซงประกอบไปดวย ๑) จกขนทรย ไดแก ประสาททเกดจากทางตา จดเปนรป ๒) โสตนทรย ไดแก ประสาททเกดจากทางห จดเปนรป ๓) ฆานนทรย ไดแก ประสาททเกดทางจมก จดเปนรป ๔) ชวหนทรย ไดแก ประสาทสมผสทเกดจากทางลน จดเปนรป ๕) กายนทรย ไดแก ประสาททเกดจากทางกาย จดเปนรป ๖) มนนทรย ไดแก ใจทมความนกคด จดเปนนาม ๗) อตถนทรย ไดแก ภาวะความเปนหญง จดเปนรป ๘) ปรสนทรย ไดแก ภาวะความเปนชาย จดเปนรป ๙) ชวตนทรย ไดแก ธรรมชาตทท าใหรปนามด ารงอยได จดเปนนาม ๑๐) ทกขนทรย ไดแก ทกขเวทนา จดเปนนามเจตสก ๑๑) สขนทรย ไดแก สขเวทนา จดเปนนามเจตสก ๑๒) โทมนสสนทรย ไดแก โทมนสเวทนา จดเปนนาม ๑๓) โสมนสสนทรย ไดแก โสมนสเวทนา จดเปนนาม ๑๔) อเบกขนทรย ไดแก อเบกขาเวทนา จดเปนนามเจตสก

๔๙ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๒๕/๑๖๑. ๕๐ อณวชร เพชรนรรตน, “การศกษาวเคราะหผลสมฤทธในการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนว

ของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย”, วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๓๑.

๕๑ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙, ราชบณฑต), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชดศพทวเคราะห, หนา ๑๓๗๔.

๕๒

๑๕) สทธนทรย ไดแก ศรทธา จดเปนนามเจตสก ๑๖) วรยนทรย ไดแก ความเพยร จดเปนนามเจตสก ๑๗) สตนทรย ไดแก ความระลก จดเปนนามเจตสก ๑๘) สมาธนทรย ไดแก ความทจตตงมน จดเปนนามเจตสก ๑๙) ปญญนทรย ไดแก ปญญาในการเลอกเฟนธรรมทเปนสมมาทฎฐ จดเปนนามเจตสก ๒๐) อนญญาตญญสสามตนทรย ไดแก ปญญาในโสดาปตตมรรคจดเปนนาม ๒๑) อญญนทรย ไดแก ปญญาในโสดาปตตผลจนถงอรหตตมรรคจดเปนนาม ๒๒) อญญาตาวนทรย ไดแก ปญญาในอรหตตผล จดเปนนาม๕๒

สรปวา อนทรย ๒๒ ประการนมความเปนใหญในหนาทของตน โดยสามารถทจะท าให สงทเกยวของกบตนเปนไปตามอ านาจของตนได ในขณะทอนทรยเหลานด าเนนไปในแตละขณะๆ เหมอนกบพระราชาผเปนใหญในแผนดนมอ านาจเดดขาดในแผนดน สามารถสงการใหประชาชนทอยในแผนดนไปท าอะไร หรอด าเนนกจการใดตามประสงคได ในหมวดอนทรยน กลาวโดยสรปจดเปนรปได ๘ เปนนามได ๑๔ เปนอารมณหรอพนเพของการปฏบตวปสสนาหมวดหนง

๓.๓.๕ อรยสจ ๔

อรยสจ ๔๕๓ คอ ความจรงของชวตเมอรแลวท าใหละกเลสได ความจรงดงกลาวนน ม ๔ ประการ ไดแก อารมณของวปสสนา อนเปนแนวทางของอรยสจทเปนความจรงแท คออรยสจ ๔๕๔ ซงไดแก ทกข อนผปฏบตตองก าหนดใหรวานคอทกขตองก าหนดร สมทยตองละ นโรธตองท าใหเหนแจง และมรรคตองด าเนนไปตามขอปฏบตนนๆ ตามความหมายเปนล าดบๆ ไป คอ ๑) ทกขอรยสจ คอ ความทกข ไดแก การเกด การแก การตาย การประสบกบสงอน ไมเปนทรก การพลดพรากจากสงทรก ความปรารถนาทไมสมหวง เปนทกขทงสน ดงทพระพทธองคทรงชใหเหนวา ทกขอรยสจนเปนธรรมทควรก าหนดร อนไดแก ขนธ ๕ คอ ควรศกษาใหรใหเขาใจทกขตามสภาพทเปนจรงวา ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ๒) ทกขสมทยอรยสจ คอ เหตแหงความทกข ไดแก ตณหา ๓ คอ (๑) กามตณหา ความรกใครพอใจในกาม (๒) ภวตณหา ความอยากได อยากม อยากเปน (๓) วภวตณหา ความไมอยากม ไมอยากเปน ซงเปนสาเหตท าใหเกดในภพใหมอก พระพทธองคทรงชใหเหนวา ทกขสมทยอรยสจเปนธรรมทควรละ คอ ควรก าจดตณหาอนเปนเหตทท าใหเกดทกขใหหมดสนไป ๓) ทกขนโรธอรยสจ คอ ความดบทกข ไดแก การดบตณหาไมใหเหลอดวยมรรค คอวราคะ สละคน ไมพวพน พระพทธองคทรงชใหเหนวา ทกขนโรธอรยสจเปนธรรมทควรท าใหแจง เพอความหมดจดจากกเลส ๔) ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ คอ ขอปฏบตอนเปนทางสายกลาง ไดแก มรรคมองค ๘ คอ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต และ

๕๒ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๑๙/๑๙๗. ๕๓ ว.ม. (ไทย) ๔/๑๓/๒๐ - ๒๔. ๕๔ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕๔/๓๗๘.

๕๓

สมมาสมาธ พระพทธองคทรงชใหเหนวา ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจเปนธรรมทควรเจรญ คอ ศกษาปฏบตใหเขาใจในมรรคมองค ๘ แลวท าตามขอปฏบตนนซงจะเปนทางน าไปสจดหมาย เพอบรรลถงนพพานในทสด๕๕

สรปความวา อรยสจ คอ ความจรงอนประเสรฐ ๔ ประการ ไดแก ทกข สมทย นโรธ มรรค ยอลงเปนรปและนาม เปนอารมณในการปฏบตวปสสนาภาวนาเพอใหเกดสตปญญารแจง ตามความเปนจรง ท าใหเขาถงมรรค ผล นพพานไดในทสด

๓.๒.๖ ปฏจจสมปบาท ๑๒

ปฏจจสมปบาท ๑๒๕๖ หมายถง การทธรรมทงหลายอาศยกนเกดขน เพราะอาศยอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม เพราะวญญาณเปนปจจย นามรปจงม เพราะนามรปเปนปจจย สฬายตนะจงม เพราะสฬายตนะเปนปจจย ผสสะจงม เพราะผสสะ เปนปจจย เวทนาจงม เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม เพราะตณหาเปนปจจย อปทานจงม เพราะอปทานเปนปจจย ภพจงม เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม เพราะชาตเปนปจจย ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาส จงม ความเกดขนแหงกองทกขทงมวล มดวยประการพะน เปนทงรปและนาม

ปฏจจสมปบาทนเปนทงรปและนาม๕๗ เปนภาวะทอาศยกนและกนเกดขน เปนระบบการก าเนดของชวตอนเปนกฎเกณฑของธรรมชาต ชวตทกชวตมสวนเปนเหตเปนผลอาศยกนเกดขนตอเนองกนไมขาดสาย เมอสงหนงเกดขนกเปนเหตใหอกสงหนงเกดขนสบตอกนเปนลกโซ ไมรจก จบสน๕๘ พระสารบตรจงไดรบการยกยองวาเปนบณฑต เพราะเปนผมปญญามากเขาใจในสภาวะของปฏจจสมปบาท ซงเปนสงทรเหนไดยาก เปนของละเอยดลกซงเปนวสยเพพาะตนของบณฑต ซงเปนธรรมทเปนไปเพอความสนแหงตณหา คลายก าหนดดบกเลส เพอความพนทกข

สรปวา ปฏจจสมปบาท คอ สงทอาศยกนและกนเกดขน คอ สงนเกดขนกมสงนตามมา หรอเมอสงนดบไปสงนกดบไป เมอสรปยอลงคงเปนแตรปและนาม ในการปฏบตวปสสนานนจะตองมเพพาะรปนามเทานนเปนอารมณ ปฏจจสมปบาทจดเปนอารมณของวปสสนาเพราะในองคธรรมนนเปนรปและนาม ผปฏบตวปสสนาจนประจกษแจงในรปนามนยอมบรรลถงความหลดพนจากทกข ทงปวงได

สรปความ วปสสนาภมเปนพนเพหรออารมณวปสสนา ม ๖ หมวด ไดแก ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔ ปฏจจสมปปบาท ๑๒ ซงเมอยอแลวไดแก รปและนาม

๕๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๙๑/๘๖. ๕๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๒๕ - ๒๔๒/๒๑๙ - ๒๒๓. ๕๗ พชรนทร พรชยส าเรจผล, “ศกษาสงโยชนในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เพพาะ

กรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”, วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต , (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๑๗.

๕๘ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๒๕/๒๑๙.

๕๔

ซงผทเจรญวปสสนาตองก าหนดรปนามกอน เพราะวารปนามนนเปนสภาวธรรมทตองพสจนดวยวปสสนาปญญา พะนนการก าหนดรปนามจงเทากบการปฏบตวปสสนาครบทง ๖ ภม ธรรมทเปนอารมณของการปฏบตวปสสนาทง ๖ หมวดน จงเปนทตงหรอเปนทางเดนของการปฏบตวปสสนา คอการเจรญปญญาเพอเขาไปเหนแจงเปนพเศษในสภาวธรรม (รปนาม) ตามความเปนจรง คอเหนแจงเปนพเศษในอารมณตางๆ ทปรากฏทาง ตา ห จมก ลน กาย และใจ โดยสภาวธรรมแหงรปนามทปรากฏเปนของไมเทยง (อนจจะ) เปนทกข (ทกขะ) ไมใชตวตน (อนตตะ) และไมสวยงาม (อสภะ) ทพเศษนอกไปจากนจจสญญาวปลลาส สขสญญาวปลลาส อตตสญญาวปลลาส และสภสญญาวปลลาส เมอวปสสนาญาณเกดขนแลว จะเขาไปท าลายอาสวะกเลสทงหลายลงได ท าใหความทกขเบาบาง เมอผปฏบตเจรญวปสสนาไปจนถงมคคญาณจะเกดปญญาไปปหานกเลสไดอยางเดดขาดท าใหกเลสและความทกขหมดสนไปในทสด

๓.๓ แนวทางการปฏบตวปสสนาภาวนา การปฏบตวปสสนาภาวนามเปาหมายเพอใหเกดสตปญญาเหนแจงรปนามตามความเปนจรงอนจะเปนกระบวนการพฒนาตนเพอบรรลญายธรรม ท าพระนพพานใหแจง โดยอาศยแนวทางของสมถะและวปสสนา แนวทางการปฏบตวปสสนาภาวนาในคมภรปฏสมภทามรรค๕๙ แสดงหลกการปฏบตเพอท าใหแจงซงอรหตต ดวยมรรคใดมรรคหนง ใน ๔ แบบน คอ ๑. สมถปพพงคมวปสสนา เจรญวปสสนามสมถะน าหนา ๒. วปสสนาปพพงคมสมถะ เจรญสมถะมวปสสนาน าหนา ๓. สมถวปสสนายคนทธะ เจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไป ๔. ธมมทธจจะวปสสนา เจรญวปสสนาละความฟงซานภายใน

ในการเจรญวปสสนา ๔ แบบดงกลาวน มค าอธบายสรปหลกการปฏบตจากหนงสอ อรยวงสปฏปทา โดยสงเขปดงน๖๐

๓.๓.๑ แนวปฏบตของสมถยานก (สมถปพพงคมนย)

สมถยานก ผปรารถนาจะบรรลธรรมควรพยายามเจรญฌานขนใดขนหนงในฌาน ๔ กอน เมอเขาถงฌานแลวกควรปฏบตใหคลองแคลว แลวจงใชฌานเปนบาทในการเจรญวปสสนาตอ โดยออกจากฌานแลว ก าหนดรองคฌานอยางใดอยางหนงทปรากฏชดในปจจบนขณะ เชน วตก วจาร ปต สข เอกคคตา ผสสะ เจตนา และ มนสการ เปนตน หรอก าหนดร สภาวะส มผสของ ลมหายใจเขาออก (โผฏฐพพารมณเปนปรมตถ) อยางไรกตาม สวนมากการก าหนดรองคฌานของ ผเจรญสมถภาวนาแลวท าสมถะใหเปนบาทของวปสสนา มกก าหนดรปตเปนอารมณ เพราะปตเปน ธรรมชาตทปรากฏชดแมในขณะออกจากฌานแลว สวนผทไมอาจเพยรปฏบตจนบรรลฌานได กควรพยายามปฏบตใหบรรลอปจารสมาธเปนอยางนอย โดยยดเอาอารมณกรรมฐาน ๑๐ คอ อนสสต ๘

๕๙ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑/๔๑๓ – ๔๑๔. ๖๐ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ), อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหง

พระอรยเจา, (กรงเทพมหานคร: ประยรสาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๔), หนา ๕๕ – ๖๑.

๕๕

อาหาเรปฏกลสญญา ๑ จตธาตววตถาน ๑ อยางใดอยางหนงเปนอารมณ จนใหจตไดบรรลถง ขนอปจารสมาธ (สมาธใกลฌาน สมาธใกลจะแนบแนน) และอปจารสมาธมก าลงกลามากขนจนถงอปปนาสมาธเกดองคฌานได คอ วตก วจาร ปต สข และเอกคคตา

เมอผปฏบตอยางน วตก กบ วจาร อนเปนองคของฌานเบองตนกจะมก าลงกลาปรากฏชด วตกท าหนาทยกจตขนใหตดอยกบอารมณกรรมฐาน วจารท าหนาทพจารณาอารมณกรรมฐานนน จากนน ปต อนเปนองคฌานท ๓ ยอมจะเกดมก าลงกลาท าหนาทใหจตเอบอมชมชน เมอจตมความเอบอม ความเรารอน กระวนกระวายทางกายและทางจตยอมสงบลงดวยก าลงแหงปสสทธ อนมปตเปนเหต เมอความกระวนกระวายสงบระงบลงแลว ความสขกายสขใจ อนเปนองคฌานท ๔ ยอมเกดมก าลงแรงขน เมอมความสขกายสขใจเชนน จตยอมเปนสมาธ (เอกคคตา) ด ารงมนอยในอารมณนนอยางเดยว อนเปนองคฌานท ๕ เปนอนวาองคฌานทง ๕ ซง ไดแก วตก วจาร ปต สข เอกคคตา คอ สมาธไดเกดขนในขณะเดยวกนตามล าดบ วตก ท าหนาทขมถนมทธนวรณ วจาร ท าหนาทขมวจกจพานวรณ ปต ท าหนาท ขมอทธจจกกจจนวรณ สข ท าหนาทขมพยายาทนวรณ เอกคคตา ท าหนาทขมกามพนทนวรณ บคคลผเจรญสมถกรรมฐานโดยยดเอาอารมณกรรมฐาน ๔๐ อยางใดอยางหนงเปนอารมณจนจตเขาถงอปจารสมาธหรออปปนาสมาธ นบวาไดกาวถงขนจตตวสทธ (ความหมดจดแหงจต) เมอผปฏบตธรรมเจรญวปสสนาดวยการก าหนดรสภาวธรรม กลาวคอ ปต (สงขารขนธ) นเปนอารมณอยางตอเนองไมขาดชวง ตงแตตนนอนจนหลบสนท กจะบรรลวปสสนาญาณขนตางๆ มนามรปปรจเพทญาณ เปนตน จนกระทงบรรลมรรคญาณและผลญาณในทสด ดงม พทธด ารสเกยวกบการบรรลธรรมดวยการก าหนดรปต ดงนวา

“สปปตเก เทว ฌาเน สมาปชชตวา วฏ าย ฌานสมปยตต ปต ขยโต วยโต สมมาสต. ตสส วปสสนากขเณ ลกขณปฏเวเธน อสมโมหโต ปต ปฏส วทตา โหต” ๖๑ “โยคบคคลเขาฌานสองทมปตแลวออกจากฌาน ยอมก าหนดรปตทประกอบกบฌานวาเสอมไปสนไป เขาไดรชดปตในขณะเกดวปสสนาญาณอยางถกตองดวยการแทงตลอด ไตรลกษณ”

๓.๓.๒ แนวปฏบตของวปสสนายานก (วปสสนาปพพงคมนย)

วปสสนายานก ทเรมเจรญวปสสนาเปนล าดบแรก โดยมไดเจรญสมถภาวนามากอนนน ควรพยายามก าหนดรรปนามมธาต ๔ (จตธาตววตถาน) กอนแลวอบรมใหเกดวปสสนาขณกสมาธ ซงมอ านาจก าจดนวรณไดเชนเดยวกบอปจารสมาธ และเมอขณกสมาธมก าลงกลาแขงขน กจะเกดวปสสนาปญญาทรเหนรปนามอยางชดเจนโดยปราศจากสมมตบญญตใดๆ คอนามรปปรจเพทญาณเปนตน ดงทวสทธมรรคกลาววา สทธวปสสนายานโก ปน อยเมว วา สมถยานโก จตธาตววตถาเน วตตาน เตส เตส ธาตปรคคหมขาน อญ ตรมขวเสน สงเขปโต วา วตถารโต วา จตสโส ธาตโย ปรคคณหาต๖๒

๖๑ วสทธ. (บาล) ๑/๓๑๔. ๖๒ วสทธ. (บาล) ๑/๒๕๑.

๕๖

ผมวปสสนาลวนๆ เปนญาณหรอผมสมถะเปนญาณนนนแหละ ยอมก าหนดธาต ๔ โดยยอหรอโดยพสดารตามวธก าหนดธาตอยางใดอยางหนงนนๆ ทกลาวไวในหมวดก าหนดธาต ๔ เมอขณกสมาธมก าลงกลาแขงขนกจะเกดวปสสนาญาณทร เหนรปนามอยางชดเจนโดยปราศจากสมมตบญญตใดๆ คอ นามรปปรจเพทญาณ (ญาณก าหนดรปนาม) เปนตน อกนยหนง วปสสนาปพพงคมนย (นยทมวปสสนาน าหนา) วปสสนายานก ไมเจรญอปจารสมาธหรออปปนาสมาธ แตเรมเจรญวปสสนาโดยก าหนดรสภาวธรรมทเปนรปนามทนท เชน ในขณะเหน เปนตน พงเจรญสตรเทาทนสภาวะการเหนซงเปนจตและเจตสก (นาม) รปอนเปนทตงของนามธรรมเหลานน และสทพบเหน แมในขณะไดยน ร กลน ลมรส สมผส เปนตน กมนยเดยวกนน สวนในขณะนกคด พงรเทาทนสภาวะคดทเปนจตและเจตสก (นาม) รปอนเปนทตงของนามธรรม เหลานน และรปทเกดจากจตทคดฟงซานโดยรบรสภาวธรรมทปรากฏชด ในขณะนนๆ ตามสมควร เมอเจรญสตก าหนดรตอเนองไมขาดชวงตงแตตนนอนจนหลบสนทอยอยางน วปสสนาญาณยอมเกดขน เมอแกกลาขนตงแตอทยพพยญาณ (ปญญาหยงร ความเกดดบ) เปนตนไปแลว สมาธ (ขณกสมาธ) กจะตงมนกวาเดม ดงทกลาวไวในอรรถกถาวา วปสสน ปพพงคม ปเรจารก กตวา สมถ ภาเวต. ปกตยา วปสสนาลาภ วปสสนาย ตวา สมาธ อปปาเทตต อตโถ ผบ าเพญเพยรกระท าวปสสนาใหเปนเบองตน คอ ท าใหเกดขนกอนแลวเจรญสมาธ ความวา ผบรรลวปสสนาญาณโดยปกต จะด ารงอยในวปสสนาแลว จงเกดสมาธ๖๓

๓.๓.๓ ยคนทธนย (นยประกอบกนเปนค)

อนง นอกจากสมถปพพงคมนย (นยทมสมถะน าหนามวปสสนาตามหลง) ดงทไดแสดงมาแลว สมถยานก (ผมสมถะเปนญาณ) จะปฏบตโดยยคนทธนย (นยประกอบกนเปนค ) กได หมายความวา สมถยานก ผบรรลฌานไดเจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไปตามล าดบฌาน โดยเขาปฐมฌานแลวเจรญวปสสนาก าหนดรฌานจต หลงจากนนจงเขาทตยฌานแลวก าหนดรฌานจตอก เขาฌานตามล าดบพรอมกบเจรญวปสสนา เมอออกจากฌานนนๆ จนกระทงบรรลมรรค อยางไร กตาม ยคนทธนยน เมอสงเคราะหในนยทงสองแลว กจดเปนสมถปพพงคมนย เพราะเจรญวปสสนาโดยมสมถะน าหนา

๓.๓.๔ ธมมทธจจปหานนย (นยละความฟงซานในสภาวธรรม)

อนง นอกจากสมถปพพงคมนยและวปสสนาปพพงคมนยแลว ทงสมถยานกและวปสสนายานก ควรเจรญธมมทธจจปหานนย (นยละความฟงซานในสภาวธรรม) หมายความวา เมอวปสสนปกเลส (สงทท าใหวปสสนาหมนหมอง ท าใหวปสสนาเสอม) มโอภาส (แสงสวาง) เปนตน เกดขนในขณะบรรลอทยพพยญาณ (ญาณทหยงเหนความเกดดบ) แกสมถยานกหรอวปสสนายานก ขณะนน ผปฏบตอาจส าคญผดวาโอภาส เปนตน นนเปนคณธรรมพเศษ คอ มรรคผล และส าคญวาตนนนไดบรรลมรรคผลแลว ความส าคญเชนนเปนความฟงซานในสภาวธรรม เมอเกดความฟงซานอยางน รปนามทเคยปรากฏชดกจะไมชดเจน การก าหนดรยอมขาดชวงไมตอเนอง ในขณะนนผปฏบตไมควร

๖๓ อง.จตกก.อ. (ไทย) ๑๗๐/๕๓๘.

๕๗

ใสใจตอโอภาส เปนตน แตควรก าหนดรรปนามตามเดม เมอก าหนดดงน ความฟงซานในสภาวธรรมจะอนตรธานไป รปนามยอมปรากฏชดเจนเหมอนกอน การก าหนดรจะตงมนอยในรปนามทเปนอารมณภายในเทานน จากนนวปสสนาญาณยอมแกกลาตามล าดบจนกระทงบรรลมรรคญาณ อยางไรกตาม ธมมทธจจปหานนยนนบเขาในสมถปพพงคมนย และวปสสนาปพพงคมนยทงสองอยาง เพราะเนองดวยสมถยานกและวปสสนายานก

ในการปฏบตวปสสนาภาวนา พระอรรถกถาจารยไดก าหนดความประพฤตของโยคไวเพอเวไนยสตวทเปนตณหาจรตและทฏฐจรต๖๔ ม ๒ วธ คอ

วธท ๑ สมถยานก ผมสมถะเปนญาณ อธบายวา เปนการปฏบตทอาศยก าลงสมาธฌาน มบญญตเปนอารมณเปนบาทฐาน โดยออกจากฌานแลวการก าหนดรองคฌานซงเปนรปนาม๖๕ เพอเจรญวปสสนาบรรลมรรคผลเหมาะส าหรบผมตณหาจรตปญญาออน ควรเจรญสตปฏฐานในฐานกาย มตณหาจรตปญญากลา ควรเจรญในฐานเวทนาในฐานกาย

วธท ๒ วปสสนายานก ผมวปสสนาเปนญาณ อธบายวา เปนการปฏบตทอาศยวปสสนาสมาธทเรยกวา ขณกสมาธ หรอ จตวสทธ ใชอารมณปรมตถเปนบาทฐาน ในการเจรญวปสสนาก าหนดรรปนามปจจบนทนท โดยไมเขาฌานมากอน แตสามารถบรรลมรรคผลได (มรรคญาณ อยางนอยปฐมฌาน) เหมาะส าหรบผมทฏฐปญญาออน ควรเจรญสตปฏฐานในฐานจต ผมทฏฐปญญากลา ควรเจรญในฐานธรรม

สรปวา แนวทางการปฏบตวปสสนาภาวนาในคมภรปฏสมภทามรรค ม ๔ แบบ คอ ๑) สมถปพพงคมวปสสนา เจรญวปสสนามสมถะน าหนา ๒) วปสสนาปพพงคมสมถะ เจรญสมถะ มวปสสนาน าหนา ๓) สมถวปสสนายคนทธะ เจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไป ๔) ธมมทธจจวปสสนา เจรญวปสสนาละความฟงซานภายใน และในอรรถกถาแบงเปน ๒ วธตามความประพฤตของผปฏบตไดแก ๑) ผมตณหาจรต ควรเจรญวปสสนาแบบสมถยานก ผมสมถะเปนญาณกอนยกจตขนสวปสสนาและ ๒) ผทฏฐจรต ควรเจรญวปสสนาแบบวปสสนายานก ผมวปสสนาเปนญาณ ผปฏบตวปสสนาภาวนาตรวจสอบดจรตนสยตนเองเปนอยางไร ควรเลอกรปแบบการเจรญวปสสนาภาวนาใหตรงกบจรตนสยตนเองเพอความเจรญ รวดเรวในการปฏบตวปสสนาภาวนา

๓.๔ การปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ การปฏบต วปสสนาภาวนา คอ การเจรญปญญาเพอเขาไปเหนแจงเปน พ เศษ ในสภาวธรรมคอรปนามตามความเปนจรง เพอทจะถายถอนความเหนผดคอส าคญวาเทยงแท เปนสข เปนตวตน และสวยงามอนเปนเหตใหพอกพนขนซงตณหา มานะ ทฏฐ และเมอประสบกบความพลดพรากไมสมปรารถนาในสงเหลานจงท าใหเกดความโสกเศราเสยใจเปนทกข แนวทาง

๖๔ ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๒/๒๗๗ - ๒๗๘. ๖๕ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), วปสสนานย เลม ๑, แปลโดย พระคนถสาราภวงศ ,

(นครปฐม: หางหนสวนจ ากด ซเอไอ เซนเตอร จ ากด, ๒๕๔๘), หนา ๑๕๙.

๕๘

การปฏบตวปสสนาภาวนาทจะกอใหเกดปญญารแจงสามารถถายถอนความเหนผดไดคอการปฏบตตามหลกสตปฏฐาน ๔๖๖ ในมหาสตปฏฐานสตร ทฆนกายมหาวรรค พระผมพระภาคเจาไดตรสไวในอทเทสวา “ภกษทงหลาย ทางนเปนทางเดยว เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงโสกะและปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอท าใหแจงนพพาน” ทางนคอสตปฏฐาน ๔ ประการ

สตปฏฐาน ๔ ประการ คออะไรบาง ? ภกษในธรรมวนยน ๑. พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกได ๒. พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกได ๓. พจารณาเหนจตในจตอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกได ๔. พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกได๖๗

๓.๔.๑ ความหมายของสตปฎฐาน

สตปฏฐาน เปนชอของพระสตรทส าคญทไดยกมาเปนหลกในการปฏบตวปสสนาภาวนากอนทจะศกษาวธการปฏบตวปสสนาภาวนาจกไดยกค านขนมาแสดงใหทราบความหมายตามนยคมภรและต าราตางๆ มดงตอไปน

ในอรรถกถา สตปฏฐาน ๔ หมายถง ธรรมเปนทตงแหงสต หรอ การปฏบตมสตเปนประธาน๖๘ (สมมาสต) เปนทางเดยวเปนทางเอกมใชทางสองแพรง เปนทางทบคคลพงไปผเดยว เปนหนทางไปของบคคลผเปนเอก เปนหนทางของพระผมพระภาคเจา เปนหนทางไปในธรรมวนยอนเดยวไมมในธรรมวนยอน เปนหนทางยอมไปครงเดยว๖๙ เปนมรรคเบองตน๗๐ ทเปนโลกยมรรค เมอบคคลเจรญใหมากแลว ยอมเปนไปเพอบรรลมรรคทเปนโลกตตระ

ในคมภรฎกา สตปฏฐาน ๔ หมายถง การตงสตไวเปนประธาน การตงสตไวเบองหนา การตงมนแหงสต สตทเขาไปตงมน หมายถง การทสตแลนเขาไปตงอยในอารมณ มสตเขาจดจองก ากบทกขณะ โดยถอวาไมงาม เปนทกข ไมเทยง และไมใชตวตน เพอใหจตจดจออยกบอารมณฐานกาย เวทนา จต และธรรม ในหมวดนวรณ โพชฌงค เปนวปสสนาภาวนาลวนๆ อารมณนอกนน

๖๖ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ), อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหง พระอรยเจา, หนา ๓๖ - ๓๗.

๖๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑ - ๓๐๒. ๖๘ ท.ม.อ. (บาล) ๓๗๓/๓๖๘., ม.ม.อ. (บาล) ๑/๑๐๖/๒๕๓.

๖๙ ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๒/๒๕๘. ๗๐ ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๒/๒๖๔.

๕๙

เปนไดทงสมถะและวปสสนาภาวนา๗๑

ในคมภรปรมตถทปน สตปฏฐาน หมายถง ธรรมทเปนใหญตงมนในอารมณมกองรป เปนตน มรปวเคราะห เปน อวธารณบรพบท กรรมธารยสมาส วา สต เอว ปฏ าน สตปฏ าน หมายถง สตโดยทวไป สตปฏ าน ศพท มกปรากฏในฐานะ ๒ ประการ คอ ธรรมทเปนใหญตงมน หมายถงสต (สต เอว ปฏ าน สตปฏ าน ) และทตงของสต หมายถง อารมณ ๔ มกองรปเปนตน (สตยา ปฏ าน สตปฏ าน )๗๒

ในคมภรปกรณวเสส ใหความหมายวา สตแลนไปตงอยในอารมณกาย เวทนา จต ธรรมโดยอาการวาไมงาม ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน เพอท ากจใหส าเรจดวยการละเสยซงความส าคญวางาม วาเทยง วาเปนสข วามตวตน๗๓

ในมหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน แสดงไววา ค าวา สตปฏฐาน มาจาก สต คอ การระลกร ปฏฐาน คอ เขาไปตงไว สตปฏฐาน หมายถงการระลกรทเขาไปตงไวในกองรป เวทนา จต และสภาวธรรม อกนยหนง หมายถง การระลกรอยางมนคงในกองรป เวทนา จต และสภาวธรรม๗๔

ในอรยวงสปฏปทา๗๕ กลาววา อนง การเจรญสตปฏฐานอาจเรยกวา วปสสนาภาวนา(การเจรญวปสสนา) จตสจจกรรมฐาน (กรรมฐานทท าใหแทงตลอดสจจะ ๔) และบรพภาคมรรค (หนทางเบองตนในการบรรลโลกตตรธรรม) นอกจากน การเจรญภาวนาเพอบรรลพระนพพาน ทปรากฏในพระสตรตาง ๆ เชน การเจรญสมมปปธาน ๔ อนทรย ๕ โพชฌงค ๗ และการเจรญอรยมรรคมองค ๘ เปนตน กนบเขาในการเจรญสตปฏฐานเพราะสตเปนหลกส าคญ หากปราศจากสตแลวไมอาจเจรญธรรมอยางอนได

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) ไดใหความหมายของการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ หมายถง การประกอบความเพยรก าหนดรนามรปตามแนวสตปฏฐาน ๔ และเมอถอดความหมายของค าวา วปสสนาภาวนา จะพบวา “วปสสนา” ไดแก การเหนพระไตรลกษณ “ภาวนา” ไดแก สตปฏฐาน ๔ จงไดความหมายวา การเจรญสตปฏฐานเพอใหรแจงพระไตรลกษณ สตปฏฐาน ๔ สงเคราะหเขากบรปนามไดดงน ๑. กายานปสสนาสตปฏฐาน สงเคราะหเปนรป ๒. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน สงเคราะหเปนนาม

๗๑ อภธมมตถสงคหบาล ๖, หนา ๔ - ๑๒. ๗๒ พระญาณธชะ, ปรมตถทปน ปรจเฉทท ๗ สมจจยสงคหะ , พระคนธสาราภวงศ แปล

(กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ไทยรายวน กราฟฟค เพลท, ๒๕๔๖), หนา ๖๖๐ - ๖๖๑. ๗๓ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภ

มหาเถร), หนา ๑๑๐๙. ๗๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) , มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน , แปลโดย พระคนธสาราภวงศ, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ไทยรายวนการพมพ , ๒๕๕๕), หนา ๒๔.

๗๕ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ), อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหง พระอรยเจา, หนา ๖๗.

๖๐

๓. จตตานปสสนาสตปฏฐาน สงเคราะหเปนนาม ๔. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน สงเคราะหเปนนามกบรป การปฏบตวปสสนาภาวนา จงหมายถง การเจรญสตปฏฐานหรอรปและนามตามความเปนจรงแหงพระไตรลกษณ คอ อนจจง ทกขง อนตตา๗๖

พระกมมฎฐานาจารย พระปณฑตาภวงศ พระวปสสนาจารยทมชอเสยงชาวพมา ได ใหความหมายของสตปฏฐานโดยอาศยหลกนรกตศาสตร (การศกษาวาดวยก าเนดและความหมายของค า) พรอมอธบายวธทถกตองในการก าหนด และเฝาดอารมณทางกายและทางจตทเกดขนในระหวางการเจรญกรรมฐาน เพอความกาวหนาในการปฏบตธรรมอยางรวดเรว๗๗ ดงน การเจรญสตปฏฐานเปนการปฏบตเพอความบรสทธหมดจดของจต เพอระงบความเศราโศก พไรร าพน เพอดบทกขทางกายและทกขทางใจลงอยางสนเชง เพอด าเนนเขาสอรยมรรค และเพอรแจงพระนพพาน สตปฏฐาน เปนภาษาบาล เปนค าสมาส แยกค าสมาสไดดงน สต + ปฏฐาน หรอ สต + ป + (ฎ) ฐาน สต มรากศพทมาจากค าวา ส สรต ซงแปลวา การจ า กลาวโดยนยของสตเจตสก สต หมายถงการระลกไดในอารมณ การจดจออยกบปจจบนขณะ การระลกรความตนตวทวพรอม และความใสใจไมประมาทมากกวาการจดจ าเรองในอดต ปฏฐาน หมายถง การสรางขน การน ามาใช การท าใหปรากฏขนและตงอยอยางแนบแนนและมนคง เมอน าสองค านมารวมกน ค าวา สตปฏฐาน จงหมายความถง “การท าใหสตเกดขนและด ารงอยอยางแนนแฟนมนคง และแนบสนทกบอารมณทก าลงก าหนดรอย ” การระลกรเชนนมชอเรยกอกอยางหนงวา สปปตฏฐตสต หรอ สตทตงมนดวยด

ลกษณะของสต ลกษณะของสต คอ ความไมซดสายไปมา หรอการระลกไดในอารมณอยเนองๆ กลาวคอไมลองลอยไปจากอารมณกรรมฐาน (อปลาปนลกขณา) จตทเฝาสงเกตและก าหนดรอารมณกไมควรทจะรบรอารมณอยางผานเลยพาบพวย ตรงกนขาม จตควรทจะดงหรอจมลกลงไปในอารมณทก าหนดรนน เชนเดยวกบการขวางกอนหนลงไปในน า กอนหนนนกจะจมหรอดงลงไปสกนบงของทองน า เชน สมมตวา ผปฏบตก าลงเฝาดทอง (พอง ยบ) เปนอารมณในการเจรญสตปฏฐานอย ผปฏบตจะตองพยายามรวมพลงในการระลกรใหจรดอยทอารมณหลกนอยางมนคงแนบแนน เพอไมใหจตซดสายออกไป จตจะดงลกลงไปแนบแนนอยกบกระบวนการพองยบ และเมอจตเขาไปประจกษแจงธรรมชาตของกระบวนการนแลว ผปฏบตกสามารถเขาใจถงลกษณะทแทจรงของกระบวนการดงกลาว ทงความเครงตง ความกดดน ความเคลอนไหว ฯลฯ

๗๖ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๑๙ - ๑๒๐. ๗๗ พระอคคมหาบณฑต ภททนตโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), แนวทางเจรญวปสสนากรรมฐาน การ

ปฏบตวปสสนากรรมฐาน, พระกมมฎฐานาจารย พระปณฑตาภวงศ, ความหมายของสตปฎฐาน, ค าแนะน าผปฏบตธรรมในการสอบอารมณ, พมพครงท ๑, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๕๗), หนา ๔๙ - ๖๓.

๖๑

หนาทหรอกจของสต หนาทหรอกจของสต คอ การท าใหปราศจากความสบสน หรอหลงลม (อสมโมหรสา) กลาวคอ การก าหนดรของจตนจะตองมความตอเนองอยางยง ไมเคลอนคลาดหลงลมหรอปลอยใหอารมณกรรมฐานหายไปจากการระลกร กลาวอกนยหนงกคอ หนาทของสตคอการประคบประคองใหอารมณกรรมฐานปรากฏชดอยในความระลกรของผปฏบตตลอดเวลา เชนเดยวกบนกฟตบอลทไมเคยปลอยลกบอลใหหลดรอดไปจากสายตาไดเลย หรอนกกฬาแบดมนตนกบลกขนไก หรอนกมวยกบความเคลอนไหวของคตอส เชนเดยวกนนผปฏบตจะตองไมปลอยอารมณกรรมฐานใหคลาดไปจากการก าหนดรไดเลย การจดจอตออารมณและการคมครองรกษาจต สตกอใหเกดผล ๒ อยาง คอ การจดจอตออารมณกรรมฐานและการอารกขาปองกนจต การจดจอตออารมณ ผลของการมสต กลาวคอ สตท าใหจตเขาไปเผชญหรอประจนหนา กบอารมณตรงๆ (วสยาภมขภาวปจจปฏฐานา) โดยสตจะปรากฏเปนสภาวะของจต (ภาวะ) ทก าลงเผชญหนาโดยตรง (อภมข) หรอจดจออยกบอารมณทก าหนดรอย (วสย) กลาวกนวา ใบหนานนเปนเครองบงชถงลกษณะนสย ดงนนหากเราประสงคจะรลกษณะและนสยใจคอของใครสกคนหนง เรากตองเผชญหนากบคนผนนโดยตรง แลวตรวจสอบดหนาตาของเขาอยางถถวน ดวยวธนการตดสนใจของเราจงจะมความถกตอง แตถาหากเรายนอยในมมเพยงหรออยดานขางหรออยหางจากตวบคคลผนน เรากไมอาจสามารถแยกแยะลกษณะทโดดเดนในใบหนาของบคคลผนนได ในท านองเดยวกน ในขณะทผปฏบตก าลงเฝาดอาการพองของทองอยนน หากจตของผปฏบต เขาไปเผชญหนาหรอจดจออยกบอาการพองโดยตรงแลว ผปฏบตกจะสงเกตเหนความรสกหลายอยางทแตกตางกนในอาการพองนน เชน ความเครงตง ความกดดน ความรอน ความเยน หรออาการเคลอนไหว ได การคมครองรกษาจต หากจตทตามระลกรอารมณอยนนสามารถประคบประคองความจดจอตออารมณไดอยางตอเนองเปนเวลานานๆ ผปฏบตกจะพบวาจตมความบรสทธอยางยงซงเปนผลของการทจตปราศจากกเลส เครองเศราหมอง ความบรสทธนเปนผลประการทสองของสต กลาวคอ การปกปองคมครองจตจากการจโจมของกเลส (อารกขปจจปฏฐานา) ตราบทมสตคมครองอย กเลสจะไมมโอกาสลวงล าเขาสกระแสการรบรอารมณไดเลย สตอาจเปรยบไดกบยามเฝาประตทท าหนาทดแลอายตนะทงหก (ตา ห จมก ลน กาย ใจ) ยามเฝาประตจะไมยอมใหคนรายหรอผทไมปรารถนาดผานประตเขามาไดเลย แตจะยอมใหคนทด มประโยชนผานเขามาเทานน สตกเชนกนจะไมยอมใหอกศลเขามาทางอายตนะทงหลาย แตยนยอมใหกศลผานเขามาไดเทานน โดยการกดกนอกศลไมใหกล ากรายเขามา จตจงไดรบการอารกขาคมครอง เหตใกลของสต ปจจยอนเปนเหตใกลทชวยใหสตเจรญขน กคอการก าหนดหมายหรอจ าไดหมายรอยางมนคง (ถรสญญาปทฏฐานา) และสตปฏฐาน ๔ (กายาทสตปฏฐานปทฏฐานา) ความจ าไดหมายรทมนคง เพอใหสตระลกรอยกบอารมณ ความจ าไดหมายรทหนกแนนและมนคง (ถร) เปนสงส าคญ ยงการก าหนดหมายหรอจ าไดหมายร (สญญา) มความหนกแนนมนคงและแนวแนมากเทาใด สตกจะยงมความหนกแนนมนคง และแนวแนมากยงขนเทานน

๖๒

ความจ าไดหมายรนนมหนาทอย ๒ ประการ คอ การบนทกและการระลกรสภาพธรรมทมการปรงแตงขนทงหลาย (สงขาร) โดยไมจ ากดวาสงนนจะเปนกศลหรออกศล สญญาอาจเปรยบไดกบการอดเทปค าพดลงในเทปวทยหรอเทปวดโอ การบนทกเทปนน เกดขนโดยไมค านงถงเนอหา หรอคณภาพของเสยงพดนน แตการบนทกทมความชดเจน คณภาพสง เชนการอดเสยงคอนเสรตเพลงคลาสสค หรอโอเปราลงบนแผนซดดวยระบบดจตอลรนใหมลาสด ยอมท าใหเสยงทออกมาภายหลง (เปรยบไดกบสต) มความแจมชด หนกแนน ไพเราะนาประทบใจ ยามทน าแผนซดนนกลบมาเปดใหม ในท านองเดยวกน ความจ าไดหมายรอารมณกรรมฐานอยางมนคงแจมชด (โดยการก าหนดรธรรมดา หรอการก าหนดรโดยใชค าพดในใจประกอบ) จะเปนปจจยสนบสนนอยางดยงใหเกดสตทเขมแขง แจมชดและแนบแนน สตปฏฐาน ๔ เหตใกลอกประการหนงของสต ไดแก สตปฏฐาน ๔ (กายาทสตปฏฐาน ปทฏฐานา) กลาวคอ สตนนเองเปนสาเหตใหสตเจรญขน ความจรงสตทเจรญขนกเปนผลจากการ สงสมพลงสตแตละขณะอยางตอเนอง สตในขณะจตหนงกอใหเกดสตในขณะจตตอๆ ไป กระบวนการนเทยบไดกบกระบวนการส งสมความร (การศกษา) หากวานกเรยนเปนคนทต งอกตงใจ และ ท าการบานดวยความเคารพและใสใจแลว ความรทเขาไดรบจากบทเรยนเบองตน กจะท าใหเขาเขาใจบทเรยนในขนสงๆ ขนไปได การศกษาชนประถมกเปนเหตใหสามารถศกษาในระดบมธยมได และความรในชนมธยมกเปนพนฐานส าหรบระดบวทยาลยและมหาวทยาลยตอไป โดยสรปกคอ สตนนเองเปนสาเหตใหสตเจรญและมนคงยงๆ ขนเทาทนปจจบน การระลกรเทาทนปจจบนอารมณเปนสงส าคญมาก ไมควรมอะไรมาแบงกนระหวางอารมณทก าลงเกดขนและการก าหนดรของจต อารมณทเกดขนและจตทก าหนด ไมควรเกดขนโดยมระหวางคน การก าหนดรอารมณทปรากฏขน ควรเกดขนอยางพบพลนทนทไมมความลาชาแมแตนอย ทนททอารมณเกดขน ผปฏบตตองก าหนดรและเฝาสงเกตทนท หากการก าหนดรของผปฏบตชาออกไป การปรากฏของสภาพธรรมกจะผานพนไปกอนทผปฏบตจะนอมจตไประลกรอารมณนน ผปฏบตยอมไมสามารถรบรอารมณทเปนอดตหรออนาคตไดอยางถกตองตามความเปนจรง และหากผปฏบตไมไดใสใจจดจออยกบปจจบนอารมณทงหลายอยางตอเนองแลว กเรยกไดวาผปฏบตไดเจรญวปสสนาและมไดอยกบความเปนจรงอกตอไป การเกดขนพรอมกน การเกดขนโดยพรอมเพรยงกนของการก าหนดร และอารมณกรรมฐานนนเปนลกษณะทส าคญของสต ยกตวอยางเชน เมออารมณเกดขนจตกจะนอมระลกรอารมณนนพรอมๆ กบทอารมณปรากฏขนอยางประสานสอดคลองเปนอนหนงอนเดยวกน

สตทพเศษเหนอธรรมดา พยางค ปะ ในค าวา สต - ป - (ฏ) ฐาน บงชวาสตนนจะตองพเศษเหนอธรรมดา หรอมความโดดเดน (วสฏฐ) มากลน เขมขน จดจอ และตอเนอง (ภสตถ) ยงกวาสตโดยทวไป การมสตตามปกตธรรมดานนไมเพยงพอเลยในการเจรญสตปฏฐานภาวนาอยางจรงจงเขมขน ซงเราควรจะไดศกษาถงลกษณะขางตนตลอดจนความหมายของพยางค “ปะ” ในเชงการปฏบตภาวนา

การแลนออกไปโดยเรว (ปกขนทตวา ปวตตต) พยางค “ปะ” ในค าวา สต – ป – (ฏ) ฐาน อาจตความไดมาจากค าวา ปกขนทน กลาวคอ ความเร งรบ กระโจนหรอพงเขาไปทนท

๖๓

ทสภาพธรรมซงเปนอารมณกรรมฐานเกดขน จตจะตองพงทะยานออกไปและจมลกลงไปในอารมณกรรมฐานนนอยางมพลงแรงกลา และกลาหาญ จตจะถาโถมเขาใสอารมณนนอยางไมลงเล ไมยงคด ใครครวญ วเคราะห จนตนาการ สงสย ไตรตรอง คาดเดา หรอเพอฝนใดๆ ทงสน ดงนน อาการ “แลนออกไปอยางรวดเรว” นจงประกอบดวยลกษณะหลายๆ อยางดวยกน คอ ๑) การเคลอนไหวทรวดเรว พบไวทนททนใด พรอมดวยความรนแรงหรอดวยพละก าลง ความเขมแขงและความกระพบกระเพงอยางยงยวด อปมา: เหมอนการเรงรบสงผปวยไปโรงพยาบาล ๒) การจโจมเขายด ตะครบ หรอจบกมอยางเพยบพลน การโจมตอยางพบไว การประจญบาน อปมา: เหมอนกองทหารเขายดและพฆาตกองก าลงของศตรดวยการโจมตทรนแรงรวดเรวแบบเบดเสรจรวดเดยว ๓) อาการทฝงชนแหกนไปยงสถานทแหงหนงแหงใดพรอมๆ กน อปมา: เหมอนฝงชนเบยดเสยดกนเขาประตสนามแขงขนฟตบอลกอนทการแขงขนจะเรมขน ๔) การท าอะไรดวยความเรงดวน รวดเรวและเรงรบเกนธรรมดา อปมา : เหมอนคนทก าลงยงอยกบงานทอาจกลาววา “ผมก าลงรบสดขดเลย” หรอเหมอนค ากลาวทวา “จงตเหลกเมอยงรอน” ผปฏบตกเชนกนตองก าหนดรและสงเกตดอารมณทนทเมออารมณนนเพงเกดขน“สดๆ รอนๆ” ผปฏบตไมควรก าหนดรแบบครงๆ กลางๆ การระลกรจะตองไมหยอนยาน อดอาดอยางไมใสใจ และไมลาชาหรอจบจองเกนไปจนไมทนปจจบนอารมณ จตทก าหนดรจะตองไมฟงซาน เลอนลอย ไมมเวลาส าหรบความนกคดใดๆ ผปฏบตไมควรตามระลกรอารมณแบบสบายๆ เกนไปหรอละลาละลง แตตองถาโถมเขาใสปจจบนอารมณอยางถกตองสม าเสมอ

การเขาไปรบรอารมณอยางแนบแนนมนคง (อปคคณหตวา ปวตตต) ในขณะทชาวนาเกยวขาว มอขางหนงของเขาจะตองจบรวงขาวอยางมนคง เขาจงจะใชเคยวเกยวขาวส าเรจ ในท านองเดยวกนผปฏบตจะตองจบ (ก าหนดร) อารมณกรรมฐานไดอยางแนบแนนมนคง เพอมใหจตเลอนไหล หลดลอยไปหรอคลาดเคลอนไปจากการระลกรปจจบนอารมณ เมอสตมความมนคงมากขน ผปฏบต กจะสามารถจบหรอเขาไประลกรอารมณหยาบๆ ไดอยางแนบแนนมากขน และเมอฝกปฏบตตอไป จตกสามารถก าหนดรและตงอยกบอารมณทละเอยดยงๆ ขน และในทสดแมแตอารมณทสขมลมลกมากๆ กสามารถก าหนดรไดอยางมนคง ดงนน ผปฏบตจงควรพยายามเขาไปรบรอารมณทางกายใหไดชดเจนกอนทจะพยายามก าหนดอารมณทางจตทสขมลมลกมากขน เชน เจตนา ความคดตางๆ ฯลฯ การก าหนดรอารมณอยางถวนทว (ปตถรตวา ปวตตต) การก าหนดรจตนนตองครอบคลมอารมณนนๆ โดยถวนทว แผออกไปโอบลอมหอหมอารมณนนทงหมด มใชเพยงสวนใดสวนหนง และก าหนดรตงแตตนตลอดทามกลางและสนสด ความตอเนองไมขาดสาย (ปวตตต) ในทางปฏบตการก าหนดรอารมณในลกษณะน หมายความวา จตทก าหนดรและสงเกตดอารมณตางๆ ทก าลงเกดขนอยนนจะตองมความตอเนอง กลาว คอ การเจรญสตขณะหนงจะตองเชอมตอกบการเจรญสตในอกขณะหนงทกๆ ขณะตอเนองกนไป สตทเกดขนในขณะแรกจะตองตอเนองกบสตในขณะถดไปโดยไมมชองวาง กลาวโดยยอกคอ ผปฏบตควรจะประคองสตใหด ารงอยเสมอ อปมา: หากมชองวางระหวางแผนกระดานปพนสองแผน ฝนและทรายกอาจแทรกเขาไป ได หากสตไมมความตอเนองและมชองวางอย กเลสกอาจแทรกซมเขามาได

๖๔

ในสมยกอนคนจดไฟดวยการน าทอนไมสองทอนมาถกน หากผจดไฟไมขดสไมอยางตอเนอง แตท าไปหยดไป ไฟกไมอาจตดขนไดเลย ในท านองเดยวกนหากสตไมมความตอเนอง ผปฏบตยอมไมอาจจดประกายไฟแหงปญญาขนไดเลย กลาวอกนยหนงกคอ ในการก าหนดรหรอการเจรญสตอยกบอารมณใดๆ ผปฏบตไมควรปลอยใหมชองวาง แตตองรกษาความตอเนองตลอดเวลา ไมควรเปนไปในลกษณะท าๆ หยดๆ ผทปฏบตแบบท าไปหยดไปเพอพกผอนเปนชวงๆ และเรมใหมมสตประเดยวประดาว และหยดเพอฟงฝนเปนชวงๆ นนไดชอวา "โยคกงกา” (ซงไมกระโจนเขาถงเปาหมายในคราวเดยว แตจะวงๆ หยดๆ) ไมบงคบกะเกณฑ กระบวนการก าหนดรและสงเกตอารมณทปรากฏทางกายและทางใจนควรตงอยบนพนฐานของสามญลกษณะแหงความไมมตวตนทจะบงคบบญชาได (อนตตา) กลาวคอ ผปฏบตจะตองมความระมดระวงอยางใหญหลวงในการเฝาดอารมณตางๆ โดยไมเขาบงคบกะเกณฑ ควบคมหรอบงการใดๆ ผปฏบตควรจะเพยงแตดวาก าลงเกดอะไรขนจรงๆ มใชมองหาสงทคาดหวงหรอปรารถนาใหเกดขน

สตปฏฐานโดยยอ ความหมายของสตปฏฐานโดยยอ จ าแนกเปนขอๆ มดงน ๑) ด ารงสตอยางแนบแนนมนคง ไมผวเผนพาบพวย ๒) ไมพลาดจากการระลกรอารมณ ๓) จดจอตออารมณ ๔) ปกปองจตจากการจโจมของกเลส ๕) การจ าไดหมายรทชดเจนมพลง ๖) สตเหนยวน าใหสตเจรญขน ๗) เรงรบและดงลกลงไป จบอารมณใหมน ครอบคลมอารมณโดยถวนทว ๘) ทนททนใด ตอเนองไมขาดสาย ๙) เทาทนปจจบน ไมบงคบกะเกณฑ

สรปวา สตปฏฐาน คอ การด ารงสตอยกบอารมณใดๆ โดยแลนเขาไประลกรอารมณอยางรวดเรว ถกตรง ลมลกและครอบคลมโดยถวนทว เพอใหสตอยกบอารมณอยางแนบแนนตอเนองมนคง ยกตวอยางเชน เมอก าหนดวา “พองหนอ” จตกจะเขาไปรบรอารมณทก าหนดรอย กลาวคอ อาการพองของทอง ความระลกของสตจะแลนเขาใสอารมณอยางรวดเรว แลวแผขยายออกครอบคลมอารมณนนจนจตแนบแนนอยกบอารมณหรอสภาพธรรมดงกลาว กระบวนการเชนนจะตองด าเนนตอไป ขณะทก าหนดรอาการยบรวมตลอดถงอารมณอนๆ ทปรากฏขนทางกายและจต ดงนน สตจะตองมพลงรอบดานเขาประชดจดจอกบอารมณตรงๆ สตจะตองถาโถมเขาใสอารมณ หอคลมอารมณโดยถวนทวบรบรณ ทะลทะลวงเขาไปในอารมณ และไมพลาดแมเศษเสยวของอารมณ ทก าหนดรอยเลย หากสตของผปฏบตมคณสมบตเชนน ผปฏบตยอมเจรญกาวหนาอยางรวดเรว และเมอการปฏบตมความสมบรณเตมรอบแลวยอมเขาถงพระนพพานไดอยางแนนอน

๓.๔.๒ วธการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔

สตปฏฐาน ๔ คอ การพจารณาเหนกายในกาย พจารณาเหนเวทนาในเวทนา พจารณาเหนจตในจต และพจารณาเหนธรรมในธรรม ดวยความเพยร มสมปชญญะ มสต เพอก าจดอภชฌาและโทมนสในจตใจ๗๘ เนอหาวธการปฏบตตามนยแหงมหาสตปฏฐานสตรนนมมาก ในขอนจกได ยกมาเพยงบางหมวดตามทไดฝกปฏบตมาดงน

๗๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒/๓๐๔ - ๓๐๕.

๖๕

ก. การปฏบตวปสสนาภาวนาในหมวดกายานปสสนาสตปฎฐาน

ค าวา กาย หมายถง กาย รางกาย ตว ตน หม กอง คณะ หมวด ซงกคอทเกดขนของสงนารงเกยจทงหลาย๗๙ วธการปฏบตในหมวดนไดอาศยรปแบบตามหลกสตรวปสสนามหาส๘๐ มดงน

๑) หมวดอรยาบถ ผปฏบตก าหนดรอรยาบถ๘๑ ทง ๔ คอ การเดน การยน การนงและการนอน กใหมสตเขาไปก าหนดรในอาการของอรยาบถนนตามความเปนจรง เมอรเทาทนในอรยาบถทปรากฏเปนปจจบนขณะ ความยดถอความเปนสตว บคคล ตวตน เรา เขา กจะเกดขนไมได ปญญาทรแจงอยางน วปสสนาญาณทปรากฏยอมท าใหผปฏบตรอาการของอรยาบถทง ๔ นนตามเปนจรง (๑) การก าหนดอรยาบถยน เมอก าหนดสตระลกรอาการยน คอ รกายทเหยยดทงตวในแนวตง ซงเปนการตงตรงของรางกายอนจดเปนสภาวะตงของธาตลม๘๒ กใหใสใจก ากบอาการยนนนโดยใหเหนปรากฏวายนอยจรง ไมไดปรากฏความเปนสตว บคคล ตวตน เรา เขา ใหทราบชดลงไปอยางน ดงเนอความวา “เมอยน กรชดวา ‘เรายน’”๘๓ เมอก าหนดรอาการยนกใหใสใจในอาการนนใหชดเจน เพอประโยชนแกการก าหนดรอรยาบถของการเดนตอไป

(๒) การก าหนดอรยาบถเดน การก าหนดรอาการเดน คอ รการเคลอนรางกายทงหมดไปขางหนา ๘๔ กเชนกน ควรใสใจก าหนดก ากบความรเทาทนในขณะรบรความเปนไปของการเคลอนไหวใหตอเนองสม าเสมออยาใหขาดตอนดวยการมสตก าหนดรวา “เมอเดน กรชดวา‘เราเดน’”๘๕ ในคมภรฎกาวา ขณะเดน การยกเกดจากธาตไฟเปนหลกธาตลมคลอยตาม เพราะธาตไฟมสภาพเบากวาธาตลม ตามอาการปรากฏของธาตไฟวา มการใหถงความออน หรอการพงขนสงเปนเครองปรากฏ เกดจากธาตลมเปนหลกธาตไฟคลอยตาม เพราะมสภาพผลกดนตามอาการปรากฏ ของธาตลมวา มการผลกดนเปนเครองปรากฏ๘๖ เมอท าการก าหนดรในอรยาบถยนและเดนทมความสมพนธในระยะทก าหนดแลว ท าใหการก าหนดรอรยาบถยนและเดนไดจนเกดตอเนองนนแลวท าใหวรยะมก าลงสม าเสมอดแลว ยอมเปนประโยชนเกอกลตออรยาบถนงตอไป

๗๙ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙, ราชบณฑต), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชดศพทวเคราะห, หนา ๑๖๒.

๘๐ อ างถ ง DHAMMA DISCOURSES by The Venerãble Sayãdaw Ashin U Jaṭila Mahãsi, Meditation

Centre Yangon Myanmar, หนา ๕๖. แปลโดย พระชาญชย กตตว โส, ธรรมะบรรยายประกอบการปฏบตวปสสนากรรมฐาน, ๒๕๕๔, (อดส าเนา) หนา ๒๖.

๘๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๓๐๔. ๘๒ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๗๗. ๘๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๓๐๔. ๘๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๗๗. ๘๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๓๐๔. ๘๖ ท.ม.ฎกา (ไทย) ๑/๓๐๑ - ๒., ม.ม.ฎกา (ไทย) ๑/๔๔๖.

๖๖

(๓) การก าหนดอรยาบถนง การก าหนดรอาการนง คอ รการคเขาของกายครงลาง และการเหยยดตงของกายครงบน อนเปนสภาวะหยอนหรอตงของธาตลม๘๗ และค าวา การนง คอ “นงคบลลงก ตงกายตรง ด ารงสตไวเพพาะหนา”๘๘ การก าหนดรอาการนงนถอวา มความส าคญเปนยงเพราะหลงจากทก าหนดเดนจนความเพยรคอวรยะสม าเสมอดแลว ท าใหรเทาทนสภาวธรรมทเกดจากการเดน ซงมผลตอการนงก าหนด คอ ท าใหก าหนดรอาการนงไดชดเจนยงขน เพราะเหนตามเปนจรงวา “เมอนง กรชดวา ‘เรานง’”๘๙ เมอท าการก าหนดรในอรยาบถนงไดอยางตอเนอง กท าใหการปฏบตเปนอยางไมขาดตอน ความเกอกลทจะเกดตอจากการนงปฏบตกเปนเหตปจจยตอการก าหนดรอาการนอนอยางมสตรเทาทนตอไป (๔) การก าหนดอรยาบถนอน การก าหนดรอาการนอน คอ รการเหยยดทางขวางโดยวางราบทงตว อนจดเปนสภาวะตงของธาตลม๙๐ อรยาบถนอนถอวา มความส าคญไมนอยกวาอรยาบถอนๆ ทกลาวมาแลวเพราะนกปฏบตยอมไมละเลยจากการก าหนดรในหลกของการปฏบตทกลาวไววา ตองปฏบตตงแตตนจนกระทงถงเวลาเขานอน ใหปฏบตอยางนจนเปนปกตวสยของการก าหนดรอยเสมอวา “เมอนอน กรชดวา ‘เรานอน’”๙๑ ขณะทเอนตวลงจะนอน พงก าหนดตามกรยาอาการและทาทางของกาย จนกวาจะนอนเปนทเรยบรอยจนกวาจะหลบไป และเมอผปฏบตด ารงกายอยโดยอาการใดๆ กก าหนดรชดกายทด ารงอยโดยอาการนนๆ ดวยวธการปฏบตเชนน ยอมท าใหพจารณาเหนกายในกายทงภายใน (กายของตน) และภายนอก (กายของผอน) อย ยอมพจารณาเหนธรรมเปนเหตเกดและเหตดบในกาย หรอมสตก าหนดรอยวา “กายมอย” กเพยงเพออาศยเจรญญาณ เจรญสต เทานน๙๒ การก าหนดรอรยาบถทง ๔ คอ ยน เดน นง และนอนนน ไมใชเปนการสนสดของการก าหนดร เพราะในอรยาบถทง ๔ (อรยาบถหลก) กมอรยาบถยอย คอ การก าหนดรในหมวดสมปชญญะเปนเครองเชอมตออรยาบถหลก เพอใหสตเกดขนอยางตอเนองดงตอไปน

๒) หมวดสมปชญญะ การก าหนดรในสมปชญญะ๙๓ หรออรยาบถยอยน กจะชวยสงเสรมใหสตมก าลงในการใสใจเขาไประลกรดวยโยนโสมนสการ๙๔ ดวยการท าความรสกตวในการกาวไป การถอย การแล การเหลยว การคเขา การเหยยดออก การครองผาสงฆาฏ บาตรและจวร การพน การดม การเคยว

๘๗ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๗๗. ๘๘ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๔/๒๘๙., ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๔/๓๐๒., วสทธ. (ไทย) ๑/๒๑๘/๒๙๕. ๘๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๓๐๔. ๙๐ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๗๗. ๙๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๓๐๔. ๙๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๓๐๔. ๙๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕. ๙๔ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๓๖.

๖๗

การลม การถายอจจาระและปสสาวะ การเดน การยน การนง การนอน การตน การพด การนง๙๕ ดวยวธการปฏบตเชนน ยอมท าใหพจารณาเหนกายในกายทงภายในและภายนอกอย ยอมพจารณาเหนธรรมเปนเหตเกดและเหตดบในกายหรอมสตก าหนดรอยวา “กายมอย” กเพยงเพออาศยเจรญญาณ เจรญสต เทานน๙๖ การก าหนดรในอรยาบถยอยตางๆ น ดวยความเพยร มสมปชญญะ มสต ท าใหเกดปญญา เหนประโยชน เหนโทษของการเคลอนไหวของอรยาบถตางๆ อยางละเอยดสมบรณไปอก เพมความเขมขนการท างานของสตในการพจารณารปคอสวนทเปนการเคลอนไหว และนามคอจต ทท าใหเกดการเคลอนไหวในอรยาบถตางๆ๙๗ สมปชญญะม ๔ ประเภท คอ

(๑) สาตถกสมปชญญะ ความรชดสงทมประโยชน (๒) สปปายะสมปชญญะ ความรชดสงทเหมาะสม (๓) โคจรสมปชญญะ ความรชดอารมณกรรมฐาน (๔) อสมโมหสมปชญญะ ความรชดโดยไมหลงผด

การก าหนดรในอาการตางๆ ทเกดขนในสวนของอรยาบถยอยน ท าใหผก าหนดรนนเกดความชดเจนดวยสตในความจรงทแสดงออกมาของรปนามทปรากฏจากขณะหนงไปสขณะหนง การก าหนดรในหมวดอรยาบถและสมปชญญะน ผปฏบตยอมตามรในกองรปภายใน วาเปนกองรป ตามรกองรปภายนอกวาเปนกองรป ตามรกองรปทงภายในและภายนอกวาเปนกองรป ตามรสภาวะคอความเกดขนในกองรป ตามรสภาวะคอความดบไปในกองรป ตามรสภาวะคอความเกดขนและความดบไปในกองรปอยบาง อกอยางหนง สตของผปฏบตยอมปรากฏวามเพยงกองรป เพอปญญาและการระลกรยงๆขนไปเทานน ยอมเปนผอยอยางไมถกตณหาและทฏฐเขาองอาศยและไมถอมนอะไรในโลก๙๘

๓) หมวดธาตมนสการ

การก าหนดรธาตทง ๔ ค าวา ธาตมนสการ คอ การพจารณาธาต หรอ จตธาตววตถาน คอ การก าหนดธาต ๔ หรอ ธาตกรรมฐาน ค าวา ธาต แปลวา สภาวะ คอ สภาพทวางเปลาไมใชบคคล ตวเรา ของเรา ธาตในทางธรรมคอสภาวธรรม การพจารณาธาตมประโยชนเพอใหละวางความเหนผดวาเปนตวตน โดยเขาใจวา มเพยงธาตเทานน ไมใชตวเรา ของเรา บรษ หรอสตร

สภาวะลกษณะของธาต ๔ มดงน (๑) ปฐวธาต ธาตดน มลกษณะแขง หรอ ออน (๒) อาโปธาต ธาตน า มลกษณะไหล หรอ เกาะกม (๓) เตโชธาต ธาตไฟ มลกษณะเยน หรอ รอน (๔) วาโยธาต ธาตลม มลกษณะหยอน หรอ ตง

๙๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕. ๙๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕. ๙๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕. ๙๘ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๑๐๘ - ๑๐๙.

๖๘

ธาต ๔ โดยอาการ ๔๒ ธาตทง ๔ มความเดนชดตามสมควรแกวตถสงของ เชน ในดนหรอไม เปนตน มธาตดน ปรากฏชด ในน ามธาตน าปรากฏชด ในไฟมธาตไฟปรากฏชด ในลมมธาตลมปรากฏชด แมอวยวะทเรยกวา อาการ ๓๒ กแบงตามธาตไดดงน (๑) ธาตดน คอ อาการ ๒๐ อยาง ไดแก ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก ไขกระดก มาม หวใจ ตบ พงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา มนสมอง (๒) ธาตน า คอ อาการ ๑๒ อยาง ไดแก ด เสลด หนอง เลอด เหงอ มนขน น าตามนเหลว น าลาย น ามก ไขขอ ปสสาวะ (๓) ธาตไฟ คอ อาการ ๔ อยาง ไดแก ไออน ไฟท าใหเสอมโทรม ไฟแผดเผา และไฟทยอยอาหาร (๔) ธาตลม คอ อาการ ๖ อยาง ไดแก ลมพดขนเบองบน ลมพดลงเบองต า ลมในทอง ลมในล าไส ลมพดไปตามอวยวะนอยใหญ และลมหายใจ

ข. การปฏบตวปสสนาภาวนาในหมวดเวทนานปสนาสตปฎฐาน

ค าวา เวทนา หมายถง เวทนา ความรสก การเสวยอารมณ ผเสวยอารมณ๙๙ สขและทกข เปนตน ทบคคลเสวย ชอวาเวทนา๑๐๐ การก าหนดรเวทนาทตองอาศยความเพยรและก าลงใจของผปฏบตทเขมแขงเปนอนมากเพราะสภาวะของเวทนานน โดยสวนมากผปฏบตวปสสนาทงใหมเละเกา ถาไมสามารถตามรเทาทนอาการของเวทนาแลว ความซอตรงกบการปฏบตกจะออนก าลง เพราะมองวาเวทนาเปนตวปญหา ทเขามารบกวนจตใจอยตลอดเวลาทก าหนดรทเปนไปในอรยาบถนอยใหญอยเนอง ความเปนศตรกจะเกดขนกบทกขเวทนาเมอรบรอย สวนสขเวทนาเมอเกดขนความพอใจยนดกจะแลนเขามาเปนพวกพอง เจาของ มตรสหายทเขาใจกนด แตไมอยนานวนกจากไปเพราะความเกดดบเนองๆ สวนอเบกขานนกไมแสดงตวออกมาชดเจนในขณะก าหนดร ถาไมเทาทนกมองไมออกกลายเปนไมใสใจปลอยไปเพยๆ ท าใหขาดการก าหนดรเทาทนปจจบนขณะทเกดขนอยวา ธรรมวนยนหรอในพระศาสนาน เมอเสวยสขเวทนา ยอมรชดวาเสวยสขเวทนาอย เมอเสวยทกขเวทนายอมรชดวาเสวยทกขเวทนาอย เมอเสวยอบกขาเวทนายอมรชดวาเสวยอเบกขาเวทนาอย”๑๐๑

พระพทธองคทรงแสดงการพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลายไว ๙ ประการดงน ๑) เสวยสขเวทนา (ความรสกสข) รชดวา เสวยสขเวทนา ๒) เสวยทกขเวทนา (ความรสกทกข) รชดวา เสวยทกขเวทนา ๓) เสวยอทกขมสขเวทนา (ความรสกไมทกขไมสข) รชดวา เสวยอทกขมสขเวทนา

๙๙ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙, ราชบณฑต, พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชดศพทวเคราะห, หนา ๖๓๔.

๑๐๐ พระมหาสมปอง มทโต, คมภรอภธานวรรณนา, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: ประยรวงศ พรนทตง จ ากด, ๒๕๔๗), หนา ๒๑๒.

๑๐๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๐/๓๑๓.

๖๙

๔) เสวยสขเวทนาทมอามส๑๐๒ รชดวา เสวยสขเวทนาทมอามส ๕) เสวยสขเวทนาทไมมอามส รชดวา เสวยสขเวทนาทไมมอามส ๖) เสวยทกขเวทนาทมอามส รชดวา เสวยทกขเวทนาทมอามส ๗) เสวยทกขเวทนาทไมมอามส รชดวา เสวยทกขเวทนาทไมมอามส ๘) เสวยอทกขมสขเวทนาทมอามส รชดวา เสวยอทกขมสขเวทนาทมอามส ๙) เสวยอทกขมสขเวทนาทไมมอามส รชดวา เสวยอทกขมสขเวทนาทไมมอามส

เมอพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลายท เปนไปทงเวทนาภายใน๑๐๓ ภายนอก๑๐๔ พจารณาเหนธรรมเปนเหตเกดในเวทนาทงหลายและเหนธรรมเปนเหตดบในเวทนาทงหลายอย เมอมสตพจารณาเวทนาทปรากฏอย กเพยงอาศยเปนเครองเจรญญาณ เจรญสตเทานน ไมอาศยตณหา ไมอาศยทฏฐ ไมยดมนถอมนอะไรๆ ในโลก๑๐๕

โพธราชกมารสตร๑๐๖ พระพทธองคตรสวา บคคลจะบรรลความสขดวยความสขไมได แตจะบรรลความสขไดดวยความทกข พระด ารสนแสดงถงความอดทนโดยตรง การก าหนดรเวทนาดวยปญญาพงรแจงความไม เทยงของเวทนาตามความเปนจรง เมอก าหนดรเวทนาดวยปญญา รแจงความไมเทยงของเวทนาตามความเปนจรงอย ยอมเบอหนายในเวทนา ยอมรแจงเวทนาทไมเทยงนนเทยววาเปนของไมเทยง ปญญาทรแจงดงกลาวของภกษนนเปนสมมาทฏฐ๑๐๗

การก าหนดรเวทนาโดยสรป คอ เมอเสวยสขเวทนา๑๐๘ กก าหนดตามความรสกนนๆ ทเกดขนวา สขหนอ สบายหนอ โลงหนอ เปนตน เมอเสวยทกขเวทนา๑๐๙ กก าหนดตามความรสกนนๆ ทเกดขนวา เจบหนอ ปวดหนอ คนหนอ รอนหนอ เปนตน เมอเสวยอเบกขาเวทนา๑๑๐ คอ ความรสกเปนกลาง ซงก าหนดรไดยาก หากปรากฏชดเปนบางคราว กก าหนดวา เพยหนอ

๑๐๒ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๖๙/๑๐๓. ๑๐๓ หมายถง สขเวทนาเปนตนของตน ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๓๘๐/๓๙๐., ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๑๓/๒๙๖. ๑๐๔ หมายถง สขเวทนาเปนตนของผอน ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๓๘๐/๓๙๐., ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๑๓/๒๙๖. ๑๐๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๐/๓๑๔. ๑๐๖ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๓๒๗/๓๐๗. ๑๐๗ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๕๑/๔๒. ๑๐๘ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๒๓๓. ๑๐๙ เรองเดยวกน, หนา ๒๓๕. ๑๑๐ อางแลว, หนา ๒๓๖.

๗๐

ค. การปฏบตวปสสนาภาวนาในหมวดจตตานปสสนาสตปฏฐาน

ค าวาจต หมายถง จต ใจ ความคด ธรรมชาตทรอารมณ ๑๑๑ สภาพทคด สภาพทรอารมณ๑๑๒ ธรรมชาตทคดและรอารมณโดยพเศษจากสญญาและปญญา๑๑๓ การก าหนดรอาการของจตทมธรรมชาตรบรอารมณ การใสใจในอารมณเหลานนดวยการก าหนดรเทาทนอาการของจต ความเปนไปทคนเคยในการรบอารมณทไมขาดการก าหนดรดวยโยนโสมนสการท าใหเกดความนก คด ถอเอาเปนเจาของในขณะรบรทางทวารทงทเปดรบอารมณนนเขามาอยางเทาทนดวยการก าหนดรดวยสตทเปนไปในการรบรจตตานปสสนาสตปฏฐาน๑๑๔ ดวยความเพยร มสมปชญญะ มสต พจารณาเหนความจรงทเกดกบจตกสามารถเขาใจในการละความยนดในโลกได๑๑๕ ดงมการแสดงการก าหนดรอาการของจตดวยสตไวดงน

สตตงมนพจารณาเนองๆ ซงจต ม ๑๖ ประการ ไดแก ๑) จตมราคะ กก าหนดรวา จตมราคะ ๒) จตปราศจากราคะ กก าหนดรวา จตปราศจากราคะ ๓) จตมโทสะ กก าหนดรวา จตมโทสะ ๔) จตปราศจากโทสะ กก าหนดรวา จตปราศจากโทสะ ๕) จตมโมหะ กก าหนดรวา จตมโมหะ ๖) จตปราศจากโมหะ กก าหนดรวา จตปราศจากโมหะ ๗) จตหดห กก าหนดรวา จตหดห ๘) จตฟงซาน กก าหนดรวา จตฟงซาน ๙) จตเปนมหคคตะ กก าหนดรวา จตเปนมหคคตะ ๑๐) จตไมเปนมหคคตะ กก าหนดรวา จตไมเปนมหคคตะ ๑๑) จตมจตอนยงกวา กก าหนดรวา จตมจตอนยงกวา ๑๒) จตไมมจตอนยงกวา กก าหนดรวา จตไมมจตอนยงกวา ๑๓) จตสงบแลว กก าหนดรวา วาจตสงบ ๑๔) จตไมสงบ กก าหนดรวา จตไมสงบ ๑๕) จตพนจากกเลสแลว กก าหนดรวา จตพนจากกเลส ๑๖) จตไมพนจากกเลส กก าหนดรวา จตไมพนจากกเลส๑๑๖

๑๑๑ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙, ราชบณฑต) รวบรวมแปล, พจนานกรมเพอ

การศกษาพทธศาสน ชดศพทวเคราะห, หนา ๒๔๗. ๑๑๒ พระมหาสมปอง มทโต, คมภรอภธานวรรณนา, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: ประยรวงศ

พรนทตง จ ากด, ๒๕๔๗), หนา ๒๐๘. ๑๑๓ ดร.ภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหกมมฏฐานจรยะ รจนา, วปสสนาธระ, (กรงเทพมหานคร:

C100 DESIGN CO.LTD, ๒๕๓๖), หนา ๑๓๒. ๑๑๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๑/๕๕๔. ๑๑๕ ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๓๑/๑๐๓., ท.ม.ฎกา (ไทย) ๒/๑๑๐. ๑๑๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๑/๓๑๔ - ๓๑๕.

๗๑

ดวยวธการก าหนดรเชนน ผปฏบตยอมพจารณาเหนจตในจตภายใน พจารณาเหนจตในจตภายนอก หรอพจารณาเหนจตทงภายในและภายนอก พจารณาเหนธรรมเปนเหตเกดในจตพจาณาเหนธรรมเปนเหตดบในจต หรอพจารณาเหนธรรมเปนเหตเกดและเปนเหตดบในจตอย หรอวาผปฏบตมสตปรากฏอยเพพาะหนาวา “จตมอย” กเพยงเพออาศยเจรญญาณ เจรญสตเทานน ไมอาศยตณหาและทฏฐอย และไมยดมนถอมนอะไรๆ ในโลก ผปฏบตวปสสนาภาวนาพงก าหนดรจต ๑๑๗ ดวยวธการดงน ขอ ๑) จตมราคะ ใหก าหนดวา ชอบหนอ โลภหนอ ก าหนดหนอ ขอ ๓) จตมโทสะ ใหก าหนดวา โกรธหนอ ขอ ๕) จตมโมหะ ใหก าหนดวา สงสยหนอ คดหนอ ขอ ๗ จตหดห ใหก าหนดวา หดห หนอ ขอ ๘) จตฟงซาน ใหก าหนดวา ฟงหนอ สวนขอทเหลอใหก าหนดวา รหนอ

ง. การปฏบตวปสสนาภาวนาในหมวดธมมานปสสนาสตปฏฐาน

ค าวา ธรรม หมายถง ธรรม ความด บญ กศล๑๑๘ สภาพททรงไว๑๑๙ การมสตเขาไปก าหนดรสภาวธรรมเนองๆ ซงธรรม ๕ หมวด คอ หมวดนวรณ หมวดขนธ หมวดอายตนะ หมวดโพชฌงค หมวดสจจะ๑๒๐ พระพทธองคตรสไวทายหมวดธรรมทง ๕ วา ดวยวธน ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายภายในอย พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายภายนอกอย หรอพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายทงภายในทงภายนอกอย พจารณาเหนธรรมเปนเหตเกดในธรรมทงหลายอย พจารณาเหนธรรมเปนเหตดบในธรรมทงหลายอย หรอ พจารณาเหนทงธรรมเปนเหตเกดทงธรรมเปนเหตดบในธรรมทงหลายอย หรอวา ภกษนนมสตปรากฏอยเพพาะหนาวา “ธรรมมอย” กเพยงเพออาศยเจรญญาณ เจรญสตเทานน ไมอาศยตณหาและทฏฐอย และไมยดมนถอมนอะไรๆ ในโลก๑๒๑ การปฏบตวปสสนาภาวนาในหมวดธมมานปสสนาสตปฏฐานน จกไดยกมาแสดงเพยง ๒ หมวดทใชในการปฏบต คอ

๑) หมวดนวรณ ธรรมเปนเครองกนศกยภาพของจตไมใหบ าเพญกศลขนสง คอ ฌาน วปสสนา มรรค และผล บคคลทถกนวรณครอบง ายอมไมรประโยชนตนและผอน ไมอาจบรรลสมาธและปญญาได ม ๕ ประการ คอ (๑) กามพนทะ ความยนดพอใจในกาม ใหก าหนดวา (ชอบหนอ) (๒) พยาปาทะ การผกพยาบาท จองลางจองผลาญผอน (โกรธหนอ พยาบาทหนอ) (๓) ถนมทธะ มอาการหดหและทอถอยตออารมณ (งวงเหงา หาวนอน) (๔) อทธจจกกกจจะ ความฟงซานและร าคาญในอารมณ (ฟงหนอ ร าคาญหนอ)

๑๑๗ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๒๖๖ - ๒๖๗. ๑๑๘ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙, ราชบณฑต, พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชด

ศพทวเคราะห, หนา ๓๓๔. ๑๑๙ พระมหาสมปอง มทโต, คมภรอภธานวรรณนา, พมพครงท ๒, หนา ๑๕๐. ๑๒๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๒ - ๔๐๓/๓๑๖ - ๓๓๘. ๑๒๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๒ - ๔๐๓/๓๑๖ - ๓๓๘.

๗๒

(๕) วจกจพา ความสงสย ลงเลใจในสงทควรเชอ (สงสยหนอ)๑๒๒ เมอสภาพธรรมเหลานนดบไปแลว ใหก าหนดวา รหนอ

๒) หมวดอายตนะ อายตนะ หมายถง ทเชอมตอกนใหเกดความร จดเปนแดนรบร (อายตนะภายใน) และสงทถกร๑๒๓ (อายตนะภายนอก) อายตนะภายใน ๖ และอายตนะภายนอก ๖ คอ

อายตนะภายใน ๖ อายตนะภายนอก ๖ (๑) จกขวายตนะ (๑) รปายตนะ (๒) โสตายตนะ (๒) สททายตนะ (๓) ฆานายตนะ (๓) คนธายตนะ (๔) ชวหายตนะ (๔) รสายตนะ (๕) กายายตนะ (๕) โผฏฐพพายตนะ (๖) มนายตนะ (๖) ธมมายตนะ๑๒๔

การก าหนดรทางอายตนะภายใน-ภายนอก มดงน เมอตาเหนรป ก าหนดวา เหนหนอ หไดยนเสยง ก าหนดวา เสยงหนอ หรอ ไดยนหนอ จมกไดกลน ก าหนดวา กลนหนอ ลนรบรส ก าหนดวา รสหนอ กายถกตองสมผส ก าหนดวา ถกหนอ ใจรบรธรรมารมณ ก าหนดวา รหนอ

สรปวา สตปฏฐานทง ๔ ยอลงเปนรปนามได กลาวคอ ฐานกาย จดเปนรป ฐานเวทนา และฐานจต จดเปนนาม สวนฐานธรรมเปนทงรปทงนาม สตปฏฐาน ๔ ถอเปนหลกในการปฏบตวปสสนาทมรปนามเปนอารมณ วธการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ คอ การก าหนดรเทาทนสภาวธรรมทางกาย ทางเวทนา ทางจต และทางธรรมโดยความเปนไตรลกษณคออนจจง ทกขง อนตตา ทมเปาหมายเพอจ ากดอภชฌาและโทมนส เพอบรรลถงมรรค ผล นพพาน เปนการดบทกขในวฏสงสารไดสนเชง

๓.๕ องคธรรมสนบสนนในการปฏบตวปสสนาภาวนา การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เพอท าลายอภชฌา (ความยนด) และโทมนส (ความยนราย) นน ในเวลาปฏบต ไมใชใชสตเพยงอยางเดยว แตตองมธรรมขออนๆ ควบอยดวย ไดแก วรยะและปญญา นอกจากนธรรมทไมบงถงไวกคอ สมาธ ซงจะมอยดวย อยางนอยในขนออนๆ

๑๒๒ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๓๕/๓๐๑., อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๖๔/๕๔๙., อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๔๑/๕๙๕. ๑๒๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, พมพครงท ๓๒, (กรงเทพมหานคร:

ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๕), หนา ๒๙. ๑๒๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๔/๓๑๕.

๗๓

เรยกวา ขณกสมาธ พอใชส าหรบการน อนง สมาธเกดจากสตทก าหนดจดจอตอเนองเปนเครองพฒนาใหปญญาแกกลาขนตามล าดบ สวนธรรมทระบไวดวย ไดแกองคของวปสสนา ๓ ประการ คอ

๑) อาตาป มความเพยร ค าวา อาตาป แปลวา มความเพยรเผากเลส คอ มความเพยรชอบทเรยกวา สมมปปธาน ๔ คอ เพยรเพอละอกศลเกา เพยรเพอไมท าอกศลใหม เพยรเพอท ากศลใหม และเพยรเพอเพมพนกศลเกา ทกขณะทนกปฏบตเจรญสตระลกรสภาวธรรมปจจบน ไดชอวาสงสมสต สมาธ และปญญาใหเพมพนมากขน

๒) สมปชาโน มสมปชญญะ ค าวา สมปชาโน แปลวา มปญญาหยงเหน หมายความวา หยงเหนสภาวธรรมตามความเปนจรง คอ เหนลกษณะเพพาะตวของรปนามแตละอยางทรปนามอนไมม และลกษณะทวไปของรปนามคอ ความไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ๑๒๕

๓) สตมา มสต ค าวา สตมา แปลวา มสต คอ มสตอยางตอเนองไมขาดชวงตงแตตนนอนจนถงหลบสนท การเจรญสตมประโยชนคอท าใหจตตงมนเปนสมาธเพอการพฒนาปญญา การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ตองมองคประกอบส าคญ คอ ใหมความเพยร มสมปชญญะ มสต ระลกไปตามฐานทตงทง ๔ คอ กาย เวทนา จต และธรรม อยางตอเนองตงแตตนจนถงหลบ ในเรองน พระพทธองคตรสวา “สารบตร ภกษในพระธรรมวนยน กลบจากบณฑบาต พนเสรจแลว นงขดสมาธ ตงกายตรง ด ารงสตมน หวงอยวา จตของเรายงไมหลดพนจากอาสวะ เพราะยงไมสนอปาทานเพยงใด เราจกไมเพกถอนจากการท าวปสสนาเพยงนน” ดงหลกฐานทปรากฏในสารปตตสตตนทเทส๑๒๖ พระผมพระภาคตรสไววา “ภกษทงหลาย พวกเธอจงเทยวไปในแดนบดาของตนอนเปนโคจรเถด ภกษทงหลาย เมอพวกเธอเทยวไป ในแดนบดาของตนอนเปนโคจร มารกจกไมไดชอง ไมไดอารมณ ภกษทงหลาย แดนบดาของตน อนเปนโคจร เปนอยางไร คอ สตปฏฐาน ๔ การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ อนมอาตาป สมปชาโน สตมา เปนองคคณทจะท าใหเหนสภาวธรรมทงหลายทปรากฏตามความเปนจรง ยอมสามารถก าจดอภชฌา และโทมนสในโลกได

นอกจากองคคณในการปฏบตวปสสนาภาวนาทง ๓ ประการนแลว ในปธานยงคสตรไดกลาวถงคณสมบตของผบ าเพญเพยรไว ๕ ประการ๑๒๗ คอ ๑) เปนผมศรทธา เชอพระปญญาเครองตรสรของพระตถาคตวา ‘พระผมพระภาค เปนพระอรหนต ตรสรดวยพระองคเองโดยชอบ เพยบพรอมดวยวชชาและจรณะ เสดจไปด รแจงโลก

๑๒๕ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๓๑. ๑๒๖ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๙๐/๕๓๕. ๑๒๗ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๕๓/๙๒.

๗๔

เปนสารถฝกผทควรฝกไดอยางยอดเยยม เปนศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย เปนพระพทธเจ า เปนพระผมพระภาค’ ๒) เปนผมอาพาธนอย มโรคเบาบาง ประกอบดวยไฟธาต ส าหรบยอยอาหารสม าเสมอไมเยนนก ไมรอนนก ปานกลาง เหมาะแกการบ าเพญเพยร ๓) เปนผไมโออวด ไมมมารยา ท าตนใหเปดเผยตามความเปนจรงในศาสดา หรอ ในเพอนพรหมจารผรทงหลาย ๔) เปนผปรารภความเพยร เพอละอกศลธรรม เพอใหกศลธรรมเกดขน มความเขมแขง มความบากบนมนคง ไมทอดธระในกศลธรรมทงหลาย ๕) เปนผมปญญา คอ ประกอบดวยปญญาเปนเครองพจารณาเหนทงความเกดและความดบอนเปนอรยะ ช าระกเลส ใหถงความสนทกขโดยชอบ

สรปวา การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐานจะตองถงพรอมดวยองคคณ ๓ ประการ คอ ๑) อาตาป มความเพยรเปนเครองเผากเลส กลาวคอ การก าหนดแบบจดจอตอเนอง ไมลดละ ๒) สมปชาโน มปญญาหยงเหนสภาวธรรมตามความเปนจรง ๓) สตมา มสตอยางตอเนอง ไมขาดชวงตลอดเวลาในการเจรญวปสสนาภาวนา พรอมกนนผปฏบตวปสสนาภาวนาจะมความกาวหนาตอเนองตองอาศยคณสมบตของผประกอบความเพยรอก ๔ ประการ คอ ๑) เปนผมศรทธา ๒) เปนผมอาพาธนอย ๓) เปนผไมโออวด ไมมมารยา ๔) เปนผปรารภความเพยร และ ๕) เปนผมปญญา เมอประกอบดวยองคคณเหลาน ยอมท าใหวปสสนาญาณกาวหนาและบรรลผลสงยงๆขนไปไดโดยงาย

๓.๖ อานสงสในการปฏบตวปสสนาภาวนา การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ มอานสงสของการเจรญสตปฏฐานตามทพระผมพระภาคเจาไดแสดงไวตอนทายของมหาสตปฏฐานสตรโดยสรปวา บคคลผเจรญ สตปฏฐาน ๔ ประการ อยางตอเนองตลอดสาย แมเพยง ๗ วน เปนอยางนอย และ ๗ ป เปนอยางมาก พงไดรบผลอยางใดอยางหนงใน ๒ อยาง คอ ๑) การบรรลอรหตผลในปจจบน และ ๒) หากยงมอปาทานเหลออย กจกบรรลเปนพระอนาคาม นอกจากอานสงสในพระสตรนแลว ผปฏบตยอมไดรบอานสงสจากการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐานมดงน

๑) ท าใหคนมศลธรรม วฒนธรรม อารยธรรม จรยธรรมอนดงาม โดยมากจะมศล ๕ มนเปนนจ ชอวา เราไดปฏบตตามค าสงสอนของพระพทธองคทง ๓ ปฏก คอ ทงพระวนย ทงพระสตร ทงพระอภธรรม ท าใหเปนผมศลทบรสทธ ทเรยกวา ศลวสทธ

๒) ไดบ าเพญศล สมาธ ปญญา ตามพระพทธโอวาท มสขภาพทางจตด เพราะไดพฒนาจตมาด ชอวา ไดบชาพระพทธเจาดวยการบชาอยางสงทสด ชอวา ไดชวยกนรกษาพระสทธรรมไวไมใหเสอม ถอไดวาชวยกนเผยแผพระพทธศาสนาใหเจรญรงเรองด ารงเสถยรภาพอยตลอดกาลนาน และอานสงสจากการพฒนาสมาธนเองจะท าใหผปฏบตมจตทบรสทธ ทเรยกวา จตตวสทธ

๗๕

๓) ท าใหนกปฏบตเขาใจธรรมทงดานปรยตและดานปฏบตไดดและละเอยดลออยงขน เชน เขาใจค าวา รปนาม พระไตรลกษณ เปนตน๑๒๘ ท าใหเปนคนไมประมาท เพราะมสตระลกอยกบรปนามเปนสวนมาก รจกปรมตถธรรม ไมหลงตดอยในสมมตบญญตอนเปนเพยงโรงละครของชาวโลก เกดปญญาเขาใจในรปนามวา รปนามเปนสงทเกดขนโดยการอาศยซงกนและกน เมอประกอบกนแลวกสมมตวาเปนสตวบคคล ไมมสตวบคคลตวตนเราเขาอย เลย เปนเพยงแตนามและรปเทานน ความเหนทถกตองตามความเปนจรงนเรยกวา ยถาภตทสสนะ อานสงสจากการปฏบตวปสสนาภาวนานเองท าใหผปฏบตถอนออกจากทฏฐ ๒ ประเภท คอ สสตทฏฐ (ความเหนวาสตวย งยน) ซงเปนทฏฐทท าใหผปฏบตเปนผลาหลงอนเกดจากความไมเชอ ไมเลอมใสในค าสอนของพระพทธเจา และอจเพททฏฐ (ความเหนวาสตวขาดสญ) ซงเปนทฏฐทท าใหผปฏบตเปนผล าหนาไปอนเกดจากความเหนวาภพหลงความตายไมม เมอผปฏบตเกดปญญาอนพาใหตนพนจากทฏฐทง ๒ นได ยอมเปนผเกดทฏฐทบรสทธ เรยกวา ทฏฐวสทธ และปรากฏญาณปญญาเรยกวา นามรปปรจเพทญาณ๑๒๙

๔) ท าใหมก าลงใจเขมแขง มความขยน มความอดทน พฒนาจตใจใหเปนนกเสยสละขนอกมาก เหนแกสวนรวมท างานไมเหนแกเหนดแกเหนอยและไมเบอหนาย ยงท ายงเพลน ตรงกนขามกบสมยกอนเมอยงไมไดเขาปฏบตวปสสนากรรมฐาน ถงปฏบตไดแคญาณ ๑ - ๒ คอ เพยงอยในญาณตนๆ หรอญาณต าๆ ถาพยายามรกษาไวไดหรอปฏบตตอๆ ไป กสามารถจะปองกนภยในอบายภมได ดงมหลกฐานรบรองไวในวสทธมรรควา ผเจรญวปสสนากรรมฐานถงญาณท ๒ คอ ปจจยปรคคหญาน นแลว ไดความเบาอกเบาใจในพระพทธศาสนา ไดทพงทระลกในพระพทธศาสนา มคตอนเทยง คอ ตายแลวไมไปอบายภม ชอวา จฬโสดาบน หมายความวา เปนผเขาสกระแสพระนพพานนอยๆ เปนผเดนทางถกแลว๑๓๐ และเพราะปญญาในการพจารณาความเปนปจจยซงกนและกนของรปนามนเอง ท าใหผปฏบตคลายความสงสยถงความเปนไปในอดต อนาคต และปจจบนของรปนาม ไดตด เวมตกงขา คอขอของใจสงสยของตวเอง ซงไดเคยสงสยวา สมยน มรรค ผล นพพาน จะมอยหรอไม จงเปนผบรสทธจากความสงสยในความเปนไปของรปนาม เรยกวา กงขาวตรณวสทธ๑๓๑

๕) ท าคนใหเปนผวางายสอนงาย ไมมมานะทฏฐ ไมถอตว ท าคนใหหนหนาเขาหากน ใหบรรจบกน เพราะตางฝายตางลดทฏฐมานะลงหากน เขากนได เปนกนเอง รใจกนด ท าใหคนมความเมตตากรณาตอกน เอนดกน สงสารกน พลอยยนดอนโมทนาสาธการเมอเหนผอนไดด ไมมความรษยากนและกน ท าใหคนรกใครกน ปรองดองกน สนทสนมกน เขากนไดดเปนเสมอนหนงญาตสนท ดวยก าลงของสตและสมาธทเกดจากการปฏบตนเอง ท าใหดหนงสอธรรมเพลดเพลน ท าใหอธบายธรรมไดดขน ละเอยด สขม ขนกวาเดม เพราะสามารถจะอธบายไดทงปรยต ปฏบต ปฏเวธ ซงลมลกไปตามล าดบ เปนมหากศล เปนบญทกขณะทลงมอปฏบต หรอลงมอสอนผอน แนะน าผอน ท าใหสตดขน

๑๒๘ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณ สท ธ ป .ธ.๙ .), ทาง ๗ สาย The Seven Paths, (กรงเทพมหานคร: บรษท แอดวานซ อนเตอร พรนตง จ ากด), หนา ๗๙ - ๙๗.

๑๒๙ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร), หนา ๙๘๗ - ๙๙๔.

๑๓๐ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ ป.ธ.๙.). ทาง ๗ สาย The Seven Paths, หนา ๗๙ - ๙๗. ๑๓๑ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภ

มหาเถร), หนา ๑๐๐๖ - ๑๐๐๗.

๗๖

ความจ าดขน จ าไดแมนย า ไมคอยหลงลม มสตตงมนด ทงในยามปกตและยามใกลจะตาย ท าคนใหเดนทางถก ใหรจกวถทางแหงชวตอนถกตองไดด ไมหลงทาง ไมมวเมา ไมประมาท และรดวยปญญาวา การปฏบตทางใดเปนทางถก จงชอวา เปนผมความรวาเปนทางหรอไมใชทาง ทเรยกวา มคคามคคญาณทสสนวสทธ

๖) ท าใหมความเชอ ความเลอมใสในพระรตนตรยหนกแนนมนคงยงขนไป แกนสยคนจากคนทพาลเกเร เชน อนธพาล นกโทษ ถาไดเจรญวปสสนากรรมฐานแลว จะกลบตวเปนคนละคน ถานกโทษแตละคนไดเขาปฏบตแลว เวลาปลอยออกไปจะไมกลบมาสคก สตะรางอกเลย อนปรากฏในภงคญาณ๑๓๒ ท าใหโรคภยไขเจบตางๆ หายไป เชน โรคประสาท โรคอมพาต โรคกระเพาะ โรคปวดศรษะ เปนตน อนเปนคณสมบตของผเขาถงสงขารเปกขาญาณ๑๓๓ เพราะความหมดจดแหงญาณอนรเหนทางด าเนนทถกตอง เรยกวา ปฏปทาญาณทสสนวสทธ

๗) ท าคนใหมปญญา ดบความทกขรอนทางกาย ทางใจ ท ากเลส คอโลภะ โทสะ โมหะ มานะ ทฏฐ เปนตน ใหเบาบางลง หากผปฏบตสามารถบรรลถงความเปนอรยบคคลเบองตนได ยอมท าใหเปนคนทประเสรฐกวาคนทวไปดวยความบรสทธทเรยกวา ญาณทสสนวสทธ เพราะไดเดนทางสายกลาง คอ อรยมรรคมองค ๘ ท าคนใหไดรบความสข ๗ ประการ คอ สขของมนษย สขทพย สขในฌาน สขในวปสสนา สขในมรรค สขในผล สขคอพระนพพาน ตามสมควรแกการปฏบตของตนๆ หรอตามสมควรแกวาสนาบารมของตน ซงหากชาตนยงไมไดส าเรจมรรค ผล นพพาน กจะเปนปจจยใหไดส าเรจมรรค ผล นพพานในชาตตอไป

๓.๗ สรปทายบท ค าวา วปสสนา คอ ปญญาทรชด ปญญาทรถงความเปนอนจจง ทกขง อนตตาของสงขารทงหลาย วธการอบรมใหเกดวปสสนา เรยกวา ภาวนา เมอรวมค าทงสองเปนวปสสนาภาวนา จงหมายถงการอบรมจตเพอใหเกดปญญาทรชด แจมแจงในสภาวธรรมตามความเปนจรง พนเพหรออารมณของวปสสนาเรยกวา วปสสนาภม ม ๖ ประการ ไดแก ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔ และปฏจจสมปบาท ๑๒ เมอยอลงไดแกรปและนาม อนง สตปฏฐาน ๔ คอ กาย เวทนา จต และธรรม เมอยอลงกไดแก รปและนาม ธรรมคอวปสสนาภมและสตปฏฐาน ๔ ตางกนโดยชอแตโดยองคธรรมปรมตถแลวกไดแกรปนาม การปฏบตวปสสนาภาวนาผปฏบตตองเจรญสตระลกรรปนามปรมตถอยางตอเนองดวยองคคณ ๓ ประการ คอ อาตาป สมปชาโน สตมา ตงแตตนนอนจนกระทงหลบไป จะสงผลใหเกดวปสสนาญาณแกกลามากขนไปโดยล าดบ สามารถหยงเหนความเกดขน ตงอย และดบไปของรปนามตามความเปนจรง จนสามารถแทงตลอดถงมรรค ผล นพพานได

๑๓๒ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร ป.ธ.๙), วปสสนากรรมฐาน ภาค ๑ เลม ๒, พมพ

ครงท ๓, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๕๕), หนา ๑๘๒. ๑๓๓ เรองเดยวกน, หนา ๓๗๙.

บทท ๔

ปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา

การรบรสภาวธรรมตางๆ ทปรากฏผานทางเครองมอภายในรางกาย ไดแก ตาเหนรป หไดยนเสยง จมกไดกลน ลนรบรส กายถกตองสมผส และใจนกคดใครครวญนน เมอเกดขนโดยขาดปญญาในการพจารณาตามความเปนจรงในสภาพธรรมนนวา มการเกดขนแลว มความเสอมสลายและดบไปเปนธรรมดา ซงการขาดปญญายอมหมายถงการเปนผมอวชชาคอความไมรตามความเปนจรงของธรรมชาตทงปวง ดงนน กระบวนการปฏจจสมปบาทฝายเหตยอมเดนหนาไปอยางไมมทสนสดตราบเทาทอวชชาคอความไมรปรากฏขนทกครงทเกดกระบวนการรบร แตเพราะอวชชาเองเปนสภาพทถกปจจยปรงแตง มความเกดขนได กมความดบได ยอมหมายถงการทปญญาจะปรากฏเพอท าการประหานอวชชาซงเปนธรรมทเปนปฏปกษตอกนได ดงนนหากพฒนาปญญาดวยกระบวนการทถกตอง ยอมน าไปสการดบไปอยางไมมสวนเหลอของอวชชาทมความส าคญตอปฏจจสมปบาทฝายเหตได ซงกระบวนการพจารณาปฏจจสมปบาทฝายเหตใหถกตองนน ตองเปนกระบวนการพจารณาตามหลกสตปฏฐาน ๔ อนเปนทางสายเอกเพอบรรลญายธรรมและเขาถงพระนพพาน ดงนน ในบทนผวจยจงศกษาเรองปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนาโดยก าหนดประเดนศกษาไวดงน

๔.๑ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบกายานปสสนาสตปฏฐาน ๔.๒ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบเวทนานปสสนาสตปฏฐาน ๔.๓ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบจตตานปสสนาสตปฏฐาน ๔.๔ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบธมมานปสสนาสตปฏฐาน ๔.๕ ประโยชนทไดจากการศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา ๔.๖ สรปทายบท

๔.๑ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบกายานปสสนาสตปฏฐาน การปฏบตวปสสนาในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานนน ในมหาสตปฏฐานสตร กลาวถงการปฏบตวปสสนาภาวนาโดยมสตระลกพจารณาเหนกายในกาย โดยแบงออกเปน ๖ หมวด ไดแก

๑. อานาปานสต หมวดการปฏบตทางกายวาดวยเรองของการพจารณาลมหายใจออกและเขา ม ๑ หมวด ๒. อรยาบถ หมวดการปฏบตทางกายวาดวยเรองของการพจารณาอรยาบถใหญ ม ๑ หมวด ๓. สมปชญญะ หมวดการปฏบตทางกายวาดวยเรองของการพจารณาความรสกตวทวพรอมในอรยาบถยอย ม ๑ หมวด

๗๘

๔. ปฏกลมนสการ หมวดการปฏบตทางกายวาดวยเรองของการพจารณาสวนตางๆ ของรางกายวาลวนเปนสงปฏกล ม ๑ หมวด ๕. ธาตมนสการ หมวดการปฏบตทางกายวาดวยเรองของการพจารณาความเปนจรงของกายนวา เปนเพยงกอนหรอมวลหรอฆนะของธาตทง ๔ ไดแก ดน น า ไฟ และลม ม ๑ หมวด ๖. นวสวถกา หมวดการปฏบตทางกายวาดวยเรองของการพจารณาซากศพในสภาพตางๆ เปนระยะๆ ๙ แบบหรอระยะจนผพงเนาเปอยไปในทสด ม ๙ หมวด

การปฏบตวปสสนาภาวนาโดยการพจารณาหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานน เปนการปฏบตท เหมาะสมกบผปฏบตทมตณหาจรต มปญญานอยเนองจากเปนผมความเหนผดพลาดคลาดเคลอนไปจากความเปนจรงวา กายนนเปนสงทสวยงาม เรยกวา สภวปลลาส ในปฏจจสมปบาทฝายเหตนน โยคบคคลผมตณหาจรต (ความประพฤตหนกไปทางดานตณหา) จะรถงปฏจจสมปบาทฝายเหตโดยรถงความทตณหาเปนปจจยแกอปาทานเปนตนไป แตในความเปนจรงนนอวชชากเกดรวมในขณะทตณหาเกดดวยเชนเดยวกน ตางกนทผมตณหาจรตจะเหนตณหาไดชดเจนกวา ในวสทธมรรคกลาววา ผมตณหาจรตพงพจารณาปฏจจสมปบาทในภวจกรท ๒ เรมตงแตตณหาเปนตนไป๑

การศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนาโดยอาศยการก าหนดรตามหลกของกายานปสสนาสตปฏฐาน ในทนจกยกมา ๓ หมวด มดงตอไปน

๔.๑.๑ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบหมวดอรยาบถ

ในการพจารณาอรยาบถซงเปนการเคลอนไหวหลกในชวตประจ าวนนน ผปฏบตตองตามรในอรยาบถใหญ ๔ อรยาบถ ไดแก การยน การเดน การนง และการนอน ในขณะทผปฏบตก าลงอยในอรยาบถนนๆ โดยปกตแลว การยน การเดน การน ง และการนอน เปนอรยาบถทอย ในชวตประจ าวนเสมอ แมผทไมไดปฏบตวปสสนาภาวนาเองกยงคงอรยาบถทง ๔ อยางใดอยางหนงอยเสมอ แตผปฏบตตองเขาใจตามความเปนจรงวา ไมมสตว บคคล หญง ชาย ก าลงเดนอยเปนเพยงแตรปและนามทเคลอนไหวโดยความเปนเหตปจจยซงกนและกน เชน การเดนปรากฏขนเพราะการแผขยายของวาโยธาตท เกดจากกรยาของจต เปนตน โดยอธบายปรากฏการเคลอนไหวของรางกายวา จต (ความคด) เกดขนวา เราจะเดน จตนนท าใหวาโยธาต (ธาตลม) เกดขนเคลอนไหว การยน การนงและการนอนกมลกษณะเดยวกน๒ เมอผปฏบตรลกษณะของอรยาบถอยางนกจะละสตตปลทธ (การยดถอวาเปนสตว) ได ถอนอตตสญญา (ความส าคญวาเปนอตตา) และชอวาเปนการปฏบตสตปฏฐานภาวนา เพราะฉะนน เมอผปฏบตตามรในอรยาบถใหญทง ๔ ทเปนไปโดยเหตและปจจยเทานนอยางนทงภายในคอของตนเอง และภายนอกคอของบคคลอน ผปฏบตควรน าเอาความเกดขนและความเสอมไปแหงรปขนธดวยอาการ ๕ อยางมาโดยนย มอาทวา เพราะอวชชาเกด รปขนธจงเกด๓ ยอมท าใหผปฏบตเกดปญญารแจงในปฏจจสมปบาทฝายเหตโดยการก าหนดรในอรยาบถตามหลก

๑ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร),

พมพครงท ๑๑, (กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๕๖), หนา ๙๖๔. ๒ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๐๘/๓๘๑ - ๓๘๒. ๓ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๐๘/๓๘๓.

๗๙

กายานปสสนาสตปฏฐานได พรอมทงยกเอารปนามทก าหนดและเหตปจจยนนขนสไตรลกษณเพอปฏบตวปสสนาภาวนาจนกระทงบรรลธรรมได

๔.๑.๒ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบหมวดสมปชญญะ

ในการท าความรสกตวในอรยาบถยอยตางๆ เชน การกาวเทา การเหลยวมอง การคแขนหรอเหยยดแขน เปนตน ผปฏบตพงพจารณาดวยความมสมปชญญะ (ความรสกตว) อยตลอดเวลาไมวาจะอยในอรยาบถใดกตาม ซงสมปชญญะ ม ๔ ประการ ไดแก ๑) สาตถกสมปชญญะ คอ การคดวาการกาวเดนแตละครงเปนประโยชนหรอไมเปนประโยชนตอตนเอง ซงไมไดเปนไปตามอ านาจของความคดเพยงอยางเดยว แตเปนการท าความรสกตวเมอคดจะกาวเดนกอนจงคอยกาวเดนไป หรอในการเหนภาพอสภารมณ (ภาพทไมสวยงาม เชน ศพ เปนตน) อนเปนอารมณในการปฏบตไดทงสมถภาวนาและวปสสนาภาวนากถอเอาประโยชนจากอสภารมณนน แลวพจารณาโดยความสนไปเสอมไป ท าใหผปฏบตสามารถปฏบตวปสสนาภาวนาจนกระทงบรรลธรรมไดเชนเดยวกน ดวยเหตนจงเรยกวา สาตถกสมปชญญะ ๒) สปปายสมปชญญะ คอ การท าความรสกตววา อารมณท ก าหนดมความสบายหรอไมสบายตอการปฏบต เชน การเหนภาพทท าใหเกดความใคร ความพอใจอยากได (อฏฐารมณ) หรอเหนภาพทท าใหเกดอารมณขดเคองใจ (อนฏฐารมณ) กลาวไดวา อารมณดงกลาวไมเปนสปปายะแกผปฏบตในขณะนน เชน ศพของเพศหญง เปนอสปปายะของชาย เปนตน การก าหนดรในอารมณตางๆ วาเปนสปปายะนนจงไดชอวา สปปายสมปชญญะ ๓) โคจรสมปชญญะ คอ การรชดหรอตระหนกชดอยตลอดเวลาถงสงทเปนกจ หนาท โดยเฉพาะการไมทงอารมณกรรมฐาน ทงสมถภาวนาและวปสสนาภาวนา ไมใหเขว เตลด เลอนลอย หรอหลงลมไปเสย๔ โดยในขณะยน เดน นง หรอนอนกรจกขมกเลสทเกดขนในอรยาบถนนๆ ดวยการท าความรสกตวในอรยาบถตางๆ รวมถงการรบประทานอาหาร ผปฏบตตองมนสการกรรมฐานก าหนดปฏกลสญญาในอาหาร พจารณาโดยเปรยบเทยบกบน ามนหยอดเพลา ผาพนแผลและเนอ บตรน าอาหารทประกอบดวยองค ๘ มา ไมใชฉนเพอจะเลน ไมใชฉนเพอจะตกแตง ไมใชฉนเพอจะประดบประดา และฉนแลว จดเรองเกยวกบน า (ดม , ลาง) เสรจแลว ระงบความล าบากทเกดจากอาหาร (เมาขาวสก) สกครหนงแลว จงมนสการกรรมฐานในเวลาหลงฉนเหมอนกบเวลากอนฉน และในเวลาปจฉมยามเหมอนกบเวลาปฐมยาม ภกษรปน เรยกไดวาทงน าไปและน ากลบ๕ ๔) อสมโมหสมปชญญะ คอ การรตวตระหนกชดในการเคลอนไหว หรอในการกระท านน และในสงทกระท านน ไมหลง ไมสบสน เมอผปฏบตท าการกาวไปขางหนาหรอถอยกลบ จะไมลมเหมอนบคคลทวไปทมความหลงไปวา อตตากาวไปขางหนา อตตาใหเกดการกาวไปขางหนา หรอวาเรากาวไปขางหนา เราใหเกดการกาวไปขางหนา ในการกาวไปขางหนา เปนตน เมอเกดความคด (จต) ขนวาเราจะไมหลงลมกาวไปขางหนา วาโยธาตทมจตเปนสมฏฐาน เมอใหเกดวญญตขน จะเกดขนพรอมกบจตดวงนน โครงกระดกทสมมตวากายนจะกาวไปขางหนาตามอ านาจของการแผขยายแหง

๔ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท ๒๕,

(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๖), หนา ๑๔๕. ๕ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๐๙/๓๙๑.

๘๐

วาโยธาตทเกด แตกรยาจตดวยประการอยางน ในการยกเทาแตละขางขน ธาต ๒ ชนด คอปฐวธาตและอาโปธาตจะหยอนจะออนลง ธาตอก ๒ อยางคอ เตโชธาต และวาโยธาตจะมก าลงมากยงขน ในการยางเทาไปและการสบเทาไปเกดจากเตโชธาตและวาโยธาต สวนปฐวธาตและอาโปธาตจะมก าลงมากยงขนเมอเหยยบเทา วางเทา และกดเทาลง สรปโดยปรมตถแลว คอ เปนการเดนของธาตเทานน การยน การนง การนอน กของธาต เพราะวาในสวนนนๆ จตดวงอนเกด ดวงอนดบพรอมกบรป (เปนคนละดวง ไมใชดวงเดยวกน) เหมอนกระแสน าทไหลตดตอไปเปนระลอก ความไมหลงในการกาวไป ซงการเหลยวมอง หรออรยาบถยอยอนๆ ผปฏบตกสามารถตามรโดยความเปนธาตซงเปนรปขนธและตามรจตทเกดขนขณะทมการเคลอนไหวนนวาเปนนามขนธไดดวยเชนกน โดยสามารถอธบายดวยตวอยางการมองเหนรปไดวา ทงจกษ ทงรป ชอวารปขนธ การเหน ชอวาวญญาณขนธ การเสวยอารมณทสมปยตดวยวญญาณขนธนน ชอวาเวทนาขนธ ความจ าไดหมายร ชอวาสญญาขนธ ธรรมมผสสะเปนตน ชอวาสงขารขนธ หรอพจารณาโดยความเปนอายตนะวา จกษชอวาจกขวายตนะ รปชอวารปายตนะ การเหนชอวามนายตนะสมปยตตธรรมทงหลายม เวทนาเปนตน ชอวาธรรมายตนะ เพราะอายตนะ ๔ เหลานนมาประจวบกน การแลตรงและการแลซายแลขวาจงปรากฏ ไมมสตวบคคลอยเลย แมการพจารณาโดยความเปนธาต กมลกษณะเชนเดยวกน โดยอาศยใจความส าคญคอ การรวาไมมอตตาใดปรากฏขณะเกดอรยาบถตางๆ มเพยงสภาวธรรมทเปนปรมตถเทานน ดวยการก าหนดวา เหนหนอ เมอเกดกระบวนการเหน ในการเคลอนไหวตางๆ ผปฏบตสามารถตามรไดโดยอาศยค าบรกรรมในชวงตนเพอใหการก าหนดตรงกบสภาวะทเปนจรง แตเมอวปสสนาญาณแกกลาขนแลวกไมจ าเปนตองอาศยค าบรกรรมอกตอไป๖

จากการพจารณาสมปชญญะทง ๔ น ผปฏบตจะเหนวา เมอมความรสกตวในการเคลอนไหวทเปนอรยาบถยอยตางๆ จะเกดปญญาเหนตามความเปนจรงวา ไมมสตว บคคลปรากฏอยในขณะทท าการเคลอนไหวนนเลย และผปฏบตยงสามารถรชดเหตทท าใหเกดการเคลอนไหววา เพราะจตท าใหวาโยธาตเกดการเคลอนไหว และยงสามารถเหนกระบวนการปฏจจสมปบาทฝายเหตเกดขนโดยลกษณะเชนเดยวกบการพจารณาอรยาบถใหญ คอสามารถพจารณาความเกดขนและความเสอมไปแหงรปขนธดวยอาการ ๕ อยาง เชน เพราะอวชชาเกด รปขนธจงเกด เปนตน ท าใหผปฏบต เหนดวยความละเอยดมากขนวา แมในการเคลอนไหวเพยงเลกนอยกสามารถเกดกระบวนการปฏจจสมปบาทฝายเหตขนได และยงสามารถก าหนดรปฏจจสมปบาทฝายเหตนนเพอยกขนสการปฏบตวปสสนาภาวนาไดอกดวย ผปฏบตจะสามารถเขาใจเหตทท าใหกองรปเกดขน กลาวคอกองรปเกดจากเหตคอจตทตองการท าอากปกรยาตางๆ ถาไมมจตดงกลาว รปกเกดขนไมได นอกจากน รปยงเกดจากสาเหตอนอนไดแกอวชชา (ความไมรทเกดในภพกอน) ตณหา (ความเพลดเพลนในกามคณซงเกดในภพกอน) กรรม (การกระท าในภพกอน) และอาหาร (สงทดมกนในภพน) ถาไมมสภาวะเหลานกไมมรป ดงนเปนตน๗ เมอก าหนดรโดยสภาวะไดเชนน ผปฏบตยอมเกดปญญา

๖ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา, พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑,

(กรงเทพมหานคร: ซเอไอ เซนเตอร, ๒๕๔๘), หนา ๑๗๓. ๗ เรองเดยวกน, หนา ๒๔๘.

๘๑

เหนตามความเปนจรงของสภาวะรปนาม และเปนผไมองอาศยดวยตณหาและทฏฐ ไมยดมนในอปาทานขนธ ๕ และถงซงความดบทกขทงปวงได

๔.๑.๓ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบหมวดธาตมนสการ

ในการพจารณาหมวดปฏกลมนสการนน เปนการพจารณาธาตอนไดแก มหาภตรปทง ๔ มความสมพนธสบเนองจากการพจารณาความเปนปฏกลในรางกาย โดยเบองตนผปฏบตพงพจารณาธาตทปรากฏในหมวดปฏกลอนไดแก ปฐวธาตและอาโปธาต สวนเตโชธาตและวาโยธาตเปนธาตทท างานรวมกนภายในรางกาย ซงสามารถแสดงรายละเอยดทเรยกวา อาการ ๔๒ ไดดงตอไปน

๑) ปฐวธาตทเปนปฏกลในรางกาย ไดแก ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก ไต หวใจ ตบ พงผด มาม ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา ๒) อาโปธาต ไดแก ด เสลด หนอง เลอด เหงอ มนขน น าตา เปลวมน น าลาย น ามก ไขขอ มตร ๓) เตโชธาต ไดแก ไออนในรางกาย ไฟทท าใหเสอมโทรม ไฟแผดเผา และไฟทยอยอาหาร ๔) วาโยธาต ไดแก ลมทพดขนเบองบน ลมพดลงสเบองลาง ลมในชองทอง (ลมในชองทองนอกล าไสใหญ) ลมในล าไสใหญ ลมพดไปตามอวยวะนอยใหญ และลมหายใจเขาออก เมอพจารณาโดยความเปนธาตนน อาโปธาต หรอธาตน าโดยปรมตถแลวไมใชธาตทสมผสทางกายได แตเปนสงทรบรไดทางใจเมอกระทบกบปฐวธาต เตโชธาต และวาโยธาตกอน ซงความจรงน าทสมผสไดนนเปนปฐวธาตทมลกษณะออน ประกอบดวยสภาวะเยนหรอรอนของเตโชธาต และสภาวะหยอนของวาโยธาต สวนสภาวะไหลหรอเกาะกมของธาตน าเปนสงทรบรไดทางใจเทานน๘

เมอผปฏบตตามรกายโดยความเปนธาตแลวจะพบวา รางกายประกอบดวยธาตทง ๔ ซงเปนมหาภตรปและจตจะรชดมหาภตรปโดยความเปนสภาวะ คอ ปฐวธาต มลกษณะออนหรอแขง อาโปธาตมลกษณะไหลและเกาะกม เตโชธาตมลกษณะเยนหรอรอน และวาโยธาตมลกษณะหยอนหรอตง ซงสภาวะดงกลาวไมมสตวบคคลอย กระบวนการของปฏจจสมปบาทฝายเหตจะเกดขนหากผปฏบตขาดสตซงเปนเครองกนกระแสกเลส ไดแก ตณหา ทฏฐ กเลส ทจรต และอวชชา๙ และเมอมสตก าหนดรมนสการธาตแลว ผปฏบตจะสามารถรชดกายภายในและภายนอกโดยความเปนธาต พรอมทงร เหตปจจยทท าใหธาต เหลานนเกดขนซ งไดแก อวชชา ตณหา อาหาร และกรรม เชนเดยวกบการพจารณากายในกายานปสสนาสตปฏฐานหมวดอนๆ กระบวนการของธาตยงสบเนองถงกระบวนการของปฏจจสมปบาท เชน เม อกายสมผสกบปฐวธาตคอสภาวะออนหรอแขง ทงภายในรางกายของตนเองและภายนอกรางกาย ยอมเปนการเกดผสสะทางกายซงหากผปฏบตไมมสตก าหนดรยอมเกดอวชชาในการสมผสนน ท าใหเกดเวทนาคอความชอบใจ ความไมชอบใจ หรอความเฉยดวยความหลง กอใหเกดตณหาและอปาทานในทนท แตหากผปฏบตก าหนดรดวยความมสต ผปฏบตจะรถงความเปนปจจยของธาตตอการเกดผสสะได และยกทงนามและรปทเกดจากการพจารณาธาตขนส การพจารณาโดยความเปนไตรลกษณในการปฏบตวปสสนา

๘ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑,

หนา ๒๒๘. ๙ ข.ส. (ไทย) ๒๕/๑๐๔๑/๗๔๕.

๘๒

เชนเดยวกบหมวดอนๆ ในกายานปสสนาสตปฏฐาน ยอมสามารถถอนตณหาและทฏฐพรอมทงความยดมนในอปาทานขนธตอไปได

สรปความวา ปฏจจสมปบาทฝายเหตปรากฏขนในกายานปสสนาสตปฏฐาน โดยในอรรถกถาแสดงถงความสมพนธของปฏจจสมปบาทฝายเหตในแตละหมวดในสวนของการพจารณาเหนธรรมเปนเหตเกดในกาย เชน อวชชาเปนเหตใหเกดรป เปนตน ซงกระบวนการของกายทเปนรปและจตทรบรเปนนามนนมปจจยซงกนและกนพรอมทงมเหตใหเกดไดแก อวชชา ตณหา กรรม และอาหาร ดงนน เมอผปฏบตก าหนดรในกายานปสสนาสตปฏฐานยอมประจกษแจงในปฏจจสมปบาทฝายเหต และสามารถปฏบตวปสสนาโดยยกรปนามทก าหนดพรอมทงปจจยใหรปนามเกดนนขนสพระไตรลกษณจนกระทงขจดเสยซงอภชฌาและโทมนส เมออนทรยแกกลายอมบรรลถงมรรคญาณผลญาณได

๔.๒ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบเวทนานปสสนาสตปฏฐาน ในการก าหนดรเวทนาตามหลกเวทนานปสสนาสตปกฐาน ผปฏบตพงแยกเวทนาออกเปน ๓ ประการ ไดแก สขเวทนา ทกขเวทนา และอทกขมสขเวทนา ในอรรถกถาสตปฏฐานสตรกลาววา บรรดาผสสะ เวทนา วญญาณเหลานน ผสสะปรากฏแกผปฏบตใด ไมเฉพาะผสสะนนอยางเดยวจะเกดขน ถงเวทนาทเสวยอารมณอยนนนนแหละกจะเกดขนกบผสสะนน ถงสญญาทจ าไดหมายร ถงเจตนาทจงใจอย ถงวญญาณทรแจงอารมณนนอย กจะเกดขนพรอมกบผสสะนน เพราะฉะนน ผปฏบตนนยอมก าหนดเจตสกธรรมมผสสะเปนท ๕ อยนนเอง ดงนน กระบวนการของเวทนาจงไมใชเกดแตเพยงเวทนาอยางเดยว แตเปนการเกดรวมกนระหวาง ผสสะ เวทนา วญญาณ สญญา และเจตนา๑๐

เพอใหผปฏบตทราบถงความสมพนธของปฏจจสมปบาทฝายเหตกบเวทนา จงควรพจารณาเวทนาแตละประเภทโดยมรายละเอยดดงตอไปน

๔.๒.๑ สขเวทนา

สขเวทนา คอความรสกเปนสขทางกายหรอทางใจ โดยสขเวทนาทางกายไดแก ความโลง ความเบา ความสบาย เปนตน และสขทางใจไดแก ความดใจ ความเบกบาน โสมนส ยนด โดยผปฏบตสามารถก าหนดรตามอาการดงกลาววา โลงหนอ สบายหนอ หรอสขหนอ ในความเปนจรงรางกายไมอาจรสกไดดวยตวเอง เพราะเปนรปธรรมทรสงตางๆ ไมได ตองอาศยจตทประกอบดวยเวทนาเจตสกท าหนาทรสก โดยมรางกายเปนฐานใหรสกได๑๑ โดยสขเวทนาทเกดขนสบเนองมาจากผสสะ คอมการกระทบกบรปารมณเปนตน ในชองทางอนเชน หไดยนเสยง จมกไดกลน ลนรบรส กายถกตองสมผส หรอจตคดใครครวญ กสามารถท าใหเกดสขเวทนาได เมอผสสะเปนปจจยใหเกดเวทนาคอความสขเปนตน จงเกดความรสกสบายอนเปนเหตใหเกดตณหาคอ สขเวทนากอใหเกดความพอใจในสขทไดรบอยและท าใหอยากไดรบความสขยงๆ ขนไป ไมพอใจกบสขทมอยวาดเลศ ดวยเหตนการ

๑๐ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๑๓/๔๑๓. ๑๑ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) , มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน , แปลโดย

พระคนธสาราภวงศ, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๕๕), หนา ๒๓๓.

๘๓

ก าหนดรเวทนาตามหลกเวทนานปสสนาจงเปนการตดวงจรของวฏฏสงสารอยางแทจรง เพราะเมอก าหนดรเวทนาทมประโยชน คอการขจดตณหาท าใหตณหาไมเกดขนแลว อปาทาน ภพ ชาต ชรามรณะ กเกดขนไมได การวนเวยนในสงสารวฏทเรมตนจากตณหากเกดขนไมได๑๒ การก าหนดในสขเวทนายงเปนการละราคานสยซงนอนเนองอยในสนดานอกดวย๑๓

มหาสตปฏฐานสตรนน แบงสขเวทนาออกเปน ๒ ประเภท คอ

๑) สามสสข คอ สของกามคณ ความพอใจเกยวกบกามคณ ๕ ไดแก รป เสยง กลน รส และสมผส อนไดแก สงทตนรกพอใจซงอยภายในและภายนอกรางกาย ในบางแหงเรยกวา เคหสตโสมนส คอ โสมนสอาศยเรอน โสมนสประเภทนมลกษณะเปนเหยอลอในทางโลก เมอไดเสพสงใดสงหนงทนาพอใจทางตาไดเหนภาพทนาใครนาพอใจเปนตน การรบรทางห จมก ลน กาย ใจ ดวยอารมณทนาใครนาพอใจกมลกษณะเดยวกนกบการเหนภาพทางตาซงสงทนาพอใจลวนเปนเหยอลอทงส น ผปฏบตเมอพบกบสามสสขนจงควรก าหนดรดวยปญญาตามหลกสตปฏฐาน และควรพจารณาสามสสขนวา กามคณอนเปนสขน เปนของนอย เลวทราม ความยนดในกามนนเปนทกขมาก มความคบแคนมากเปรยบเชนหลมถานเพลง เปนตน๑๔

๒) นรามสสข คอ สขทไมองกามคณ เมอผปฏบตเกดปตโสมนสในขณะอบรมตนดวยการระลกรลมหายใจในอรยาบถ การเคลอนไหว ความเปนอสภะ ความเปนมหาภตรป หรอความเปนซากศพอยางใดอยางหนงในหมวดเวทนา จต และธรรม ซงปลอดโปรงจากกามไดชวขณะ แลวเกดปญญาเหนความเกดดบของสภาวธรรมปจจบนทปรากฏทางทวารทง ๖ โดยตรงและโดยอนมานวาอารมณ ๖ ทเปนอดตและปจจบนวามสภาพไมเทยงเชนเดยวกน เรยกวา เนกขมมสตโสมนส คอ โสมนสอาศยวปสสนา๑๕ ในอรรถกถากลาวขยายความวา เมอสามารถเพอใหขวนขวายเรมวปสสนาดวยสามารถรความไมเทยงเปนตน เกดโสมนสวา วปสสนาทเราขวนขวายน ท าใหโสมนสเกดขน เมออารมณอนนาปรารถนาไปปรากฏในทวาร ๖ รแจงวารปทงหลายไมเทยง กพจารณาเหนความแปรปรวน คลายก าหนดและดบเสยได ดวยปญญาอนเหนชอบตามความเปนจรงวา รปทงหลายในอดตหรอปจจบนกด รปเหลานนทงปวงกไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนเปนธรรมดา ดงนโสมนสกยอมเกดขน. ซงเรยกวา เนกขมมสตโสมนส เพราะเปนโสมนสอาศยการออกจากกาม ๖๑๖

กระบวนการพจารณาสขเวทนาจากอายตนะทง ๖ ดงน

๑) เมอเหนรปทางตา ซงเกดจากตาเหนรป เกดจกขวญญาณ ยอมแสดงสวน จกขายตนะทเปนปจจยใหเกดจกขสมผสสะ ท าใหสขเวทนาอนเกดจากรป ปรากฏในชวงจกขสมผสสะเปนปจจยแกจกขสมผสสชาเวทนา คอเปนสขเวทนาทเกดจากการยดหนวงรปนนเปนอารมณ ก าหนดวา สขหนอ

๑๒ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๒๕๑ ๑๓ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๕๑/๒๗๑. ๑๔ ข.จ. (ไทย) ๓๐/๑๔๗/๔๖๙. ๑๕ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๗๐/๓๐๓. ๑๖ ส .สฬา.อ. (ไทย) ๓/๒๗๐ - ๒๗๘/๑๘๔ - ๑๘๕.

๘๔

๒) เมอไดยนเสยงทางห ซงเกดจากหไดยนเสยง เกดโสตวญญาณ ยอมแสดงสวน โสตายตนะทเปนปจจยใหเกดโสตสมผสสะ ท าใหสขเวทนาอนเกดจากเสยง ปรากฏในชวงโสตสมผสสะเปนปจจยแกโสตสมผสสชาเวทนา คอเปนสขเวทนาทเกดจากการยดหนวงเสยงนนเปนอารมณ ก าหนดวา สขหนอ ๓) เมอไดกลนทางจมก ซงเกดจากจมกไดกลน เกดฆานวญญาณ ยอมแสดงสวน ฆานายตนะทเปนปจจยใหเกดฆานสมผสสะ ท าใหสขเวทนาอนเกดจากกลน ปรากฏในชวงฆานสมผสสะเปนปจจยแกฆานสมผสสชาเวทนา คอเปนสขเวทนาทเกดจากการยดหนวงกลนนนเปนอารมณ ก าหนดวา สขหนอ ๔) เมอรบรสทางลนแลว ซงเกดจากลนรบรส เกดชวหาวญญาณ ยอมแสดงสวนชวหายตนะทเปนปจจยใหเกดชวหาสมผสสะ ท าใหสขเวทนาอนเกดจากรส ปรากฏในชวงชวหาสมผสสะเปนปจจยแกชวหาสมผสสชาเวทนา คอเปนสขเวทนาทเกดจากการยดหนวงรสนนเปนอารมณ ก าหนดวา สขหนอ ๕) เมอเกดสมผสทางกาย ซงเกดจากกายกระทบโผฏฐพพารมณ เกดกายวญญาณ ยอมแสดงสวนกายายตนะทเปนปจจยใหเกดกายสมผสสะ ท าใหสขเวทนาอนเกดจากโผฏฐพพารมณ ปรากฏในชวงกายสมผสสะเปนปจจยแกกายสมผสสชาเวทนา คอเปนสขเวทนาทเกดจากการยดหนวงโผฏฐพพารมณนนเปนอารมณ ก าหนดวา สขหนอ ๖) เมอรบรธรรมารมณทางใจ ยอมเกดจากจตคดนก เกดมโนวญญาณ ยอมแสดงสวน มนายตนะทเปนปจจยใหเกดมโนสมผสสะ ท าใหสขเวทนาอนเกดจากธรรมารมณ ปรากฏในชวงมโนสมผสสะเปนปจจยแกมโนสมผสสชาเวทนา คอเปนสขเวทนาทเกดจากการยดหนวงธรรมารมณนนเปนอารมณ ก าหนดวา สขหนอ

ดงนน การก าหนดรสขเวทนาน จงเปนการศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตรวมดวยตามกระบวนการทผสสะเปนปจจยใหเกดเวทนานนเอง

๔.๒.๒ ทกขเวทนา

ทกขเวทนา คอความรสกทกขทางกาย ทกขทางใจ โดยทกขเวทนาทางกาย ไดแก ความเจบ ปวด เมอย ชา คน รอน เยน จก เสยด เหนอย เปนตน สวนทกขเวทนาทางใจ ไดแก ความเศราโศก เสยใจ กลว ไมสบายใจ รอนใจ วตกกงวล เปนตน๑๗

มหาสตปฏฐานสตรนน แบงทกขเวทนาออกเปน ๒ ประเภท คอ

๑) สามสทกข คอ ทกขเวทนาทองกามคณ คอ ความทกขกายหรอทกขใจจากความอยากเสพกามคณทเจอดวยกเลสและไมไดสมความปรารถนา หรอการหวนคดถงความทกขทเคยประสบมากอนซงสามารถเรยกอกชอหนงวา เคหสตโทมนส (โทมนสองเรอน)๑๘

๒) นรามสทกข คอ ทกขไมองกามคณ ไดแก ความเสยใจเกยวกบวปสสนาของผปฏบตทไมประสบความกาวหนาในการปฏบตวปสสนาภาวนาเทาทควร หรอปฏบตเปนเวลานานกไมอาจบรรล

๑๗ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๒๓๕. ๑๘ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๗๐/๓๐๔.

๘๕

มรรคผลได เรยกอกอยางวา เนกขมมสตโทมนส (โทมนสองเนกขมมะ)๑๙ ซงเปนความทกขใจทเกดจากความอยากไดมรรคผล ทกขประเภทนสามารถน ามาใชเปนเครองมอในการปฏบตวปสสนาภาวนาไดเชนกน ดงพระพทธพจนวา

โทมนสยอมเกดขนแกบคคลผทราบความทรปทงหลายนนแลไมเทยง เหนความแปรผนความคลายก าหนด และความดบนนตามความเปนจรง ดวยปญญาอนชอบอยางนวา ‘รปในกาลกอนและในบดนทงหมดนน ลวนไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดา’ แลวตงความปรารถนาในอนตตรวโมกขวา ‘ในกาลไร เราจกบรรลอายตนะ ทพระอรยะทงหลายไดบรรลอยในบดน ’ เพราะความปรารถนาเปนปจจย โทมนสจงเกดขนแกบคคลผตงความปรารถนาในอนตตรวโมกขดวยประการฉะน โทมนสเชนน เราเรยกวา โทมนสอาศยเนกขมมะ๒๐

จากพระพทธพจนดงกลาวแสดงกระบวนการของปฏจจสมปบาทฝายเหตอยางชดเจนวา ความปรารถนาหรอตณหานนเองทเปนปจจยแกอปาทาน คอยดมนวาเราจะบรรลธรรมและถงทายทสดยอมประสบกบโทมนสเพราะความไมไดสมปรารถนา ดงนน ทกขเวทนาประเภทนยอมสามารถเปนเครองมอในการปฏบตวปสสนาภาวนาและท าใหรชดถงกระบวนการของปฏจจสมปบาทฝายเหตไดอกดวย และเมอผปฏบตก าหนดรในทกขเวทนาไดแลวยอมละปฏฆานสยทนอนเนองในสนดานและกระท าทสดทกขโดยชอบได๒๑

กระบวนการพจารณาทกขเวทนาจากอายตนะทง ๖ ดงน

๑) เมอเหนรปทางตา ซงเกดจากตาเหนรป เกดจกขวญญาณ ยอมแสดงสวนจกขายตนะทเปนปจจยใหเกดจกขสมผสสะ ท าใหทกขเวทนาอนเกดจากรป ปรากฏในชวงจกขสมผสสะเปนปจจยแกจกขสมผสสชาเวทนา คอเปนทกขเวทนาทเกดจากการยดหนวงรปนนเปนอารมณ ก าหนดวา ทกขหนอ

๒) เมอไดยนเสยงทางห ซงเกดจากหไดยนเสยง เกดโสตวญญาณ ยอมแสดงสวน โสตายตนะทเปนปจจยใหเกดโสตสมผสสะ ท าใหทกขเวทนาอนเกดจากเสยง ปรากฏในชวงโสตสมผสสะเปนปจจยแกโสตสมผสสชาเวทนา คอเปนทกขเวทนาทเกดจากการยดหนวงเสยงนนเปนอารมณ ก าหนดวา ทกขหนอ ๓) เมอไดกลนทางจมก ซงเกดจากจมกไดกลน เกดฆานวญญาณ ยอมแสดงสวน ฆานายตนะทเปนปจจยใหเกดฆานสมผสสะ ท าใหทกขเวทนาอนเกดจากกลน ปรากฏในชวงฆานสมผสสะเปนปจจยแกฆานสมผสสชาเวทนา คอเปนทกขเวทนาทเกดจากการยดหนวงกลนนนเปนอารมณ ก าหนดวา ทกขหนอ ๔) เมอรบรสทางลนแลว ยอมเกดจากลนรบรส เกดชวหาวญญาณ ยอมแสดงสวนชวหายตนะทเปนปจจยใหเกดชวหาสมผสสะ ท าใหทกขเวทนาอนเกดจากรส ปรากฏในชวงชวหาสมผสสะ

๑๙ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๗๐/๓๐๔. ๒๐ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๐๗/๓๗๓. ๒๑ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๕๑/๒๗๑.

๘๖

เปนปจจยแกชวหาสมผสสชาเวทนา คอเปนทกขเวทนาทเกดจากการยดหนวงรสนนเปนอารมณ ก าหนดวา ทกขหนอ ๕) เมอเกดสมผสทางกาย ซงเกดจากกายกระทบโผฏฐพพารมณ เกดกายวญญาณ ยอมแสดงสวนกายายตนะทเปนปจจยใหเกดกายสมผสสะ ท าใหทกขเวทนาอนเกดจากโผฏฐพพารมณ ปรากฏในชวงกายสมผสสะเปนปจจยแกกายสมผสสชาเวทนา คอเปนทกขเวทนาทเกดจากการยดหนวงโผฏฐพพารมณนน เปนอารมณ ก าหนดวา ทกขหนอ ๖) เมอรบรธรรมารมณทางใจ ยอมเกดจากจตคดนกเกดมโนวญญาณ ยอมแสดงสวนมนายตนะทเปนปจจยใหเกดมโนสมผสสะ ท าใหทกขเวทนาอนเกดจากธรรมารมณ ปรากฏในชวงมโนสมผสสะเปนปจจยแกมโนสมผสสชาเวทนา คอ เปนทกขเวทนาทเกดจากการยดหนวงธรรมารมณนนเปนอารมณ ก าหนดวา ทกขหนอ

ดงนน การก าหนดรทกขเวทนาน จงเปนการศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตรวมดวยตามกระบวนการทผสสะเปนปจจยใหเกดเวทนานนเอง

๔.๒.๓ อเบกขาเวทนาหรออทกขมสขเวทนา

อเบกขาเวทนาหรออทกขมสขเวทนา คอ ความรสกเปนกลางๆ ไมสขไมทกข เวทนาประเภทนไมเดนชดเหมอนสขเวทนาและทกขเวทนา มกปรากฏหลงจากสขเวทนาหรอทกขเวทนาหายไปแลว จดเปนสงทรไดยาก เหมอนอวชชาทเกดพรอมกบโลภะและโทสะ หมายความวา ในเวลาเกดโลภะและโทสะนน มอวชชาเกดรวมดวย โดยท าหนาทปกปดโทษของความโลภและความโกรธ ท าใหเกดความพอใจทจะโลภและโกรธ เชนเดยวกบอเบกขาทไปประจกษในเวลาปกต แตจะเกดขนเมอสขเวทนาหรอทกขเวทนาหายไป ซงอเบกขาจะปรากฏชดบางคราวในขณะทปฏบตจนถงวปสสนาญาณขนท ๔ การตามรอาการของอเบกขานน ใหก าหนดวา เฉยหนอ ในขณะทเกดอเบกขาขน๒๒

อเบกขาเวทนาหรออทกขมสขเวทนายงแยกออกเปน ๒ ประเภท ดงน

๑) สามสอเบกขา คอ อเบกขาทองกามคณ ไดแก ความรสกเปนกลางตอกามคณ เพราะเสพสขเวทนาจากวตถนนจนชาชน แตเปนกลางในลกษณะทมความโลภแฝงอย เพราะปญญาถกปดกนไมรวาเวทนาเปนของไมเทยง ไมควรยดมนในเวทนานน เรยกอเบกขาชนดนวา เคหสตอเบกขา (อเบกขาองเรอน)๒๓ หรออญญาณเปกขา คออเบกขาทเกดพรอมกบโมหะ ในอรรถกถาธรรมสงคณปกรณระบวา อญญาณเบกขาทอาศยเรอน ทตรสโดยนยเปนตนวา เพราะเหนรปดวยจกษ อเบกขาจงเกดขนแกปถชนคนโงเขลา ยงไมชนะกเลส ยงไมชนะวบาก ไมเหนโทษ ไมไดสดบ เปนคนหนาแนน อเบกขาเชนนนนไมละเลยรปไปได เพราะฉะนน จงเรยกวาอเบกขาอาศยเรอน ดงน เปนขาศกไกลของอเบกขาพรหมวหาร เพราะเปนธรรมเสมอกนดวยอ านาจแหงการไมใครครวญถงโทษและคณ ราคะและปฏฆะเปนขาศกไกล เพราะเปนวสภาคะตอสภาคะ เพราะฉะนน พงแผอเบกขาไปโดยปราศจากความกลวแตขาศกนน ขนชอวา บคคลจกแผอเบกขาไป จกยนด จกโกรธพรอมๆ กนนน

๒๒ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๒๓๖. ๒๓ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๗๐/๓๐๔.

๘๗

มใชเหตทมได๒๔

๒) นรามสอเบกขา คอ อเบกขาไมองกามคณ ไดแก ความวางเฉยในขณะตามรอารมณทางทวารทง ๖ ทเกดขนแกผปฏบตทบรรลถงอทยพพยญาณทมก าลงขามพนวปสสนปกเลสไดแลว มกปรากฏชดในภงคญาณและชดยงขนในสงขารเปกขาญาณ บางครงเรยกวา เนกขมมสตอเบกขา (อเบกขาองเนกขมมะ)๒๕ อนเปนอเบกขาอาศยวปสสนา อรรถกถาขยายความของเนกขมมสตอเบกขาวา อเบกขาทประกอบดวยญาณอนเปนวปสสนาเกดขนแกผไมก าหนดในอารมณอนนาปรารถนา ไมขดเคองในอารมณอนไมนาปรารถนา ไมหลงในการเพงดอารมณอนไมสม าเสมอ เมออารมณอนนาปรารถนาไปปรากฏในทวาร ๖ อยาง เมอรแจงวา รปทงหลายไมเทยง พจารณาเหนอยซงความแปรปรวน คลายก าหนดและดบเสยไดดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงวา รปทงหลายในอดตหรอปจจบนกตาม รปเหลานนทงปวงไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา อเบกขากยอมเกดขน และอเบกขานนยอมลวงรปไปได ดวยเหตน จงเรยกวา เนกขมมสตอเบกขา๒๖ การก าหนดรอทกขมสขเวทนาหรออเบกขาเวทนาน จะท าใหผปฏบตสามารถละอวชชานสยทนอนเนองในสนดานได๒๗

กระบวนการพจารณาอทกขมสขเวทนาจากอายตนะทง ๖ ดงน

๑) เมอเหนรปทางตา ซงเกดจากตาเหนรป เกดจกขวญญาณ ยอมแสดงสวนจกขายตนะทเปนปจจยใหเกดจกขสมผสสะ ท าใหอทกขมสขเวทนาอนเกดจากรป ปรากฏในชวงจกขสมผสสะเปนปจจยแกจกขสมผสสชาเวทนา คอ เปนอทกขมสขเวทนาทเกดจากการยดหนวงรปนนเปนอารมณ ก าหนดวา เฉยหนอ ๒) เมอไดยนเสยงทางห ซงเกดจากหไดยนเสยง เกดโสตวญญาณ ยอมแสดงสวน โสตายตนะทเปนปจจยใหเกดโสตสมผสสะ ท าใหอทกขมสขเวทนาอนเกดจากเสยง ปรากฏในชวงโสตสมผสสะเปนปจจยแกโสตสมผสสชาเวทนา คอ เปนอทกขมสขเวทนาทเกดจากการยดหนวงเสยงนนเปนอารมณ ก าหนดวา เฉยหนอ ๓) เมอไดกลนทางจมก ซงเกดจากจมกไดกลน เกดฆานวญญาณ ยอมแสดงสวน ฆานายตนะทเปนปจจยใหเกดฆานสมผสสะ ท าใหอทกขมสขเวทนาอนเกดจากกลน ปรากฏในชวงฆานสมผสสะเปนปจจยแกฆานสมผสสชาเวทนา คอ เปนอทกขมสขเวทนาทเกดจากการยดหนวงกลนนนเปนอารมณ ก าหนดวา เฉยหนอ ๔) เมอรบรสทางลน ซงเกดจากลนรบรส เกดชวหาวญญาณ ยอมแสดงสวนชวหายตนะทเปนปจจยใหเกดชวหาสมผสสะ ท าใหอทกขมสขเวทนาอนเกดจากรส ปรากฏในชวงชวหาสมผสสะเปนปจจยแกชวหาสมผสสชาเวทนา คอ เปนอทกขมสขเวทนาทเกดจากการยดหนวงรสนนเปนอารมณ ก าหนดวา เฉยหนอ

๒๔ อภ.สง.อ. (ไทย) ๒๕๑/๔๒๗. ๒๕ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๗๐/๓๐๔. ๒๖ ส .สฬา.อ. (ไทย) ๓/๒๗๐ - ๒๗๘/๑๘๖. ๒๗ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๕๑/๒๗๑.

๘๘

๕) เมอเกดสมผสทางกาย ซงเกดจากกายกระทบโผฏฐพพารมณ เกดกายวญญาณ ยอมแสดงสวนกายายตนะทเปนปจจยใหเกดกายสมผสสะ ท าใหอทกขมสขเวทนาอนเกดจากโผฏฐพพารมณ ปรากฏในชวงกายสมผสสะเปนปจจยแกกายสมผสสชาเวทนา คอ เปนอทกขมสขเวทนาทเกดจากการยดหนวงโผฏฐพพารมณนน เปนอารมณ ก าหนดวา เฉยหนอ ๖) เมอรบรธรรมารมณทางใจ ซงเกดจากจตคดนก เกดมโนวญญาณ ยอมแสดงสวน มนายตนะทเปนปจจยใหเกดมโนสมผสสะ ท าใหอทกขมสขเวทนาอนเกดจากธรรมารมณ ปรากฏในชวงมโนสมผสสะเปนปจจยแกมโนสมผสสชาเวทนา คอ เปนอทกขมสขเวทนาท เกดจากการยดหนวงธรรมารมณนนเปนอารมณ ก าหนดวา เฉยหนอ

ดงนน การก าหนดรอทกขมสขเวทนาน จงเปนการศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตรวมดวยตามกระบวนการทผสสะเปนปจจยใหเกดเวทนานนเอง

ในเรองเวทนาทง ๓ ประการน คอ สขเวทนา ทกขเวทนา และอทกขมสขเวทนานน พระพทธเจาทรงสอนแกเหลาภกษในพระพทธศาสนาวา เธอทงหลายพงเหนสขเวทนาโดยความเปนทกข พงเหนทกขเวทนาโดยความเปนลกศร พงเหนอทกขมสขเวทนาโดยความไมเทยง และยกยองผทเหนเวทนาทง ๓ โดยประการนนแลว ยอมเรยกไดวา มความเหนชอบ ตดตณหาได เพกถอนสงโยชนแลว ไดท าทสดแหงทกข เพราะรแจงมานะไดโดยชอบและเมอก าหนดรเวทนาแลว ไมมอาสวะในปจจบน ตงอยในธรรม จบเวท ตายไปยอมไมเขาถงการบญญต”๒๘

สรปความวา ในการศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตกบเวทนานปสสนานน เมอผปฏบตพจารณาวา ธรรมมผสสะเปนท ๕ เหลานอาศยอย จะทราบชดวา เวทนาอาศยวตถคอ กรชกาย (มหาภตรปและอปาทายรป) โดยผปฏบตยอมเหนทงวาวตถเปนรป เจตสกธรรมมผสสะเปนท ๕ เปนนาม โดยรปไดแกรปขนธ นามไดแกอรปขนธทง ๔ เพราะฉะนน จงมเพยงเบญจขนธเทานนทจะพนจากนามรป หรอนามรปทจะพนไปจากเบญจขนธไมม เมอวเคราะหดวา เบญจขนธเหลานมอะไรเปนเหต กจะเหนวา มอวชชาเปนตนเปนเหต ผปฏบตจงยกเบญจขนธขนสไตรลกษณดวยอ านาจนามรปพรอมทงปจจยวา นเปน (เพยง) ปจจย และสงทอาศยปจจยเกดขน ไมมอยางอนทเปนสตวหรอบคคล มเพยงกองสงขารลวนๆ เทานน แลวพจารณาตรวจตราไปวา อนจจง ทกขง อนตตา ตามล าดบแหงวปสสนาตอไป

๔.๓ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบจตตานปสสนาสตปฏฐาน ในการก าหนดรจตตามหลกจตตานปสนาสตปฏฐานนน ผปฏบตควรทราบลกษณะของจตวา จต คอ สภาวะรสงตางๆ ทางตา ห จมก ลน กาย และใจ โดยผานทวารหรอประต ๖ บาน เหมอนคนอยในบานมองสงทอยนอกบานผานประต การรสผานตาเปนการเหน การรเสยงผานหเปนการไดยน การรกลนผานจมกเปนการรกลน การรรสผานลนเปนการรรส การรสงทสมผสผานรางกายเปนการสมผส และการรบรทางใจเปนการนกคด จตโดยปกตแลวตองประกอบรวมกบนามธรรมอกอยางหนง

๒๘ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๕๓/๒๗๓ - ๒๗๔.

๘๙

เสมอ คอ เจตสก อนเปนสภาวะปรงแตงจต เมอจตประกอบกบเจตสกท เปนอกศลคอ โลภะ โทสะ และโมหะ ยอมท าใหจตทแตเดมมความผองใสกลบเศราหมองเพราะจตประกอบดวยกเลสดงกลาว

การพจารณาจตสามารถแบงออกเปนประเภทตามรายละเอยดดงตอไปน

๔.๓.๑ จตทมราคะและไมมราคะ

ราคะ หมายถง ความยนดพอใจในสงทปรากฏทางทวารทง ๖ ผปฏบตพงตามรใหเทาทนจตทมราคะโดยก าหนดวา ชอบหนอ หรอ โลภหนอ หรอก าหนดหนอ ในบางครงการก าหนดเพยงแคครงเดยวกสามารถท าใหจตดงกลาวสงบลงได แตถายงไมสงบลงกพงตามรจตทมราคะนนจนกวาจะสงบระงบลงได เมอจตนนสงบลงกสามารถก าหนดรจตทปราศจากราคะโดยการก าหนดวา รหนอ ซงเปนการก าหนดจตทปราศจากราคะ โลภะ ราคะ และตณหา องคธรรมคอ โลภเจตสก อรรถกถาจารยไดแสดงความสมพนธของโลภะ ราคะ และตณหาวา ตณหาทมก าลงออนแรกเกด ชอวา ฉนทะ (ความพอใจ) ฉนทะนน ไมสามารถเพอใหก าหนดได แตตณหาทมก าลง เมอเกดบอยๆ จงชอวาราคะ (ความก าหนด) ราคะนนสามารถท าใหก าหนดยนดได ธรรมอกอยางหนง ดวยค าทง ๒ วา ความพอใจ ความก าหนด (ฉนโทราโค) น เปนอนทรงหมายเอาจตตปบาททสหรคตดวยโลภจต ๘ ดวง๒๙ จากขอความดงกลาวท าใหเหนวา กระบวนการของปฏจจสมปบาทฝายเหตสามารถพจารณาไดจากตณหาหรอราคะทประกอบกบจตนนซงโดยความเปนจรงกระบวนการทเกดขนคอ เมอจตรบรสภาวะตางๆ ทางทวารทง ๖ เปนชวงของผสสะในวงจรปฏจจสมปบาท และเมอผสสะเปนปจจยใหเกดสขเวทนาคอความสขและสขเวทนาเปนปจจยใหเกดตณหานนเอง

๔.๓.๒ จตมโทสะและไมมโทสะ

จตทมโทสะ มลกษณะไดแก จตทหงดหงด ไมพอใจ โกรธ อาฆาต หรอปองราย เปนตน เพราะจตประกอบดวยโทสะเจตสกอนเปนอกศลเจตสก เมอผปฏบตรบรวาจตมโทสะโดยปรากฏอาการดงกลาว ผปฏบตจงควรก าหนดรจตทมโทสะตามอาการทปรากฏตามความเปนจรง เชน เมอโกรธอย ก าหนดวา โกรธหนอ เปนตน เมอก าหนดจนกระทงจตนนสงบลง ผปฏบตกตามรจตทสงบปราศจากโทสะดวยการก าหนดรวา รหนอ ซงเปนการก าหนดจตทปราศจากโทสะ ในอรรถกถาอธบายเพมเตมวา จตทมโทสะน ไดแกจตทสหรคตดวยโทมนส ๒ ดวง สวนจตทปราศจากโทสะน ไมไดหมายถงโลกตตรจต จตทปราศจากโทสะนไดแกกศลจตฝายโลกยะและอพยากตจต๓๐ จงท าใหอธบายไดวา ในพระอรยบคคลทละโทสะได เชนพระอรหนตไมมโทสะอยจะไมก าหนดวาจตปราศจากโทสะ เพราะการก าหนดจตทปราศจากโทสะนเปนสวนของโลกยะ ส าหรบผปฏบตทรบรความสงบลงของจตทมโทสะ ผปฏบตไมควรหงดหงดหรอปฏเสธความฟงซาน เพราะเปนสภาวธรรมทางจตทควรก าหนดรตามหลกจตตานปสสนา เมอก าหนดรไดทนกบปจจบนขณะนน ความฟงซานกจะคอยๆ สงบลง เหมอนรถมาทถกกระชากบงเหยนบอยๆ กจะวงไปไดสม าเสมอไมออกนอกทาง๓๑

๒๙ ส .สฬา.อ. (ไทย) ๓/๒๔๖/๑๕๖ - ๑๕๗. ๓๐ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๑๔/๔๑๘. ๓๑ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๒๗๒.

๙๐

๔.๓.๓ จตทมโมหะและจตทไมมโมหะ

จตทประกอบดวยความสงสยและจตทประกอบดวยความฟงซานชอวาจตทมโมหะ ผปฏบตพงตามรจตทสงสยวา สงสยหนอ และตามรจตทซดสายฟงซานวา คดหนอหรอฟงหนอ เมอจตสงบลงแลว ผปฏบตกตามรจตทปราศจากความสงสยหรอความฟงซาน โดยก าหนดวา รหนอ จตดงกลาวชอวา จตปราศจากโมหะ ในอรรถกถากลาววา จตทมโมหะ ไดแก อกศลจต ๒ ดวง คอ อกศลจตทสหรคตดวยวจกจฉา ๑ ดวง และอกศลจตทสหรคตดวยอทธจจะ ๑ ดวง โดยโมหะยอมเกดขนในอกศลทกดวง ดงนน อกศลจตทงหมดจงเหมาะทจะจดเขาในจตตานปสสนาน จตทปราศจากโมหะยอมมนยเดยวกบโทสะ คอ กศลจตฝายโลกกยะและอพยากตจต๓๒

๔.๓.๔ จตหดหและจตฟงซาน

จตทหดหเซองซมเรยกวา สงขตตจต จตทซดสายฟงซานเรยกวา วกขตตจต จตทตงมนเรยกวา สมาหตจต ซงเปนจตทมอปปนาสมาธ หรออปจารสมาธ จตทไมตงมน ชอวา อสมาหตจต เพราะเปนจตทไมมอปปนาสมาธ หรออปจารสมาธ จตทพนจากกเลสชวขณะโดยการเจรญสตระลกรเรยกวา วมตตจต คอหลดพนดวยตทงควมตตและวกขมภนวมตต จตทถกความฟงซานครอบง าไมใหพนไปจากกเลสเรยกวา อวมตตจต คอจตทไมมวมตตทง ๒ ในอรรถกถากลาวถงวมตตไววา วมตตในจตตนปสสนานนบเอาวมตต ๒ ประการ คอ ตทงควมตตและวกขมภนวมตต สวนสมจเฉทวมตต ปฏปสสทธวมตต และนสสรณวมตต ไมไดกลาวถงในจตตานปสสนาน จตดงกลาวเปนอารมณของการเจรญวปสสนาตามสมควร โดยอาการหดหเชองซมจะมอาการคลายอาการงวง เกดขนเพราะจตตกไปตามถนมทธะ ผปฏบตเมอรถงจตทหดหเซองซมใหก าหนดวา งวงหนอ สวนจตทมความฟงซานเพราะประกอบดวยอทธจจะ ผปฏบตพงก าหนดวา ฟงซานหนอ ผปฏบตก าหนดรจตทฟงซานและรบรวามเพยงอาการฟง จะรสกวาอาการฟงไมใชสวนหนงของเรา ไมมเราอยในอาการน ความรสกเชนนจดวาก าจดสกกายทฏฐเพราะรวามเพยงอาการฟงและจตทก าหนดรอย ไมมอตตาตวตนใดๆ หลงจากนนเขายอมเกดปญญารแจงความเกดดบอยางรวดเรวของอาการฟงและจตทก าหนดร ปญญาทเกดขนนไดหยงเหนความไมเทยงของความฟงซาน ผทหยงเหนความเกดดบของจตอยางนยอมปราศจากความยดมนในโลกแหงอปาทานขนธ เขาไมท ากรรมอยางใดอยางหนงเพอสรางภพชาต จงบรรลความพนทกขดวยการเจรญจตตานปสสนาน๓๓

๔.๓.๕ จตเปนมหคคตจต

ส าหรบผปฏบตทเปนฌานลาภบคคล (ผไดฌาน) ผปฏบตพงตามรจตทเกดกอนหรอหลงจากฌานจตวาไมใชมหคคตจต (อมหคคตจต) คอเปนกามาวจรจตและมจตอนเหนอกวา (สอตตรจต) คอกามาวจรจต เมอออกจากฌานแลวพงตามรฌานจตทนทวาเปนจตทประเสรฐ (มหคคตจต) ไดแก รปาวจรจตและอรปาวจรจตและไมมจตอนเหนอกวา (อนตตรจต) คอรปาวจรจตและอรปาวจรจต๓๔ เมอออกจากรปฌานแลวพงตามรรปฌานวาไมใชมหคคตจตและมจตอนเหนอกวา สวนอรปฌาน

๓๒ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๑๔/๔๑๘. ๓๓ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๒๗๕. ๓๔ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๑๔/๔๑๘.

๙๑

ทประเสรฐและไมมจตอนเหนอกวา การตามรมหคคตจตพรอมทงสอตตรจตและอนตตรจตจงเปนวสยของผบรรลฌานเทานน๓๕

การปฏบตวปสสนาภาวนาโดยการก าหนดรจตตามหลกจตตานปสสนาสตปฏฐาน มความส าคญมาก ซงแมงานหลกของผปฏบตธรรมคอการก าหนดรกองแหงรปและนาม แตบางขณะทเกดความคดฟงซานโดยประกอบดวยความชอบ ความฟงซานดงกลาวจดเปนจตทประกอบดวยราคะ ผปฏบตควรก าหนดรจตดงกลาวนน เพราะในขณะทฟงซานนน สตยอมขาดการระลกรกองรปนามหรอเวทนา แตไปคดถงสงทนาพอใจ หรอไปคดถงสงทตนไมพอใจ ผปฏบตจงตองก าหนดจตทปรากฏในปจจบนขณะนนตามความเปนจรง เพอพฒนาปญญาในการปฏบตวปสสนาภาวนาตอไป

ในการพจารณาความสมพนธของปฏจจสมปบาทฝายเหตกบจตตานปสสนานน อธบายไดวา จากการทจตแตเดมเปนธรรมชาตผองใสแตประกอบเขากบสงทเรยกวา อภสงขาร ๓ จงท าใหจตทมสภาวะรบรมความแตกตางกนออกไปโดยสามารถอธบายไดดงน

๑) ปญญาภสงขาร คอ บญกศลทใหผลเปนสข นบตามจต คอ กามาวจรกศล ๘ ดวงรปาวจรกศล ๕ ดวง โดยจ าแนกเปนทาน ศลและภาวนา โดยการบรจาคทานนนจตเกดขนดวยความยนดและเตมใจ (โสมนส) จดเปนกศลมอานสงสมาก หรอทานทใหดวยความวางเฉย (อเบกขา) ทจตมความผองใส กไดรบอานสงสมากเชนกน การใหทานจะสงผลใหปฏสนธดวยเหต ๓ คอ อโลภะ (ความไมโลภ) อโทสะ (ความไมโกรธ) และอโมหะ (ความไมหลง, ปญญา) เมอใดกตามทท ากรรมด เชน เจรญสตและสมาธ กจะตองไดรบแรงกระตนจากกศลธรรมอยางใดอยางหนง การเจรญภาวนามผลใหเกดฌาน ผปฏบตธรรมจะบรรลรปาวจรฌานเมอมสมาธแกกลา โดยองคธรรม รปาวจรฌานกคอรปาวจรกศลจต ๕ ดวง ความตงใจหรอเจตนาทประกอบในกามาวจรกศล ๘ ดวง และรปาวจรกศลจต ๕ ดวงเหลาน รวมเรยกวา ปญญาภสงขาร๓๖ ซงสอดคลองกบจตของผปฏบตทเปนฌานลาภบคคลในสวนทจตเปนมหคคตจตและจตไมเปนมหคตจต

๒) อปญญาภสงขาร คอ การท าบาปอกศลทผดศลธรรม ชกน าใหปฏสนธในอบายภม โดยอปญญาภสงขารนประกอบดวยจต ๑๒ ดวง คอ โลภมลจต ๘ ดวง โทสะมลจต ๒ ดวง และ โมหมลจต ๒ ดวง โดยจตทมโลภเปนมลเหต จะประกอบดวยความเหนผด ๔ ดวง ไมประกอบดวยความเหนผด ๔ ดวง ดงนน จตทประกอบดวยโลภเจตสกหรอราคะนน กชอวาเปนกระบวนการหนงในอปญญาภสงขาร คอจตมราคะ สวนโทสะมลจต คอจตทมโทสะ ๒ ดวง กเปนเครองมอในการพจารณาวาจตมโทสะและโมหมลจตเปนจตทมโมหะ ม ๒ ดวง คอจตทประกอบดวยความลงเลสงสยและจตทประกอบดวยความฟงซาน๓๗ ยอมสอดคลองกบการพจารณาจตทมโมหะซงประกอบดวยความลงเลสงสยและความฟงซานนนเอง

๓๕ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๒๖๘. ๓๖ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), ปฏจจสมปบาท เหตผลแหงวฏสงสาร , แปลโดย

พระคนธสาราภวงศ (สมลกษณ คนธสาโร), (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๓), หนา ๓๘.

๓๗ เรองเดยวกน, หนา ๔๐.

๙๒

๓) อเนญชาภสงขาร หมายถงอรปฌานกศล ๔ อยาง ไดแก อากาสานญจายตนฌาน วญญาณญจายตนฌาน อากญจญญายตนฌาน และเนวสญญานาสญญายตนฌาน ซงเปนอรปฌานสมาบตทไมสามารถรบกวนดวยเสยงได ในสวนของอเนญชาภสงขารสามารถอธบายในจตตานปสสนาวา เมอผปฏบตออกจากฌานแลวพงตามรฌานจตทนทวาเปนจตทประเสรฐ (มหคคตจต) ในสวนทเปนอรปาวจรจต และจตทไมมจตอนเหนอกวา (อนตตรจต) ในสวนของอรปาวจรจต

สรปความวา ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบจตตานปสสนานน เมอผปฏบตพจารณาจตทมราคะ โทสะ และโมหะ ยอมขนชอวา ก าหนดรในอปญญาภสงขาร คอรถงอกศลเจตสกทมาประกอบกบจต สวนปญญาภสงขารปรากฏในสวนของจตทเปนมหคคตจตทประกอบอยในกามาวจรจตและ รปาวจรจต สวนอเนญชาภสงขารอธบายวา ในจตตานปสสนาผปฏบตจะสามารถตามรไดโดยก าหนดจตทเปนมหคคตจตในสวนของอรปาวจรจต และจตทไมมจตอนเหนอกวา (อนตตรจต) ในสวนทเปนอรปาวจรจตนน

๔.๔ ปฏจจสมปบาทฝายเหตกบธมมานปสสนาสตปฏฐาน ในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกธมมานปสสนาสตปฏฐานนน ค าวา ธมมานปสสนา คอ การตามรสภาพธรรมตางๆ โดยเปนการก าหนดรกายใจรวมทงสงอนภายนอกทลวนเปนสภาวธรรมทไมมสตว บคคล ความเปนตวตนเราเขา โดยมองกายวาเปนทประชมของธาต เปนภาวะการคดอานท าการ และไมยดวาเปนธาตของใคร ไมยดวาใครเปนผคดอาน หากมเพยงสภาวธรรมทางกายและใจทเกดขนและดบไปตามเหตปจจย

ในธมมานปสสนาสตปฏฐานนกลาวถงการปฏบตวปสสนาภาวนาโดยมสตระลกพจารณาเหนธรรมในธรรม โดยแบงออกเปน ๕ หมวด ไดแก หมวดนวรณ ๕ หมวดขนธ ๕ หมวดอายตนะ ๑๒ หมวดโพชฌงค ๗ และหมวดอรยสจ ๔ ซงสามารถอธบายโดยรายละเอยดทมความสมพนธกบปฏจจสมปบาทฝายเหตดงตอไปน

๔.๔.๑ หมวดนวรณ

นวรณ คอ เครองกนศกยภาพของจตไมใหบ าเพญกศลขนสง คอ ฌาน วปสสนา มรรค และผล บคคลทถกนวรณครอบง ายอมไมรประโยชนตนและประโยชนผอน ไมอาจบรรลสมาธและปญญา นวรณม ๕ ประการ คอ ๑) กามฉนทะ คอความยนดพอใจในกาม ไดแก ความพอใจในรป เสยง กลน รส สมผส เปรยบเหมอนน าทผสมดวยส กามฉนทะนนเปนตวกนสมาธ แตถาสามารถก าหนดรเทาทนโดยบรกรรมตามสภาวะนนๆ วา ชอบหนอ กามฉนทนวรณกจะไมใชเครองกนสมาธในวปสสนา เพราะเปนสภาวธรรมทางใจประการหนงทผปฏบตตองก าหนดรเหมอนกองรป เวทนา และจต การทจะละกามฉนทนวรณไดนนตองละเหตเกดของกามฉนทนวรณคอ จตเขาไปสมผส สภาวะแหงกามคณทง ๕ ไดแก รป รส กลน เสยง และสงสมผสแลว ขาดการก าหนดรในสภาวะอารมณนนๆ ทเราเรยกวา อโยนโสมนสการ ดงนน การจะละอโยนโสมนสการไดกตองเจรญโยนโสมนสการ ซงหมายถง การท าในใจโดยแยบคาย การใสใจโดยตลอด การพจารณาโดยถองแท

๙๓

ความรสกขณะปจจบนหรอการรรปนามทก าลงเกดขนตรงตามสภาวลกษณะ นอกจากนนจะตองละธรรมทเกดรวมกบกามฉนทนวรณ คอ ผสสะ ซงเปนสภาวธรรมทเกดขนกบจตทเขามาอาศยอยแลวปรงแตงใหเกดเวทนา (การเสวยอารมณ) ในการรบรอารมณทางทวารทง ๖ ผสสะเปนเจตสกทแฝงอยกบใจ มการกระทบลกษณะ มการประสานประชมกบทางอารมณ ทวารและวญญาณ จงเกดผสสะเจตสก และฉนทะ หมายถง ความพอใจ ความรกใคร ความชอบ คอมใจใหกบสงทท า ความยนด ความตองการ ความพอใจดงกลาวสามารถเกดขนไดดวยกน ๕ อยาง คอ พอใจในตณหา (ความอยาก) พอใจในทฏฐ (ความเหน) พอใจความเพยร (วรยะ) พอใจอยากทจะท า และพอใจในธรรม ฉนทะมลกษณะความปรารถนาและแสวงหาในอารมณ การทจะละฉนทะไดนน จะตองละดวยการเจรญวปสสนากรรมฐานตามนยมหาสตปฏฐาน ๔ ดวยการก าหนดรวา ชอบหนอ กามฉนทนวรณจงมความสมพนธกบปฏจจสมปบาทฝายเหตในกระบวนการของผสสะซงหากขาดสตในการก าหนดยอมเกดเวทนาและตณหาตามล าดบ ๒) พยาบาท เปนธรรมชาตทกนความด ไดแก ความโกรธ องคธรรม คอ โทสเจตสก อยในโทสมลจต ๒ เกดขนในจตใจของปถชน เวลาเกดขนแลวยอมกนความดไปหมด เมอปฏบตธรรมอย พอเกดความโกรธ ความคบแคนใจขนมากเลกปฏบต ดงนน จงตองก าหนดรเวลาเกดความโกรธขน มสตรลกษณะความโกรธ วาเปนธรรมชาตชนดหนง โดยก าหนดรวา โกรธหนอ เปนตน ซงการตามรสภาพของพยาบาทกมความสมพนธกบปฏจจสมปบาทฝายเหตเชนเดยวกบกามฉนทะ โดยตางกนทพยาบาทเปนความไมพอใจในอารมณทมากระทบทางประสาทสมผสตางๆ ซงเกดจากความไมแยบคายในการก าหนดการรบรทางประสาทสมผสนนๆ ๓) ถนมทธะ คอ ความหดหทอถอยในอารมณ ท าใหเกดความงวง ฉะนนผปฏบตตองก าหนดรในกระบวนการของถนมทธะดงในมหาสตปฏฐานสตรหมวดนวรณ พระผมพระภาคตรสวา

เมอถนมทธะ (ความหดหและเซองซม) ภายในมอย กรชดวา‘ถนมทธะภายในของเรามอย’ หรอเมอถนมทธะภายในไมมอย กรชดวา ‘ถนมทธะภายในของเราไมมอย’ การเกดขนแหงถนมทธะทยงไมเกดขนมไดดวยเหตใด กรชดเหตนน การละถนมทธะทเกดขนแลวมไดดวยเหตใด กรชดเหตนน และถนมทธะทละไดแลว จะไมเกดขนตอไปอกดวยเหตใด กรชดเหตนน๓๘

ถนมทธะยอมเกดดวยอโยนโสมนสการในธรรมทงหลาย มอรต เปนตน ความไมยนดดวยกบเขา (รษยา) ชอวาอรต ความครานกาย ชอวาตนท ความบดกาย (บดขเกยจ) ชอวาวชมภตา ความมนเพราะอาหาร ความกระวนกระวายเพราะอาหาร ชอวาภตตสมมทะ อาการ คอ ความยอหยอนแหงจต ชอวาความยอหยอนแหงจต และชอวาอโยนโสมนสการ คอการท าในใจโดยไมแยบคาย, การไมใชปญญาพจารณา, ความไมรจกคด, การปลอยใหอวชชาตณหาครอบง า๓๙ ในขณะนน ควรก าหนดร อโยนโสมนสการนนวา รหนอ โดยรวาสภาวธรรมอยางนเกดขนในจต สวนเหตใหละหรอหามถนมทธะ คอโยนโสมนสการ คอการใสใจโดยแยบคายดวยการเจรญสตระลกรสภาวธรรมปจจบน เมอสตเกด

๓๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๒/๓๑๖ - ๓๑๗. ๓๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๒๑,

(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๖), หนา ๕๐๗.

๙๔

ขนกบกศลจตและด าเนนไปดวยกน ความงวงซมเซายอมเกดขนไมได แมในขณะเกดความงวงซมเซา กควรก าหนดวา งวงหนอ จดเปนการละความงวงซมเซาทปรากฏในขณะนนดวยผปฏบตยอมเขาใจวาความงวงซมเซาดบไปดวยก าลงของวปสสนา ความเขาใจอยางนจดเปนการรชดถงเหตละความงวงซมเซาอนเปนวปสสนาเชนกน พงทราบวา เมอมอวชชาและตณหากระบวนการปฏจจสมปบาทฝายเหตยอมปรากฏขนใหผปฏบตก าหนดรไดดวยเชนกน ๔) อทธจจกกกจจะ เปนธรรมชาตทความฟงซานร าคาญใจ กระสบกระสาย ในลกษณะทตรงกนขามจากถนมทธนวรณ เปรยบเหมอนน าใสแตถกท าใหเปนละลอกคลนหรอกระเพอม พระผมพระภาคทรงแสดงการก าหนดรอทธจจกกกจจะวา

เม ออทธจจกกกจจะ(ความฟ งซานและรอนใจ)ภายในมอย ก ร ช ดว า ‘อทธจจกกกจจะภายในของเรามอย’ หรอเมออทธจจกกกจจะภายในไมมอย กรชดวา ‘อทธจจกกกจจะภายในของเราไมมอย’ การเกดขนแหงอทธจจกกกจจะทยงไมเกดขนมไดดวยเหตใด กรชดเหตนน การละอทธจจกกกจจะทเกดขนแลวมไดดวยเหตใด กรชดเหตนน และอทธจจกกกจจะทละไดแลว จะไมเกดขนตอไปอกดวยเหตใด กรชดเหตนน๔๐

เหตเกดของอทธจจกกกจจะนวรณ ไดแก อโยนโสมนสการ หรอการใสใจโดยอบาย ไมแยบคายในความสงบเปนตนนนวา เปนสงทนาพอใจ คอความพอใจในความไมสงบใจนนเอง ในขณะนนพงก าหนดรอโยนโสมนสการนนวา รหนอ โดยรวามสภาวธรรมอยางนปรากฏขนในจต สวนเหตดบอทธจจกกกจจะนวรณโยนโสมนสการ เปนการใสใจโดยแยบคายดวยการเจรญสตระลกรสภาวธรรมปจจบน เมอสตเกดรวมกบกศลจตและด าเนนไปดวยกน ความงวงซมเซายอมเกดขนไมได แมในขณะทผปฏบตเกดฟงซานร าคาญใจ กควรก าหนดวา คดหนอ, ฟงซานหนอ‚ รอนใจหนอ การก าหนดรอยางนจดเปนการละความฟงซานร าคาญใจทปรากฏในขณะนนดวยโยนโสมนสการ คอวปสสนา ความเขาใจอยางน จดเปนการรชดถงเหตละความฟงซานร าคาญใจ ๕) วจกจฉา เปนธรรมชาตทเกดความสงสยเพราะไมร มอะไรมารบกวนความอยากร ไมมความสงบลงได ท าใหเกดความมดมวแกจต ไมอาจจะเหนแจงในสงทควรเหน เปรยบเหมอนน าใสอยในทมด ไมอ านวยใหมองเหนสงตางๆ ในน านนได พระผมพระภาคทรงแสดงการก าหนดรวจกจฉาวา

เมอวจกจฉา (ความลงเลสงสย) ภายในมอย กรชดวา ‘วจกจฉาภายในของเรามอย’ หรอเมอวจกจฉาภายในไมมอย กรชดวา ‘วจกจฉาภายในของเราไมมอย’ การเกดขนแหงวจกจฉาทยงไมเกดขนมไดดวยเหตใด กรชดเหตนน การละวจกจฉาทเกดขนแลวมไดดวยเหตใด กรชดเหตนน และวจกจฉาทละไดแลว จะไมเกดขนตอไปอกดวยเหตใด กรชดเหตนน๔๑

เหตเกดของวจกจฉานวรณ ไดแก อโยนโสมนสการ หรอการใสใจโดยอบายไมแยบคายในพทธคณเปนตนนนวา เปนสภาวะทนาสงสย คอความพอใจในความสงสยนนเอง ในขณะนนพง

๔๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๒/๓๑๗. ๔๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๒/๓๑๗.

๙๕

ก าหนดรอโยนโสมนสการนนวา รหนอ โดยรวามสภาวธรรมอยางนปรากฏขนในจต สวนเหตดบวจกจฉานวรณ คอโยนโสมนสการ เปนการใสใจโดยแยบคายดวยการเจรญสตระลกรสภาวธรรมปจจบน เมอสตเกดรวมกบกศลจตและด าเนนไปดวยกน ความสงสยลงเลใจยอมเกดขนไมได ในขณะทผปฏบตเกดความสงสยในใจ กควรก าหนดวา สงสยหนอ การก าหนดรอยางนจดเปนการละความสงสยลงเลใจทปรากฏในขณะนนดวยโยนโสมนสการ คอวปสสนา ผปฏบตยอมเขาใจวา ความสงสยลงเลใจดบไปดวยก าลงของวปสสนา ความเขาใจอยางนจดเปนการรชดถงเหตละความสงสยลงเลใจนนเอง

๔.๔.๒ หมวดขนธ ๕

ขนธ ๕ คอ กองแหงรปธรรมและนามธรรม หมายถงการรวมตวกนของรปนามทจ าแนกเปนอดต ปจจบน หรออนาคต ทเปนภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด ทรามหรอประณต อยไกลหรออยใกล สวนอปาทาน คอความยดมนวาเปนตวเราของเรา ดงนน อปาทาน คอหมรปและนามทเปนปจจยแหงความยดมน ม ๕ ประการ ไดแก ๑) รปขนธ คอ สงทช ารด ทรดโทรม สงทแตกสลาย สงทแปรผนได หมายถง รปราง ทมองเหนไดดวยตา คอ รางกายหรอตวตนของคน สตว สงของ อนเกดขนจากการรวมตวกนของธาต ๔ ไดแก ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม๔๒ ๒) เวทนา คอ ความเสวยอารมณ การรบรอารมณหรอสงมากระทบสมผสทางตา ห จมก ลน กาย ใจ ไดแก เยน รอน ออน แขง เปนตน แลวเกดความรสกจากการกระทบสมผสนนอยางใดอยางหนงใน ๓ อยาง คอ (๑) ความรสกวาสข คอ ดใจ เบกบานใจ (๒) ความรสกวาทกข คอ เสยใจ ไมสบายใจ (๓) ความรสกเฉยๆ คอ ไมสขไมทกข ไมดใจ ไมเสยใจ ๓) สญญา คอ ความจ าได ความหมายรได หมายถง ระบบความจ าทสามารถจ าคน จ าสตว สงของ และเหตการณตางๆ ได เชน จ าสงทไดเหน จ าเสยงทไดยน จ ากลนทไดหอม จ ารสทไดลม หรอจ าสงในอดตทผานมาได เปนตน ๔) สงขาร คอ การปรงแตง หมายถง สงปรงแตงจต ระบบคดปรงแตง แยกแยะสงทรสกและจ าได ซงกไดแกความคด ความรสกปกตทวไปของคนเรา เชน รก ชง โกรธ ละอายใจ อยากได เปนตน ไดแก เจตสกธรรม คอ สงทประกอบจตอย เกดดบพรอมกบจต รบอารมณอยางเดยวกบจต เปนสวนดทเรยกวากศลบาง เปนสวนไมดทเรยกวาอกศลบาง เปนสวนกลางๆ ไมดไมชวทเรยกวา อพยากฤตบาง ๕) วญญาณ คอ ความรแจง ไดแก ธาตร (วญญาณธาต) และระบบการรบรของจตหลงจากทไดสมผสกบอารมณหรอสงทมากระทบสมผสทางตา ห จมก ลน กาย ใจ เปนระบบการรทเกดจากประสาทสมผส เชน เมอตาไดสมผสกบรป คอไดเหนรป เกดการรบรขน จงเรยกวาวญญาณ

ขนธ ๕ น ยอลงมาเปน ๒ คอ นามและรป, รปขนธจดเปนรป, ๔ ขนธ นอกนนเปนนาม อกอยางหนง จดเขาในปรมตถธรรม ๔ วญญาณขนธเปนจต, เวทนาขนธ สญญาขนธ และสงขารขนธ

๔๒ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ. ๙, ราชบณฑต), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสตร ชดค าวด, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพเลยงเซยง, ๒๕๔๘), หนา ๘๒๖.

๙๖

เปนเจตสก, รปขนธ เปนรป, สวนนพพานเปนขนธวมตต คอ พนจากขนธ ๕๔๓

ปฏจจสมปบาทกบขนธ ๕ มความสมพนธกน เปนวงจรแหงความทกขดวยกนทงสน เมอมทกข เหตเกดแหงทกขยอมม คอสมทย อนไดแก ตณหา ความดบทกขคอนโรธ ในปฏจจสมปบาท และในอปาทานขนธ ๕ ควรท าใหแจง ท าใหแจงนนตองด าเนนตามมรรคมองค ๘ ประการ เมอเปนอยางน ความทกขกสนสดลง วงจรปฏจจสมปบาทและวงจรขนธ ๕ สนสดลงเชนกน สมพนธกนโดยความเปนทกขเบองตน และบรรลธรรม

เหตเกดของรปขนธ ไดแก อวชชา ตณหา กรรม อาหาร ดงกลาวแลวในกายานปสสนาสตปฏฐาน เหตเกดของนาม ๓ คอ เวทนา สญญาและสงขาร ม ๔ อยางคอ อวชชา ตณหา กรรม และผสสะ สวนเหตเกดของวญญาณม ๔ อยาง คอ อวชชา ตณหา กรรมและรปนาม

ในขณะทพจารณาลมหายใจเขาออก ผปฏบตยอมไดช อวาก าหนดรปขนธ คอ รป ความเกดของรป และความดบของรป ในขณะปฏบต ผปฏบตเกดความเอบอมใจซงเปนปตโสมนส ควรก าหนดวา อมใจหนอ ซงเปนการก าหนดรเวทนา ในขณะทพจารณาดวยสญญาตามทเคยเรยนวา ลมหายใจเปนรป จตทก าหนดรเปนนาม ควรก าหนดวา จ าไดหนอ เพอเปนการก าหนดรสญญา ในบางครงอกศลเจตสกไดแก โลภะ เปนตน เกดขนในจตควรก าหนดรวา โลภหนอ เพอเปนการก าหนดรสงขาร และขณะเหนควรก าหนดวา เหนหนอ การรบรจตทเหนนเปนการรบรวญญาณ และเมอทราบความทวญญาณเปนปจจยแกนามรปแลวกยอมทราบในปฏจจสมปบาทฝายเหตดวยเชนกน เมอพจารณาความเปนรปและนามพรอมทงปจจยแลวยกขนสพระไตรลกษณเพอปฏบตวปสสนาภาวนายอมเกดวปสสนาญาณตามล าดบจนกระทงบรรลธรรมตามสมควรได

๔.๔.๓ หมวดอายตนะ ๑๒

อายตนะ แปลวา ทอาศยของจตและนามธรรมทเกดรวมกบจต (เจตสก) จ าแนกออกเปนอายตนะภายใน ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ สวนอายตนะภายนอก ไดแก รป เสยง กลน รส สมผส และธรรมารมณ (มโนสมผส) อายตนะทง ๖ ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจ เมอนามรปปรากฏกอรปเปนชวตแลว เพอจะสนองความตองการของตวตนและพรอมโตตอบกบโลกภายนอก จงเกดอายตนะทง ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย และเครองรบรอารมณภายในคอใจ โดยอายตนะแตละคจะท างานเปนคของตวเองโดยไมสลบกน เชน ตารบรปเทานน หไมสามารถรบรปได เพอแสดงความสมพนธของอายตนะภายในและภายนอกแตละค จงแสดงกระบวนการของอายตนะแบงเปน ๖ ค ดงตอไปน ๑) อายตนะคอจกข (ตา) น พงพจารณาใหเหนวา “นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเรา” ยอมเปนการเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรง อนเปนทางใหถงทสดแหงทกขได๔๔ ในขณะทก าหนดวา เหนหนอ สภาวธรรม ๕ อยาง คอ จกขประสาท ส (รปารมณ) วญญาณ ผสสะทางตา หรอเวทนาทเกดจากผสสะทางตา ยอมปรากฏในขณะนนๆ ตามสมควร๔๕

๔๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๑๖๒. ๔๔ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘ /๗๑/๖๑ - ๖๒. ๔๕ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑,

หนา ๑๗๘.

๙๗

๒) อายตนะคอโสตะ (ห) น พงพจารณาเชนเดยวกบจกข โดยในขณะทก าหนดวา ไดยนหนอ สภาวธรรม ๕ อยาง คอ โสตประสาท เสยง (สททารมณ) โสตวญญาณ ผสสะทางห หรอเวทนาทเกดจากผสสะทางห ยอมปรากฏในขณะนนๆ ตามสมควร ๓) อายตนะคอฆานะ (จมก) พจารณาเชนเดยวกบจกขและโสตะ โดยขณะทก าหนดวา รหนอ เมอไดกลน สภาวธรรม ๕ อยาง คอ ฆานประสาท กลน (คนธารมณ) ฆานวญญาณ ผสสะทางจมก หรอเวทนาทเกดจากผสสะทางจมก ยอมปรากฏในขณะนนๆ ตามสมควร ๔) อายตนะคอชวหา (ลน) พจารณาเชนเดยวกบจกข โสตะและฆานะ โดยขณะทก าหนดวา ลมหนอ หรอ รหนอ สภาวธรรม ๕ อยาง คอ ชวหาประสาท รส (รสารมณ) ชวหาวญญาณ ผสสะทางลน หรอเวทนาทเกดจากผสสะทางลน หรอเวทนาทเกดจากผสสะทางลน ยอมปรากฏในขณะนนๆ ตามสมควร ๕) อายตนะคอกาย พจารณาเชนเดยวกบจกข โสตะ ฆานะและชวหา โดยขณะทก าหนดวา ถกหนอ สภาวธรรม ๕ อยาง คอ กายประสาท สมผส (โผฏฐพพารมณ อนไดแก ปฐวธาต เตโชธาตและวาโยธาต) กายวญญาณ ผสสะทางกายหรอเวทนาทเกดจากผสสะทางกาย ยอมปรากฏในขณะนนๆ ตามสมควร ๖) อายตนะคอมโน (ใจ) พจารณาเชนเดยวกบจกข โสตะ ฆานะ ชวหา และกาย โดยขณะทก าหนดวา คดหนอ พจารณาหนอ ใครครวญหนอ เปนตน กจะเปนการรบรมโนทวาร ธรรมารมณ มโนวญญาณ ผสสะและเวทนา อยางใดอยางหนงทปรากฏชดในขณะนน

อรรถกถาไดขยายความเหตเกดของสงโยชนอนเนองมาจากอายตนะวา เพราะอาศยอายตนะทง ๒ อยาง คอทงตาดวย ทงรปดวย สงโยชน ๑๐ อยาง คอ ๑) กามราคะสงโยชน ๒) ปฏฆะ ๓) มานะ ๔) ทฏฐ ๕) วจกจฉา ๖) สลพพตปรามาส ๗) ภวราคะ ๘) อสสา ๙) มจฉรยะ ๑๐) อวชชา สงโยชนอนใดยอมเกดขน เธอยอมรชดสงโยชนนน โดยลกษณะตามความเปนจรงดวย อธบายวาในจกษทวาร เมอเธอชอบใจเพลดเพลนยนด อฏฐารมณทมาสคลอง (จกษ) ดวยอ านาจแหงความพอใจในอฏฐารมณ กามราคะสงโยชนจะเกดขน เมอโกรธเพราะอนฏฐารมณ ปฏฆะสงโยชนจะเกดขน เมอส าคญวา นอกจากเราแลวไมมใครอนจะสามารถส าแดงอารมณนใหแจมแจงได มานะสงโยชนจะเกดขน เมอยดถอวา รปารมณนเทยง ยงยน ทฏฐสงโยชนจะเกดขน เมอสงสยวารปารมณนเปนสตวหรอหนอ หรอเปนของสตว วจกจฉาสงโยชนจะเกดขน เมอปรารถนาภพวา ภพ (การเกด) นมใชจะหาไดงายในสมปตตภพเลย ภวราคะสงโยชนจะเกดขน เมอยดมนศลและพรตวา เราสมาทานศลและพรตแบบนแลวอาจจะได (บรรลคณวเศษ) ตอไป สลพพตปรามาสสงโยชนจะเกดขน เมอรษยาวา ไฉนหนอ คนอนๆ จงจะไมไดรปารมณน อสสาสงโยชนจะเกดขน เมอตระหนรปารมณอนตนไดแลวตอผอน มจฉรยสงโยชนจะเกดขน เมอไมร โดยไมรธรรมทเกดขนพรอมกบธรรมเหลานนทงหมดนนแหละ อวชชาสงโยชนจะเกดขนได ผปฏบตพงก าหนดรเหตเกดสงโยชน ดวยการไมฟงขน การละสงโยชนแมทง ๑๐ อยางนนทเกดขนแลวโดยความหมายวา ยงละไมไดกด โดยการฟงขนกด ดวยเหตใด ผปฏบตยอมรชดซงเหตนน สงโยชน ๑๐ อยางนนแมทละไดแลวโดยตทงคปหานและวกขมภนปหาน จะไมมการเกดขนตอไป เพราะเหตใด ผปฏบตกรเหตนนดวย สงโยชนนนจะไมมการเกดขนตอไป คอสงโยชน ๕ อยางตางดวยทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส อสสาและมจฉรยะจะไมมการเกดขนตอไป เพราะโสดาปตตมรรคกอน สงโยชนทงค คอกามราคะและปฏฆะอยางหยาบจะไมมการเกดขนตอไป

๙๘

เพราะสกทาคามมรรค สงโยชนทงคคอ กามราคะและปฏฆะทไปดวยกนอยางละเอยดจะไมมการเกดขนตอไป เพราะอนาคามมรรค สงโยชน ๓ อยาง คอมานะ ภวราคะและอวชชาจะไมมการเกดขนตอไป เพราะอรหตตมรรค ดวยเหตใด เธอกรเหตนนดวย แมในการไดยนเสยง ในการไดกลน ในการไดรบรส ในการถกตองสมผส และในการคดใครครวญ กมลกษณะเดยวกน ในหมวดอายตนะ ๑๒ น สมทยธรรมและวยธรรม ควรน าออกไปโดยนยแหงรปายตนะทกลาวไวแลวในรปขนธแหงอายตนะในบรรดาอรปายตนะทงหลาย ทกลาวไวในวญญาณขนธแหงธรรมายตนะ ทกลาวไวในขนธทเหลอวา เพราะอวชชาเกดจกษจงเกดดงน

๔.๔.๔ หมวดโพชฌงค ๗

โพชฌงค แปลวา องคแหงการตรสร เปนองคทสงผลใหผปฏบตเกดปญญาหยงเหนสภาวะธรรมตามความเปนจรง แลวกอใหเกดวชชาและวมตตในทสด พระพทธองคตรสวาโพชฌงคเปนธรรมทนอมไปสพระนพพาน เหมอนแมน าคงคาทไหลไปสมหาสมทรตามปกต๔๖ การก าหนดรโพชฌงคคลายกบการก าหนดรนวรณ โดยการก าหนดรนวรณเปนการระลกรนวรณทมอยหรอไมมอย เหตเกด และเหตดบ พรอมทงเหตไมเกดขนของนวรณเปนล าดบสดทาย แตการก าหนดรโพชฌงคเปนการระลกรโพชฌงคทมอยหรอไมมอย เหตเกด และเหตเพมพนโพชฌงคใหมากขน ๔๗ โดยโพชฌงคทง ๗ ประการ ไดแก ๑) สต ความระลกได หมายถง ความสามารถทวนระลกนกถง หรอกมจตไวกบสงทพงเกยวของหรอตองใชตองหาในเวลานน ในโพชฌงคน สตมความหมายคลมตงแตการมสตก ากบตว ใจอยกบสงทก าลงก าหนดพจารณาเฉพาะหนา จนถงการหวนระลกรวบรวมเอาธรรมทไดสดบ เลาเรยนแลวหรอสงทจะพงเกยวของตองใชตองท า มาน าเสนอตอปญญาทตรวจตรองพจารณา ๒) ธรรมวจย ความเฟนธรรม หมายถง การใชปญญาสอบสวนพจารณาสงทสตก าหนดไว หรอธรรมทสตระลกรวมมาน าเสนอนนตามสภาวะ เชน ไตรตรองใหเขาใจความหมาย จบสาระของสงทพจารณานนได ตรวจตราเลอกเฟนเอาธรรมหรอสงทเกอกลแกชวตจตใจ หรอสงทใชไดเหมาะดทสด ในกรณนนๆ หรอมองเหนการทสงทพจารณานนเกดขน ตงอย ดบไป เขาใจตามสภาวะทเปนไตรลกษณ ตลอดจนปญญาทมองเหนอรยสจจ ๓) วรยะ ความเพยร หมายถง ความแกลวกลา เขมแขง กระตอรอรนในธรรมหรอสงทปญญาเฟนได อาจหาญในความด มก าลงใจ สกจ บากบน รดไปขางหนา ยกจตไวได ไมใหหดห ถดถอยหรอทอแท

๔) ปต ความอมใจ หมายถง ความเอบอม ปลาบปลม ปรยเปรม ดมด า ซาบซง แชมชน ซาบซาน และฟใจ ๕) ปสสทธ ความสงบกายใจ หมายถง ความผอนคลายกายใจ สงบระงบ เรยบเยน ไมเครยด ไมกระสบกระสาย เบาสบาย ๖) สมาธ ความมใจตงมน หมายถง ความมอารมณหนงเดยว จตแนวแนตอสงทก าหนด ทรงตวสม าเสมอ เดนเรยบ อยกบกจ ไมวอกแวก ไมซดสาย ไมฟงซาน

๔๖ ว.จ. (ไทย) ๗/๓๘๕/๒๘๔. ๔๗ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๓๓๘.

๙๙

๗) อเบกขา ความวางเฉย หมายถง ความมใจเปนกลาง สามารถวางเฉย เรยบ นงดไปในเมอจตแนวแนอยกบงานแลว และสงตางๆ ด าเนนไปดวยดตามแนวทางทจดวางไวหรอทมนควรจะเปน

๔.๔.๕ หมวดอรยสจ ๔

อรยสจ ๔ นนแสดงตามองคปฏจจสมปบาทไปทละองคๆ จะเปลยนองคธรรมทเปนทกขไปเรอยๆ ตามองคปฏจจสมปบาท สมทย กบ นโรธ กเปลยนไปตาม สวนอรยมรรคมองค ๘ เปนนโรธคามนปฏปทายนพนอยไมเปลยนแปลง เปลยนทกข ทกขสมทย ทกขนโรธ สวนทกขนโรธคามนปฏปทา เปนอรยมรรคมองค ๘ ตลอด ดงปรากฏในทตยสตตนตนทเทสวา

ชราและมรณะเปนทกขสจ ชาตเปนสมทยสจ การสลดชรามรณะและชาต แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงชรามรณะและชาตเปนมคคสจ ชาตเปนทกขสจ ภพเปนสมทยสจ การสลดออกจากชาตและภพ แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงชาตและภพเปนมคคสจ ภพเปนทกขสจ อปาทานเปนสมทยสจ การสลดออกจากภพและอปาทาน แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบภพและอปาทานเปนมคคสจ อปาทานเปนทกขสจ ตณหาเปนสมทยสจ การสลดออกจากอปาทานและตณหา แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงอปาทานและตณหาเปนมคคสจ ตณหาเปนทกขสจ เวทนาเปนสมทยสจ การสลดออกจากตณหาและเวทนา แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงตณหาและเวทนาเปนมคคสจ เวทนาเปนทกขสจ ผสสะเปนสมทยสจ การสลดออกจากเวทนาและผสสะ แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงเวทนาและผสสะเปนมคคสจ ผสสะเปนทกขสจ สฬายตนะเปนสมทยสจ การสลดออกจากผสสะและสฬายตนะ แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงผสสะและสฬายตนะเปนมคคสจ สฬายตนะเปนทกขสจ นามรปเปนสมทยสจ การสลดออกจากสฬายตนะและนามรป แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงสฬายตนะและนามรปเปนมคคสจ นามรปเปนทกขสจ วญญาณเปนสมทยสจ การสลดออกจากนามรปและวญญาณ แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงนามรปและวญญาณเปนมคคสจ วญญาณเปนทกขสจ สงขารเปนสมทยสจ การสลดออกจากวญญาณและสงขาร แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงวญญาณและสงขารเปนมคคสจ สงขารเปนทกขสจ อวชชาเปนสมทยสจ การสลดออกจากสงขารและอวชชา แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงสงขารและอวชชาเปนมคคสจ ชราและมรณะเปนทกขสจ ชาตเปนทกขสจกม เปนสมทยสจกม การสลดออกจากชรามรณะและชาต แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงชรามรณะและชาตเปนมคคสจ ชาตเปนทกขสจกม เปนสมทยสจกม ภพเปนทกขสจกม เปนสมทยสจกม การสลดออกจากชาตและภพ แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงชาตและภพ

๑๐๐

เปนมคคสจ ฯลฯ สงขารเปนทกขสจ อวชชาเปนทกขสจกม เปนสมทยสจกม การสลดสงขารและอวชชา แมทงสองเปนนโรธสจ การรชดความดบแหงสงขารและอวชชาเปนมคคสจ๔๘

ผปฏบตพงก าหนดสตปฏฐานโดยการระลกถงอรยสจ ๔ ตามนยแหงสตปฏฐาน วา

ทกขสจ ไดแก ชาต (ความเกด) เปนทกข ชรา (ความแก) เปนทกข มรณะ (ความตาย) เปนทกข โสกะ (ความโศก) ปรเทวะ (ความคร าครวญ) ทกข (ความทกขกาย) โทมนส (ความทกขใจ) อปายาส (ความคบแคนใจ) เปนทกข การประสบกบอารมณอนไมเปนทรกเปนทกข ความพลดพรากจากอารมณอนเปนทรกเปนทกข การไมไดสงทตองการเปนทกข โดยยอ อปาทานขนธ เปนทกข ทกขสมทยอรยสจ คอ ตณหานเปนเหตเกดขนในภพใหม สหรคตดวยความก าหนดยนด เปนเหตเพลดเพลนในอารมณนนๆ คอ กามตณหา ภวตณหา และวภวตณหา ในชองทางแหงอายตนะทง ๖ ค ทกขนโรธอรยสจ คอ ความดบกเลสไมเหลอดวยวราคะ ความปลอยวาง ความสละคน ความพน ความไมตด ในชองทางแหงอายตนะทง ๖ ค ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ คอ อรยมรรคมองค ๘ เมอผปฏบตระลกรเทาทนสภาวธรรมปจจบนทเปนกองรป เวทนา จต หรอสภาวธรรม อรยมรรคมองค ๘ ยอมเกดขนในขณะนนไดแก ๑) สมมาทฏฐ (เหนชอบ) คอการหยงเหนสภาวธรรมตามความเปนจรง ตามล าดบแหงวปสสนาญาณจนกระทงถงมรรคญาณ ๒) สมมาสงกปปะ (ด ารชอบ) คอการนอมจตไปสสภาวธรรม เหมอนการเลงเปาในเวลายงธน ๓) สมมาวาจา (เจรจาชอบ) คอ การงดเวนจากวจทจรต ๔ ๔) สมมากมมนตะ (กระท าชอบ) คอ การงดเวนจากกายทจรต ๓ ๕) สมมาอาชวะ (เลยงชพชอบ) คอ การงดเวนจากกายทจรต ๓ และวจทจรต ๔ อนเกยวกบการเลยงชพ ๖) สมมาวายามะ (พยายามชอบ) คอ การเพยรจดจอสภาวธรรมปจจบน ๗) สมมาสต (ระลกชอบ) คอ การระลกร เทาทนสภาวธรรมไดอยางชดเจน โดยปราศจากสมมตบญญตใดๆ ๘) สมมาสมาธ (ตงจตมนชอบ) คอ การตงใจมนไมซดสายฟงซานไปในอดตหรออนาคต

๔.๕ ประโยชนทไดจากการศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา การศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนาน เปนการศกษาความเปนเหตทอาศยกนและกนเกดขนขององคธรรมในปฏจจสมปบาททปรากฏในขณะปฏบตวปสสนาภาวนา ท าใหผปฏบตไดทราบวา กระบวนการแหงปฏจจสมปบาทฝายเหตนนปรากฏอยในทกฐานการก าหนดร

๔๘ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๕/๔๔๑ - ๔๔๒.

๑๐๑

ในสตปฏฐานทกหมวด ท าใหผปฏบตเกดความเขาใจทถกตองตอกระบวนการของปฏจจสมปบาทวา สตปฏฐานทง ๔ เมอกลาวโดยความเปนรปกมมฏฐานและอรปกมมฏฐาน หรอกลาวโดยสงเคราะหกบขนธ ๕ วา กายานปสสนาเปนรปขนธ เวทนานปสสนาเปนเวทนาขนธ จตตานปสสนาเปนวญญาณขนธ และธมมานปสสนาเปนสญญาขนธและสงขารขนธ กมความเกยวเนองกบปฏจจสมปบาทฝายเหตทงสนเพราะแมนามขนธกตองอาศยรปขนธ จงแสดงถงความเปนปจจยอาศยซงกนและกนเกดขน เมอปฏจจสมปบาทฝายเหตเกดขนโดยกระบวนการในฐานใดของสตปฏฐานทง ๔ กตาม ผปฏบตยอมรโดยความเปนนามและรปพรอมทงปจจยทอาศยซงกนและกนเกดขน และเมอมความเหนทถกตองทเรยกวา ทฏฐวสทธแลว คอ การเหนรปนามทปราศจากสตวบคคล และเหนโดยความเปนปจจยวา เพราะจตทเปนนามเปนเหตในรปเกดการเคลอนไหว ไมมความสงสยในเหตปจจยของรปนาม ผปฏบตยอมเขาถงกงขาวตรณวสทธ อนเปนรากฐานส าคญกอนทจะยกรปนามพรอมทงปจจยนนพจารณาโดยความเปนไตรลกษณเพอปฏบตวปสสนาภาวนาไดอยางถกตองตามความเปนจรง ซงแมปฏจจสมปบาทฝายเหตจะมลกษณะทงในปจจบนขณะหรอแบบขามภพขามชาตกตาม ผปฏบตควรมงประเดนความสนใจในความเปนเหตปจจยซงกนและกนเทานน ซงเมอเขาใจในกระบวนการของปฏจจสมปบาทฝายเหตพรอมทงปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ อยางถกตองน ยอมท าใหผปฏบตประสบความส าเรจในการปฏบต คอบรรลธรรม

๔.๖ สรปทายบท การศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนานน เปนการศกษาถงความสมพนธของการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ซงปฏจสมปบาทฝายเหตปรากฏในกระบวนการปฏบตวปสสนาภาวนาทงในฐานกาย เวทนา จต และธรรม คอปรากฏในการพจารณาเหนธรรมเปนเหตเกดขนในกาย ในเวทนา ในจต และในธรรม องคธรรมในปฏจสมปบาทแตละองค ปรากฏในสตปฏฐานอยางครบถวน เชน เวทนานปสสนา ผปฏบตยอมก าหนดรเวทนาในปฏจจสมปบาทฝายเหตไปดวยกน โดยทเวทนานนกมผสสะเปนปจจยใหเวทนาเกด ดงนน การทผปฏบตก าหนดรเวทนายอมทราบถงผสสะทเปนปจจยใหเวทนานนเกดดวย และรธรรมอนเปนเหตใหเวทนาเกด ไดแก อวชชา ตณหา กรรม และอาหาร ในสวนของอายตนะในการรชดตาและรปกยอมเปนปจจยใหเกดผสสะและเวทนา อนเปนกระบวนการของปฏจจสมปบาทฝายเหตทงสน ดงนน การศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาจงมประโยชนคอท าใหเหนความเปนปจจยของรปนามในขณะทก าหนดรตามฐานตางๆ ในสตปฏฐานทง ๔ อยางถกตอง และท าลายความสงสยในปจจยใหเกดรปนาม อนจะเปนทางใหปฏบตวปสสนาภาวนาไดอยางถกตอง อนจะสงผลใหเกดความกาวหนาในการปฏบตจนถงความหลดพน คอ มรรค ผล และนพพานตอไปได

บทท ๕

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

เรอง “ศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา” ในคร งน มวตถประสงคเพอศกษาปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาท เพอศกษาการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ และ เพอศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา ในการศกษาวจยครงน เปนงานวจยงานเอกสาร(Documentary Research) มวธด าเนนงานวจย โดยการศกษาคนควาขอมลจากคมภรพทธศาสนาเถรวาท คอพระไตรปฎกฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๓๙ พระไตรปฎกอรรถกถาภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และคมภรทเกยวของ เชน วสทธมรรค คมภรปกรณวเสส และต าราอนๆ ทเกยวของ ซงมขอบเขตดานเนอหาคอ ศกษาเกยวกบปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาทการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ และเพอศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา แลวน าขอมลทเรยบเรยงตรวจสอบแลวมาแกไขและเขยนบรรยายเชงพรรณนา

๕.๑ สรปผลการวจย ๕.๑.๑ ปฏจจสมปบาทในพทธศาสนาเถรวาท

ปฏจจสมปบาทน เปนองคธรรมทพระพทธองคทรงแสดงไวในฐานะเปนตวของสภาวะหรอกฎของธรรมชาต ซงเปนหลกความจรงทมอยโดยธรรมดา พระองคทรงแสดงไว ๒ ประการ คอ ประการแรกเรยกวา กระบวนการเกด คอ สมทยวาร ประการทสองเรยกวา กระบวนการดบ คอ นโรธวาร ปฏจจสมปบาทเปนองคธรรมทเกยวของสมพนธเปนเหตเปนปจจยซงกนเกยวโยงกนเปนลกโซตลอดสาย ทงสายเกดและสายดบ โดยเปนธรรมทอาศยซงกนและกนเกดขน ปฏจจสมปบาท มองคธรรมทเปนปจจย ๑๒ อยาง ไดแก ๑. อวชชา ๒. สงขาร ๓. วญญาณ ๔. นามรป ๕. สฬายตนะ ๖. ผสสะ ๗. เวทนา ๘. ตณหา ๙. อปาทาน ๑๐. ภพ ๑๑. ชาต ๑๒. ชรา มรณะ รปแบบการแสดงปฏจจสมปบาท ม ๒ อยาง คอ ปฏจจสมปบาทฝายอนโลม (ฝายเกด) และ ปฏจจสมปบาทฝายปฏโลม (ฝายดบ) ปฏจจสมปบาทนไดปรากฏแกพระพทธองคในยามท ๓ แหงวนเพญเดอนวสาขะ คอวนทพระองคไดตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจา ปฏจจสมปบาทแสดงถงสภาวะของชวตตงแตเกดจนถงตาย ชวตทกชวตเปนสภาวธรรมอยางหนงทประกอบดวยขนธ ๕ มรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ หรอนามรปอนเปนทกข มการเวยนวายตายเกด เมอเขาใจในปฏจจสมปบาทนแลว ยอมเปนผหายสงสยในเรองโลกและชวต นรก สวรรค บญ บาป ชาตน ชาตหนา และนพพานวาเปนของจรง ดงนน การศกษาเรองปฏจจสมปบาทจงท าใหเขาใจถงตวสภาวะธรรมชาต ทเปนสงสารธรรมและ

๑๐๓

ประการส าคญทสดกคอ ท าใหเกดสมมาทฏฐ อนเปนคณธรรมในการด าเนนชวตน าไปสความสนทกขอยางสนเชง คอพระนพพาน

๕.๑.๒ การปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔

วปสสนาภาวนา หมายถง การอบรมปญญาใหเกดความรแจง เพอความดบแหงอาสวะทงหลาย ประการหนง และเพอความมสตและสมปชญญะเพอก าหนดรความเกดขน ตงอย และดบไปของเวทนา ของสญญา และวตก วจาร เปนตน การเจรญวปสสนาภาวนา ตองเปนไปตามหลกสตปฏฐาน ๔ คอ ๑. กายานปสสนาสตปฏฐาน ๒. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน ๓. จตตานปสสนาสตปฏฐาน ๔. ธมมมานปสสนาสตปฏฐาน ซงผปฏบตวปสสนาภาวนาจะตองมองคคณ ๓ คอ มความเพยรเปนเครองเผากเลส มสต มสมปชญญะ ในการก าหนดรทางกาย เวทนา จต และธรรม ทส าคญตองพยายามสรางฉนทะ ระดมความเพยร คอยเราจตตนเองไวใหมงมน เพอระวงปองกนและละเสย ซงอกศล เพยรเจรญและรกษากศลมใหเสอมไป เมอปฏบตดวยคณธรรมตามน ยอมบรรลถงความดบทกขทางกายและทกขทางใจ ยอมถงความบรสทธหมดจดปราศจากกเลสทงหลายทงปวงได

จดหมายปลายทางของการเจรญ “วปสสนา”คอ (๑) ความรแจงแหงใจในความทกขทแททางพระพทธศาสนา (๒) ความรแจงแหงใจในเหตแหงความทกขทแททางพระพทธศาสนา (๓) ความรแจงแหงใจในความดบทกขทแททางพระพทธศาสนา (๔) ความรแจงแหงใจในหนทางปฏบตเพอความดบทกขทแททางพระพทธศาสนา

๕.๑.๓ ปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา

การศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนานน เปนการศกษาถงความสมพนธของการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ซงปฏจสมปบาทฝายเหตปรากฏในกระบวนการปฏบตวปสสนาภาวนาทงในฐานกาย เวทนา จต และธรรม องคธรรมในปฏจสมปบาทแตละองค ปรากฏในสตปฏฐานอยางครบถวน เชน เวทนานปสสนา ผปฏบตยอมก าหนดรเวทนาในปฏจจสมปบาทฝายเหตไปดวยกน โดยทเวทนานนกมผสสะเปนปจจยใหเวทนาเกด ดงนน การทผปฏบตก าหนดรเวทนายอมทราบถงผสสะทเปนปจจยใหเวทนานนเกดดวย และรธรรมอนเปนเหตใหเวทนาเกดอนไดแก อวชชา ตณหา กรรม และอาหาร ในสวนของอายตนะในการรชดตาและรปกยอมเปนปจจยใหเกดผสสะและเวทนา อนเปนกระบวนการของปฏจจสมปบาทฝายเหตทงสน การศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาจงมประโยชนคอท าใหเหนความเปนปจจยของรปนามในขณะทก าหนดรตามฐานตางๆ ในสตปฏฐานทง ๔ อยางถกตอง และท าลายความสงสยในปจจยใหเกดรปนาม อนจะเปนทางใหปฏบตวปสสนาภาวนาไดอยางถกตอง อนจะสงผลใหเกดความกาวหนาในการปฏบตจนถงความหลดพนคอมรรค ผล และนพพานตอไปได

๕.๒ ขอเสนอแนะ ในการศกษาเรอง “ศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา ผศกษามงประเดนศกษาเฉพาะ การศกษาปฏจจสมปบาททปรากฏในคมภรพทธศาสนาเถรวาท และ การศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา ซงเปนแนวทางในการพจารณาไปตาม

๑๐๔

หลกสตปฏฐาน ๔ ทปรากฏในชวตประจ าวนในลกษณะตางๆ เพอประโยชนแกการก าหนดรและพฒนาปญญา เพอความเขาใจในปฏจจสมปบาทฝายเหตตามหลกพทธศาสนาเถรวาทไดอยางถกตอง โดยมขอเสนอแนะดงน

๕.๒.๑ ขอเสนอแนะในการน าผลการศกษาไปใช

๑) ควรท าความเขาใจในองคธรรมแตละประเภททปรากฏในปฏจจสมปบาทฝายเหตวา กระบวนการปฏจจสมปบาทฝายเหตทเกดขนในชวตประจ าวนหรอในปจจบนขณะนนวามองคธรรมใดปรากฏเดนชดใหก าหนด ไมใชก าหนดจากการคดนก ๒) ปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนานน มงเนนส าคญทการก าหนดรในปจจบนโดยไมอาศยความคดอนเกดจากปรยตธรรม ในขณะปฏบตวปสสนาหากความรอนเกดจากความคดในทางปรยตปรากฏขนเชนพจารณา ควรก าหนดรวา ใครครวญหนอ พจารณาหนอ เพอปองกนไมใหปญญาตกไปสจนตามยปญญา เพอใหภาวนามยปญญาเจรญกาวหนาตอไป

๕.๒.๒ ขอเสนอแนะเพอการวจยครงตอไป

จากการศกษาปฏจจสมปบาทฝายเหตในการปฏบตวปสสนาภาวนา ยงมแนวคดและประเดนทนาสนใจควรน าไปศกษาวจยเพมเตม คอ ๑) ศกษาความสมพนธของปฏจจสมปบาทกบอายตนปพพะในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ๒) ศกษาความสมพนธของอานาปานสตกบปฏจจสมปบาทในคมภรพทธศาสนาเถรวาท

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย:

ก. ขอมลปฐมภม (Primary Sources)

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐. กรงเทพมหานคร: โรงพมพรงเรองธรรม, ๒๕๓๕. __________. พระไตรปฏกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙. . อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏฐกถา . กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬา ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙. __________. อรรถกถาภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๗. . ฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาฎกา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช วทยาลย, ๒๕๓๙. . ปกรณวเสสภาษาบาล ฉบบมหาจฬาปกรณวเสโส. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙. มหามกฏราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบสยามรฏฐเตปฏก ๒๕๒๕. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๕. . พระไตรปฎกพรอมอรรถกถา แปล ชด ๙๑ เลม. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

ข. ขอมลทตยภม (Secondary Sources) (๑) หนงสอ:

ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร). ลกขณาทจตกะแหงปรมตถธรรม. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร: บรษทรงเรองวรยะพฒนาโรงพมพ จ ากด, ๒๕๕๙. . ลกขณาทจตกะ. กรงเทพมหานคร: บรษท คลเลอร โฟร จ ากด, ๒๕๓๗. ฉนทนา อสาหลกษณ. พทธปญญา คมอสรางปญญา. กรงเทพมหานคร: ธนธชการพมพ, ๒๕๔๙. ตวณโณ ภกข. วปสสนาภาวนา. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร: มหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๔๔.

บรรจบ บรรณรจ. ปฏจจสมปบาท. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙. พทธทาสภกข. อทปปจจยตา. พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพธรรมสภา, ๒๕๓๗. พระกจจายนะมหาเถระ รจนา. คมภรบาลมลกจจายนสตรแปลพรอมอทาหรณ . แปลโดย พระมหาสมปอง มทโต. กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๔๗.

๑๐๖

พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง. ปรมตถทปน. กรงเทพมหานคร: โรงพมพไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๙. พระญาณธชะ. ปรมตถทปน ปรจเฉทท ๗ สมจจยสงคหะ. พระคนธสาราภวงศ แปล. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ไทยรายวน กราฟฟค เพลท, ๒๕๔๖. พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ. ๙, ราชบณฑต). พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชด ศพทวเคราะห. พมพครงท ๑. กรงเทพมหานคร: โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๕๐. . พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชด คาวด. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร: ธรรมสภาและสถาบนบนลอธรรม, ๒๕๕๑. . พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสตร ชดคาวด. กรงเทพมหานคร: โรงพมพเลยงเซยง, ๒๕๔๘. พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข). ปฏจจสมปบาท: เรองสาคญทสดสาหรบพทธบรษท . กรงเทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๔๐. พระพทธโฆสเถระ. คมภรวสทธมรรค. แปลและเรยบเรยงโดยสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร). พมพครงท ๑๑. กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๕๖. พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร ป.ธ.๙). วปสสนากรรมฐาน ภาค ๑ เลม ๑. กรงเทพมหานคร: บรษท อมรนทร พรนตง กรฟ จ ากด, ๒๕๓๒. . วปสสนากรรมฐาน ภาค ๑ เลม ๑. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร: โรงพมพสหธรรมก จ ากด, ๒๕๕๕. . หลกปฏบตสมถะและวปสสนากรรมฐาน. พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ สหธรรมกจ ากด, ๒๕๕๖. . ทาง ๗ สาย The Seven Paths. กรงเทพมหานคร: บรษท แอดวานซ อนเตอร พรนตง จ ากด, (ม.ป.ป.): ๗๙ - ๙๗. พระภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหากมมฏฐานจรยะ., ดร. วปสสนาธระ. กรงเทพมหานคร: C100 DESIGN CO.LTD, ๒๕๓๖. พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท (ชาระ – เพมเตมชวงท ๑). พมพครงท ๑๒. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑. . ไตรลกษณ. พมพครงท ๑๒. กรงเทพมหานคร: โรงพมพพระพทธศาสนาธรรมสภา, ๒๕๕๔. . พทธธรรม ฉบบปรบขยาย. พมพครงท ๓๒. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๕. . พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท . พมพครงท ๒๑. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๖. . พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม . พมพครงท ๒๕. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๖. พระมหากจจายนเถระ. สททนตธาตมาลาคมภรบาลมหาไวยากรณ . พระมหานมต ธมมสาโร นายจรญ ธรรมดา แปล. กรงเทพมหานคร: ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๖.

๑๐๗

พระมหาโพธวงศาจารย (ทองด สรเตโช ป.ธ. ๙, ราชบณฑต). ศพทวเคราะห. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร: โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๕๘. พระมหาสมปอง มทโต. คมภรอภธานวรรณนา. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: ประยรวงศ พรนทตง จ ากด, ๒๕๔๗. พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ. ปฏจจสมปปาททปน หลกสตรมชฌมอาภธรรมกะโท. พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร: มลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๕๔. . ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๙ เลม ๑ สมถกรรมฐานทปน. พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร: บรษท ว.อนเตอร พรนท จ ากด, ๒๕๔๗. พระโสภณมหาเถระ(มหาสสยาดอ. ปฏจจสมปบาท เหตผลแหงวฏสงสาร. แปลโดย พระคนธสาราภวงศ. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๓. . มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน. แปลโดย พระคนธสาราภวงศ. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๕๕. . วปสสนานย เลม ๑. แปลโดย พระคนธสาราภวงศ. กรงเทพมหานคร: ซเอไอ เซนเตอร, ๒๕๔๘. พระอคคมหาบณฑต ภททนตโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ). แนวทางเจรญวปสสนากรรมฐานการ ปฏบตวปสสนากรรมฐาน. พระกมมฎฐานาจารย พระปณฑตาภวงศ. ความหมายของ สตปฎฐาน, ค าแนะน าผปฏบตธรรมในการสอบอารมณ. พมพครงท ๑. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ บรษท สหธรรมก จ ากด. ๒๕๕๗. พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระค า) ดร.จ าลอง สารพดนก. พจนานกรม บาล-ไทย. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร: พมพท บรษทประยรวงศพรนตง จ ากด, ๒๕๓๘. พระอนรทธะ. อภธมมตถสงคหะปรจเฉทท ๙ กมมฏฐานสงคหวภาค. พระคนธสาราภวงศ แปล. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ไทยรายวน กราฟฟค เพลท, ๒๕๔๖. มหามกฏราชวทยาลย. อภธมมตถวภาวนฎกา (วภาวน). กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๘. ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร: บรษท นานมบค พบลเคชนจ ากด, ๒๕๔๖. สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก (เจรญ สวฑฒนมหาเถร ป.ธ. ๙). สมมาทฏฐ ตามพระเถราธบายของทานพระสารบตรเถระ . พมพครงท ๔. เชยงใหม: โรงพมพนนทพนธ, ๒๕๕๕. สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ). อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหง พระอรยเจา. กรงเทพมหานคร: ประยรสาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๔.

(๒) วทยานพนธ:

พระครสวรรณวจตร. “การศกษาปฏจจสมปบาทกบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕.

๑๐๘

พระมหาชยศลป พทธวรโย (จะลา). “ศกษาวเคราะหปฏจจสมปบาทอนเปนภมวปสสนา เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต . บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒.

พระมหาเดน กลยาณวชโช (รงกล). “ศกษาวปสสนปกเลสในการปฏบตวปสสนาภาวนา”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔.

พระมหาประทป อภวฑฒโน (แถวพนธ). “ศกษาเปรยบเทยบการอธบายปฏจจสมปบาทตามแนวของพทธโฆษาจารยกบพทธทาสภกข”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐.

พระมหาพสตน จนทว โส (พะนรมย). “การศกษาความสมพนธระหวางปฏจจสมปบาทกบขนธ ๕”.วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔.

พระมหารงเรอง รกขตธมโม (ปะมะขะ). “ผลการปฏบตวปสสนากรรมฐาน: ศกษากรณเยาวชนผปฏบตวปสสนากรรมฐาน ณ ศนยปฏบตธรรมสวนเวฬวน อ าเภอเมอง จงหวดขอนแกน”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙.

พระมหาอทย ภรเมธ (ขะกจ). “ศกษาคณคาของการเกดเปนมนษยในพระพทธศาสนา”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒.

พระวฒนา าณวโร (ดาทอง). “ศกษาวเคราะหปฏจจสมปบาทเพอการตอบปญหาความจรงของโลกและจกรวาลในอภปรชญาตะวนตก”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐.

นายจร รดไสย. “การศกษาวเคราะหอปาทานในพระพทธศาสนาเถรวาททมผลกระทบตอสงคมพทธไทย”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔.

นายวศษฐ ชยสวรรณ. “ศกษาวเคราะหปฏจจสมปบาทในแนวปรมตถสจจะ”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐.

พชรนทร พรชยส าเรจผล. “ศกษาสงโยชนในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”. วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต .บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒.

อณวชร เพชรนรรตน. “การศกษาวเคราะหผลสมฤทธในการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย”. วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙.

๑๐๙

(๓) เอกสารทไมไดตพมพเผยแพร:

พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย . เอกสารประกอบการสอน รายวชา สตปฏฐานภาวนา (Satipat thanabhavana). ม.ป.ท., ๒๕๕๖.

The Venerãble Sayãdaw Ashin U Jaṭila Mahãsi. DHAMMA DISCOURSES by The

Venerãble Sayãdaw Ashin U Jaṭila Mahãsi. Meditation Centre Yangon

Myanmar. แปลโดย พระชาญชย กตตว โส, ธรรมะบรรยายประกอบการปฏบต วปสสนากรรมฐาน . ๒๕๕๔. (อดส าเนา)

๑๑๐

ประวตผวจย ชอ : แมชวรรนรกษ ธนธรรมทศ ว/ด/ป เกด : วนท ๒๒ ธนวาคม พ.ศ. ๒๔๙๖ สถานทเกด : กรงเทพมหานคร การศกษา พ.ศ. ๒๕๒๗ : ปรญญาตร บรหารธรกจบณฑต (บธ.บ.) สาขาการจดการทวไป มหาวทยาลย สโขทยธรรมาธราช พ.ศ. ๒๕๓๘ : ปรญญาตร บรหารธรกจบณฑต (บธ.บ.) สาขาการบญช มหาวทยาลย สโขทยธรรมาธราช พ.ศ. ๒๕๔๒ : ปรญญาโท พฒนบรหารศาสตรมหาบณฑต (ศศ.ม.) สาขาพฒนาสงคม สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร (นดา) พ.ศ. ๒๕๖๐ : ธรรมศกษาชนเอก วดอดมรงส ส านกเรยนคณะเขตหนองแขม

ประสบการณการท างาน

พ.ศ. ๒๕๒๔ : เจาพนกงานตรวจสอบบญช กรมตรวจบญชสหกรณ กรงเทพมหานคร พ.ศ. ๒๕๓๔ : นกวชาการเงนและบญช กรมชลประทาน กรงเทพมหานคร พ.ศ. ๒๕๕๓ : นกวเคราะหนโยบายและแผน กรมธนารกษ กรงเทพมหานคร

ประสบการณปฏบตธรรม

: ผานการอบรมโครงการทดสอบภาคปฏบตวปสสนาภาวนากอนเขาศกษา ๑ เดอน หลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาวปสสนาภาวนา (รนท ๙) ประจ าป การศกษา ๒๕๕๖ ณ ศนยปฏบตธรรม “ธรรมโมล” อ.ปากชอง จ.นครราชสมา : ผานการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน ตามหลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑต ณ ศนยปฏบตธรรม “ธรรมโมล” อ.ปากชอง จ.นครราชสมา, วดนาหลวง (อภญญา เทสตธรรม) ต าบลค าดวง อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธานและท Mahasi Sasana Yeiktha Meditation Centre Yangon, Myanmar.

บรรพชา/บวชช : ๒๙ กรกฎาคม ๒๕๕๗ สงกดวด : - ปทเขาศกษา : ๑ มถนายน ๒๕๕๖ ปทส าเรจการศกษา : ๒๕๖๑ ทอยปจจบน : ๖๕๑ หมบานวงทอง เพชรเกษม ๗๗ หนองแขม กรงเทพมหานคร ๑๐๑๖๐ ตดตอ : โทร. ๐๘๑-๕๕๖๖๑๑๕ E-mail : Vanarak.th@gmail.com